Pretklasika i Bečka klasika

Podjela:

Pretklasika ili rana klasika (oko 1755. do oko 1770.)

Visoka klasika ili Bečka klasika

1. Rana faza: 1770 – 1780

2. Kasna faza: 1780 do kraja epohe (1827, godina Beethovenove smrti)

Pretklasika
- Pretklasika illi rana klasika (oko 1755 – oko 1770) odnosi se na prijelazno razdoblje
između Baroka i visoke, tzv Bečke klasike
- razdoblje Pretklasike određuju značajke stilova koji su do tada egzistirali kao
sporedne struje Baroka, usporedo s njegovim dominirajućim značajkama, a tek su
pred kraj Baroka došli do relativne samostalnosti:
- galantni ili rokoko stil – francuski nacionalni stil iz razdoblja Baroka
- osjećajni stil – njemački nacionalni stil iz razdoblja Baroka
- pretklasiku obilježava: stilska raznolikost, rascjepkanost, čak i proturječnost
naslijeđena iz nacionalnih stilova Baroka

Opće značajke, odnosno promjene stila u odnosu na barokno razdoblje

- začetak artikuliranja neprekinute barokne melodijske linije na manje cjeline,

periode i fraze, koja posljedično utječe na:
- simetričnost građe
- izraženiju uloga harmonijskih funkcija (odnos tonika-dominanta)
- napuštanje polifonijske strukture
- izrazitu prevlast dijatonike u harmoniji i melodiji

Bečka klasika
- U likovnoj umjetnosti i arhitekturi se, u približno istom periodu kada i Bečka klasika u
glazbi (oko 1770 – oko 1820), javlja Klasicizam. Izraz Klasicizam primjereniji je za
vizualne umjetnosti, pogotovo za arhitekturu, jer se on stilski neposredno oslanja na
klasične, antičke (grčke i rimske) uzore što u glazbi nije niti je mogao biti slučaj.

- Klasični stil nastaje sintezom ekspresije (osjećajnog stila) i elegancije (galantnog

stila). Pretklasičarski problem stilske dezintegracije uspješno su, individualno i
uzajamno, riješila dva najistaknutija predstavnika Bečke klasike i velikana povijesti
glazbe: J. Haydn i W. A. Mozart. Oni su konačno postigli ono što pretklasičarima

1
 nikako nije polazilo za rukom: uspjeli su spojiti dramatsko iznenađenje s formalnom
perfekcijom. Potpuno nestaju razlike između nacionalnih stilova i ide se ka
univerzalnosti stila.

Osnovna stilska obilježja

- osnovno načelo je skladnost i uravnoteženost glazbenog oblika koje se ogledaju u

podudaranju svih glazbenih planova: tonalitetnom, strukturnom i tematskom
- sadržaj je u potpunosti podređen formi, a svi navedeni planovi su gotovo
poistovjećeni jer ono što je vani (oblik) istovremeno oblikuje i ono što je unutra
(sadržaj/struktura)
- to je ostvareno: arhitektonskim načelom oblikovanja – kvadratnom strukturom koja
podrazumijeva rečeničnu i periodičnu građu (2+2+4) s precizno diferenciranim
granicama glazbenog tijeka (jasan signal početka i signal kraja rečenice, jasno
profilirane kadence)

PRIKAZ RAZVOJ STILA U RANOJ FAZI (Pretklasika) i VISOKOJ FAZI STILA (Bečka klasika)

Rana faza stila – Pretklasika

Struktura, metar, ritam

- dominira periodična (kvadratna) struktura manjih cjelina (2, 4, 6, 8 taktova)

- metar je stabilan, ujednačenog pulsa
- česta je primjena Albertijevog basa

Tonalitetna tradicija

- tonalitetna osnova preuzeta je iz plesnih vrsta visokog baroka, a preferencija dura ide
u korak s tonalitetnim pojednostavljenjem
- zamagljena je granica između provedbe i reprize
- u Pretklasici povratak u toniku je rijetko kada označen kadencom koja ima neki veći
značaj, uvjerljiva kadenca rezervirana je za kraj
- prisutni su tek kratkotrajni izleti u mol, a uloga im je potvrda durskog, vedrog
raspoloženja, tenzije koja se razrješava

Harmonija

- harmonijski jezik reduciran je na odnos tonika – dominanta

- redukcija harmonijskog jezika kompenzirana je obilnom uporabom razloženih akorda
i pasaža
- polaritet tonika – dominanta širi se od motiva (2, 4 takta) pa sve do cijelog djela

2
 - prevladavaju osnovni dijatonski akordi, a disonanca je prisutna samo u figurativnom
smislu
- odsustvo kromatike

Dramaturgija

- Pretklasika zadržava baroknu dramaturgiju koja podrazumijeva jedinstvenost u iskazu

raspoloženja – radi monotematizma nema dramaturgije konflikta – ali jasna
distinkcija u odnosu na barok ostvarena je uporabom dura koji podrazumijeva
vedrinu, dobro raspoloženje, pomirenje i sretan kraj
- u početnoj fazi stila već formirani klasični sonatni oblik je, dakle, i dalje monotematski
(primjeri kod Ph. E. Bacha, a pogotovo kod J. Haydna) pa načelo konflikta nije toliko
izraženo jer počiva samo na tonalitetnom kontrastu

Status melodije

- istovremeno suptilna i vitalna crta

- neutralizirana je i od podređenog značaja, uklopljena u periodičnost, tonalitetni
poredak i metar
- sastavljena od niza motiva, uklopljena u rastavljene akorde i pasaže
- temeljena na stereotipnim postupcima poput mannheimskih melodijskih manira
- dominiraju dva tipa melodije:
1. galantna melodija kratkog daha i malog obima, podržana homofonom fakturom,
uglavnom prisutna u brzim i durskim stavcima
2. talijanska, govorno-pjevna melodija – javlja se u molu, duljeg je daha i većeg obima,
rezervirana za spore stavke

Motiv

- potječe iz baroknog govornog načela

- nije izvoran, predstavljan je samo nizom tonova
- on je zajedničko, opće vlasništvo – ide iz djela u djelo, nema autonoman status

Glazbene vrste

- preklapanje baroknih vrsta (suita, talijanska uvertira, concerto grosso) i klasičnih

(sonatni ciklus)
- skladatelj sonate, ili neke druge vrste, oblika, morao je izmiriti zahtjeve ekspresivnosti
i proporcije
- u 3. desetljeću 19. stoljeća razvija se dramatska izražajnost u melodiji, harmoniji…
- napušta se ABA da capo oblik (ali nije zaboravljen)
- simetrije su morale poslužiti razrješenjima dramatskih tenzija, a najuobičajenija
simetrija u početku bila je tonalitetna i tematska (T-D – D-T, odnosno AB – BA), a
između se mogla pojaviti i provedba

3
 - u ovom prijelaznom razdoblju počinju se nazirati opće koncepcije i strukture kroz
razvoj sonatnog oblika: od baroknog dvodjela preko Scarlattijevog sonatnog oblika do
sonatnog oblika

Stilski kompleksi
Galantni – rokoko stil

- potječe iz francuskog nacionalnog stila

- javlja se kao klasična reakcija na romantičarski, složeni, monumentalni barok
- galantno, u prijevodu s francuskog elegantno, otmjeno, profinjeno, usko je povezano
s plesovima s francuskog dvora iz razdoblja Baroka
- galantni stil uglavnom se javlja u francuskim i talijanskim instrumentalnim
minijaturama i plesnim stavcima suita
- od oblika učestalo se javlja Couperinov rondo
- odlikuje ga homofona faktura, elegantna i ritamski bogata melodika, ali s obiljem
dekorativnih elemenata i s vrlo izraženom, slikovitom programnošću
- ritam je graciozan, plesni, ponekad oslonjen na folklor
- metar je plesnog karaktera, pravilne, kvadratne strukture
- najistaknutiji predstavnici su: F. Couperin, D. Scarlatti, G. Ph. Telemann
- F. Couperin je najznačajniji skladatelj takozvanih francuskih klavsenista (čembalista)
- D. Scarlatti, također čembalist i tvorac 555 sonata za čembalo, predstavlja
svojevrstan most prema visokoj fazi stila – Bečkoj klasici jer: Scarlattijev sonatni
oblik, iako predstavlja samo varijantu baroknog dvodijelnog oblika, prije svega po
isticanju kontrastne tematike, vodi ka obliku sonatnog stavka bečkih klasičara

Koncertantni stil

- potječe iz talijanskog nacionalnog stila

- melodija: ljestvično kretanje, figuracije, kretanje u paralelizmima (terce, sekste)
- svaka figurativnost ima ilustrativno značenje (primjer: Vivaldi, Godišnja doba)
- faktura je homofona, a harmonija uglavnom dijatonska
- dinamika je plošna (barokna): tutti – solo, f – p
- koncertantni uključuje i galantni i osjećajni stil

Osjećajni stil (njemački: empfindsamer Stil)

- potječe iz njemačkog nacionalnog stila

- javlja se usporedno s početnom fazom klasike kao njezina romantičarska opozicija
- on u glazbi predstavlja svojevrstan pandan pravcu Sturm und Drang koji se javlja u
njemačkoj književnosti
- tonalitet: pretežno mol
- forma: prokomponirana, narušava se periodičnost
- harmonija je nestabilna: smanjeni septakord, sekundarne dominante i ukloni

4
 - česti su neakordički tonovi, ponajviše zaostajalice
- naglašena je afektivnost, snažno duševno uzbuđenje
- neočekivani su preokreti na harmonijskom i tonalitetnom planu što najavljuje
harmoniju napetosti Wagnerijanskog tipa
- visoka je modulacijska frekvencija, također i enharmonijskim putem
- najistaknutiji predstavnik je C. P. E. Bach, sin J. S. Bacha

Visoka faza stila – Bečka klasika

Struktura, metar, ritam

- veće strukture (8, 16)

- narušava se periodičnost
- učestale, ponekad i nagle promjene tempa (utjecaj Sturm und Dranga)
- diferencirani ritam – izmjenjuju se dvije ili tri ritamske figure
-

Tonalitet

- preferencija mola

Harmonija

- bogatiji harmonijski jezik: sekundarne dominante za sve stupnjeve, uz tonikalizaciju

dominante i subdominante, tonikaliziraju se i ostali stupnjevi, čak i napuljski
sekstakord
- prisutne su i sekundarne subdominante
- jasnije kadence – napuštanje barokne ukočenosti i raspričanosti

Konfliktna dramaturgija

- usporedo s odmicanjem stila ka zreloj i kasnoj fazi, dramaturgija postaje sve

konfliktnija što posljedično dovodi do izraženijeg jačanja disimetrije
- u visokoj fazi stila ključnu ulogu ima razvoj drugog dijela oblika – razvojnog dijela – u
kojem dominira fragmentarni tip izlaganja (fragmentarna struktura, odsustvo
rečenične građe, tonalitetna nestabilnost)
- time se nastojalo intenzivirati dramatsku tenziju što će, posljedično, donijeti
promjene u odnosu proporcija: razvojni dio narušio je jednostavnu tonalitetnu i
melodijsku simetriju baroknog plesnog oblika i zahtijevao odlučnije, konkretnije
rješenje
- stoga povratak na toniku poprima novo određenje razrješenja, a njegov se povratak,
nakon zastoja na dominanti, poklapa s otprilike tri četvrtine puta cijelog stavka

5
 - ovaj postupak predstavlja osnovnu karakteristiku glazbene umjetnosti kasnog 18.
stoljeća

Individualizacija motiva i melodije

- motiv je individualiziran do ekstrema

- stavak je usredotočen na motiv, on je osnov izvornosti sadržaja
- ima formalnu ulogu jer je složena pojava i skup zajedničkih energija (metra, boje,
registra, orkestracije, artikulacije, harmonije, dinamike) koje potvrđuju njegovo
strukturalno jedinstvo i s kojima se naizmjenično manipulira

Tipovi tema

1. tema zatvorenog tipa, uravnotežena, karakteristična za brze stavke

2. tema nastala od više individualiziranih motiva, karakteristična za spore, cantabile
stavke

Glazbene vrste

- prevladavaju vrste apsolutne instrumentalne glazbe

- dolazi do standardizacije nekih osnovnih vrsta takve glazbe: klasična sonata (posebice
klavirska), klasični sonatni ciklus, gudaći kvartet, simfonija, koncerti za razne
instrumente (npr. koncert za klavir, flautu…)
- na području glazbene scene značajnu novinu donosi komična opera (opera buffa)
koja se razvila iz intermezza umetanih između činova barokne ozbiljne opere (opera
seria)

Glazbeni oblici

- dominacija klasičnog sonatnog oblika (ideja razvoja od baroknog dvodijelnog preko

Scarlattijevog sonatnog oblika kao međučlana) koji se gotovo u pravilu pojavljuje u
svim gore navedenim glazbenim vrstama
- ovaj oblik je iznimno elastičan i prilagodljiv gotovo svakoj glazbenoj vrsti i svakom
glazbenom idiomu
- može se javiti i u vokalno-instrumentalnom djelu, naprimjer, u uvertiri opere
- za nastanak klasičnog sonatnog oblika presudan je tonalitetni status druge teme:
druga tema u ekspoziciji donosi tonalitetni i tematski kontrast (nastupa u
dominantnom ili u tonalitetu paralelnog dura)
- time se u sadržajnom smislu ostvaruje drama, načelo konflikta: druga tema na razini
cjelokupnog oblika formira takozvanu tonalitetnu disonancu, disonancu na
rastojanju, koja se rješava u reprizi njezinim nastupom u osnovnom tonalitetu –
repriza sonatnog oblika donosi tonalitetno jedinstvo
- prisutnost zlatnog reza u oblikovanju klasičnog sonatnog oblika: proporcijska
raščlamba klasičnoga sonatnog oblika zasnovana je na odnosu proporcija između trajanja
provedbe i reprize prema cjelini te ekspozicije prema provedbi i reprizi

6
 - u visokoj fazi stila se tonalitetnom kontrastu dodaje i sve izraženiji tematski kontrast
- nastaju raznorazni dvodijelni i trodijelni oblici – mali, složeni (takozvani oblici pjesme
jer su se razvili iz lieda pa im je porijeklo vokalno)
- nastaju i razne vrste ronda (klasični rondo s jednom ili više tema, sonatni rondo)

Stilski kompleksi
- u visokoj fazi stila (7. i 8. desetljeće 19. stoljeća) javljaju se dva pravca koja utječu na
razvoj stila

Sturm und Drang

- oluja, prodor, drama, snaga, emocija, pravac koji se javlja u njemačkoj književnosti
potaknut Klingerovom dramom
- predstavlja važnu stlističku promjenu u odnosu na ranu klasiku: on je bunt protiv rane
klasike
- Sturm und Drang je reakcija na politički model apsolutizma, a samim time i na
disciplinu, rigidnost, normativnost, ustanak protiv dogmatske koncepcije umjetnosti…
- oluja i prodor su temeljito uzdrmali galantni stil pastorale i njezinu ukočenost
- glazba oslikava promoviranje pobune i drame
- javlja se koncept genija – visoko individualiziranog, potpuno slobodnog stvaraoca,
lišenog od ikakvih stega
- taj koncept će kasnije preuzeti romantizam
- utjecaj Sturm und Dranga najviše se očituje u skladateljskom opusu L. van
Beethovena, pogotovo u njegovim klavirskim sonatama i simfonijama
- utjecaj je prisutan i u nekim Haydnovim i Mozartovim djelima: u Haydnovim
simfonijama u molu, Mozartovim fantazijama u c-molu i d-molu, klavirskim sonata u
a-molu KV 310 i d-molu KV 457

Sentimentalizam

- nastaje na francuskom području

- također nastaje kao reakcija na ranu klasiku, ali na drugačiji način: zastupa profinjene
emocije
- za sentimentalizam se vezuje pojam uzvišene duše
- u književnosti se tada javlja epistoralna književnost, sentimentalna prijepiska (Jean
Jacques Rousseau, Goethe… )
- sentimentalizam je također utro put romantizmu, ali romantizam odbacuje
komunikaciju, svodi se na usamljenost: to je korak naprijed, ide čak do solipsizma –
potpunoj okrenutosti unutra, nema ničega izvana
- djelovanje ovih pravaca dovodi do promjene u stilskim kompleksima: udružuju se
ekspresija i elegancija – drama i lirika
7
 - dokida se plesni karakter galantnog stila i nastaje:

Kompleks drame
Stilske odlike

- nastaje tako što se galantni stil dramatizira, preznačava – galantni stil u molu
- javlja se u brzim, prvim stavcima
- preferencija mola
- širenje strukture, granice su zamućene, manje jasne u odnosu na liriku
- forma: prokomponirana, poljuljana, dovedena u pitanje
- kromatika u melodijskom i harmonijskom (funkcionalnom) smislu
- tonalitetna zamagljenost, nestabilnost (obilje modulacija u udaljene tonalitete,
nerijetko i enharmonijske, kromatsko nizanje smanjenih septakorda)
- nagle promjene raspoloženja, tempa, dinamike
- histeričnost
- mutacija: omiljena tehnika koju koristi Beethoven je sjenčenje putem primjene
mutacije, stalne oscilacije između dura i mola
- harmonija na pedalnoj osnovi, gudaći tremolo, dugo vođene sinkope
- značajan dio navedenih sredstava dramatizacije poznat je iz baroknog dramskog stila

Stilski kompleks lirike

Stilske odlike

- stilski kompleks lirike nastaje tako što se osjećajni stil formalizira – osjećajni u duru
- javlja se u polaganim stavcima (najčešće drugim)
- nestaje barokna raspričanost, metarska i akcentska nestabilnost
- melodija je visoko raspjevana, dugog daha, dolazi do individualizacije melodije i
organizirane pratnje u donjem registru
- prevladava dijatonska harmonija
- struktura je kvadratna, periodična (npr. 2+2+4)

Odnos visoke i rane klasike obratan je odnosu rane klasike i baroka: visoka klasika kao
sredstvo dramatizacije vraća polifoni stil iz visokog baroka, tzv. contrapunctus luxurians.

Bečki klasičari

8
 J. Haydn (1732-1809)

Zbog duljine Haydnova glazbena djelovanja, njegov opus može poslužiti kao najbolji
primjer razvoja klasičnog stila od rane pa sve do njegove kasne faze.

Rana faza

- galantni stil
- Simfonija u D-duru br. 6 – Le matin (1761)

Visoka faza

- Sturm und Drang – Haydnov period skladanja simfonija u molu

Simfonija br. 45 u fis-molu – Simfonija rastanka (1771-1772).

Kasna faza

- Oxfordska simfonija op. 92 (1789)

- Tonalitetnom se pridružuje karakterni kontrast
- Sonatni oblik iznesen je kao razvojna forma
- Polifoniziranom fakturom u razvojnom dijelu se još više naglašava monumentalnost i
potencijal razvoja tipičan za visoku klasiku

W. A. Mozart (1756-1791)