perspectief
 arsaequi.nl/maandblad
DE VERGETEN KUNST VAN HET
ARREST-LEZEN
Bart van Klink & Ankie Broekers-Knol*
* Mw. mr. A. Broekers-Knol
is voorzitter van de Eerste
Kamer en prof.dr. B.M.J. van
Klink is hoogleraar Methoden
van recht en rechtsweten-
schap aan de Vrije Universi-
teit Amsterdam. Dit artikel is
deels gebaseerd op B.M.J.
van Klink & A. Broekers-Knol,
Juridisch wijzer. De staat,
Europa en het recht. Prakti-
sche handleiding juridische
vaardigheden, Amsterdam:​
Uitgeverij Bert Bakker 2013,
p. 229-244. Toegevoegd zijn
verschillende praktische tips
en een actuele casus (para-
graaf 3) en een beschouwing
over het praktische en
wetenschappelijke belang
van arrest-lezen (paragraaf 4)
1 HR 19 mei 1967, ECLI:​
NL:​H R:​1967:​AC4745, NJ
1967/261 (Saladin/HBU).
Ars Aequi september 2015   723
In dit artikel geven wij een korte introductie tot het lezen van een arrest. Eerst zullen
wij kort aangeven waarom het van belang is om zelf arresten te lezen. Vervolgens
zullen we uiteenzetten hoe je het beste een arrest kunt lezen. Tot slot gaan we in op
de vraag hoe je een arrest, nadat je het hebt gelezen, kunt gebruiken. Wat heb je
eraan in de rechtspraktijk en in de rechtswetenschap?
1 Praktische vaardigheid
Rechtspraak is, naast de wetgeving, verdragen en de
gewoonte, een belangrijke rechtsbron. Toch wordt er,
opvallend genoeg, in de rechtenopleiding maar wei-
nig aandacht besteed aan het lezen van uitspraken
van rechters. Studenten krijgen aan het begin van
hun studie meestal slechts enkele instructie­colleges,
waarna ervan wordt uitgegaan dat ze in staat zijn
om zelf arresten te lezen. Hierdoor wordt de indruk
gewekt dat arrest-lezen iets eenvoudigs is. Het lijkt
zelfs geheel overbodig te zijn, want van de meeste
arresten zijn samenvattingen te vinden op internet,
in door studenten gemaakte dictaten en in juridische
handboeken (zoals de serie Tekst & Commentaar van
Kluwer). Deze indruk is onjuist: arrest-lezen is een-
voudig noch overbodig. Het is een kunst die alleen
door veel oefening geleerd kan worden.
Arrest-lezen is eenvoudig
noch overbodig. Het is een
kunst die alleen door veel
oefening geleerd kan worden
Een arrest is geen tekst die je, als een roman uit de
Twilight-reeks, makkelijk wegleest. Dat komt onder
meer doordat het arrest een enigszins ingewik-
kelde structuur heeft; zo is de uitspraak van lagere
rechters erin opgenomen. Ook zijn het taalgebruik,
de zinsconstructies en de wijze van formuleren soms
niet erg toegankelijk. In de loop van de tijd is het taal-
gebruik veel minder archaïsch geworden en zijn de
grammaticale constructies vereenvoudigd. Vroeger
deed de Hoge Raad uitspraak in één lange zin, die
begon met de term ‘overwegende’. Een voorbeeld:
AA20150723
‘(…) O.(verwegende) dat het Hof heeft aangenomen dat in het
gegeven geval – bij het ontbreken van kwade trouw bij de Bank –
een beroep op die bepaling aan de Bank wel toekomt, omdat, nu niet
anders is gebleken dan dat degenen die voor de Bank handelden
onvoldoende inzicht hadden in de risico’s die aan de lit(igieuze)
transactie verbonden waren, de aanprijzingen en adviezen, indien al
onrechtmatig jegens Saladin, dit niet waren in zodanige mate, dat de
Bank daartegenover geen beroep zou mogen doen op die bepaling;
dat het middel zich richt tegen dit oordeel van het Hof (…).’1
Hoewel de jurisprudentie tegenwoordig makkelijker
leesbaar is en daarmee toegankelijker is geworden,
blijft het lezen van een arrest voor de ongeoefende
lezer nog steeds een hele opgave.
Om de beginnende lezer op weg te helpen, geven
wij in dit artikel een korte introductie tot het lezen van
een arrest met enkele handige aanwijzingen en tips.
Eerst zullen wij kort aangeven waarom het van belang
is om zelf arresten te lezen in plaats van slechts de
samenvatting (paragraaf 2). Vervolgens zullen we
uiteenzetten hoe je het beste een arrest kunt lezen
(paragraaf 3). Hierbij geven we een toelichting op de
meest gebruikte juridische termen, gaan we in op de
structuur van een arrest en behandelen we een con-
creet voorbeeld (het RuneScape-arrest). Daarna gaan
we in op de vraag hoe je een arrest, nadat je het hebt
gelezen, kunt gebruiken (paragraaf 4). Wat heb je
eraan in de rechtspraktijk en in de rechtswetenschap?
Tot slot volgt een korte conclusie (paragraaf 5).
Wij beperken ons in dit artikel tot jurisprudentie van
de Hoge Raad, omdat met name uitspraken van de
Hoge Raad van groot belang zijn voor de rechtsont-
wikkeling in Nederland op het terrein van het civiele
recht, het strafrecht en het fiscale recht. Daarmee
willen wij overigens niet zeggen dat uitspraken van
andere nationale of internationale rechtscolleges van
minder belang zijn. Wel is het zo dat de praktische
vaardigheid om arresten van de Hoge Raad te kun-
724   Ars Aequi september 2015
nen lezen, ook goed van pas komt bij het lezen en
begrijpen van uitspraken van andere rechtscolleges,
zoals de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad
van State, het Europese Hof van Justitie of het Euro-
pese Hof voor de Rechten van de Mens.
2 Arrest-lezen: waarom?
De rechter doet uitspraak in een concreet geval
op basis van de toepasselijke wet- en regelgeving.
Die wet- en regelgeving is echter niet voor dat ene
specifieke, concrete geval geschreven. Wetten zijn
ervoor gemaakt om in algemene zin te gelden. De
rechter die zich bij zijn uitspraak in een concreet
geval baseert op die in algemene zin geldende
wetten, moet dit toelichten. Hij moet met kracht van
argumenten uiteenzetten hoe hij in dit concrete geval
de wet interpreteert en vervolgens toepast. Nu hoeft
de rechter niet telkens weer opnieuw het wiel uit te
vinden: eerdere uitspraken van andere rechters in
vergelijkbare zaken kunnen hem bij zijn uitspraak als
leidraad dienen. Aan die eerdere uitspraken is de
rechter overigens formeel niet gebonden. Dit volgt uit
artikel 12 Algemene bepalingen: ‘Geen regter mag
bij wege van algemeene verordening, dispositie of
reglement, uitspraak doen in zaken welke aan zijne
beslissing onderworpen zijn.’
Nu zou men zich de vraag kunnen stellen: waarom
moet de rechter de wet nog uitleggen? De wet is
toch duidelijk? Dat is maar tot op zekere hoogte het
geval. In de wet worden bijvoorbeeld open normen
als ‘redelijkheid en billijkheid’ of ‘redelijke termijn’
gebruikt. De vraag is dan: wat wordt daaronder
verstaan? Het antwoord is dat de rechter daaraan
in het concrete geval invulling moet geven. Wat in
het ene geval, wanneer alle omstandigheden van het
geval in aanmerking worden genomen, wél redelijk en
billijk is, hoeft in een vergelijkbaar geval, waarbij de
omstandigheden net iets anders zijn, niet zo te zijn.
De argumentatie die de rechter in zijn uitspraak geeft,
biedt het inzicht waarom en hoe hij tot zijn oordeel is
gekomen.
Je vindt in een arrest informatie
over de inhoud van het recht,
dat wil zeggen over hoe de
wet volgens de rechter in
het concrete geval uitgelegd
moet worden en hoe deze in
de toekomst waarschijnlijk
ook uitgelegd zal worden
Hieruit volgt een belangrijke reden om een arrest in
zijn geheel te lezen: je vindt hierin informatie over
de inhoud van het recht, dat wil zeggen over hoe
de wet volgens de rechter in het concrete geval
uitgelegd moet worden en hoe deze in de toekomst,
in vergelijkbare gevallen, waarschijnlijk ook door de
latere rechters uitgelegd zal worden. Bovendien geeft
de rechter argumenten voor zijn uitleg. Vaak is de wet
voor meerderlei uitleg vatbaar en moet de rechter dus
een keuze maken, die hij in zijn motivering dient te
verantwoorden. In samenvattingen van arresten wordt
perspectief arsaequi.nl/maandblad AA20150723
enkel summier aangegeven wat de uitspraak van de
rechter was en wordt niet of nauwelijks ingegaan op
de door hem gegeven argumenten. Daarmee mis je
dus de overwegingen van de rechter, die je nodig
hebt om tot een goed begrip en een beoordeling van
het arrest te komen (zie verder paragraaf 4). Daar-
naast mag je er niet van uitgaan dat de weergave van
het arrest door een andere student of een rechts-
wetenschapper, altijd helemaal correct of volledig is.
Wanneer je later als advocaat ten overstaan van de
rechter verwijst naar een arrest, moet je zeker weten
dat wat je hierover zegt, klopt. Ook kun je door een
arrest nauwkeurig te lezen nieuwe argumenten op het
spoor komen die je kunt gebruiken om je betoog te
versterken.
Wanneer je later als advocaat
ten overstaan van de rechter
verwijst naar een arrest,
moet je zeker weten dat wat
je hierover zegt, klopt
3 Arrest-lezen: hoe?
Het loont dus de moeite om zelf een arrest te lezen,
maar hoe kun je dat het beste doen? We geven
hieronder eerst een toelichting op enkele juridische
begrippen die in arresten veel worden gebruikt en
die voor de beginnende lezer vaak niet bekend zijn
(paragraaf 3.1). Daarna behandelen we de opbouw
van een arrest (paragraaf 3.2) en behandelen we als
voorbeeld het RuneScape-arrest (paragraaf 3.3).
3.1 Enkele begrippen
In een uitspraak van de Hoge Raad komen termen
en begrippen voor die om uitleg vragen. Zonder die
uitleg is het een ondoenlijke opgave om de uitspraak
te kunnen doorgronden. Juristen zijn in hun opleiding
geschoold in het procesrecht en kennen dus de in
uitspraken gebruikte terminologie. Voor hen is een
uitleg niet nodig. Die uitleg is wél gewenst voor de-
genen die beginnen aan een juridische studie of, zon-
der voorkennis, geïnteresseerd zijn in het recht. Hier-
onder worden enkele begrippen van een korte uitleg
voorzien aan de hand van de volgende onderwerpen:
(a) partijen, (b) processtukken, (c) rechtsgang, (d)
de onderdelen van de uitspraak en (e) uitspraak van
de rechter. De onderstaande lijst is niet bedoeld als
een verkorte cursus procesrecht en is ook zeker niet
uitputtend. De bedoeling is slechts dat het lezen en
begrijpen van een uitspraak van de Hoge Raad niet
al direct strandt op de in de rechtspraak gebruikelijke
terminologie.
In een uitspraak van de Hoge
Raad komen termen en
begrippen voor die om uitleg
vragen. Zonder die uitleg is het
een ondoenlijke opgave om de
uitspraak te kunnen doorgronden
arsaequi.nl/maandblad AA20150723 perspectief
A Partijen
–– Appellant: degene die in hoger beroep gaat bij
het gerechtshof in geval van een dagvaardings­
procedure (wanneer de eisende partij bijvoorbeeld
een schadevergoeding vordert van de wederpartij
vanwege een onrechtmatige daad). Bij een verzoek-
schriftprocedure (bijvoorbeeld bij scheiding of ont-
slag) spreek je van een verzoeker in hoger beroep.
–– Geïntimeerde: wederpartij in hoger beroep bij
het gerechtshof in geval van een dagvaardings­
procedure. Bij een verzoekschriftprocedure spreek
je van een verweerder in hoger beroep.
–– Eiser tot cassatie: degene die in cassatieberoep
gaat bij de Hoge Raad in geval van een dagvaar-
dingsprocedure. Bij een verzoekschriftprocedure
spreek je van een verzoeker tot cassatie.
–– Verweerder in cassatie: wederpartij in cassatie­
beroep bij de Hoge Raad in geval van een
dagvaardingsprocedure. Bij een verzoekschrift­
procedure spreek je eveneens van een verweerder
in cassatie.
–– Procureur-generaal: hoofd van het parket bij de
Hoge Raad. Het parket bij de Hoge Raad maakt
geen deel (meer) uit van het Openbaar Ministe-
rie. Het parket bij de Hoge Raad bestaat uit een
procureur-generaal (P-G), een plaatsvervangend
P-G en een aantal advocaten-generaal (A-G’s).
B Processtukken
–– Dagvaarding: de dagvaarding leidt de dagvaar-
dingsprocedure in. De dagvaarding wordt namens
de eisende partij door een gerechtsdeurwaarder
aan de wederpartij uitgebracht en is ook aan die
wederpartij gericht.
–– Verzoekschrift: het verzoekschrift leidt een verzoek-
schriftprocedure in (bijvoorbeeld om een scheiding
of een ontslag aan te vragen). Het verzoekschrift
wordt door de verzoeker ter griffie ingediend en is
aan de rechter gericht.
C Rechtsgang
–– Het geding in feitelijke instanties: de procedures
bij rechtbank en gerechtshof. De Hoge Raad is
geen feitelijke instantie: de Hoge Raad oordeelt
namelijk niet over de feiten, maar beoordeelt alleen
of de lagere rechter, in beginsel het hof, het recht
goed heeft toegepast en/of vormen heeft verzuimd.
–– Litigieus: waarover het geding gaat.
–– Appel: hoger beroep bij het gerechtshof.
–– Cassatie: als alle gewone rechtsmiddelen zijn
uitgeput, kunnen partijen en eis tot vernietiging
(cassatie) van de uitspraak van de lagere rechter
instellen bij de Hoge Raad. In cassatie kunnen
alleen nog rechtsvragen aan de orde komen. De
Hoge Raad is wat betreft de feiten gebonden aan
hetgeen daarover in de uitspraak van de lagere
rechter is vastgesteld.
D Onderdelen uitspraak
–– Grieven: de redenen die bij het gerechtshof in ho-
ger beroep worden aangevoerd tegen het vonnis
van de rechtbank.
–– Cassatiegronden: er zijn twee cassatiegronden,
namelijk schending van het recht en/of verzuim van
vormen.
Ars Aequi september 2015   725
–– Cassatiemiddelen: de motivering van de cassatie-
gronden die bij de Hoge Raad worden aangevoerd
tegen de beslissing in hoger beroep.
–– Rechtsoverweging (r.o.): een beschouwing vanuit
het recht over onderdelen van de zaak door de
rechter.
–– Conclusie: het verplichte, onafhankelijke, schrifte­
lijke advies van de procureur-generaal (P-G) of de
advocaat-generaal (A-G) bij de Hoge Raad dat op
verzoek van de Hoge Raad in elke zaak aan hem
wordt uitgebracht. De P-G of A-G ‘neemt’ zijn
conclusie.
E Uitspraak rechter
–– Vonnis: uitspraak van een rechter in een dag­
vaardingsprocedure bij de rechtbank.
–– Beschikking: uitspraak van een rechtbank,
gerechtshof of Hoge Raad in een verzoekschrift­
procedure.
–– Arrest: uitspraak van een gerechtshof of de Hoge
Raad in een dagvaardingsprocedure;
Let goed op wie in een bepaalde zaak eiser of
verzoeker is en wie gedaagde of verweerder is. Ook
moet goed in de gaten worden gehouden welke
partij in hoger beroep is gegaan en welke in cas-
satie. Gaandeweg het proces kunnen namelijk de
rollen wisselen: de partij die in hoger beroep gaat
bij het hof, kan bij de Hoge Raad de gedaagde of
verweerder zijn, of omgekeerd. Het lezen van de
uitspraak wordt aanzienlijk vergemakkelijkt door goed
uiteen te houden wie wat wanneer doet. Let tevens
op dat in een uitspraak soms stukken tekst tussen
aanhalingstekens zijn geplaatst. Dit betekent dat er
een tekst van iemand anders wordt aangehaald (een
citaat dus). In een cassatiemiddel wordt bijvoorbeeld
een bepaalde passage van de uitspraak van het hof
aangehaald: een dergelijke passage staat tussen
aanhalingstekens. Verwar die passage dus niet met
het cassatiemiddel!
Het lezen van de uitspraak
wordt aanzienlijk vergemakkelijkt
door goed uiteen te houden
wie wat wanneer doet
3.2 De opbouw van een arrest
Hieronder beschrijven we de opbouw van een ar-
rest, zoals dat op de website rechtspraak.nl wordt
gepubliceerd. Op andere sites of in tijdschriften
wordt soms een andere indeling gehanteerd, maar de
genoemde onderdelen zijn er meestal wel in terug te
vinden.
–– Allereerst worden enkele feitelijke gegevens over
het arrest vermeld, om te beginnen het ECLI
(European Case Law Identifier, ofwel een uniek
nummer dat aan het arrest wordt gegeven op basis
van een Europese standaard; voorheen werkt
gewerkt met het LJN: Landelijk Jurisprudentie
Nummer). Daarna volgen onder meer: de rechter-
lijke instantie, de datum van de uitspraak en het
zaaksnummer. Na deze feitelijke gegevens volgt de
eigenlijke uitspraak. Om te beginnen worden de
namen van partijen vermeld. In het geval van een
726   Ars Aequi september 2015 perspectief arsaequi.nl/maandblad AA20150723

HOE IS EEN ARREST OPGEBOUWD?

1 FEITELIJKE GEGEVENS 2 OORDEEL VAN HET HOF 3 CASSATIEMIDDELEN

a ECLI (alleen indien relevant)
b Rechterlijke instantie a Feiten 4 B EOORDELING DOOR DE
c Datum van de uitspraak b Eis HOGE RAAD
d Zaaksnummer c Rechtsvragen a Geding in feitelijke instanties
e Namen van partijen d Wederpartij – Rechtbank
f Bij strafzaken: tegen wie is de zaak e Beslissing van de rechtbank – Hof
aangespannen? f Grieven b Geding in cassatie
g Advocaten van partijen (staan er niet g Oordeel hof over de grieven – Eindconclusie P-G of A-G
altijd bij) h Beslissing van het hof c Beoordeling cassatie­middelen
d Beslissing (dictum)

strafzaak wordt vermeld tegen wie de strafzaak is
aangespannen. Tevens worden de advocaten van
partijen vermeld.
–– Vervolgens komt, voor zover relevant, het oordeel
van het hof in de procedure in hoger beroep aan
de orde. In de beoordeling van het hof komen de
feiten van de zaak naar voren, de eis, de juridische
kernvragen, het verweer van gedaagde, de beslis-
sing van de rechtbank, de grieven en het inhou-
delijk oordeel van het hof over de grieven. Tot slot
wordt de beslissing van het hof vermeld.
–– Vervolgens worden de cassatiemiddelen vermeld.
–– Daarna volgt de beoordeling door de Hoge Raad,
waarbij eerst het geding in feitelijke instanties
(rechtbank, hof) kort wordt behandeld, vervolgens
het geding in cassatie met vermelding van de eind-
conclusie van de procureur-generaal, waarna de
hoofdmoot van het arrest wordt vermeld, namelijk
de inhoudelijke beoordeling van het cassatiemiddel.
In zijn inhoudelijke beoordeling van het cassatie-
middel bespreekt de Hoge Raad uiterst zorgvuldig
en precies de rechtsvraag die aan de orde is. De
beoordeling door de Hoge Raad wordt afgesloten
met de beslissing, ook wel dictum genoemd.
–– Helemaal onderaan de tekst worden de namen van
de rechters – bij de Hoge Raad en de gerechts­
hoven: raadsheren – vermeld.
–– Op rechtspraak.nl wordt de conclusie van de
procureur-generaal of advocaat-generaal apart op-
genomen, met een link bovenaan de uitspraak. De
conclusie kan ook weer uit de volgende onderde-
len bestaan: feiten en procesverloop, bespreking
van het cassatiemiddel en conclusie.
–– Bij de meeste tijdschriften (maar niet op recht-
spraak.nl) wordt de uitspraak voorafgegaan door
een kopje: een korte samenvatting van de inhoud
van een rechterlijke uitspraak, opgesteld door de
redactie van het tijdschrift dat de uitspraak publi-
ceert. Dit ‘kopje’ staat boven de uitspraak. In som-
mige gevallen, met name bij uitspraken die voor
de rechtsontwikkeling van belang zijn, wordt de
uitspraak gevolgd door een annotatie of, kortweg,
noot: rechtsgeleerd commentaar van een ter zake
deskundige rechtswetenschapper op de desbe-
treffende uitspraak. Het kopje en de noot maken
geen deel uit van het eigenlijke arrest. Degene die
in de Nederlandse Jurisprudentie (NJ) een noot
bij een arrest schrijft, de annotator, ondertekende
deze – tot 2006 – alleen met zijn initialen (de vol-
ledige naam is eenvoudig via internet te achterha-
len). Vanaf 1 januari 2006 vermeldt de NJ naast de
initialen ook de achternaam van de annotator.
Een algemeen advies voor het lezen van een arrest is
het volgende: lees eerst het kopje boven het arrest
om snel inzicht te krijgen in de juridische problema-
tiek die in het arrest aan de orde is. Lees vervolgens
het hele arrest in zijn geheel, inclusief de conclusie
van de P-G en voor zover aanwezig de noot, in één
keer aandachtig door. Bestudeer vervolgens het ar-
rest op de verschillende onderdelen. Hierbij kun je de
onderstaande algemene vragen als leidraad nemen:
a Wat vraagt de eiser tot cassatie (of de verzoeker)
van de Hoge Raad en op basis van welke argu-
menten?
b Wat wordt door verweerder in cassatie hiertegen
ingebracht?
c Wat hebben eerdere rechterlijke instanties (recht-
bank en hof) in deze zaak geoordeeld?
d Wat is rechtsvraag die de Hoge Raad centraal
stelt? (Er kunnen in een zaak meerdere rechts­
vragen spelen.)
e Wat overweegt de Hoge Raad ten aanzien van
hetgeen door de eiser (of de verzoeker) is aan­
gevoerd?
f Hoe luidt de uitspraak van de Hoge Raad en welke
argumenten geeft hij hiervoor?
3.3 Een voorbeeld: het RuneScape-arrest
Als voorbeeld bespreken wij het RuneScape-arrest,
dat in 2012 door de Hoge Raad (strafkamer) is
gewezen.2 In deze zaak hadden twee jongens een
dertienjarige schoolgenoot gedwongen om en-
kele virtuele items (een amulet en een masker) die
deze met het online-computerspel RuneScape had
gewonnen, te verplaatsen van zijn account naar
hun account. Cassatie is ingesteld door een van de
verdachten. De rechtsvraag die in dit arrest centraal
staat, is of niet-stoffelijke objecten (de onderhavige
virtuele items) als ‘goed’ in de zin van artikel 310
Wetboek van Strafrecht (Sr) kunnen worden opgevat.
Artikel 310 Sr luidt als volgt:
‘Hij die enig goed dat geheel of ten dele aan een ander toebehoort
wegneemt, met het oogmerk om het zich wederrechtelijk toe te eige-
2 HR 31 januari 2012, ECLI:​
nen, wordt, als schuldig aan diefstal, gestraft met gevangenisstraf van
NL:​H R:​2012:​BQ9251,
ten hoogste vier jaren of geldboete van de vierde categorie.’
NJ 2012/536 (RuneScape).
arsaequi.nl/maandblad AA20150723
3 Gerechtshof Leeuwarden
10 november 2009, ECLI:​
NL:​G HLEE:​2009:​B K2773.
4 HR 23 mei 1921, NJ 1921,
p. 564 (Elektriciteit-arrest).
5 HR 11 mei 1982, ECLI:​
NL:​H R:​1982:​AC1987,
NJ 1982/583 (Giraal geld-
arrest).
perspectief
Met andere woorden, kan er sprake zijn van diefstal,
ook als er iets wordt weggenomen dat niet tastbaar
is (en kun je eigenlijk wel van ‘wegnemen’ spreken bij
niet-stoffelijke objecten?). Eerst geeft de Hoge Raad
de feiten van de zaak weer, zoals die door de rechter
in eerdere instanties zijn vastgesteld, onder verwij-
zing naar de bewijsmiddelen uit het proces-verbaal
van de politie. Dan gaat hij in op de uitspraak van
het Gerechtshof Leeuwarden en de overwegingen
daarbij.3 Het hof had vast­gesteld dat de bedoelde
virtuele voorwerpen kunnen worden aangemerkt als
een goed in de zin van artikel 310 Sr:
‘Het hof komt op grond van een en ander tot de conclusie dat rede-
lijke wetsuitleg meebrengt, dat de hier bedoelde virtuele voorwerpen
worden aangemerkt als een goed in de zin van artikel 310 van het
Wetboek van Strafrecht. Relevant is voorts dat de spelregels van
Rune­Scape niet voorzien in een wijze van verwerving van deze goe-
deren als in casu is geschied. De wegnemingshandeling is gepleegd
buiten de context van het spel. Het gaat derhalve niet om virtuele han-
delingen binnen een virtuele wereld, maar om feitelijke handelingen
waardoor een virtuele wereld wordt beïnvloed.’
Vervolgens behandelt de Hoge Raad de aange-
voerde cassatiemiddelen. Door de eiser worden
met name twee klachten naar voren gebracht: er
wordt, ten eerste, gesteld dat de onderhavige virtuele
objecten geen goed zijn, maar een visuele illusie
bestaande uit ‘bits en bytes’; en, ten tweede, dat
een van de doelen van het spel RuneScape juist is
om het virtuele bezit van een ander weg te nemen.
Ten aanzien van de eerste klacht overweegt de Hoge
Raad het volgende:
‘De klacht dat geen sprake is van een goed omdat de onderhavige
objecten uit “bits en bytes” bestaan, faalt. De virtuele aard van deze
objecten staat op zichzelf niet eraan in de weg deze aan te merken als
goed in de zin van art. 310 Sr. Het dienovereenkomstige oordeel van
het Hof geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is toe-
reikend gemotiveerd, mede in aanmerking genomen dat het Hof met
betrekking tot deze objecten heeft vastgesteld dat “voor aangever, ver-
dachte en zijn medeverdachte hun in het spel opgebouwde bezittingen
reële waarde hebben, die hen kan worden afgenomen” en “dat het hier
gaat om in de loop van het spel ontstane waarden, die door inspan-
ning en tijdsinvestering zijn verworven of zijn te verwerven” en dat de
aangever binnen het spel over die objecten “de feitelijke en exclusieve
heerschappij” had en hij door het handelen van de verdachte en zijn
mededader de beschikkingsmacht over deze objecten is verloren.’
Met andere woorden: de bedoelde virtuele objec-
ten kunnen wel degelijk als een ‘goed’ in de zin van
artikel 310 Sr worden opgevat, want deze objecten
hebben voor de spelers van het spel RuneScape een
reële waarde, die door het spelen wordt verkregen,
en onder dwang is het slachtoffer deze objecten
kwijtgeraakt. Ter nadere onderbouwing verwijst de
Hoge Raad naar eerdere arresten, waarin niet-
tastbare goederen, zoals elektriciteit4 of giraal geld,5
ook als een goed werden opgevat. Over de tweede
klacht merkt de Hoge Raad droogjes op:
‘De laatste, kennelijk vooral op het oogmerk van wederrechtelijke toe-
eigening betrekking hebbende klacht dat het wegnemen van het virtue­
le bezit van een ander juist het doel is van het spel RuneScape, stuit
af op de vaststelling door het Hof dat de spelregels niet voorzien in de
door de verdachte en zijn mededader gevolgde wijze van wegnemen.’
Waarna wordt gesteld: ‘Het middel faalt’. Ofwel: het
door de eiser aangevoerde cassatiemiddel wordt
niet gehonoreerd (“treft geen doel”). Het spel kan
Ars Aequi september 2015   727
dan wel het wegnemen van virtueel bezit tot oogmerk
hebben, maar dat mag niet onder dwang gebeuren
(in casu, door het slachtoffer te bedreigen met de
uiting ‘Ik maak je dood’ en hem in een wurggreep te
nemen).
De Hoge Raad komt tot de volgende conclusie:
In het licht van de vaststellingen van het Hof dat de aangever binnen
het spel over het virtuele amulet en masker ‘de feitelijke en exclusieve
heerschappij’ had en hij door het handelen van de verdachte en zijn
mededader de beschikkingsmacht over deze objecten is verloren,
geeft het oordeel van het Hof geen blijk van een onjuiste opvatting
omtrent art. 310 Sr en is dat oordeel niet onbegrijpelijk.
De Hoge Raad geeft hiermee aan dat de eerdere
uitspraak van het Hof niet in strijd is met het recht
en neemt uiteindelijk de volgende beslissing (het
dictum):
De Hoge Raad:
vernietigt de bestreden uitspraak, maar uitsluitend wat betreft het
aantal uren te verrichten werkstraf, en de duur van de vervangende
jeugddetentie;
vermindert het aantal uren werkstraf en de duur van de vervangende
jeugddetentie in die zin dat deze 144 uren, subsidiair 72 dagen
jeugddetentie, bedraagt;
verwerpt het beroep voor het overige.
Inhoudelijk bevestigt de Hoge Raad dus de uitspraak
van het Hof, maar vermindert alleen de duur van de
straf (werkstraf en vervangende jeugddetentie).
Als het arrest eenmaal is
gelezen, doet zich de vraag
voor wat je hiermee vervolgens
kunt doen. Hierbij is het zinvol
een onderscheid te maken
tussen de rechtspraktijk en
de rechtswetenschap
4 Arrest gelezen: wat dan?
Als het arrest eenmaal is gelezen, doet zich de vraag
voor wat je hiermee vervolgens kunt doen. Hier-
bij is het zinvol een onderscheid te maken tussen
de rechtspraktijk en de rechtswetenschap. In de
rechtspraktijk kan bijvoorbeeld een advocaat het
arrest gebruiken om er argumenten aan te ontlenen
voor zijn betoog ten overstaan van de rechter. Als de
onderhavige zaak lijkt op een eerdere zaak, dan kan
hij pleiten voor voortzetting van de lijn die met die
eerdere zaak is gezet, als die tenminste gunstig is
voor zijn cliënt. Zo niet, dan moet hij juist de nadruk
leggen op de verschillen tussen deze en de vooraf-
gaande zaak. Ook kan een advocaat op basis van het
arrest zijn cliënt adviseren al dan niet de gang naar
de rechter te maken. De rechter kan op zijn beurt het
arrest gebruiken om zijn oordeel in de onderhavige
zaak te vormen. Is deze zaak in juridisch opzicht vol-
doende vergelijkbaar met de eerdere zaak en zijn de
maatschappelijke opvattingen over het onderwerp in
kwestie niet veranderd, dan ligt een bevestiging van
de eerder ingezette lijn voor de hand. Zijn er daaren-
728   Ars Aequi september 2015
tegen belangrijke verschillen tussen beide zaken, of
zijn de maatschappelijke opvattingen dienaangaande
veranderd (denk bijvoorbeeld aan euthanasie, dat
vroeger strafbaar was maar sinds eind vorige eeuw
onder voorwaarden is toegestaan), dan kan hij tot
een ander oordeel komen.
Rechtswetenschappers reflecteren
kritisch op nieuwe uitspraken van
de Hoge Raad. Als het gaat om
een belangrijke, baanbrekende of
anderszins opvallende uitspraak,
dan wijden zij er een noot aan of
schrijven zij er een artikel over
In de rechtswetenschap zijn nieuwe arresten, met
name die van de Hoge Raad, aanleiding om na te
denken over de ontwikkeling van het recht. Een
belangrijke taak van rechtswetenschappers is om
nieuwe uitspraken te vergelijken met en in te passen
in de bestaande rechtspraak. Vormt het arrest een
voortzetting van eerdere uitspraken, of is er sprake
van een koerswijziging of zelfs een breuk? Bij het
RuneScape-arrest kan bijvoorbeeld een vergelij-
king worden gemaakt met het Elektriciteits-arrest
uit 1921, omdat in beide gevallen gebruik wordt
gemaakt van een analogieredenering: niet-tastbare
‘objecten’ (resp. virtuele items en elektriciteit)
worden gelijkgeschakeld met tastbare zaken die
verplaatst kunnen worden en voor de bezitters ervan
een waarde vertegenwoordigen. In zijn annotatie
in dit tijdschrift geeft de strafrechtsgeleerde Klaas
Rozemond aan dat, in vergelijking met het Elektri-
citeits-arrest, opvalt dat in het RuneScape-arrest
een verwijzing naar de waarde in het economische
verkeer ontbreekt, waardoor dit laatste arrest een rui-
mere strekking lijkt te hebben.6 Daarnaast reflecteren
rechtswetenschappers kritisch op nieuwe uitspraken
van de Hoge Raad. Als het gaat om een belangrijke,
baanbrekende of anderszins opvallende uitspraak,
dan wijden zij er een noot aan of schrijven zij er een
artikel over. Vanuit verschillende gezichtspunten kan
er commentaar op een uitspraak worden gegeven,
zoals:
–– Juridisch: Is de uitspraak in overeenstemming met
voorafgaande uitspraken in vergelijkbare zaken? Zo
niet, in hoeverre komen hierdoor de rechtsgelijk-
heid en de rechtszekerheid in gevaar?
–– Politiek: In hoeverre is de uitspraak verenigbaar
met bepaalde politieke overtuigingen? Kan het
arrest worden verdedigd of bekritiseerd vanuit bij-
voorbeeld een liberaal, socialistisch of feministisch
standpunt?
–– Moreel: Is de uitspraak rechtvaardig? Is het arrest
in overeenstemming met wat veel burgers als
moreel aanvaardbaar beschouwen of met wat de
rechtswetenschapper zelf als rechtvaardig ziet?
–– Economisch: Welke invloed heeft de uitspraak
op de verdeling van schaarse middelen in de
samenleving? In hoeverre verandert de financieel-
economische positie van de burger erdoor?
–– Psychologisch: Komt het arrest tegemoet aan de
perspectief arsaequi.nl/maandblad AA20150723
gevoelens van onrust en onvrede die in de samen-
leving leven, met name bij de benadeelde partij
of het slachtoffer? Helpt de uitspraak het slacht­
offer om het hem aangedane leed te verwerken?
Omgekeerd, kan de vraag worden gesteld of de
uitspraak ertoe bijdraagt dat de dader weer op het
rechte pad komt.
Het RuneScape-arrest heeft geleid tot veel reacties
in de rechtswetenschappelijke literatuur. Advocaat
Yehudi Moszkowicz is heel kritisch over het arrest.
Hij betoogt dat het feitelijk onmogelijk is, zoals de
Hoge Raad aanneemt, om virtuele goederen te
stelen, omdat het om een illusie gaat. Volgens hem
kun je computergegevens niet met virtuele goederen
vergelijken:
‘Computergegevens zijn niet hetzelfde als de virtuele goederen.
Computergegevens zijn slechts een taal, een communicatiemethode
en het ontoegankelijk [maken] of wissen van die gegevens heeft
niets met art. 310 Sr te maken. [Een] ander groot verschil tussen
computer­gegevens en goederen is dat goederen individualiseerbaar
zijn, zij kunnen exclusief in van de ene in de andere beschikkings-
macht worden gebracht. Een virtueel “goed” is iets virtueels, ergo
denkbeeldig en bestaat dus niet in de realiteit. Hoe kan iemand de
feitelijke macht hebben over iets imaginairs? Het virtuele “goed”
blijft te allen tijde onder de macht van de beheerder van het spel, het
“goed” blijft dus altijd in het spel of in de community. De speler krijgt
dus nooit de beschikking over de data. Op geen enkel moment is
sprake van exclusieve absolute feitelijke macht van de gebruiker. Het
is niet juist om te denken dat iemand een visuele vertegenwoordiging
van gegevens, een illusie kan stelen. De dief heeft, om bij de Mono-
polymetafoor te blijven, slechts een papiertje of een plastic huisje
weggenomen en niet daadwerkelijk de Kalverstraat of een hotel. Het
is zoals de Engelsen zeggen make believe.’7
Ook de IT & Recht-deskundige Bert-Jaap Koops
is niet gelukkig met het vervagen van het onder-
scheid tussen (niet-tastbare) gegevens en (tastbare)
goederen. Hij pleit ervoor virtuele delicten niet onder
bepalingen te laten vallen die betrekking hebben op
goederen, zoals artikel 310 Sr: ‘Wat mij betreft kun-
nen virtuele delicten dan ook beter worden bestreden
met de computercriminaliteitsbepalingen die zijn
toegesneden op de bescherming van gegevens dan
via een oprekking van reële delictsomschrijvingen
die zijn toegesneden op de bescherming van reële
objecten.’8
We hopen met dit artikel
te hebben laten zien dat
het de moeite waard is om
zelf arresten te lezen
6 K. Rozemond, ‘RuneScape’,
Ars Aequi 2013, p. 294-301
5 Slot (AA20130294).
We hopen met dit artikel te hebben laten zien dat het 7 Y. Moskowicz, ‘Een kritische
de moeite waard is om zelf arresten te lezen, hoe je noot bij de “RuneScape”- en
dat het beste kunt aanpakken en wat je vervolgens, “Habbohotel”-uitspraken:​ Een
na lezing ervan, met het arrest kunt doen. Arresten illusie is geen goed’, Strafblad
zijn van groot juridisch belang – als vindplaats van 2009, p. 495-503.
8 B.J. Koops, ‘Virtuele en reële
argumenten voor de advocaat, als aanknopingspunt
delicten. Een beschouwing
voor de rechtsontwikkeling door de rechter én als over het RuneScape-arrest
vertrekpunt voor de rechtswetenschappelijke en en Computercriminaliteits-
maatschappelijke discussie over wat het meest wen- wetgeving’, Computerrecht
selijke recht op een bepaald gebied is. 2013, afl. 1, p. 14-22, p. 22.