YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ

İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ 
İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
TÜNEL DERSİ
Ü İ
5. Bölüm –– Genişletilmiş 
5. Bölüm  Genişletilmiş ––
(Dairesel kesitli tünellerde gerilme dağılımı, Kritik 
Dairesel kesitli tünellerde gerilme dağılımı, Kritik iksa
iksa basınç/ 
yerdeğiştirme kavramı, Zeminde açılan tünellerde stabilite konusu)

Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU
Yapı Merkezi AR&GE Bölümü

2009

1
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU

HATIRLATMA NOTU
HATIRLATMA NOTU

y Düşey gerilme(σz≠0, σy=0) altında dairesel kesitli bir tünelde (σz= γH) dağılımı şöyledir:

o Yan cidarda – A noktası – teğetsel gerilme “σt” maksimumdur. Büyüklüğü ise σt,A=3 σz=3γH ’ dir. (σz=P0= γH

derinlik basıncıdır). R=2r0’ de σt → σz =γH’ a asimptod olmaktadır. Burada γ= Kaya kütlesinin birim hacim

ağırlığı, H= Tünel derinliğidir. Eğer teğetsel gerilmenin büyüklüğü, σz,A kaya kütlesinin tek eksenli basınç

dayanımını σy,b aşıyorsa A noktasında “yenilme” oluşacaktır (Bkz Mohr – Coulomb gösterimi).
⎛R ⎞
o Yan cidarda radyal gerilme σ r,A sıfırdır. σ r,A ’ nın ⎜ r ⎟ ’ e göre değişiminde büyük ⎛⎜ R r ⎞⎟ değerlerinde
⎝ 0⎠ ⎝ 0⎠
σ r,A → 0 olmaktadır.

o Tavanda – O noktası – teğetsel gerilmenin büyüklüğü σ t,0 =‐ σ z=‐ γH’ dir. yani cidardaki kaya kütlesi “çökme

gerilmesine” çalışmaktadır.

2
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU

™ Dairesel Kesitli Tünellerde Gerilme Dağılımları:
l l ll d l ğl l

y Sadece düşey gerilme mevcut y Hidrostatik gerilme koşulu  mevcut
σ z = P0 = γH
⎛R ⎞ σ z = σ y = P0 = γH
⎜ r ⎟
⎝ 0⎠
⎛R ⎞
⎜ r ⎟
σz ⎝ 0⎠

σ σr
σz
σt
σt
σ σt σt σ
σt
σz O P0 O
σr σr
A ⎛R ⎞
r0 A ⎛R ⎞
⎜ r ⎟
r0 ⎜ r ⎟
⎝ 0⎠
⎝ 0⎠

(r0= Kazı yarıçapı, R= İncelenen elemanın merkez noktasına olan uzaklığı)

Kaynak: Daemen, Fairhust, 1978

3
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU

Kaya kütlesinin çekme dayanımları basınç dayanımlarına kıyasla çok küçük olacağından, büyük olasılıkla tavanda
bir “çekme yenilmesi” oluşacaktır.

o σr,0≈ 0’ dır. ⎛R ⎞ değerlerinde

d Artan
At ⎜ r ⎟ d ğ l i d σr,0 → σz =PP0=γH
H asimptod
i t d olacaktır.
l kt
⎝ 0⎠
y Hidrostatik gerilme koşulunda (σt,0, σr,0) ve (σt,A, σr,A) dağılımları şöyledir:
⎛R ⎞
o A noktasında
kt d teğetsel
t ğ t l gerilmenin
il bü üklüğü σt,A= 2 σz=2
i büyüklüğü 2 γH
H olup,
l artan
t ⎜ r ⎟ değerlerinde
d ğ l i d hızla
h l derinlik
d i lik
⎝ 0⎠
basıncına (γH) asimptod olur. σy,b> σt,A= 2 σz=2 γH ise, bu nokta civarında “basınç yenilmesi” meydana gelir.

o Tavanda
T d herhangi
h h i bir
bi çekme
k gerilmesinden
il i d kaynaklanacak
k kl k bir
bi yenilme
il sözkonusu
ök d ğildi Basınç
değildir. B yenilmesi
il i

gözlenebilir.

Eğ σt,A ≥σ
y Eğer ≥ y,lab ise
i tünel
tü l etrafında
t f d plastikleşmeyi
l tikl i önlemek
ö l k amacıyla
l tünel
tü l cidarına
id radyal
d l basınç
b (Pi=σr)

uygulayarak, daha açık bir deyişle iksa sistemleri (püskürtme beton, çelik bağ, tavan saplamaları) yerleştirerek

gerilme koşullarının
koş llar n n tanımladığı
tan mlad ğ Mohr – Coulomb
Co lomb kırılma
k r lma dairesinin kaya
ka a kütlesinin yenilme
enilme zarfının
arf n n altında
alt nda

kalması sağlanır. Böylelikle iksa sistemiyle tünel cidarındaki gerilme koşulları değiştirilmek suretiyle verilen kaya

kütlesi için “stabilite koşulları” tünelde gerçekleştirilebilir (Bkz Şekil).

Şekil)

4
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU

™ Kaya kütlesi yenilme zarfı/ Tünel cidarında Mohr yenilme dairesi:
τ GK= 1
Trigonometrik olarak içsel sürtünme açısı:
YENİLME/ PLASTİKLEŞME ZONU MN0 MN ‐ NN0
GK<1 φ sinφ =
MO
=
MO
Kaya kütlesinin Mohr
Kaya kütlesinin Mohr – Coulomb σ t ‐ σr
‐ c.cosφ
yenilme zarfı: sinφ = 2
τ = c + σtgφ σ t + σr
2
mesi 
Kayma Gerilm

Teğetsel gerilme:
Teğetsel gerilme:
N Mohr Yenilme Dairesi σr ( 1 ‐ sinφ ) + 2c.cosφ
σt =
1 ‐ sinφ
N0
Radyal gerilme:
σ t ‐ σr σr = 0  (düşey ve hidrostatik gerilme durumunda)
2 σt =
2c.cosφ
= σ y,b 'dir.
1 ‐ sinφ
c φ φ σy,b=Kaya kütlesinin tek eksenli basınç dayanımı

0
σr M σt Normal Gerilme, 
σr + σ t σn
2

((GK= Yenilmeye karşı güvenlik katsayısı, c= Kohezyon)
y ş g y , y )

Kaynak: Daemen, Fairhust, 1978 5
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU

™ İksa sistemiyle tünelde yenilmenin önlenmesi
sistemiyle tünelde yenilmenin önlenmesi:

τ Kaya kütlesinin Mohr – Coulomb
Güvenlik katsayısı
GK= 1
yenilme zarfı:
τ = f ( σn )

Yenilme sözkonusu

İksa basıncı uygulandıktan 
İk b l d kt
Kaymaa Gerilmesi 

sonraki Mohr dairesi
Teğet
A noktasına ait 
Mohr dairesi

0 Normal Gerilme, 
σ t,A = 2 γH σn
σr = Pi

Tünelde iksanın
yg y
uygulanmasıyla 
“yenilme” 
önlenmektedir.

6
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

Sayısal Örnek:
260 m derinlikte ve kazı çapı D= 8 m olan bir tünel, jeolojik dayanım indisi GSI= 50 ile tanımlanan kaya
kütlesinden geçecektir. Tünelin etrafında bir plastikleşme/ yenilme zonunun olmaması istenmektedir. Bu proje
koşulunu sağlamak için
o İzin verilebilir radyal yerdeğiştirme miktarı, ve
o İksa basıncının büyüklüğünü
hesaplayınız. Temel kabuller aşağıda sıralanmıştır.
o Hidrostatik gerilme koşulu mevcuttur.
o Kaya kütlesinin yenilme kriteri Mohr – Coulomb kriterinden belirlenecektir.
o Sağlam kaya – kumtaşı – numunesinin tek eksenli basınç dayanımı σlab,b= 60 MPa, formasyonun Poisson oranı
υ=0,20’ dir.
o Problemlerde kullanılan diğer büyüklüklerin kestirimi mühendis tarafından yapılacaktır.

Çözüm:
• Genel:
Hidrostatik gerilme koşulunda (σz= σy= σx=P0) dairesel kesitli tünelin elastik bölgede teorik radyal yerdeğiştirmesi

D (1 + υ )
uie = (P0 ‐ Pi )
2Ey
’dir (Bkz Şekil).
7
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

Devamıdır… P0
ui
K i ik ik basıncı ise
Kritik iksa b i P0= Derinlik basıncı
Pi

P0 P0
Pi= İksa basıncı
Pi Pi
2P0 ‐ σ y,b Pi<P0
Pi,k Pi
ik =
1+K D

P0
’ dir (Hoek – Kaiser, Bawden, 1995). Mohr – Coulomb yenilme ölçütünde – σ1=f(σ3) ifadesinin eğimini tanımlayan –

1 + sinφ ⎛ φ⎞ σ1 σ1=σy,b+K σ3
K= = tg 2 ⎜ 45 + ⎟
1 ‐ sinφ ⎝ 2⎠

ile bellidir (Bkz Şekil).  σy,b

σ3

Mohr – Coulomb yenilme ölçütünde kaya kütlesinin tek eksenli basınç dayanımı

2c y cosφ
σ y,b =
1 ‐ sinφ

ile hesaplanabilir (Hoek, 1990).  cy= Kaya kütlesinin kohezyonu, φ= İçsel sürtünme açısı. Bu büyüklükler verilen 
jeolojik dayanım GSI için aşağıdaki abaklardan kestirilebilir (Hoek  ve Brown, 1997). 
8
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

Devamıdır…

0.20 55
mlab
mi

yanımı
35

anımı
50 30

ek eksenli sıkışma day
eksenli sıkışma daya
25
20

me Açısı, φ
0.10 45 16
0.08 18
40

açısı
10
0.06
mlab

İçsel Sürtünm nme
0.05 35

ek
7

İçsel sürtün
kaya malzemesinin te
n/kaya malzemesinin te
cy 0.04 5
30
σlab,bm 0.03
i
25
0.02
20

Kohezyon
Kohezyon k
15
0.01
0.008 10
10 20 30 40 50 60 70 80 90 10 20 30 40 50 60 70 80 90

GSI GSI
a b

Şekil – Jeolojik dayanım indeksi, GSI
Şekil  Jeolojik dayanım indeksi, GSI’ nın ve m
 nın ve mlab sabitinin farklı değerlerine bağlı olarak    a  
kohezyon    b   içsel sürtünme açısının değişimleri

9
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

Devamıdır…

Kaya kütlesinin
k l elastik
l k modülü
d l Himalaya’
l ’ dad açılan
l birçok
b k tünelde
ld yerinde
d ölçü
l ve geri çözümlemeye
l d
dayanan
bağıntılardan belirlenecektir:

Ey= Q0,36. H0,2 Q < 10 ; H ≥ 50 m Jw= 1 (Singh, 1997)

0,333
⎛ Q.σlab,b ⎞
Ey = 10 ⎜ ⎟ 0,1< Q < 100 ; σlab,b
0,1< Q < 100    ;   σ l b b= 10 
10 – 200 MPa        (Barton, 2002)
200 MPa (Barton, 2002)
⎝ 100 ⎠

Burada:
Ey= Elastik
El ik modül,
dül GPa
GP (1 GPa=
GP 1000 MPa)
MP )
H= Tünel derinliği, m
(Yukarıdaki bağıntıların kuru koşullar için geçerli olduğu burada unutulmamalıdır).

• Çözüm:
y kütlesine ilişkin
o Kaya ş büyüklüklerin
y belirlenmesi

10
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

Devamıdır…

GSI≈ RMR ≈ 50 kabulü

k b lü ile
il kaya
k kü l i i kohezyon
kütlesinin k h ve içsel
i l sürtünme
ü ü açısı mlab ≈ 15 için
i i şekillerden
kill d sırasıyla
l
cy
≈ 0, 046            →           c y = 0,046.σlab,b = 0, 046x60 = 2,76 MPa
σ lab,b

ve
φ≈35°
kestirilebilir. Kaya kütlesinin tek eksenli basınç dayanımı ise
2c y .cosφ 2x2,76xcos35°
σ y,b = = ≈ 10,6 MPa
1 ‐ sinφ 1 ‐ sin35°
K
Kaya kütl i i elastik
kütlesinin l tik modül
dül ise
i
GSI= RMR≈ 50 olduğuna göre
⎛ RMR‐44 ⎞ 50‐44
⎜ ⎟
Q ≈ e ⎝ 9 ⎠
= e 9 = 1,95
1 95 Bieniawski
Bieniawski,1989
1989
⎛ RMR‐50 ⎞ 50‐50
⎜ ⎟
Q ≈ 10 ⎝ 15 ⎠
= 10 15 =1 Barton, 1995; 2000
1,, 95 + 1
Q= =1
1, 48
2
Ey = Q 0,36 .H0,2 = ( 1, 48 ) . ( 260 )
0,36 0,2
= 3,50 GPa = 3500 MPa
0,333
, 0,333
⎛ Q.σ
Q lab,b ⎞ ⎛ 1, 48 60 ⎞
1 48x60
Ey = 10. ⎜ ⎟ = 10. ⎜ ⎟ = 9,6 GPa = 9600 MPa
⎝ 100 ⎠ ⎝ 100 ⎠
11
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…
Elastik modül kestiriminde diğer
ğ iki yyaklaşım
ş burada kullanılırsa

Ey = 1,5.Q 0,6 .Elab

0,14
(Singh 1997; Singh ve Goel 2006)

Elab = M.σlab,b = 350x60 = 21000 MPa = 21 GPa

(Modül M≈ 350 Kumtaşı için kabul edilebilir).

Ey = 1,5x ( 1, 48 ) x ( 21 )
0,6 0,14
= 2,90 GPa
05
0,5 ⎛ GSI‐10 ⎞ 05
0,5 ⎛ 50‐10 ⎞
⎛σ ⎞ ⎜
⎝ 40 ⎠
⎟ ⎛ 60 ⎞ ⎜
⎝ 40 ⎠
⎟
Ey = ⎜ lab,b ⎟ .10 =⎜ ⎟ .10 = 7,74 GPa = 7740 MPa
⎝ 100 ⎠ ⎝ 100 ⎠
elde edilmektedir. Dikkat edileceği üzere yaklaşım sonuçları arasında önemli “farklılıklar” vardır. bu durumda
dört yaklaşıma ait sonuçların aritmetik ortalaması alınarak “farklılık” lar bir ölçüde azaltılabilir.
3,50 + 9,60 + 2,90 + 7,74
Ey = = 5,9 GPa ≈ 5900 MPa
4
• Plastikleşme zonunun oluşmaması için gereken iksa basıncı Pi,k hesaplanması
o K = 1 + sinφ = 1 + sin35° = 1 + 0,573 = 3,68
1 ‐ sinφ 1 ‐ sin35° 1 ‐ 0,573
0 573

o 2P0 ‐ σ y,b 2 ( γH ) ‐ σ y,b 2x2,65x260 ‐ 1060

Pi,k = = = = 68  t/m2 (0,68 MPa)
1+K 1+K 1 + 3,68

(γ= Kayanın birim hacim ağırlığı)

(σy,b=10,6 MPa= 1060 t/m2)
12
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…
o Pi,k= 68 t/m2 düzeyinde iksa uygulandığında tünel radyal yerdeğiştirmesinin büyüklüğü
Pi = Pi,k
D (1 + υ ) 8 ( 1 + 0,20 )
ure =
2E y
(P0 ‐ Pi,k ) = 2x590000
( 2,65x260 ‐ 68 ) = 5,05.10‐3 m

(D= Tünel kazı çapı, υ= Poisson oranı, P0= Derinlik basıncı, Ey= Kaya kütlesinin elastik modülü) (Bkz Şekil).
ure 5,05x10 ‐3
x100 = x100 = %0,126
0,5D 0,5x8
P0=γH    (Derinlik basıncı)
Baasınç, P

™ ur > ure için Değerlendirme: 

r (1 + υ) ⎡ ⎤ o Pi≥Pi,k
2
⎛ rp ⎞ i k ise tünel etrafında “plastikleşme
plastikleşme
ui = ⎢2 ( 1 ‐ υ ) ( P0 ‐ Pi,k ) ⎜ ⎟ ‐ 2 ( 1 ‐ υ ) ( P0 ‐ Pi ) ⎥
Ey ⎢ ⎝ r0 ⎠ ⎥ zonu” oluşmaz.
⎣ ⎦
o Pi<P i,k ise tünel etrafında “yenilme
İksa sisteminin karakteristik eğrisi
Kritik iksa
Kritik iksa Pi=f(ur) zonu// p
plastikleşme
ş halkası” meydana
y
basıncı gelir (Bkz izleyen Şekil).
Denge noktası
Pi,k (Ki= İksanın rijitliği – stiffness –, rp= Tünel
etrafında oluşan plastikleşme zonunun
Yer karakteristik eğrisi yarıçapı, r0= Tünel kazı yarıçapı, Ey= Elastik
Ki modül, υ=Poisson oranı , P0= Derinlik
S
basıncı, Pi,k= Kritik iksa basıncı, H= Tünel
1 aks derinliği)

ure Tünel cidarının radyal yerdeğiştirmesi,  ur
13
Şekil – Yer ve iksa sisteminin karakteristik eğrileri ve denge noktası
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

Elastik kaya kütlesi

Plastik  zonun yarıçapı
l k

rp

r0

Yenilme 
çizgileri

Şekil – Hidrostatik (k=σy/σx=1) gerilme durumunda dairesel kesitli 
tünellerde plastikleşme zonu (r0= Tünel kazı yarıçapı, r
tünellerde plastikleşme zonu (r = Tünel kazı yarıçapı rp= Tünel 
= Tünel
etrafında oluşan plastikleşme zonunun yarıçapı) 

Kaynak: Castel 1967’ den alıntılayan Brandl ? 

14
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…

Değerlendirme:
• Teorik olarak hidrostatik gerilme altındaki dairesel kesitli tünelin cidarının radyal yerdeğiştirmesi
o Derinlik basıncına
o Tünel kazı çapına
o Geçilen formasyonun yerinde tek eksenli basınç dayanımına, elastik modül değerine ve içsel sürtünme
açısına
o Kazı işleminde kullanılan iksa – destek – sisteminin çalışma basıncına
bağlıdır.
• İksa basıncını yerinde düzenlemek suretiyle tünel radyal yerdeğiştirmesi denetlenebilir.
denetlenebilir Radyal yerdeğiştirmenin
kontrollü şekilde arttırılmasıyla ekonomik iksa – küçük kesit boyutları – sağlanabilir. Bu ise kazı bölgesinde
yerdeğiştirmelerin özenli biçimde ölçülmesiyle mümkündür.

15
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU

™KİLDE AÇILAN TÜNELDE ARIN BASINCININ ve HACİM KAYBININ BELİRLENMESİ

• Veriler
Örtü derinliği H= 9 m olan bir tünel (D= 6,8 m), killi bir formasyonda açılacaktır. Kilin ortalama sature birim
hacim ağırlığı γ= 1,9 t/m3 ve drenajsız kayma dayanımı(*) – kohezyon – cu= 1,25 kgf/cm2’ dir. trafik yükü Pek= 1
t/m2 alınacaktır.
• e
Zemin çevresinde
çe es de ddrenajsız
e ajs o olmaması
a as du
durumunda
u u da tü
tünel
e stab
stabilitesini
tes sağsağlamak
a a için
ç gegerekli
e “arın
a bas
basıncı”’
c nı ve
e
tünel çevresinde oluşacak “hacim kaybı”’ nı belirleyiniz.
• Çözüm:
o G
Genel
l
Probleme stabilite sayısı kavramı ile yaklaşım yapılırsa

⎛ D⎞
Pek + γ . ⎜ H + ⎟ ‐ Pi
N= ⎝ 2⎠
, (Broms ve Bennermark,1967' den alıntılayan Ng et al 2004)
cu

iksa basıncı Pi verilen stabilite sayısı

y N için y N= 1 ∼ 2 ise tünel kazı arını
ç bulunabilir. Stabilite sayısı
çevresindeki zemin “elastik” rejimdedir. 2 < N < 4 aralığında ise “sınırlı akma”, 4 < N < 6’ da ise “plastik akma”
sözkonusudur. Genelde N>6 durumunda tünel arınında çok ciddi stabilite sorunları gözlenmektedir.

killerin drenajsız kohezyon değeri “cu” derinlikle artmaktadır. (cu≈0,22σz’ (σz’= Efektif düşey basınç) (Mesri,
(*) Genellikle

1975). Bu problemde daha emniyetli kalmak üzere sadece ortalama değer alınmıştır. 16
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…

⎛ D⎞
Pi = Pek + γ ⎜ H + ⎟ ‐ Ncu (Bkz Şekil)
⎝ 2⎠

Eğer tünelin üzerinde yoğun şekilde binalar bulunuyorsa, stabilite sayısı N= 1 ∼ 2 aralığında seçilmelidir. Kaya

tünellerinde cidara deformasyon izni verilmesiyle azalan “arın basıncı” zemin tünelleri için de geçerli olduğu hemen

fark edilmektedir. N= 1,5 kabulü ile gerekli arın basıncı

⎛ 6,8 ⎞
⎟ ‐ 1,5x12,5 ≈ 5, 8t/m
2
Pi = 1 + 1,9 ⎜ 9 +
⎝ 2 ⎠

düzeyinde olmalıdır.

17
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…
36
34 H 15
H=15 m Kabuller
Kab ller
Pek≈0
32
γ= 1,9 t/m3
30
H=12,5 m N= 1,5 – elastik rejim –
28 D= 6,8 m
H= 10 m; 12,5m; 15 m
26
H=10m
24

Pi, tt/m2
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
cu, t/m2
Şekil – Sature killer için Pi=f(H, cu) değişimleri (cu=f(H) değişimi burada sabit alınmıştır)

H=10 m için tünelin geçtiği formasyonun  drenajsız kayma kohezyon değeri yaklaşık 17 t/m2 ise arın basıncı Pi= 0 olmaktadır. Bu ise, 

tünel arının kapalı moddan açık modda çalıştırılması anlamına gelmektedir. Drenajsız koşullarda sature kilin tek eksenli basınç 
dayanımı σb= 2cu olmaktadır.  18
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU

Devamıdır…
Santrifüj deneylerin değerlendirilmesi sonucunda kilde açılan dairesel kesitli tünelin çökme modundaki arın
basıncı – iksa basıncı –

⎛ D⎞
Pi ≥ Pekk + γ ⎜ H + ⎟ ‐ Nc .ccu ,, Atkinson ve Mair, 1981’ den alıntılayan Milligan, Rogers, 2001, s. 574
, y g , g , ,
⎝ 2⎠
ile tanımlanmaktadır(*). Aynı kaynakta tünel göçme modundaki stabilite sayısı, Nc=f(iksa ile arın arasındaki mesafesi,
d, örtü kalınlığı/tünel çapı, H/D) ile verilmiştir (Bkz Şekil).

Pek= 1 t/m2
Nc
10
Kalkan Segment
H 8 d/D  değerleri
D
Z = H+
2
Pi 6
D
4

1 2 3
Yerüstü çökmelerini önlemek için cu değeri güvenlik katsayısına bölünmelidir: H/D
⎛ D⎞ ⎛c ⎞
Pi = Pek + γ ⎜ H + ⎟ ‐ Nc ⎜ u ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ GK ⎠
(*) Özellikle sığ tünellerde arına uygulanan basınç örtü tabakasında herhangi bir “kabarma”’ ya neden olmaması için
(*)   Ö ll kl ğ ll d l b b k d h h b “k b ”’ d l
⎛ D⎞
Pi ≤ Pek + γ ⎜ H + ⎟ + Nc cu
⎝ 2⎠
19
olmalıdır. 
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü
İLAVE GÖSTERİM Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…

Kalkanlı makine ile kazı yapıldığından dolayı d=0 kabulü yapılabilir (Eğer klasik madencilik yöntemi ile kazı

yapılıyorsa, arkadaki iksa ile arın arasındaki geometrik mesafe d uygun bir şekilde değerlendirilmelidir) ve

H/D=(9/6,8)=1,32
/ / oranına karşı gelen Nc= 7’ dir. Problem verileri göz önünde tutulduğunda güvenlik katsayısı

GK= 2 için arın basıncı

⎛ 6 8 ⎞ 7.12,5
6, 7 12 5
Pi ≥ 1 + 1, 9 ⎜ 9 + ⎟ ‐
⎝ 2 ⎠ 2
Pi ≥ ‐19,19    t/m2

’ dir.

Pi<0 olması stabilite açısından

ç arında herhangi
g bir basınçç uygulamasına
yg ggerek olmadığını
ğ ggöstermektedir.

(Arın önündeki basınç da tünel makinesinin türüne göre basınçlı hava, kazılan malzemesin arında desteklenmesi

veya
y bentonitli bulamaçç karışımı
ş ile sağlanabilir).
ğ )

20
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…

Yukarıdaki yaklaşımlar “drenajsız”

drenajsız durum için geçerlidir. Eğer ortamın permeabilitesi ≥ (10‐77 – 10‐66) m/sn
geçerlidir Eğer,
ve tünel net ilerleme hızı ≤0,1 – 1,0 m/saat ise ortam “drenajlı” olarak alınmalıdır. Özellikle kil içinde kumlu
merceklerin bulunması da ortamın permeabilitesini önemli ölçüde arttırdığı unutulmamalıdır. Sonlu eleman
çözümlemesinin sonuçlarına göre “drenajlı” durumda (φ’>20° ve d/D<0,5) arın basıncı

⎛ 2 + 3d ⎞ c'
Pi = γD ⎜ D ‐ 0,05 ⎟ ‐ , (Vermeer,Ruse ve Marcher, 2002)
⎜ 18tgφ
18tgφ' ⎟ tgφ'
tgφ
⎝ ⎠
olarak verilmektedir. (d= İksanın tünel arınına olan uzaklığı. Makineli kazıda d=0 alınabilir. φ’= Drenajlı
ç sürtünme açısı,
içsel ç , c’= Drenajlı
j kohezyon).
y )
En uç çalışma koşulu (c’ → 0, φ’≈22° ve d/D=0,1 durumunda) için arın basıncı yukarıdaki formülden
problem verileri için Pi= 3,44 t/m2 olarak hesaplanabilir.

Açık tünel modunda (Pi=0) maksimum tünel kazı çapı – Pi<0 koşulu için –aşağıdaki ifade ile belirlenebilir:

9c' 1
D≤ , (Vermeer, Ruse ve Marcher, 2002).
γ 1‐0
0, 45tgφ'
45t φ'

Eğer kazı çapı bu ifadeden tanımlanan çaptan büyük ise tünel arını “kapalı” modda çalıştırılmalıdır. Eğer kazı
madencilik yöntemleri ile yapılıyor ise arın basıncı belirli et kalınlığında püskürtme beton veya püskürtme beton +
yatay şekilde zemin içine yerleştirilen arın çivileri ile sağlanabilir.

21
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…

• Hacimsel zemin kaybı:

Anılan büyük “Vk”

Vt
Vk = x100
V
olarak tanımlanabilir. Vt= Birim uzunluk için tünel yerüstü tasman eğrisinin tanımladığı hacim, V= Tünel kazı
πD2
hacmi, dairesel kesitli tünel için V = x1 = 0,785D2 ’ dir.
4
Bu oranın büyük değer alması tünel kazı faaliyetinden sonuçlanan “yerüstü tasman hareketi”’ nin büyük olması

demektir. Özellikle sığ tünellerde bina deformasyonları açısından zemin kayıp oranının “Vk” elverdiği ölçüde küçük

olması istenir (Arıoğlu, Ergin, 1992, 1993). Şekilde Vk değerinin tünel makine türüne ve stabilite sayısıyla değişimleri

verilmiştir (Leca, 1989). Açıktır ki artan stabilite sayısıyla “N” daha değişik deyişle artan stabilite sorunlarıyla

birlikte zemin kayıp oranı da artmaktadır. 1 < N < 2 aralığında Vk= f(N) ilişkisi doğrusaldır. Problem kabulünde N= 1,5

alınmıştır. Bu değere karşı gelen hacim kayıp yüzdeleri Vk= %0,3 ‐ % 0,8 aralığında yer almaktadır. Geçerken ifade

edilmesi burada ilginç olacaktır. Örneğin N= 6 – ciddi arın stabilite sorunları mevcut – için Vk= %25 ‐ %50 değeri elde

edilmektedir.

22
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…
Arında stabilite problemlerinin 
Elastik bölge
Elastik bölge
başlaması ve artarak devam etmesi
100,0 Vk=mN N<1 için
80,0
Vk = m.exp [N ‐ 1]
60,0
N ≥ 1 ve Vk ≤ %10
40,0
%0,2 ≤ m ≤ %0,6

m Kaybı, Vk, %  20,0

10,0
10 0
8,0
6,0 Teorik
4,0
Zemin Hacim

2,0

1,0
,
Z

0,8
0,6
0,4

0,2 Açık tünel modu
Kapalı tünel modu
Washington Metro F3a Projesi
0,1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
0     1    2    3    4    5     6    7    8     9   10   11
Stabilite Sayısı, N= (Pek+γZ‐Pi)/cu
Şekil – Killerde Vk=f(N) değişimleri  23
Kaynak: Leca, 1989
 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Devamıdır…

Kalkanlı tünel makineleri ile killerde açılan tünellerde oluşan hacim kayıp oranı

cu γZ ‐ Pi
Vk = exp , (Peck,1969; Schmidt, 1974)
Eu 2cu

ile verilmektedir. Eu= Drenajsız elastik modül. Killerde Eu= (200 – 700)cu olarak alınabilir (Mitchell, 1983). Verilen

ifadeden görüleceği gibi artan arın basıncı, Pi ile zemin kayıp oranı, Vk azalmaktadır. Burada Eu=450cu alınmıştır.

Problem verileri ve sonuçlar dikkate alındığında Pi=5,8 t/m2 için

12,5 1, 9x12, 4 ‐ 5,8

Vk = exp = 0,0045 (%0, 45)
450x12,5 2x12,5

bulunur.

24