Professional Documents
Culture Documents
ظاهرة الأويئة والأمراض بالجزائر من خلال كتاب-أقوال المطاعين في الطعن والطواعين
ظاهرة الأويئة والأمراض بالجزائر من خلال كتاب-أقوال المطاعين في الطعن والطواعين
َ َ َ َْ ُ َ َ
ِ ِ اَ
َ اضَ ْ
ِ ِ وِ ِ وة
ِ
َﱠْ َ ﱠ َ َ ُ
نا
ِ واِ اِ ن ِ االب"أل
"اا
∗ادو.د
:ا
لـ ـــ ــابـ ــاـ ــاض ـ ـوـ ــوـ ــلـ ــااـ ــعـ ــولـ ــ
...ســوااــا،نـاضـــو،ــــواـــانـا
ـأإ،رلاتواأإادو
ـوـاـراتوـاـأــو.ـوواار
ﱠ َ ُ
ـ ِـْ ا ــِ نَ ـ
ِ ـاال ــ"أ ــا ــا ــ"اب ــن ــا ــوا ــ
ــر ــ، ــ ــ ــب ــ ــو،" ــا ــا ــ ــنا َ َ ﱠ
ِ ــوا
ــوأوا ـــانــا ـأواــــابــاانــءــوــــتــ
رة ــ ـــ ـا ــراتو ــ ــذأـ ـ ــ، ــ ــان ــا
ـراـاـاـاـوأـوـرـأوةاﻩلا
.اذ
،نداواانا،ابا :اتا
.سا،اا،نا،و،ااأا
Abstract:
Topic Researches on epidemics and diseases in the Maghreb during
the 18th and 19 th centuries ,especially pest, cholera and typhus… leads us
to talk about the most significant blogs that were written around and dated
before, in addition to the most important psychological, pathological effects
and even social ones left behind.
Perhaps one of the most important historical blogs that dealt
extensively with the plague in particular the book: " Cheikh Larbi El
Mecherfi Akwal Al Motain fi al Taan wa Tawain ", a unique book, some of
which are included in the literature of the plagues of the Maghreb countries
،اودر را او ،وا ا را ذ∗ أ
.اا،أ1انو
231
2017د–أ37دار
in the late 18th and early 19th centuries, a model of historical blogs that
reflects the image of the elite during this period on epidemiology and the
most important issues and references tackled by the elite through the
religious and jurisprudential questions that were asked to them.
Key words: Epidemiology; the Maghreb countries; late 18th and early 19th
centuries; pest; cholera ; typhus.
:
ــانــالــربــادــاض ـوــوعــــــاإن ّ
ــإــد...،سوااــوانــاضــصــو،ــــواـ
ُ
ر ــ ــوأ، ــ ــوأ ّر ــ ــ ــا ــراتو ــا ــأ ــ ــا
.اوواا
ّ ـ ـو
ع ـ ــ ـ ـب ـ ــو ـ ــو ـ ــا ـ ــراتو ـ ــا ـ ــأ ـ ـــ
ناـ ــواـ ــاـ ــنـ ــاالـ ــأ"بـ ــصـ ــاـ ــوـ ــنـ ــا
ت ــأدل ــ ــ ــ ــر ــ ــ ــب ــ ــو،" ــاــ
ــو. ـــانــاــاو ـــانــا ـأواربــادــناــا
ةــاــلــــاــارةــــــاــراتوــاــذجــ
ــاــــاراتــوــاــوأ،ــوعــلــــاــا
.حاوااول.ا
ـااضوورخاصدوماإن ّ ّ
ً
تــوارــاــاــــ،اــــــتــووإن،ربــادــــ
ـاـنـاالـأ"بـزـأنـو.عالا
ﻩـــورباداذج"اناوا
نــاءــرــاــوــوا،ــاــذــــاااتــواــاا
ّ
ـ ّـ،ــــاا،ـ ـاــاــدوــآاتــــﻩــذلــــ
ــا ــا ــ ــذ ـ ــإ، ــق ــواء ــوان ــا ــن ــ
.ذاو وا
232
2017د–أ37دار
ـ ــاـ ــنـ ــاالـ ــأ"بـ ـــ ــاـ ـــ ــاـ ـ ّـاـ ــ
ّ
ــــوــتــــــأــــ"ــاــناــوا
ـ ــزات ـ ــور ـ ــا ـ ــوأ.ن ـ ــام ـ ــازﻩ ـ ـإل ـ ــ ـ ــرﻩ ـ ــ
و ـ ــووى ـ ــا ـ ــ ـ ــ ـ ــأ ـ ــوا،ن ـ ــات ـ ــد ـ ــوا
فــــــوات ـلــةــاــااءات ـــأــجــواــا
.وادا
:با1
ذو، ـ ــ15X20س ـ ــ، ـ ــا ـ ــا ـ ــ ـ ــور131 ـ ــب ـ ــا ـ ــ
دــــانــزعـ،ــواــــــــ،وـــةـ
،ــاــإرزةـواـاوــــو؛و
ّ
ــ ــأ ــ ــا ــأب ــا ــأن،"ـ ـ"،""،"ة":
ـراءـاـدأبدةــوبـاتـورـوذور
.
ــاــاــــبــااــــةــاةــاــاإن ّ ـ ّـ
ىـأـــاــاار،2054:رطا
نــو.ـواـاتـاارسـ ّــــإ،با
.1طاا
ادا
:إبا2
ــوــــو،ــــاــــــاأنـ ّ ـــــ ّ
ــإــــراءــادةــــذــإــ،تــاــــاواــ
ــــدرــاــــــاــــأــ":ــ،بــا ـآــــ
ّ
ــذــــو."نـ ّ ـواــاــاأــﷲــأ،ــا
ـآــوـــ
ــــ ــــأونــ ــــا ــــــ ــإــــأ
ــ ــ ــو ــأر ــو...":، ــاي ــان ــز ــأ ــا ــ
.2"...ناوااناالا ّ
233
2017د–أ37دار
ـ ــ،رـ ـــ ــبـ ـــ ــنـ ــاـ ـــ ــضـ ـــ ـــ ــوا
ـ ــذو...":ـ ــ،ـ ــار ـ ـامـ ــوأنـ ــابـ ــأـ ـــ ــا ـ ـا
.3"ناواةاتناالأ"ﻩﻩذ
:ار3
ر ــ ــن ــان ــا ــا"ن ــاال ــأ"ب ــ ــل ــ
ــ ــار ــ ــا ــا ــ": ــ ــ ــا ــا ــ
ّ
ّ إ..."نـ
رات ـ ـ ــوا ـ ـ ـا ـ ـ ــصـ ـ ــاأن ـ ـ ـاالـ ـ ــ"أ ـ ـ ـــ ـ ــ
قــاــاب ـــــبــااــتــــــاردةــاــا
ءــوــم19نــاــوﻩــذــــــ.ــــيــامــارــا
ةــتــــو":ــــرةــأداةــو،(م18551854)ــاــا
ىـ ــإـ ـــ ـــ ـ ّــ ـــ ــسـ ـــ ــوـ ـ ّـيـ ــاءـ ــااـ ــ
ــ ــال ــم ــ ــإء ــاا ــر ــأ ــ ــ ــوا،(م1854)ن ــو
داــنــيــنــاءــأــأةــوــإرــأــذنــــو،ــا
ن ــر ــ ــوا ــا ــت"و: ــ ــاي ــ ــا ــإ ــا
ـ ــا ــل... ــا ــرإذاـ ــوأ ــن ــ ــدأو ــأ
.4"...ا
ــصــاــإراتــــدو":ــنــاــاــاــو
:
ّ ّ ـ و-
ـآ ــء ــ،م1855ــ ــ ــ ــواــــأ ــاأنوـ
.(م18551854)ااءوو،أرخءو ّ
ــأيــاــاــو،ــاــــوــايــــﻩــ ذ-
."م1859أواااﻩوا
ــــرخــواــاــإــــــــــاراتــﻩـّإن
ـ ــو،اكـ ــآـ ــاـ ــاـ ــ ــيـ ــامـ ــاـ ــاـ ـــ ــاء ــ
.5إرةأودراادااعمرت
234
2017د–أ37دار
:ادر4
درــاــــــ"نــاالــأ"ــــــاــاــاــ
ـاتـواتـاــ،عاواا ّ
ــ ــ ــء ــ، ــات ــا ــء ــوان ــاع ــ ــ
عــــوــــاـــــاتــــ،ــاةــاءـ
، ــا ــا ــان ــو، ــ ــا ــ ــ ــأ:وى ــوان ــا
.وراﷲو
ــ ــا ــا ــادر ــ ــ ــو ــاا ــاءل ــ ــ
:نإ
اـ ــء ــوان ــاـ ــة ــت ـــ ــت ــات ــ1
ــا ــو،ي ــح ــوا،دي ــوزآ ــاس ــا: ــ ــا
ــ ــإ، ــو ـا ــ ــ ــوا، ــ ــري ــا ــ ــ ــوا
.انواةا ّ
ــ ــــا ــــ ــــو:ع ــالــ ــات ـا2
ب ــا ــنا ــام ــأن ــــاو ـاة ــب ــ:ن ــاع ــ
ــب ــ. ــا ـ ــن ــا ــ ــن ــال ــب ــ، ــا
ركــــ ـأــر،ــاــاــنــارــأــنــاارواﻩ
.نامأابا،اا
ّ
ةــاــاصـاـــــــتــاﻩـتــرـو
اــــو.ــاــارــوأــاــاــدوــآاتــــ
ت ــد ــت ــت ــا،ا ــ ــت ــوت ــا ــ ــا
ــا ــ ـا ــ ــ. ــ ــ ــ ــات ــا ــن ــا
ـامــــﻩـإبانداواا
.موتااناعلعنا
235
2017د–أ37دار
ـادرـاـاااأن ّ او
:ــــذــــو،نــاعــاوــــﻩــــــدــ
ـاــاـبــو،ـ"رـــر"ورودب
بــيــاا ـاءــولــــاربــالــــﻩــوــــــوأ
ـدﻩـاــإ.ـاـالـاأي،م1833ماا
ُّ
ـ ـــ ــأ ّرـ ــو":ـ ـــ ــذـ ــإاـ ــ،اـ ــاءـ ــورـ ــنـ ـــ ــِ أـ ــ
نـوانـواـاءـوـــناو
.6"...وأذن(ـ1267)و
ء ــوب ــل ــ ــا ــادة ــ ــوا ــز ــ ــاا ــّإن
.ءاااازاباإاااا
ـ ــوروارﻩـ ــأـ ـــ ــاـ ـــ ـــ ـــ ــإرةـ ــرـ ـــ ــو ّ
"،" ــ ــ ــ ــ"و،" ــ ــ":ء ــا ــرﻩـ ـإء ــأ ــ
ــاــوتــإــإــوراــــنــراتــــو،"قــ ـــوأ
ادات ــــــــ ــبــاأنـ ّ ـ.ءــا ــــــــدوا
ول ــ ــا ــا ــ ــا ــو، ــ ــ ــا ــروا ــد
.رااوزأنا
:باى5
د ــ ــ ــ ــا"ن ــاال ــأ" ــ ــ ــا ــو ــ
ــانــاــــاــالــو ـــانــا ـأواــاربــا
ـو،يـادـوادـﷲــاـأـوـاـاو،
ــــورﻩــــأنــــــوأديــــــــــأيــا ـ
ــ ــ ــ ــااض ـو ــو ــ ــ ــا ــا ـ ــو ــ
.اادن
ـوارةــاـــ"نـاالـأ"بـاّإن
ــ ــ ــ ـ،ة ــا ــل ــ ــا ــات ــوتو ــ ــا
236
2017د–أ37دار
، و ،و ر إ ا ض
و (اا )او ء ت ة ض ﻩ
ً ّ
ضلو ارأً و ِ
7
. م1849مااء
اااارارﻩإااو
ّ
و .(وا )زا د ذ أ إ نا ي"ا
داا،اتاادياء
ً
. ً
زاد ىوا،منروءا
وا ا ا ا ق ا ا ا و
ا ص)صا ا ا ،
ن قا زا ؛ دسوا ا نا ل (بوا
دذإ،اراو نواءا
أوادذ،م1849 رىاو
.8اكآنيارأ
ّ
ر"ناال"أا ىااو
ل وذ . اا ا ل ا وأ نا
تا،نا دةوور،راإ ً ﻩً را
لاداتزا.اوادوآا
اءا او دةا م ب ا .عا
.9ذراامأو
ّ
جـ ـــ ــاـ ّ ـ ــ ــ
ـ ـدوـ ـــ ـــ ــااـ ــاـ ـــ ــاـ
ﷲ ــ ــاة ــد ــ ــا ــال ــ ــ ــ ــ،ن ــا
ــــاــااتــاـــوذ،نــءــــأــــوــ
ــذــاــ،نــبــاــ ـــااض ـــإــ،ءــا
جــااعــأــ ـذــ،اــاءــوءــاىــرةــاالــــ
، ــار ــذ ــوا ــوا ــا ــ، ــ ــاك ــآ ــاوا
238
2017د–أ37دار
ـ ـــ ــ.ـ ــاـ ــاـ ــرةـ ــاـ ــآاتـ ــوـ ــدـ ــوةـ ــو
،ـادةــووىـاأــرــىأا
ــإداــاــــونــاــءــاازــــــــــإ
.10راابوأالأ
ذاترث"ــــو،ــــــإــاـــ ّ ـاــاــو
رـ ــاـ ــإـ ـــ ــ.ـ ــوات ـ ـلـ ــدـ ــاأونـ ـــ ــا
ــ،لــااــــ"ــاةـاــــو،ــااضـــنـا
.11اناضاار
،ءــارــــــــــاــحــــدســاــاــّأ
اﻩـيــاـ ّـاــو،ءةــــــأراــإنــاــارـاــــوأ
.12اررﻩاور،ناءو ّ ا
رةــانـاــأوـــداــــاـــاـاـو
ــاظــحــلــ ـــوابــاــــــــ،مــرــــ
عــــــ ـآــــاــــ،ــــــاردةــامــو
مــوــاظــاةــــإــاــرةــإــو،ــواــوازةــا
.13واتلاادا
:"ناالأ"بأ6
،ــاــاــــ"نــاالــأ"بــ ـراــــ
ــــاوانــاعــــــادرــاــــانــــــ
ــا ــ ــرأي ــ ــ ــ، ــ ــأو ــ ــ ــدات ــ
ــاــاــــــ،ــــانــالــربــادــــا
.ازووىاوءاإزأو،و ّ
ـالــوـ"نـاالأ"بإ
ــــراــــــــو،اــاــاابــوءــاات ـلــ
239
2017د–أ37دار
ـ ـــ ـــ ــااد ـ ـإـ ــبـ ــاـ ـــ ـــ ـــ ــو.ـ ــاﻩـ ـــ ــ
:14لاارارات
ــم19ن ــا ــل ــا ــاء ــو ــ ــا ــﻩ ــ ر-
.بادوا،ااودرﻩ
عــــــاــــتــوراتــإــابــــ -
ــراــابــررــــتــــو،زــادــــإــاـ ّـا
ـراجـاـرعـــإـورـاتـذو
ّ زلوااو
.ا
دــــ(تــوااضـ ـوــو)ــااتــاــاــ -
نـــ.دـةــاـاــةـراـآـــواربـا
ــاــاواجــضــاــــادــاــــــواســاــ
.ناأوناءاةك
ـا ــ ــ ــن ــ ــان ــ ــاراء ــااد ـ إ-
.واانااءاوو،ا
ــبــوا ـاابــيــااــوانــاءــــا ـ ذ-
نــــــاــاــوأ،(18341833)نــــةــاةــالــ
.ودأو
ــ،ــوات ـلــــاــودــاأدبعــــارةــ إ-
ّ ،ـاـعـــــاا
ـأنـ
ّـيـاابـاـ.زةـوااآداباناد
لــــوــــزةــــإــاىــنــــــ،ــاالــأ
.رفا
ن ــاء ــوت ــ ــ، ــام ــ ــم ــ ــل ــ ــ و-
،ر ــارو ــ ــو، ــذ ــدتــاى ــأ ــات ــت ــ،اــوا
240
2017د–أ37دار
ــ ــوا، ــا ــم ــ ــب ــو ــوان ــاة ــ ــ ــوذ
.وإافإ
اءـ ّـــــابــادــــــاــااتــاــــ
ـ ـــ ـــ ــ،ىـ ــأـ ــوأوت ـ ــاـ ـــ ــإ،اـ ــوانـ ــاتـ ــ
ــاـو،ـادــدونرااا
.اودواعوسا
:(دي)ااىاجوااو1
ــــــو،اكــآــاواجــاــونــــيــاــانــ
،ــاــاــــــا،تــوارفــاــــــرةــ
ـوــ.نـءـواءىووىونو
ــآــتــنــزعــــوات ـلــ(ــ)اــاجــا
ـ ـ ــدوكـ ـ ــوا(...،مـ ـ ــا ـ ـ ــوا،ـ ـ ــا،انـ ـ ــ ـ ـ ــو ـ ـ ـنـ ـ ــ)
ـ ــواتـ ــانـ ــو،ـ ــابـ ــوتـ ــاـ ـــ ــأـ ــا
.15رذوداءةووواا
ــوذ،لـاــنـاضــآـردــاـ
ــأــءــأولنـــــاحـ ّـو":ــنــااـــــــاأيـادﻩـإ
،ــدادــــكــوــــــ،ــأإنطــانــاجــــ
ـ ـــ ــاغـ ـــ ــو...ـ ـــ ـــ ـــ ّ ـ ـإجـ ــانـ ــ
.16"...،اجأوا
ـاةـالــاـا ّــــاـاو
ــاــرضــــــــا،ءــاجــــالــنــــ،ــا
ــ ــا ــا ــ ــأن ّ ـ ّـو. ــان ــا ــا ــ ــا
ــءــاونــــــــــو،تــﻩــــيــاــةــ
ت ــوات ــوا ــد ــل ـ ــ، ــاــا ــ ــإ
ّ
ــــــأولأنـ ـا ـاــــو.ــــاــــــ
241
2017د–أ37دار
ت ـ ــاـ ـــ ــوا،ـ ــاور ّدـ ــا ـ ــإدرةـ ــاـ ـــ ــمـ ــانـ ــ
عــوــــو،نــوــوــــبــكــااــأنـ ّ ـإــ.ــوا
أذى ـ ـــ ــاـ ـــ ــاـ ــووا ـ ــاـ ــلـ ـــ ـــ ــ.اض ـ ـ
.نا
،ء ــب ــا ــ ــ،د ــال ــو ــا ــا ــ ــ ــ
ـاـاـءــو،اارةدرلا
ءــأر...":ــاﻩـذـلــــذـو.اكـآـرفـا
ــــو،دـــنـا...بــوــــاـــأ
.17"آسدأوحدأوورددأوءو ّ
:(د)ااىجوااو2
ـ ــرةـ ــاـ ــاتوـ ــا ـ ـنـ ــبـ ــاأنـ ّ ـ ــ ـــ ــ
دــــــــاــاــانــــــ؛ــاــاتــا
ــ ــإ، ــام ــ ــ ــ ــو ــع ــء ــواء ــا ــ
ـأـذيـاــاـاـــأزــأــ ّـو.ـواةــابـا
.18م1868الاواةواارس
ــاا ــا ــء ــات ــى ــإ ــإ ــا ــار ــأ ــ
ن ــ ــا ــاد ــا ــن ــ ــذ ــأ ــو": ــ، ــا
ـم ــ ــا ــدإذا، ــازل ــاون ــو، ــ ـ ــ
.19"اءا
:افةاااءات ّ واا3
ا ــا ــذ ــاوري ــا ــن ــاك ــآ ــوام ــا ــاـ ـ
ّ
ـو.اضـووراال؛دةاااءات و
،اضـــرــارــضــأنــــــــراداءاتـــتــا
ـ ـــ ــاﻩـ ـــ ـــ ــ.اكـ ــآـ ــاـ ـــ ــواسـ ــاـ ــنـ ـــ ــا
دــديـاـاـاــاةـاااءات
ـاةــــــإفــــوا201:ــرــاــــــ،ــو
242
2017د–أ37دار
ـوإبـاـإةـاواـوـااــداـاـوضاا
ءــوــارــاــــوذم؛ــأةــــإمــأــــــاــوا
.نوااا
ــأ ــ( ــ)ااف ــ ــة ــااءات ـ ــ ــ ــ
ــداــمــوــاــــــــاـاــود؛ــوانــاــ
ــر ــارد ــ ــ ــ ــ ــوا ــار ــم ــن ــا
ادــودــاــ،ــراــاــــا،اقــــــ)ــو
.(اا
ـاىــواـ ّ ااءاتــراـأاردو
ــاــــــــــ.اض ـوــوــــاــإــزأ
ً
.ءااواربااءإإ،
اواإول
م1817اا م1818
ا دا دا نا
ا
ا دا ادا
33 13.518 41.000 28 1.970 6.860 نا
27 1.771 7.000 16 257 1.525 دا
27 540 2.000 6 7 115 نا
31 15.829 50.000 26 2.214 8.500 عا
م1817م ـــ ـاوام1818م ــ ــن ــرن ــأن ــوإذا:ا
ـــــاـ"اأنـ ّ نــ،اولال
."ــااــــــــــاــــــــو،ــاــــــا
ـــإــ،ما60إ40نءاا
243
2017د–أ37دار
ــاـو.رـاـاــاااــــا،انوو
ــ؛ ــذ ــ ــ ــوان ـو ــوإن ــو، ــاا ــ ــوا ــو
ل ــو، ـــ ـ ــوـ ـاوا ــ ــة ــء ــا ــ،1700 ــإ1670
،نــاءــوــإانـوونــوـااــ،1741،1740،1738اتــ
ـ1798ـو.ءاباد،1742أنو
.(Raynaud)رروانناءو
م1817مءو
م1818مااءو
ــتــــنــ":ــــاــــنــاءــوــــو
ــﻩــأنــىــــ؛ــواةــــتــــواــــ،ةــو
ــو... ــ ــو ــأرة ــا ــ ــوز ــ ــ ــو، ــ ــ
244
2017د–أ37دار
،ـــــاـوـﻩـوــنــ
ــ ــ ــاى ــ ــو. ــ ــ ــ، ــور ــر ــأ ـو
.21"ادووعواعاا
اض ـأذو،ا ــء ــون ــا ــأ ــء ــاا ــو ــ ــأــ
ــاــ ــــإ؛ ـآــا ــذــااض ـــ ــو.ــــ
ـمـاـاتـرااــا،ةرفأو
.اناءو
د ــا ــوان ــاء ــو ــ ــن ــ ــا ــاا ــل ــ ــ
ء ــار ــ ــ ــ ــ ــو،1732 ــ ــإ1717 ــ ــاء ــارب ــا
ــاــإــآــاــوديــوــاــاـد؛ــاﻩــ
.وااتاإ.
ــاــاــارــاـنــــأــاـــــــــ ّـو
عـانـ ّ رـاـااﻩأالاتم1833
ــأــــــاــ ّ ـ،ءــاتــــــــواآنــنــا
ــــتــــــااــأد":ــلــعــاــتــا ـاا
مــأــــوءــأاــــو،مــــراــــوةــاــواــمــ
245
2017د–أ37دار
ــا ــو.ي ــا ــ ـ ّـادي ــا ــأ: ــا ــاو...م ــة ــ
.22تااوا،اد:ن
نــــلــــاارــــــاــاــإــاــــ
ــوج ــا ــات ــا ــل ــ،18511850م ــا ــاء ــول ــ
تــاﻩــلــنــانــكــديــفــــاــــا
ــاـــاءـاــــاـاــ،رﻩــواءــالــاــو
ـو":ـ،ـاووو،ناااا
نــإدارــــــﷲــدأنــءــااـــــو،ـــــ
اج ـإــنــااــ،ــودﷲا ـأةــاأن،ه ّ 1267ــنــوإ
:ـاـو،ـوﷲﷲلر،ﷲإإ":ـر
و ـ ــنـ ــاـ ــزاو،ـ ــ ـ ــوﻩـ ـــ ــرىـ ــاـ ــأر
ى ــإ ــ ــء ــم ــ ــا ــا ــ."دة ــا ــأون ــ
ــتــــــاعـوــاــام ـامــــــاــاــ
.دةا
ــوا، ــأ( ــ)ااف ــ ــ ــأة ــااءات ـن ــ ــو
ـاــ.ـوةـلتا،راءر
ل ـ ــس ـ ــاع ـ ــاو ـ ــن ـ ــارأي ـ ــو ـ ــ ـ ــ ـ ــا
ـأنـ ّ اـاــ":ـءـاــىااواوبا
ع ــا ــنو... ــ ــن ــاـ ـ ــس ــاع ــاء ــا
ـإـ،"نـاـوااويـاــاـااـــاعا
ءــــزــــــووــواــااــســاعــــــزو":لــمــا
.23"ااﻩءاا
فن،م19 نالارزةااءاتأنو
ّ
د را جا رإ ر يا ا ل
لتانا قاأ.(ق)اا
جا ضا لا ،با إ قا اوا نا
246
2017د–أ37دار
وتانداجاعإآندا
.ربادول
روااا"
أأراءراجانو،اةلريا
اوان،دإردة
ا ت يا را و24"ا و
أااأ،م19نالور
.إلدولورةاولاوو،ااا
ــإــ ـــواــــــــارﻩــاــاـّ ـــو
ــ ــو ــي ــااء ـــو،1849م ــر ــء ــــا ّ ـ
ــ ــاا ــوى ــار ــادي ــز ــا ــند ــال ــ ـ ّـ ــ
ــ ــاق ــ ــا ّ ـا ــ ــاردود ــ ــو.اك ــآة ــ
ــ ــل ــ ــ ــا ــ ــ ــا ــو،رب ــاد ــ ــا
ـنـلــاءـاـنـاضــدتــاـ
.م18نا
ــ؛ــا ّ اــاــلــرــواــا ـااــلــــ
ّ ـ ــا ـ ــ ـ ــإ ـ ــ ـ ــ" ـ ــن ـ ــ ـ ــان ـ ــ
ـ ــوو ـ ــا
ء(؛ـاـاســءـدونـافـص)إاــ
، ــذ ــ ــوا ــا ــازا ــ، ــا ــااء ـ ــ ــ ــ
د ــ ــ ــا": ــ ــا ــاأن ــو ــا ّ ـ ـاف ـ ّـﻩ ــ ــ
ــإ؛ـو"ـ"ﻩـواوأ،ءاءا
ــــ،25 "...ــإناــااــــــاــذاــوازـوءـ ـ
.اار
اـوانـاـأوــاـواارنّإن
ـ ــعـ ــااـ ــنـ ــوانـ ــاـ ـــ ــ،م19نـ ــالـ ــربـ ــادـ ــ
ــ ــ ــا ــدا ــا ــ ــرت ــم ــا ــال ــا
247
2017د–أ37دار
ـ ـ ّـو.ة ـ ــاﻩ ـ ــت ـ ــ ـ ــ ـ ــت ـ ــا ـ ــ ـ ــارإ ـ ــر. ـ ــو
ــن ــاة ــ ــ ــوــأ ــو ــ"ن ــاال ــأ"ط ــ
ـ ــا ـ ــ ـ ــو. ـ ــو ـ ــ ـ ــا ـ ــاا ـ ــا ـ ــاء ـ ــا
لــ ـاوابــاــــاــارــاــوةــــــــا
ن ــ ــ ــ ــ ــا ــا ــ ــا18341833ا ــ ــو ــ ا
.كاةااا،اوا،انوو،
دورةضا ويا
انال،ىن؛وناأو
ةااردساناإن":ا ّ ل
تو اواا ة نا ضرو
ااو."يااقاااونوانو
1557نة نااوا ": ن اءو
.26ناضةحاأن،1575و
ّ
دسـانـاــاـارـاــأــإرةو
ـ ــن ــاء ــو ــ ــا ــ، ــور ــت ــة ــ ـ
،نــاــاتــا ـأ1572ــــو،ــاوانــوانــــ
ــا ــو.ت ــواا ــ ــ ـاا ــإن ــ ــ ــا ــ ــإذ
ــا، ــا ــة ــة ــن ــا ـ ّـ ـدس ــان ــا ــ ـ
ــاتوافار،(15901584)ات
.27ااةال
ــانــاءــوــةــاﻩــتـــــانــاــاــو
ـــــارـاــردﻩـةـــو1707ـــــإ1601ــ
تـوــةـاﻩـلااأنذ.ا ّ وو
.28دساناءرءاا
248
2017د–أ37دار
ن ــاء ــور ــ ـ ـ ــان ــا ــاو ـ ــان ــا ــو
ــ ــ63ن ــاا ــل ــءة ــت ــا ــاات ــاع ــ ــ" ــ
.29واادا"واا
ــ ـأ ــ ــي ــا ـــان ــان ــ ـأن ــ ــ ــو
ث ــ ــ ــن ــن ــار ــات ــ ــ ــ،ن ــا ــأو
.30دسانالنوأر،انالنو
:ا
ّ
ــاـ ّ ـ ــإ ــأن ــ ــ
ـا ــ ـ ّـأن ــاء ــوأنـ
ّ
ات ـ ـ ـن ــ ــر ــرﻩ ــ ــ ــ،ـ ـا ــال ــ ـا
ــواسـاـنــ.ةدادىأرةورة؛ز
ﻩــاــكــو.ـــاـــ ّـــواكــآدــديــــا
.اررﻩارا،اااا
:اا
نا ــوا ــا ــن ــاال ــاذج ــ19ن ــاب ــ ــ ــات ــأد،ن ــا ــ1
.97:ص،1ط،،أ،ياداررات،ودرا،ا
ــســاتــاــاــابــانــــ،ــامــا،ــاــا-2
.214:ص.ك2276:ر،عخطععخ،سأا
ــ ــ، ــا ــا ــ ــر ــو ــاوي ــر ــ ــ، ــا ــا3
.501:ص.ك579،عخ،اﻩووأي
.98:ص،ارا،نا4
.ب19:ص،ناالأ،اا5
.98:ص،ارا،نا6
.107:ص،ارا،نا7
.107:ص،را8
.108:ص،را9
.108:ص،را10
.109:ص،را11
.109:ص،را12
249
2017د–أ37دار
.109:ص،را13
.109:ص،را14
.109:ص،را15
.أ92ب91:ص،ناالأ،اا16
.ب91:ص،17
.56:ص،579عخ،ر،اا18
.149:ص،ارا،نا19
ــوا ـ ــان ــا ــب ــت ــوا ــور ــ،از ـن ــ ــ ــ ــا-20
.1970،1ط،ءاارا،ةاحا،طامواداب،
: ــو ــ،ء ــا ــاس ـ ــء ــدون ــاف ــإ، ــن ــ ــان ــ21
.8079:صص.1968،اا،زوااا،ا
.ب28:ص،ناالأ،اا-22
الــ"ألــــــوــو:ــــاــاــارــا،وشــــاــ-23
،2002ةـو،ـمـواداب،ر،ا،ناواـانا
.2737:صص
.ب28:ص،ناالأ،اا24
.8079:صص،نافإ،نان-25
،ــاقــوــــوــدورا،ــا ـااــنــاءــو،ــاويــــ26
،ــوــا،ــاا،ــادارــ،ــااــ،ــمــاــ،ــاتــدراــ
.138:ص.2001،1ع
.139:ص،-27
.139:ص،-28
.141:ص،29
ب ــ ــ ــووت ــا، ــا ــو ــروزر ــ: ــاع ــا ــ ـأ ــ30
ــاــر،نــــإ.2010ط،طــا،نــدارراتــ،لــــاــ:ــ،م17و16نــا
ـ.2011،1ط،ـاـاراتـ،وريـاــوـ،م1911بـاـإـ
،نــامــــوــالــــ،ــدوــآــارثــوــوأوتــ:ــــأ،ا ـا
.2008،1ط،ر،رواااثاآ
Renaud ( H. P. J), La peste de 1799 au Maroc, in Hesperis, 1921, p.
Marchika (j.) :La peste en Afrique septentrionale ;histoire de peste en 167.
Algerie de 1363 à 1830 ; Alger, 1927.
ــ، ــا ــ ــدأو ــدو ــ ــام ــا ــاس ــأ ــأ ــ ــ
ـاارـ،ـاــنـاـ .281:ص1.ج.ـاـــأ،وو
.263262:صص،3ج،1980،وت،ادار،ما
250