‫‪1906‬م"‬ ‫ب‬ ‫إ‬ ‫ت‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ا‬ ‫ب"‬

‫ز‬
‫ا ا ا‬ ‫ا ٔر و‬ ‫و‬
‫‪:‬‬ ‫ر‬
‫اق‬ ‫إ ى آ ت ا‬ ‫و ا ا نا‬ ‫ا ت ا ٔور إ ا ب ل ا ن ا‬
‫رة‬ ‫‪ -‬إ ج‬ ‫وا ت ا‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫إ ‪-‬‬ ‫أ‬ ‫ا ب؛‬ ‫ب ا ٔور‬ ‫ا‬
‫ا ٔو ع ا د‪ ،‬إ ا ٔن‬ ‫وا‬ ‫د وا‬ ‫وا‬ ‫ت ا ا وا‬ ‫ت وا‬
‫ان ا‬ ‫‪ ،‬ا دا ٔ‬ ‫ا‬ ‫ة‬ ‫ا ةا ا ا‬ ‫رة‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا بإ‬ ‫ا ٔ ما‬ ‫ن‬ ‫رة‬ ‫إ‬
‫ج‬ ‫وا ا ‪ .‬و‬ ‫ها‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬ور ا وا ذ‬ ‫‪ ،‬وا ل وا‬ ‫ا ا‬ ‫و‬
‫اإ ر‬ ‫وا ٕ ‪-‬‬ ‫ر تا‬ ‫ا د ر‬ ‫إ ا ب – وإن‬ ‫تإ‬ ‫ر‬
‫)‪1861‬م(‪،‬‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪ٕ ،‬‬ ‫م وا ق ا ر ا ي ّ ه ا‬ ‫ا‬
‫وا ٕ‬ ‫ا ور وا وا ا ر وا‬ ‫لا‬ ‫وا ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫إ‬
‫لا‬ ‫ا‬ ‫ر تإ‬ ‫ا‬ ‫ا ٔو إ‬ ‫د إ ا ا و ا‬ ‫ا ا ر وا‬
‫ان‬ ‫ا ٔن ل إ‬ ‫ر؛ وا ب‬ ‫إ ا‬ ‫وا ود‬ ‫؛ ٔ ر ا و وا‬ ‫ا‬
‫رب‪.1‬‬
‫‪1876‬م‪،‬‬ ‫ب‬ ‫إ ا‬ ‫ة إ ا ٕ د ا ٔول رة‬ ‫ا‬ ‫ا ‪ ،‬درت إ‬ ‫ا ها ؤ ا‬ ‫و‬
‫ا‬ ‫وا‬ ‫إد و دي ا ٔ‬ ‫‪،‬ا ي ن‬ ‫ا‬ ‫أ‬
‫با ي ن‬ ‫ا‬ ‫و ا تا ر‬ ‫ا وا ا‬ ‫ا رة إ‬ ‫‪.‬و‬ ‫و ار‬ ‫ا ٔو‬
‫ا ٔور و اك‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ا ى ا ٔور ا ٔ ى و‬ ‫ا‬ ‫ا بر ا‬ ‫إ‬ ‫و‬
‫ا ٔن‬ ‫ا ٔول ور ا ي‬ ‫وا ٕ ع ا ن ا‬ ‫ا نا‬ ‫وإ ا‪ ،‬وا‬ ‫را ٔ‬
‫اا ق‬ ‫ي‪ ،‬و‬ ‫ان ا ٕ ح ا‬ ‫ص‬ ‫إ ‪ ،‬و‬ ‫وع ا ٕ ح ا ي‬ ‫إ‬
‫‪1888‬م دة ا‬ ‫س‬ ‫ّ‬ ‫‪1877‬م‪ ،‬وا‬ ‫إ‬ ‫ا نا لا ا‬
‫او‬ ‫سا‬ ‫ا ح" ا ٔو "دار ا ح"‬ ‫وع ء "‬ ‫‪،‬و‬ ‫ر‬
‫ات ا ٔو ون )‪1893 – 1889‬م(‪ ،2‬ووا‬ ‫و ه ا ٔر‬ ‫ا‬ ‫ب‪ ،‬ا ي ا‬ ‫وا‬
‫‪1‬‬
‫‪- Ver el prólogo del profesor Paolo Pecchioli sobre la obra de Edmundo de Amicis titulada: Marruecos, viaje al imperio‬‬
‫‪de Muley Hassan, traducido para Cayetano Vidal de Valenciano, Edición de Juan Ramón Roca, pp 9 – 13.‬‬
‫ا ح س أ ‪:‬‬ ‫و وع‬ ‫إ‬ ‫‪ -2‬لا ا‬
‫‪ ،1912 – 1830 ،‬ا ‪ ،‬ط‪ ،2008 ،1‬ص‪.373 – 302 .‬‬ ‫لا نا‬ ‫ا‬ ‫ا ‪:‬ا‬ ‫‪-‬‬
 ‫ة‪،‬‬ ‫تو ب‬ ‫‪-‬‬ ‫ا تإ‬ ‫‪ -‬و‬ ‫ا ا وع ا‬ ‫إ ز‬ ‫ن‬ ‫إ‬
‫‪،‬‬ ‫و دي ا ٔ ا ٓ وا‬ ‫ا‬ ‫ةإ‬ ‫ا‬ ‫ا نو‬ ‫ار و‬ ‫ا‬
‫إ‬ ‫ا ٔ‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(263 -262.‬وا ٔ‬ ‫إ‬ ‫وا‬ ‫ا را‬ ‫َُ‬
‫‪ ٔ ،‬ا‬ ‫‪1893‬م ٔ ب‬ ‫ا ب‪ ،‬و‬ ‫إ ة ذ إ‬
‫ا ا‬ ‫ا ل‬ ‫ا‬ ‫إ‬ ‫ب‪ ،‬وا‬ ‫ا ب‪ ،‬ا ٔ ا ذ ا ٕ‬
‫ا ؛‬ ‫إ‬ ‫‪1902‬م ا‬ ‫م ‪30‬‬ ‫ا و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫نا‬
‫ا ب‪،‬‬ ‫إ‬ ‫وا‬ ‫ا ا ٔ ا‬ ‫ا و ان‪ .3‬و‬ ‫ا ب وا ٕ‬
‫وا‬ ‫ا‬ ‫ا ري ا‬ ‫ٔن ا‬ ‫دي إ‬ ‫ذ ا ري وا‬ ‫ٕن إ‬
‫ز ‪) .‬ا ‪ ،‬ص‪ 44 .‬و ‪.(277‬‬ ‫ذ ا‬ ‫وا ب‬
‫و دي ا ٔ‬ ‫إ‬ ‫نا ٔ‬ ‫ز إ ا ب إ ر ر‬ ‫ٔت ز رة‬
‫ا ة ا اء ٕ‬ ‫ا د‬ ‫ت ا‬ ‫‪1876‬م‪،‬‬ ‫ا ٔ ء رة‬ ‫ا ي ن‬
‫ا ٔ اث ا‬ ‫ا )‪(Corriere della Sera‬‬ ‫ة ر يد‬ ‫ا‬ ‫ن ز‬ ‫‪1906‬م‪،‬‬
‫قا را ي‬ ‫و‬ ‫و ا ٔ ا‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ا نا‬ ‫ا يا‬
‫ا‬ ‫ول ا‬ ‫ا‬ ‫تا‬ ‫ل وع ا ٕ‬ ‫لا ب‬ ‫إ‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪ ،‬وز رة ا ٕ ا ر ا ٔ‬ ‫–‬ ‫اع ا ٔ‬ ‫ذ‬ ‫ي إ ع ا ن ‪ ،‬و‬ ‫ن رو‬
‫ا ب‬ ‫ا ف‬ ‫وا‬ ‫ا ا لا‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫‪1905‬م‪.4‬‬ ‫ما‬
‫ت ا ٔ اه‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫وا ‪ ،‬وا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ر ا‬ ‫ا‬ ‫وا ٔو‬
‫أ ل ا‬ ‫ي ا ٔي‬ ‫ا ٔوا‬ ‫ت‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪.(22 ،‬‬ ‫ا ر أ‬
‫ن ز‬ ‫لا ٔ ا‬ ‫ا ٔن‬ ‫م ‪ 7‬ا ٔ ‪1906‬م‪،‬‬ ‫و ور‬
‫ا با‬ ‫ن ور ل‬ ‫و را ٔ ا ن ا ٔن‬ ‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ا ٔور‬ ‫و د‬ ‫ٔ‬ ‫ا ا‬ ‫ا ات‪،‬‬ ‫وا‬
‫ا ن‬ ‫")ا ‪ ،‬ص‪ .(95 .‬وا‬ ‫ا ٔور‬ ‫‪" : ٔ ،‬ا ٔ راض ا ٔن‬
‫ي ا ٔ ر" و‬ ‫ل‪" :‬‬ ‫‪ ،‬ن ا‬ ‫ا‬ ‫ورا ٔ‬ ‫ء‬ ‫ي ا‬
‫وزرا ‪ ،‬و‬ ‫ا ن ا وع ا ي ك ا ٔ ر ا‬ ‫ت ا ٔور‬ ‫ا رة ا ر‬
‫ه‪ ،‬ا ٔ ب ا ن ٔ‬ ‫ا ٔ‬ ‫ا‬ ‫‪.‬و‬ ‫ا و وا ا‬ ‫ث ى ر‬
‫ت‬ ‫تإ‬ ‫ج ا س‬ ‫ها‬ ‫با‬ ‫راض ذ )ا ‪ ،‬ص‪.(215 .‬‬

‫ط‪ ،‬ا ار ا ء‪ ،1997 ،‬ص‪.302 – 262 .‬‬ ‫ا ٓداب وا م ا ٕ‬ ‫رات‬ ‫‪،‬‬ ‫و ره ا ن ا‬ ‫ا‬ ‫ادة‪ :‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Charles – André Julien : Le Maroc face aux impérialismes 1415 – 1956, Edition du Jaguar, Paris, 2011, p 55 – 54.‬‬
‫‪ ،‬را ‪:‬‬ ‫ا أ‬ ‫ا ة ا اء وا‬ ‫‪ - 4‬ل وف ا د‬
‫ا ق‪ ،1991 ،‬ص‪/80 - 73.‬‬ ‫ب‪ ،1910 – 1894 ،‬د ا ار ا ء وا ل ا و ‪ ،‬ا ٔ‬ ‫وا و‬ ‫ا ٔ‬ ‫‪:‬ا‬ ‫‪ -‬لا‬
‫‪ ،1912 – 1894 ،‬دار ا ٔ ر اق‪ ،‬ا ط‪ ،‬ط‪ ،2009 ،1‬ص‪.74 .71 .‬‬ ‫ا‬ ‫ضا‬ ‫‪ ،‬ا ٔو ا ب‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ات‬ ‫ا ب؛‬ ‫ن‬ ‫لا‬ ‫ا ا‬ ‫ا ء‬ ‫ل‬ ‫"‪،‬‬ ‫ا ٔور "ا‬
‫ا ب ا ٔ وا ء‬ ‫ة‪ ،‬و ا ن ا ي‬ ‫ا‬ ‫وا وا ر ا وب ا ٔ‬
‫ا ٔ اق‪ ،‬و ب ا ق وو ا ل ‪..‬‬ ‫‪ ،‬وا ر ا ٔ‬ ‫ا‬
‫و ا ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫وب‬ ‫ا ت وا‬ ‫وف ا‬
‫إ ت ه‬ ‫ذ‬ ‫و س‪ ،‬و ا ا‬ ‫ا د‬ ‫ا‬ ‫ا ٔن‬ ‫ز‬ ‫ا‬
‫ٓ ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ا ٔور ؛ ا ن‬ ‫ا ا وا ٔ‬ ‫ف‬ ‫ا‬
‫–‬ ‫ب‬ ‫– ل س – واد‬ ‫ا‬ ‫–‬
‫–ا ا‬ ‫– أ‬
‫ا ه‬ ‫تا ا‬ ‫ا ٔ م )ا ‪ ،‬ص‪ .(39 .‬و ا‬ ‫ها‬ ‫– س‪ .‬و ا‬
‫ا إ‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ا ا ا ا ٔور ا‬ ‫مد ا‬ ‫ها‬ ‫ا‬
‫ا ل‬ ‫ا فا ر ا ي‬ ‫بو ا‬ ‫ا ٔور‬ ‫اذ‬ ‫ا ا ‪،‬‬
‫ا ٔ ىا‬ ‫د‬ ‫ا ا‬ ‫‪،‬و‬ ‫ره ة ا اة ا‬ ‫ا ب‬ ‫ا ٔور‬
‫‪) .‬ا ‪ ،‬ص‪.(41 – 40 .‬‬
‫‪:‬‬ ‫ا ان ور‬ ‫‪-1‬د‬
‫وم ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫لإ‬ ‫ل إ ا ‪،‬‬ ‫ا ا ٔو‬ ‫ا ٔن ا ان‬
‫ع ا ب‪ .‬و ان ر‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ل زاو‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬
‫ح‬ ‫إ ر وا ٕ‬ ‫ول ا‬ ‫ا‬ ‫ا ٕ رات وا ا وا‬ ‫ه‬ ‫ز إ ا ب‪،‬‬
‫ب‬ ‫نا‬ ‫ا‬ ‫ب‪ ،‬وا‬ ‫زر‬ ‫ا ي‬ ‫‪ -‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫"‪،‬‬ ‫ا‬ ‫"‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ر ان‬ ‫‪.‬‬ ‫را ٔ ل ا ٔ ا‬ ‫ز ‪ ،‬وا‬
‫ا ٔور‬ ‫ا يا‬ ‫ا ب ‪1906‬م؛ ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ٔو‬
‫دا‬ ‫ا‬ ‫لا را‬ ‫ت‪ ،‬ن ا ب ال‬ ‫ا د وا‬ ‫م وازد ر‬
‫ا ت و وب ا ٔ ا ء‪ ،‬و ال‬ ‫و ة ا ل‪ ،‬و‬ ‫ا اوة ا‬ ‫ا ر‬
‫ا رة ا ٔور ا‬ ‫تا ىا‬ ‫وا‬ ‫ذوا‬ ‫ا م‬ ‫ن‬
‫ى‬ ‫اا‬ ‫ا ا ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫‪.‬و‬
‫"‬ ‫ا ة‪،‬‬ ‫اا ا ي"‬ ‫دا ‪،‬ا‬ ‫؛‬ ‫ا‬
‫د‬ ‫" ال‬ ‫ها‬ ‫ا ٔن ا ب‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ ،(58 .‬و ٔ ا‬
‫" م‬ ‫ت‬ ‫ا ٔن ا ا‬ ‫ع ا ب" )ا ‪ ،‬ص‪،(59 .‬‬
‫و‬ ‫ا‬ ‫ا بو‬ ‫س‬ ‫ا ل ا ي؛‬ ‫دا ي"‪ .‬وا‬
‫ط‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(187 .‬وا‬ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ى" ر‬
‫ا‬ ‫ا ن ان ا‬ ‫‪" :‬إن ا ن و‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ّ‬ ‫وا ا‬
‫ا ل ا ٔن‬ ‫و " )ا ‪ ،‬ص‪.(110 .‬‬ ‫و ا ن ا‬ ‫ر ا‬ ‫ا‬ ‫‪ٔ ،‬‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫إ‬ ‫‪ -‬ا ٔن‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫ا ا ا‬ ‫– أ‬ ‫و‬ ‫ز‬
‫م رج ا ن‬ ‫ا‬ ‫أ د ‪ ،‬و ل‬ ‫و ا‬ ‫آ اك ة ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ٔن ر إ ا ب‬ ‫ا‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪.(129 – 128 .‬‬ ‫ما‬ ‫دا‬ ‫و‬ ‫إ‬
‫وا ٔ ي و س ‪ ...‬ت و‬ ‫م إ و ض ‪...‬‬ ‫ا ا دة ا "ا ٔ‬
‫ا راء" )ا ‪ ،‬ص‪.(152 .‬‬ ‫إ‬
‫وا م‪:‬‬ ‫ا ٔ‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫رإ‬ ‫‪-2‬ا‬
‫‪،‬ا‬ ‫‪-‬ا ٕ‬ ‫تا‬ ‫ٔ ار ا‬ ‫ا ٔر‬ ‫ا‬ ‫اا‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ول‬
‫ر تا ٕ‬ ‫ا‬ ‫)‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫ورا‬ ‫ا‬ ‫او‬ ‫ا‬ ‫ىز‬
‫إ رات وإ دات‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ة(‪ ،‬وذ‬ ‫ا‬ ‫ة )ا ٕ‬ ‫ا‬ ‫إ ا‬ ‫( وو‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ل‬ ‫ا ب وا ٕ ؛‬ ‫تا ا ةا ر ا‬ ‫أ‬ ‫ر‬
‫و ل‬ ‫ا ب؛‬ ‫ن تا ا إ‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫و س‪،‬‬
‫وا ٔ اب وا ا‬ ‫؛‬ ‫لا‬ ‫رخ ة ا‬ ‫ا ٔ ‪ ،‬ا ٔ ر إ ا ا ا ٔ ا‬ ‫إ‬
‫‪،‬‬ ‫ا ٔ إ‬ ‫دد ا‬ ‫ا ٔ ا ٔ اب‪ ،‬إ ا ٔ‬ ‫ت‬ ‫ا اا‬ ‫و ر‬
‫‪ ،‬ص‪.(62 .‬‬ ‫و " )ا‬ ‫ز ا ٔو ز ا و ‪ ،5‬ا ي ن "‬ ‫لا‬
‫وادي ا زن‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬اءت‬ ‫وا ٔ ء ا ا ٔرا‬
‫ر إ‬ ‫ث ا‬ ‫ه‪،‬‬ ‫ل‬ ‫ال ا ب‬ ‫ا ة‪ ،‬وا‬
‫–و ا‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫ن‪ ،‬ل ا ا د‪" :‬و ن‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ها‬
‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ةا‬ ‫ه إ ا‬ ‫ا إ‬ ‫ا دا ٕ‬ ‫ء ‪-‬‬
‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫لا‬ ‫و وا ا ٔن ا ٔ ل ا ا ٔن ا ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ءاو نا‬
‫ا ٔور ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا تا ر‬ ‫ق‬ ‫ك" )ا ‪ ،‬ص‪ .(99 .‬و‬ ‫ا‬ ‫ا إ ا‬
‫ا ب‬ ‫ات ر‬ ‫إ إ ام‬ ‫ا ول ا ٔور ا‬ ‫إ ا ٔن إ‬
‫ا ر‬ ‫ا ٔن ا ٔ‬ ‫"‪) 6‬ا ‪ ،‬ص‪ .(45 .‬ا ٔ‬ ‫ا دل ل ٔ ا‬ ‫‪"،‬‬ ‫ا زات ا‬
‫ا ٔ ا رة‪ .‬إ ا ٔ‬ ‫ا ا ا‬ ‫دا ا دد‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ :‬زة و ة وا‬ ‫ر تإ‬

‫ل ق‬ ‫و ا ‪15‬‬ ‫ب ق‬ ‫ا ‪38‬‬ ‫رب ‪ 32‬را‪،‬‬ ‫ز ا ٔ ي‪ ،‬ا‬ ‫‪-5‬‬

‫ا و‬ ‫ا‬ ‫أ‬ ‫اا‬ ‫" ا "‪.‬‬ ‫ا قا ٔ‬ ‫"ا‬ ‫ة "د ا‬ ‫ا ا‬ ‫أ ‪،‬‬
‫ا ٓداب وا م ا ٕ‬ ‫رات‬ ‫‪،‬‬ ‫ةا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اد‪ :‬د ا ن وا ا ا ٔ‬ ‫‪ 33‬و ‪ 25‬ا د‪ .‬ا ٔ ‪ :‬ا‬
‫ان‪ ،‬ط‪ ،2018 ،1‬ص‪.96 – 95 .‬‬
‫‪-6‬‬
 ‫إ‬ ‫اذ‬ ‫(‬ ‫)ز ا‬ ‫ا ا نا‬ ‫ري‬ ‫طا‬ ‫اا‬ ‫ا‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪.(46.‬‬ ‫ا ا‬
‫ا ٔول‬ ‫لا نا‬ ‫ة‪،‬‬ ‫ا ب أ‬ ‫ا ذإ‬ ‫ة‪ ،‬ا ٔ‬ ‫ا‬ ‫و لا‬
‫و ه‪ ،‬و‬ ‫ا ٔ‬ ‫وع ء‬ ‫زت‬ ‫م ‪1877‬م‪ ،‬وا‬ ‫إ‬ ‫ا لا ا‬
‫دور ا ٕ ا ري‬ ‫ا ي‬ ‫ا ا وع ا‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ّ‬
‫أ‬ ‫ا ا وا ب ا وا ؛ وا‬ ‫اا ن‬ ‫ا ب‪ ،‬وا ٕ ار‬
‫إ ا ز ه‬ ‫ا ى ا ٔور ا ٔ ى ا‬ ‫‪،‬و‬ ‫وا‬ ‫ا ا‬ ‫ا‬
‫ا ات وا ٓ ت‬ ‫ا‬ ‫ب ا ق وا‬ ‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ذ ز ‪-‬ر‬ ‫ر ا ه ا ٔور ؛ ح ا ٕ ح ‪-‬‬ ‫‪ ،7‬وا ا ا‬ ‫ا‬
‫ى‪ ،‬وا ر‬ ‫ىو ا‬ ‫ا ه‪ ،‬وا ح ‪ ،‬وا ذه ا ٔ ذ‬ ‫ا ٓ ا ٔور و ُ‬ ‫وا‬ ‫ا‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪274.‬‬ ‫ا ار ا‬ ‫دة وو ا ء وا ء و ٔ‬ ‫ا‬ ‫دا ا ا‬
‫ا ا ٔد‬ ‫ا ٓتا‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫‪،‬‬ ‫إ‬ ‫ا ا وع ا‬ ‫– ‪ .(275‬و ٕ از ا ٔ‬
‫وإ ا(‬ ‫ا ول ا ٔور )‬ ‫وا ا‬ ‫اف‪ 8‬وآ ت ا‬ ‫إ ا ب و آ ا‬ ‫إ‬
‫)ا ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫وا ٕ‬ ‫ا‬ ‫ا رة إ ا ب‪ُ ،‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫إ ا‬
‫س‬ ‫ُ ٔة ا ٔور‬ ‫‪":‬‬ ‫ل ز‬ ‫ا ٔ ا وع ا ٕ‬ ‫ص‪.(262 .‬‬
‫اد س‬ ‫ا ها‬ ‫ر ت‪،‬‬ ‫ا‬ ‫تا ٓ تا‬ ‫‪،‬و‬ ‫دا دار ا ن‬
‫ا‬ ‫ات وا ا ا ا‬ ‫دَ ا ات وا‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(262 .‬‬ ‫ها‬ ‫ات‬
‫ا ِ َ ّ ت ذات ا ا ت وآ ت ِ وا ٔ ة دق ا ٔو د‬ ‫ة آ‬ ‫و‬ ‫ا وع‪ " :‬ي‬
‫ة ا ات‪ ،‬ور ا ٔ ة ا وران ا‬ ‫و‬ ‫‪ .‬إ آ ت‬ ‫وآ ت ا‬
‫ا ت ا ا‬ ‫ة‪ ،‬و‬ ‫ن أ ى‬ ‫ا ت‪ ،‬وز‬ ‫‪ ،‬وآ ت س‬
‫ا ا ‪ ،‬و ا دع‬ ‫ة‬ ‫ت‬ ‫‪ ..‬وا ٔ‬ ‫ٔ اج إ‬ ‫ا‬
‫أ ت‬ ‫ر‬ ‫إ‬ ‫إ ج ا دق و از ‪ ّ ،‬ا‬ ‫رود" )ا ‪ ،‬ص‪ .(266 .‬إ‬
‫ٔ ب‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫اد و ر ‪ -‬إ‬ ‫ا ر ‪-‬‬ ‫ا‬
‫ا وا از‪ ،‬ا ٔن‬ ‫ة‬ ‫ذا‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ ،(268 .‬ن ذ‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ا ةإ‬ ‫ا‬ ‫ذ ا‬ ‫ا ر ا ها ‪.‬‬ ‫إ‬
‫ات ا ٓ ف ا دق و‬ ‫ي ‪،‬و ما‬ ‫ع ر‬ ‫دق‬ ‫"ٕ ج‬
‫إ ج‬ ‫ا‬ ‫ّ ز‬ ‫م اا‬ ‫ن" )ا ‪ ،‬ص‪ .(268 .‬و‬ ‫ا ا‬

‫‪ - 7‬ﯾﻧظر أﯾﺿﺎ‪ ،‬ﺑﺧﺻوص ﻣﻌﻣل اﻷﺳﻠﺣﺔ اﻹﯾطﺎﻟﻲ‪ ،‬واﻟﺗﺣدﯾﺎت اﻟﺗﻲ واﺟﮭﺗﮭﺎ إﯾطﺎﻟﯾﺎ ﻓﻲ إﻧﺟﺎز ھذا اﻟﻣﺷروع‪ ،‬ﻣداﻟﯾﻧﺎ ﺷﯾزوﺗﻲ‪ :‬ذﻛرﯾﺎت ﺷﺧﺻﯾﺔ‬
‫ﻟﺣﯾﺎة ﺣﻣﯾﻣﯾﺔ ﺑﺎﻟﻣﻐرب‪ ،‬ﺗرﺟﻣﺔ ﻣﺻطﻔﻰ ﻧﺷﺎط ورﺿوان ﻧﺎﺻﺢ‪ ،‬اﻟرﺑﺎط‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ‪ ،‬ص‪ 139 .‬ﻣﺎ ﺑﻌدھﺎ‪.‬‬
‫‪ - 8‬إﺷﺎرة إﻟﻰ اﻟﻣﺻور اﻟﻔرﻧﺳﻲ ﻏﺎﺑرﯾﯾل ﻓﯾر اﻟذي ﻗدم إﻟﻰ اﻟﻣﻐرب ﻋﺎم ‪ 1901‬واﺳﺗﻘر ﺑﮫ إﻟﻰ ﻏﺎﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ ،1905‬ﺑﮭدف ﺗﻌﻠﯾم اﻟﺳﻠطﺎن ﻣوﻻي ﻋﺑد‬
‫اﻟﻌزﯾز ﻓن اﻟﺗﺻوﯾر‪ .‬أﻧظر‪" :‬ﻓﻲ ﺻﺣﺑﺔ اﻟﺳﻠطﺎن‪ ،‬اﻟﻣﻐرب ‪ ،1905 -1901‬ﺗرﺟﻣﺔ ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺣزل‪ ،‬أﻓرﯾﻘﯾﺎ اﻟﺷرق‪.2021 ،‬‬
‫ا ب ‪...‬‬ ‫ا ي أ‬ ‫ا ا‬ ‫ذ‬ ‫ن‬ ‫‪" :‬زرت‬ ‫ا ة وا ٔ‬ ‫وا‬
‫‪ٔ ،‬‬ ‫ٔن ا ٓ‬ ‫أ‬ ‫ز ر ‪...‬‬ ‫ا ن‬ ‫ا ٔ‬ ‫إ‬ ‫ا فا‬
‫‪ ،‬ص‪ .(270 -269 .‬و ا ز ا ٔ ب‬ ‫" )ا‬ ‫و ا ف ة ٔ ا‬ ‫و‬
‫‪،‬‬ ‫وا ل ا‬ ‫‪ ،‬وا ٕ ا‬ ‫ى ا ٔور ا‬ ‫ا‬ ‫وا ء ا ي ض‬ ‫إ ا ر ا‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫أ ا ظ‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫و ز ا‬ ‫و ا و إ‬ ‫و‬
‫إ‬ ‫إ‬ ‫ٕ ح‪ ،‬وا ا ٕ اف‬ ‫وع و ن ا ار ‪ .‬ل ا ا ح إ ور‬ ‫ا‬
‫ل ‪1903‬م‪،‬‬ ‫ا ٔ‬ ‫ارا )ا ‪ ،‬ص‪ .(270 .‬و‬ ‫وا‬ ‫ا‬
‫إ‬ ‫ا ار ا ا‬ ‫ز‬ ‫ث‬ ‫؛‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫رإ‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ا ٔ اس ا ٔو ا‬ ‫" ٕ ز أ ل د ‪ ،‬و‬ ‫إ‬ ‫ا‬ ‫ن وا ن‪ ،‬ا ي ن دي‬ ‫ا‬
‫‪ٔ ،‬ر‬ ‫ة‪ .‬وذات م ث ف‬ ‫ن ا ٔور‬ ‫‪ ...‬ا ٔو‬ ‫ا‬
‫ا ة" )ا ‪ ،‬ص‪ٕ .(271 .‬ذا ن‬ ‫ح‬ ‫و ا‬ ‫ا إ‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫ى‬ ‫ا‬ ‫ا ظ‬ ‫ا‬ ‫إ‬ ‫ا ب‪ٕ ،‬ن‬ ‫ا‬ ‫ذ إ‬ ‫أ‬ ‫ا‬
‫ن‪.‬‬ ‫ا‬
‫تإ‬ ‫ا‬ ‫ا ب‪ ،‬و‬ ‫رإ‬ ‫ا‬ ‫ل ا ٕ ازه‬ ‫ا ل ا ٔن ز‬
‫ا ر‬ ‫ن‬ ‫وا ر ‪ ،‬إ‬ ‫ا ر وا‬ ‫ا ا‬ ‫ا ة ا ر ‪ ،‬وا‬ ‫–ا‬
‫ا ب‪،‬‬ ‫ا ر‬ ‫ق إ‬ ‫‪ ،‬وا ع‬ ‫ا‬ ‫ور ا ر‬ ‫ور‬ ‫إ‬ ‫ا ا‬
‫ا‬ ‫ا ى ا ٔور ا ٔ ى ا‬ ‫دور ا ري ‪ ،‬وا ي ُ‬ ‫ٔ‬ ‫وا‬
‫ا ر‬ ‫ا ٔ‬ ‫ا ا ا ٔو‬ ‫ُ ا رة إ ذر ٕ ء‬ ‫م ا ٔول‪ ،‬و‬ ‫ا‬
‫‪ ،‬ص‪.(262 .‬‬ ‫)ا‬
‫ز ‪:‬‬ ‫نا‬ ‫ب‬ ‫رة ا‬ ‫‪-3‬‬
‫ب‪:‬‬ ‫ا ٔ‬ ‫‪ - 1- 3‬ا‬
‫ر‬ ‫وا‬ ‫تا ٔ‬ ‫ا‬ ‫ها‬ ‫‪،‬‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ا ٔ‬ ‫ا‬
‫ة أ‬ ‫و ا ‪،‬و‬ ‫وا‬ ‫ا ٔ ل ا وا‬ ‫وب‪ ،‬و‬ ‫ا ت وا‬ ‫وا‬ ‫ا‬
‫‪ .‬إ ا‬ ‫ا ٔور ‪ -‬ا‬ ‫ا ن‪-‬‬ ‫ه‪ ،‬و‬ ‫ا ب‬ ‫د و‬
‫ذ‬ ‫وا ر ‪ ،‬و ّ ز‬ ‫ا را وا‬ ‫ا ٔ‬ ‫و ؛‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫أ ل‬ ‫أ ل ا‬ ‫ن ا س‪ ،‬و‬ ‫رة و ا ا ن و ا‬ ‫ا ل‬ ‫‪":‬‬
‫ا ت‬ ‫نو‬ ‫وا ر وا اب إ‬ ‫ا‬ ‫د إ جو‬ ‫ا‬ ‫ا را وا ‪ ،‬و‬
‫و‬ ‫نو ع‬ ‫ا ن إ‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪ ،(66 .‬ا ٔ ا ٔ‬ ‫ا‬ ‫دا ‪ ،‬و‬
‫تا د ‪.‬‬ ‫ا ت ا اد‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ٔ اج‪ ،‬و‬ ‫ا‬ ‫دا ا ٔ ار ا‬
 ‫ا‬ ‫ا ب ا ٔ وا ا ت ا ا ة‬ ‫و‬ ‫رو‬ ‫ز‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫إ س‪ ،‬ر ت‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ا ٔ ى‪.‬‬ ‫ا ٔو و ا ن‬
‫ت ا ٔور ‪،‬‬ ‫بو ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ة ا ن وا ؛‬ ‫ا اب وا ر ا‬
‫ة‬ ‫ارئ‬ ‫‪،‬ا ٔ ا ي‬ ‫فر لا‬ ‫ت وا اءات ا رة‬ ‫ا‬
‫ت ا ل‬ ‫ل ‪ ،‬و را ٔ‬ ‫ا‬ ‫إ و‬ ‫ا‬ ‫ا ادا ب وا ل؛ "وا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ل ات ا دق و زن ا ء" )ا ‪ ،‬ص‪ .(32.‬و‬ ‫د ا ة‬
‫وا ا ي‬ ‫ا‬ ‫ت با ‪،‬‬ ‫‪،‬و‬ ‫ا‬ ‫أ ا‬
‫ا وء‬ ‫ا ا ا دت‬ ‫ا ٔن‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(71 .‬و‬ ‫ا ا‬ ‫ا‬ ‫ل‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(87 .‬و‬ ‫ا را‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫أ ا‬ ‫ب‬ ‫ا‬
‫ا اردة‬ ‫ها ٔ ةو‬ ‫ا ٔو‬ ‫و ا‬ ‫اوة‬ ‫ا ب ا ٔ أ‬ ‫ا ب‬
‫ا اب وا ر‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‬ ‫و ‪-‬‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪.(102 .‬‬
‫ا ٔرض ا و‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ ،(115 .‬إ‬ ‫ف ا‬ ‫ا ي ل ا‬
‫أ‬ ‫أ‬ ‫رة ا ر إ ا‬ ‫ا ٔ ا‬ ‫ها‬ ‫‪.‬د‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫‪ ،‬رت ا‬ ‫ا با ٔ و ا‬ ‫درة‬ ‫ء ب‬ ‫و‬
‫ن‬ ‫ا ٔور ن وا‬ ‫ا ٔ اء ود إ ا َ ذِ ار‪ .‬و‬ ‫ٕ‬ ‫ا رود و‬ ‫ا ا‪،‬و‬
‫ذ‬ ‫ه ا ا ت وا " )ا ‪ ،‬ص‪ ،(34 .‬ا ٔ‬ ‫ا ن ٔ "‬
‫ا م دو‬ ‫ا ا و ن‬ ‫ون دا‬ ‫ا‬ ‫ا ٔ‬ ‫ا ن‬
‫د وا ‪.‬‬ ‫ا ٔن ا‬ ‫(‬ ‫ا و )ا و ا‬ ‫ت‪،‬‬ ‫و د ا‬
‫ا ٔ اق ا ن ا ى‬ ‫رة ا ح رة را‬ ‫ذ ا ٔن ا ٔ‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(146 – 145 .‬و‬
‫ا‬ ‫ا ‪،‬و ر‬ ‫عا قو ا ت‬ ‫أ‬ ‫‪ ،‬وار‬ ‫ق‬
‫ام ا س‬ ‫ن‬ ‫اء وا ء؛ و ل ع ا ق إ ا ٔ ل‬ ‫) ( وو‬ ‫)ا ا ( وو ا‬
‫و‬ ‫‪ -‬إ ال ا ٔرد ا‬ ‫ا ‪ -‬ا ٔ ا اء‬ ‫ا ن‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬
‫ا اوي‬ ‫‪) ،‬ا ‪ ،‬ص‪ (48 .‬و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اا ا‬ ‫‪ ،‬و أ ز ل‬
‫دا )ا ‪ ،‬ص‪.(128 .‬‬ ‫و‬ ‫إ‬ ‫ا ي ل‬
‫رة‬ ‫د‬ ‫ز إ ا ٔن‬ ‫دا ‪،‬‬ ‫ةا تا ٔ ا ة‬ ‫و‬ ‫و‬
‫اا‬ ‫ا ن ا ‪،‬ا ا‬ ‫ا‬ ‫ا ٔ‬ ‫ن ن‬ ‫شا‬ ‫وا را‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(67 – 65 .‬إ ا ٔن‬ ‫وا‬ ‫وا‬ ‫وا‬ ‫ت أ ل ا‬ ‫ِ ّ ث ا ٔرض دا‪،‬‬
‫و‬ ‫ٔ‬ ‫دة درة‬ ‫ا د‬ ‫ا‬ ‫ات‬ ‫ه ا دات وا‬
‫م‬ ‫ا‬ ‫ا ي ن‬ ‫ا ما‬ ‫ا‬ ‫ا ري‪ ،‬و‬ ‫ا‬
‫ا ا ) نا (‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(251 .‬و‬ ‫ض د‬ ‫و‬ ‫ا ٔ إ‬ ‫ا‬
 ‫و‬ ‫ٔ ار ‪ ،‬ر ا ٔ ا دت‬ ‫ا وب وا ا ت‬ ‫أ‬ ‫ا ٔن ا‬
‫ا با ٔ‬ ‫آ ر ا ر وا اب ا ي‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(89 .‬و‬ ‫ا ات ا‬ ‫ر‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪ ،(102 .‬و‬ ‫اء ا وب ا‬ ‫ا‬ ‫" أ‬ ‫و ا‬
‫أ ه‬ ‫–‬ ‫‪،‬‬ ‫ا ت وا وب ا‬ ‫ا‬ ‫ا ن‬ ‫م‬ ‫أ ر ا ا‬
‫ز‬ ‫ا ‪.‬‬ ‫وا ٔ ن‪ ،‬وا ٔ‬ ‫وا ٔ ا ٔ‬ ‫‪ -‬ا ٔن ن ك ب ا‬ ‫ز‬
‫ن‬ ‫ا وع‪ ،‬و إن ‪،‬‬ ‫ن ٔ‬ ‫ا ل‬ ‫ا‪ " :‬ا ٔ ؤ‬ ‫اب ا ن‬
‫رو "‪).‬ا ‪ ،‬ص‪ .9(216.‬و‬ ‫كا و ق ذ‬ ‫و‬ ‫‪ .‬ن ا أ‬
‫ا ن‬ ‫ا ب‬ ‫ةا تا ٔ ا ي‬ ‫ز ا ٕ ا ٔن‬ ‫ا ٔ‬
‫ا ن ا‬ ‫ل " د ا "‪ ،‬وا ر‬ ‫ا د‬ ‫ت وا‬ ‫ض‬ ‫و‬
‫ا‬ ‫د ى‬ ‫ن ا‬ ‫‪"،‬‬ ‫تا‬ ‫ٔ ار‪ ،‬و‬
‫ا ٔن ا ود ا‬ ‫ا ها‬ ‫تا ا‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(252 .‬و ا‬ ‫د‬
‫ة ا ن‪.‬‬ ‫دو‬ ‫؛‬ ‫و‬ ‫دا نو دا‬
‫ب‪:‬‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫‪ - 2- 3‬ا‬
‫د ‪ ،‬وا‬ ‫ا ب وا ٔ د ا‬ ‫إ‬ ‫ٔ اف ا‬ ‫ن وا‬ ‫ز‬ ‫ا ٔن ا‬
‫ٔ ‪،‬‬ ‫د‪ ":‬وم ا ب ا‬ ‫ل اا‬ ‫اق‪،‬‬ ‫و‬
‫أ‬ ‫ا ري ا ي‬
‫ا‬
‫‪ ،‬ص‪.(44 .‬‬ ‫د ت ا ر " )ا‬ ‫و‪،‬‬ ‫ا ٔر‬ ‫او‬ ‫و ا رة‪ ،‬إ‬
‫در‬
‫و‬ ‫ب ا ٔ ا ان ا ٔ‬ ‫ا ٔر "ا‬ ‫ا بو‬ ‫ه‬
‫تا ر ‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا د‬ ‫ر ا رة‬ ‫اد ا ي ر‬ ‫ا "‪ ،‬و ا‬
‫ا ة‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا ق ىا ر ‪،‬‬ ‫"ا‬ ‫"ا‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ت‬ ‫ت وا‬ ‫ا‬ ‫ت‪ ،‬و‬ ‫ا ا‬ ‫ا وا اد ‪،‬‬ ‫‪،‬و ء‬ ‫ا‬
‫ا ر ٔ وا ٔ ن )ا ‪ ،‬ص‪.(45 .‬‬ ‫ا ‪،‬و‬
‫‪ ،‬إ ا ٔن ب‬ ‫ا‬ ‫ا را وا ا ا‬ ‫ا وة ا‬ ‫و‬ ‫دا‬ ‫و‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪.‬‬ ‫ا‬ ‫تا‬ ‫ها‬ ‫لا ٔ‬ ‫ط و ِ ا و ا ‪ ،‬ل دون ا‬ ‫وا‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ا ي‬ ‫ا طا‬ ‫‪ ،‬رَ َ َ‬ ‫ٔ‬ ‫و‬ ‫ا ا‬ ‫‪ .(59‬و‬
‫ء‬ ‫ق أ‬ ‫ا‬ ‫ب‪" ،‬و‬ ‫وا اد‬ ‫ى أ ا ت ا‬ ‫ره إ‬
‫ا‬ ‫ا س‬ ‫ا وا ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬ص‪ .(82 .‬إ ا ٔن‬ ‫" )ا‬

‫ث‬ ‫ا‬ ‫ل ه ا ة؛‬ ‫ت ا ٔور إ ا ب‬ ‫ا‬ ‫‪ - 9‬رة ا ن ي ا ا وع وا ل‪ ،‬د ر‬

‫ب‬ ‫ن )ا‬ ‫ا‬ ‫ة‪ .‬ا ٔ ‪:‬‬ ‫دت ا ٔ ر ج ا‬ ‫رة ا‬ ‫رة ا ن و م إ‬ ‫د‬ ‫إ ء‬
‫ا ق‪ ،2021 ،‬ص‪.50 – 49 .‬‬ ‫ل‪ ،‬ا ٔ‬ ‫ا‬ ‫‪،(1905 -1901‬‬
‫ه ا ٔة‪:‬‬ ‫و‬ ‫ا ل‪ ،‬ح ز‬ ‫ا ة ا ل ا ٔو ا وج ا‬ ‫ا‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(83 .‬‬ ‫ءا ا‬ ‫ا ٔن‬ ‫ا وا ‪ ،‬ن ٕ‬ ‫"إن‬
‫ا ول )ورق ا ( ا و‬ ‫ز‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ءا ا‬ ‫و ا ٔ إ از ا ٔ ا ر‬
‫ا ى‬ ‫ا ري ا ى ا ٔور ‪ ،‬ول‬ ‫ةا‬ ‫ت" ا‬ ‫" با‬
‫)‪،(% 4‬‬ ‫ٕ ا )‪،(% 10‬‬ ‫ا قا‬ ‫ب؛‬ ‫واردا إ ا‬ ‫أ‬ ‫ا ر‬
‫اردات ا ٔ‬ ‫ا دا‬ ‫‪.‬‬ ‫اا‬ ‫ب إ‬ ‫ا ول )‪ ،(%1‬و ّ‬
‫ت ا اردات‬ ‫‪،‬‬ ‫وا‬ ‫ا اردات ا ٕ‬ ‫ق‬ ‫ل ة )‪(1905 – 1901‬‬
‫‪ ،‬ص‪.(84 -83 .‬‬ ‫ا ا‪) .‬ا‬ ‫وا ٕ‬ ‫ا و وا‬
‫ا ار‬ ‫ا فا و ا‬ ‫س‪ ،‬ا ر ‪،‬‬ ‫ز‬ ‫و ا ءات ا ا‬
‫‪،‬و‬ ‫م‬ ‫ة ٔز‬ ‫ا فا‬ ‫‪ ،‬وو‬ ‫إ‬ ‫ا ٔ ل‪ ٔ ،‬ض و ‪،‬‬
‫‪ ،‬وا‬ ‫ا ٔ‬ ‫ٔ لا‬ ‫ف ذو ا‬ ‫؛‬ ‫ا ٔ ب ا وا اد ا‬ ‫ت د‬
‫؛‬ ‫ة ا ٔ اق و‬ ‫ا ٔ ‪ .‬و‬ ‫و‬ ‫ا ‪ ،‬وا ر وا‬ ‫و‬ ‫وا‬
‫ت‬ ‫قا ا و ‪.‬و ا‬ ‫ق ا ٔ "ا ط"‪ ،‬و ق ا ار ‪ ،‬و ق ا ة‪ ،‬و ق ا ٔ اب‪ ،‬و‬
‫رو ‪ ،‬إ‬ ‫ر و‬ ‫ا‬ ‫ب‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫ار وا ظ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫س ا ل وا‬ ‫ا ا‬ ‫ا‬
‫ا ٓ‬ ‫‪ ،‬ا ٔن ض‬ ‫د ة ا را‬ ‫ا‬ ‫ه ا فإ‬ ‫‪ ٔ ،‬ى‬ ‫أ‬
‫" ا ا ٔدت إ ا ا و ‪).‬ا ‪ ،‬ص‪.(180 – 177 .‬‬ ‫"ا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ز ا‬ ‫ر ‪،‬‬ ‫ا ق و‬ ‫إ ا ٔ‬ ‫و‬
‫ت وا‬ ‫‪ ،‬ص‪ ،(186 .‬و‬ ‫" )ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪" :‬إ ٔ‬ ‫اُ‬
‫ت‬ ‫ر ‪،‬و ا ا‬ ‫ا ز تا‬ ‫ا ٔ ر‪ ،‬وا‬ ‫ا ق‪ ،‬و‬ ‫ا و‬ ‫دة ا‬ ‫ا‬
‫د‬ ‫ودة‪ .‬و‬ ‫ا ة وا ا‬ ‫"‬ ‫"ا‬ ‫إن ا ٔ س ا ٔ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫إ ا ت ا ر‪،‬‬ ‫ا و ‪،‬‬ ‫را‬ ‫ز ا ٔن ا‬ ‫‪،‬‬
‫"ا اق"‪.‬‬ ‫ٓا‬ ‫ن‬ ‫أ س‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪–4–3‬ا‬
‫ا ر‬ ‫ا ا ا‬ ‫ب‪ ،‬ر‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ز ‪،‬‬ ‫ول‬
‫كا ر و‬ ‫‪،‬و‬ ‫لا ا‬ ‫وآ ت ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫أ‬ ‫و‬
‫ود‬ ‫ُ إ ا ٔن ا ا‬ ‫وا ‪.‬‬ ‫ٓ ا‬ ‫ا‬ ‫أ‬ ‫‪،‬و‬ ‫ا‬ ‫ووا‬
‫ر وا ‪،‬‬ ‫حو د‬ ‫ورا‬ ‫ا‬ ‫ج لٍ ا ا ا‬ ‫ا ٔ ‪ ،‬ط‬
‫ل‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫أ‬ ‫ه ا رة ا‬ ‫وا ع‪ .‬و ٔ ول‬
‫ا ب‪.‬‬ ‫أ ء ر‬ ‫ا ا ا ر‬
‫ا تو ت‬ ‫ا‬ ‫ا ٔو ء و ا ء وا ا ‪ ،‬وا د‬ ‫ة‬
‫أ ء‬ ‫ا ر ‪،‬ا‬ ‫ا‬ ‫ر ا‬ ‫إ ا ‪،‬‬ ‫و‬ ‫ة‬
‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫و ا و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ة‪ ،‬وا‬ ‫ا ٔو ء ا ر‬
‫وا ا ‪،‬‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫‪.‬‬ ‫ا وا‬ ‫س ا رة وو‬ ‫وا ٔدوار ا د ‪ ،‬وا‬
‫ة؛ ٔ ٔ‬ ‫و " ا‬ ‫ا ي‬ ‫ي‬ ‫‪ ،‬ا ا‬ ‫ا ا‬ ‫و ب‬
‫ر ا ر"‬ ‫ى‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫‪" :‬و ا ٔ‬ ‫ذ‬ ‫ز‬ ‫"‪ .‬و‬ ‫مو‬
‫ا‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا ا " ن ا "‪،‬‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(76 .‬و‬
‫‪ ،‬ا ٔ ري ا ٔ‬ ‫در ا ٔ ؛ ‪-‬ا ٔي "ا ا "‪ -‬ا ل ا‬ ‫‪ ،‬وا‬
‫ا ٔ اء ا ٕ ن‬ ‫إ ق ا ر‬ ‫ر ا ر‬ ‫م ‪1689‬م‪،‬‬ ‫لإ‬ ‫ر ا‬ ‫ا‬
‫ا ا‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(92 – 91 .‬وإ‬ ‫و‬ ‫‪ّ ،‬د‬ ‫ء‬
‫ا ٔرض دون‬ ‫ا ا‬ ‫ت ا رى‪،‬‬ ‫ا "‬ ‫‪ ،‬وا‬ ‫ّ ا رس ا ٔ‬
‫و ي ا‬ ‫ّ‬ ‫أ‬ ‫ز‬ ‫ا ب‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(92 .‬و‬ ‫ا ٔن‬
‫نا‬ ‫ا ٔ‬ ‫‪ ،‬وا ي‬ ‫وا‬ ‫ا ي وا‬ ‫م‪ ،‬وا ض‬ ‫و ي‬
‫و‬ ‫رب‬ ‫ز‬ ‫س َ ِ ا ٔو ء؛ ا ٔ‬ ‫ا ر ء )ا ‪ ،‬ص‪ .(102 – 100 .‬و‬
‫م‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(195 .‬و ث‬ ‫او‬ ‫و‬ ‫ي إدر ‪ ،‬وا ٔز‬ ‫ذر‬ ‫و‬
‫‪،‬و َا‬ ‫أ‬ ‫ش ا ٔو ء ا ب‪ ،‬و‬ ‫؛‬ ‫ي إدر و‬
‫ى‬ ‫‪.‬و‬ ‫ز ذ‬ ‫ا‬ ‫ا رى وا ر‪،‬‬ ‫"آ ي إدر !"‪ ،‬إ ا ٔن‬
‫ن ا ٔ‬ ‫ا ٓن ا ٔ‬ ‫ب "ا ٕ‬ ‫ةا س‬ ‫ر ا ي وا ٔ ا ي ي إدر‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫س ز رة‬ ‫غ‬ ‫زق" )ا ‪ ،‬ص‪.(192 .‬‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫" )ا ‪،‬‬ ‫م ء دون‬ ‫"ا ٕن ي إدر‬ ‫ا‬ ‫ا ا وا‬ ‫ٔ م‪ ،‬و‬ ‫ا‬
‫ص‪.(199 .‬‬
‫ه‪ ،‬إ إ ع‬ ‫ا ا ٔو‬ ‫ج‬ ‫َ‬
‫َ ‪ ،‬ل ز ‪":‬‬ ‫ما‬ ‫و‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.‬‬ ‫ة‬ ‫‪" :‬ا ٕ ا ا‬ ‫دا " )ا ‪ ،‬ص‪،(193 .‬‬
‫ة‪ ،‬و رد‬ ‫؛‬ ‫إ‬ ‫ّ‬ ‫و د ا ا ق"‪.‬‬ ‫ا‬ ‫‪" ،(195‬إ ا ن ا ي‬
‫ن‪ .‬و ‪ ،‬ا ٔي ا ‪ ،‬ارث‬ ‫وا‬ ‫ا ٔو ء وا ء‪ ،‬و ا‬ ‫ك ‪ ،‬ا ر‬
‫ا لا ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ا ٔ اف ا‬ ‫ا ٔ ص؛ ٔ ا‬ ‫ا ٔ ل‪ ،‬و وت‬
‫ا‬ ‫و ا‬ ‫؛ إذ‬ ‫ا تا ا‬ ‫دور‬ ‫ا ن‪ .‬و‬ ‫وا ٔ‬
‫ب‬ ‫ا ا‬ ‫‪" :‬ا‬ ‫ذ‬ ‫ز‬ ‫‪،‬و‬ ‫نا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬و‬
‫وا ٕ د‬ ‫عا‬ ‫إ‬ ‫أ‬ ‫ء‬ ‫ا ٔو ء وا‬ ‫ٔ إ‬ ‫ن‬ ‫‪ ،‬ص‪(194 .‬؛‬ ‫ت" )ا‬
‫ا دات‪.‬‬
‫ل‪ ":‬ي ا ي ا ي‬ ‫؛‬ ‫ا‬ ‫ا ا ٔو ء و‬ ‫ه ث‬ ‫آ‬ ‫و‬
‫‪،‬‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ي ا ي‪ٕ ،‬‬ ‫ا ٔوا ‪ ،‬ر ذ ء ا ٕ ن‪ ،‬وا ٔ‬ ‫إذا‬
‫– و ا ٔن‬ ‫ا‬ ‫ٔ‬ ‫ّ و ا‬ ‫ا م ا و ‪ ،‬وا‬ ‫ي ا ا‬
‫"‬ ‫ء ا ٔ اض ا‬ ‫‪ ...‬ار‬ ‫‪] ...‬و[ ي‬ ‫ا ب‬ ‫ا‬
‫َ َ َ ‪ ،‬وا‬ ‫و ار‬ ‫ا ٔو ء و ا‬ ‫أ ا د‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(205 – 204 .‬و‬
‫م‬ ‫ا ء‬ ‫ك ا ا ة س‪ ،‬ا‬ ‫ا ا‬ ‫ا ا‬ ‫ا د وا ت‪ٕ ،‬‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪.(205 .‬‬ ‫إ‬
‫ا ود‬ ‫و را ا ر‬ ‫ا ت ا ٔو ء و‬ ‫ا د‬ ‫ا‬ ‫ها‬
‫ا ٔ وا ٔ ا ‪،‬‬ ‫نا د‬ ‫ا ٕ ن َ َ ر ا رج ا ة‪ ،‬و‬ ‫ا ُ‪،‬‬
‫‪،‬‬ ‫اا‬ ‫و ‪.‬و ٔ‬ ‫ه أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ب ا ٕ رادة‪ ،‬راض وا و‬
‫وا‬ ‫م‬ ‫اب ٓ ا آ )ا ٕن ا‬ ‫وا ٔو ا‬ ‫ا ا‬ ‫ى ز ‪،‬‬
‫م ا ٔذ ا ٔ ا" )ا ‪ ،‬ص‪ ٔ .(243 .‬ر‬ ‫ر "د ة‬ ‫ون ه ا ٓ‬ ‫ر‬ ‫(؛‬ ‫ٔ‬
‫ا‬ ‫‪.‬و‬ ‫ة‬ ‫ا ب أ ر‬ ‫ّ ‪ ،‬وا‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ح ٔ ار ه ا‬ ‫ا ر ‪ ،‬وا‬ ‫ا او‬ ‫ا ٔ لا‬ ‫ا ع‬ ‫ه‪،‬‬ ‫و‬
‫وا ٔ " ا إن ء ا "‪ ،‬ا‬ ‫ا ا ‪،‬و ا‬ ‫‪ ،‬وا‬ ‫س ا ا وا ل وا‬
‫ا ىا‬ ‫"و‬ ‫‪ ،‬أ ت ا ب ا و و ا‬ ‫ا ىا‬ ‫‪ٕ ،‬‬
‫وا ر م ا " )ا ‪ ،‬ص‪.(239 – 238 .‬‬ ‫ب‬
‫‪،‬‬ ‫و ا ا رى وا ة ا و إ‬ ‫ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ا ا‬ ‫ا‬ ‫ا ا‬ ‫و‬
‫ت دو و رة وا ٔ ء‬ ‫ل ز ‪":‬‬ ‫اا ق‬ ‫زدراء؛ و‬ ‫روا‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫إ‬ ‫ا ةا‬ ‫ا واب‪ ،‬و ا‬ ‫ا ٔي ن س‪،‬‬ ‫وا ذة‪ ،‬و ر‬ ‫ا‬
‫رة‬ ‫آ ا‬ ‫‪،‬و‬ ‫ا‬ ‫ما‬ ‫و ا ٔر‬ ‫‪،‬و‬ ‫ا ا‬ ‫ٔ‬ ‫ا‬
‫إ ء ا رى وا د‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬ص‪ .(43 .‬و‬ ‫إ ا ٓ ت" )ا‬ ‫ة‬ ‫أ‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(195 .‬و ا ٔ ل ر ا‬ ‫ا دا‬ ‫‪" :‬ا ٕ ا‬ ‫وا ٔ‬ ‫ا‬
‫ا ٔو‬ ‫‪ ،‬دو‬ ‫ا ‪،‬و‬ ‫ون إ‬ ‫نو‬ ‫‪ٕ ،‬‬ ‫د ا‬ ‫ه ا ا ؛ "وإذا‬
‫‪ " ،‬ا رى ا رة‪ ،‬و‬ ‫ت‬ ‫ٔن ددوا‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫اب‪ ،‬و‬
‫ا " )ا ‪ ،‬ص‪.(172 .‬‬ ‫ا و‬ ‫د ا د‪ ،‬و‬ ‫رى ا ف‪ ،‬و ا‬ ‫ا‬
 ‫ى ا م‪ ،‬وا ٔ‬ ‫ا ر‬ ‫ل "َ َت‬ ‫ض‬ ‫إ‬ ‫ر وورا و ‪ّ ،‬‬ ‫ا‬ ‫إ‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(275 .‬‬ ‫ا‬ ‫ات ا‬
‫ح‬ ‫وا ٕ‬ ‫ا‬ ‫ب ا ٔن‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ها‬ ‫إن‬
‫ل‬ ‫ا ٔن‬ ‫ا‬ ‫‪،‬و‬ ‫ا و ت ا وم‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫وا ٔن‬
‫ض ا ا ٓ ت ا ردة ا ٔور ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ي"؛‬ ‫ا‬ ‫"ا‬ ‫ٓ‬ ‫ا ر‬
‫ٓ‬ ‫ا ٔو ل ا ٔرض‪ .‬و ه ا ا‬ ‫ُ‬ ‫ُ دة ا‬ ‫ما ‪،‬ا ُ‬ ‫س‪،‬‬ ‫ا ا إ‬
‫ص‬ ‫ا ُ ا )ا ‪ ،‬ص‪ .(261 .‬وا ٓ ‪ -‬و‬ ‫ر‬ ‫فا‬ ‫ا ر‬
‫أ ا‬ ‫ا ر وا اب د )ا ‪ ،‬ص‪ .(114 – 113 .‬و‬ ‫دا ر ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ر‪-‬‬
‫ح‪،‬‬ ‫ن ةإ‬ ‫ا ر وا ٓ ‪ ،‬و‬ ‫ع ا‬ ‫أ ا ع‬ ‫إ‬ ‫ا ٔ‬
‫ا أ‬ ‫ز‬ ‫ت‪ ،‬و ا‬ ‫‪ ،‬ورة إد ل ا ٕ‬ ‫و ن‪ ،‬و‬
‫ا د ا ٔ ا رج )ا ‪ ،‬ص‪.(275 .‬‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫إ‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫وا ٔ‬ ‫نا‬ ‫ا‬ ‫‪-5 -3‬‬
‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ول ز‬ ‫ا‬ ‫ا ر ا‬ ‫ذات ا‬ ‫ا‬
‫ا اول وا‬ ‫ا‬ ‫‪ .10‬ز ا ٔ ى ا‬ ‫ا‬ ‫ةو‬ ‫م ا ن‪ ،‬ره‬
‫ا ن‪ ،‬ا ٕ‬ ‫ى‬ ‫؛ ُ ا ا ٔن ا‬ ‫ا‬ ‫ا ن ُ اد‬ ‫‪،‬ا ي‬
‫وا ط‪،‬‬ ‫وا ٕ دارة وا‬ ‫ا‬ ‫اا م‬ ‫ا ‪،‬‬
‫ءم ا ا‬ ‫ا ا )ا ‪ ،‬ص‪ .(250 .‬ا ا ٔن ا ن ة ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ه ا ٔة‪ ،‬وا ٔس‬ ‫(‬ ‫ا‬ ‫)ا‬ ‫ا‬ ‫ٔة ا ن ا ي ودور ا‬ ‫ث أ‬ ‫‪.‬‬ ‫ا‬
‫ا ٔودا و ا‬ ‫"‪ ،‬وا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫و ا ا‬ ‫‪ ،‬و ّ "َ‬ ‫ا َ ا يا‬
‫ا ز‬ ‫ا ا ) ا ري(‪) ،‬ا ‪ ،‬ص‪ .(251 .‬غ ذ‬ ‫وا اردة إ‬
‫ون ا ا ‪ ،‬ووز ا ا‬ ‫ن‪ ،‬ا ن‪ ،‬ا ر ا ٔ ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ا ٕ داري ا‬
‫ون ا ر ‪ ،‬وا ف وز ا ب‪ ،‬وا ٔ ا ٔ ء وز ا ‪ ،‬وا ٔ ا رة وز ا ٔداءات‪ ،‬ووز‬
‫ف ازد‬ ‫ُ‬ ‫ا "‪ ،‬ا ي‬ ‫ت )ا ‪ ،‬ص‪ .(256 .‬ا ا ٔ "‬ ‫ت‪ ،‬ووز ا‬ ‫ا‬
‫ح‬ ‫ذ ز ‪ ":‬ا ا ةا ةا‬ ‫ّ‬ ‫‪،‬‬ ‫فا ر ؛‬ ‫ا‬ ‫وا ٕ‬
‫ت‬ ‫إ‬ ‫را ٔر ح " ٔن‬ ‫تو‬ ‫ا ا ا "‪ .‬وا ب إ ل ا ن ا ر ا‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪.(258 .‬‬ ‫ا ول ا‬ ‫ل‬ ‫دى "‬ ‫‪...‬‬

‫‪ - 10‬ﻣﺣﻣد ﺟﺎدور‪ :‬ﻣؤﺳﺳﺔ اﻟﻣﺧزن ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐرب‪ ،‬ﻣؤﺳﺳﺔ اﻟﻣﻠك ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز آل ﺳﻌود‪ ،‬ﻣﻧﺷورات ﻋﻛﺎظ‪ ،‬اﻟدار اﻟﺑﯾﺿﺎء‪ ،‬ط ‪ ،2011‬ص‪.‬‬
‫‪.385‬‬
 ‫ف ـ"‬ ‫ا نا‬ ‫ز و ز ر ار ا ن‪ ،‬ا ٔن‬ ‫تا‬ ‫و ا‬
‫ا ٔو ت‪ٔ ،‬ن‬ ‫ر‬ ‫ون ا و ‪،‬‬ ‫ا ن‬ ‫ا ض ا ٔن ّ‬ ‫ا "‪ ،‬وا‬
‫‪" :‬و ا ا ٔ ا‬ ‫ذ‬ ‫‪.‬و‬ ‫وز ا ب ا ي ا‬ ‫ا ن ك أ ر ا‬
‫ا ن‬ ‫ز‬ ‫رة ا ا ٔ‬ ‫ا " )ا ‪ ،‬ص‪.(258 .‬‬ ‫ا‬
‫آ ؛ و‬ ‫و‬ ‫ا ت ا ٔور ا ٔ ى؛‬ ‫ا رة ا او‬
‫د‬ ‫أ ع‬ ‫و ‪،‬و‬ ‫ز‬ ‫؛‬ ‫ا ن دور ا‬ ‫ز ‪،‬‬ ‫ر‬
‫رة‬ ‫ب‪ .‬إ‬ ‫ا ى ا ٔور ا‬ ‫ا ٔول‪ ،‬و‬ ‫وة يا‬ ‫اد‬ ‫و ا‬
‫ا ٔ اث‬ ‫و ن‬ ‫ا ا ا‬ ‫وُ‬ ‫إ در ا ا ‪ ،‬و‬ ‫ن‬
‫و ا ‪،‬ا ٔ‬ ‫ا ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫م؛ زراء ن ا ٔ ر ا‬
‫ا ب"‪ .11‬و و ة‬ ‫ـ"َ َ‬ ‫و ا " )ا ‪ ،‬ص‪ (216 .‬و‬ ‫ز َ ُ ه "ا ٔ‬ ‫ا ي‬
‫ا ف ا )ا ‪ ،‬ص‪.‬‬ ‫إ و ا ي ا‬ ‫و‬ ‫ي ا‬ ‫د م ‪1900‬م‪ ،‬ا‬
‫ا ن‬ ‫‪،‬‬ ‫إ ي‬ ‫ا‬ ‫ا ن ا‬ ‫إ د‬ ‫‪ ،(219‬ا ي ا ل‬
‫ن و ُ ور‬ ‫ا )ا ‪ ،‬ص‪ .(220 .‬و‬ ‫رة ا ٔور ‪ ،‬و َ َ‬ ‫ي ا‬
‫اه‬ ‫ب ا ٕ رادة‪ ،‬وا‬ ‫ن‬ ‫ا ٔ ا ٕ ح‪،‬‬ ‫ز إ و د ر‬ ‫‪،‬‬
‫‪،‬‬ ‫ا اث وا‬ ‫ا ء ا ٔو ء‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫ا ن‬ ‫دا‬ ‫و‬ ‫إ‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(230 .‬‬ ‫ـ"‬ ‫ّ‬ ‫وا‬
‫ز‬ ‫ح‪،‬‬ ‫إ‬ ‫ا ن وزراء و ات و اد‬ ‫ن دور‬ ‫و أ‬
‫ا ‪ ،‬ن‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫را ٔ ا ّ‬ ‫ُ ُ ر ا ن ا ي؛‬ ‫وا‬ ‫ص‬ ‫و‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(258 .‬ووز ا ر‬ ‫ا ٔن ك‬ ‫ا ‪،‬و‬ ‫وا ٕ‬ ‫" ّ إ ا‬
‫ون ا ا‬ ‫م‬ ‫ا ا‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا ٔ ‪" ،‬ا‬ ‫نا ٔ‬ ‫ا‬
‫س و ء ا ر"‪ .‬ا‬ ‫اء‬ ‫ا ج ا زي ن " ا‬ ‫ا ٔ ء‪ ،‬وز ا‬ ‫ب"‪ ،‬وا ٔ‬
‫ن‬ ‫إ ا زراء‪،‬‬ ‫ئ أ‬ ‫ت‪ ،‬ا‬ ‫وا‬ ‫وا‬ ‫ا‬
‫ه ا ة ا ٔو‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(259 .‬و ول ي ا ا‬ ‫" ر‬ ‫ز‬
‫‪،12‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ٔن‬ ‫ا آن ا‬ ‫ن‬ ‫ا زراء و‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(221 .‬‬ ‫ق أ‬ ‫ُ ّ ‪" :‬و ذ ا ‪ ،‬ا ٔ ا‬ ‫ذ‬ ‫ز‬
‫ن؛ ُ َ ْ ت‬ ‫ا رزة‬ ‫ا‬ ‫وا اوة ا‬ ‫ا‬ ‫أ ‪،‬‬ ‫ا ها‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ر‬ ‫و‬ ‫ف ون‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ن ا ٔو ا ط ا‬ ‫دا دار ا‬ ‫)ا زارات( ا‬

‫‪ - 11‬اﻟﺻورة ﻧﻔﺳﮭﺎ ﺟﺎءت ﻋﻧد اﻟرﺣﺎﻟﺔ ﻏﺎﺑرﯾﯾل ﻓﯾر ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ‪" ،‬ﺻﺣﺑﺔ اﻟﺳﻠطﺎن"‪ ،‬ص‪.135 .‬‬
‫‪ - 12‬ھذه اﻟرواﯾﺔ ذﻛرھﺎ أﯾﺿﺎ اﻟرﺣﺎﻟﺔ ﻏﺎﺑرﯾﯾل ﻓﯾر ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ "ﺻﺣﺑﺔ اﻟﺳﻠطﺎن"‪ ،‬ﻓﻲ ﺳﯾﺎق ﺣدﯾﺛﮫ ﻋن اﻟﻣؤاﻣرة اﻟﺗﻲ ﺣﯾﻛت ﻟﻠوزﯾر اﻟﻣﮭدي اﻟﻣﻧﺑﮭﻲ‬
‫ﺑﻌد ﻋودﺗﮫ ﻣن ﺳﻔﺎرﺗﮫ إﻟﻰ ﺑرﯾطﺎﻧﯾﺎ ﺳﻧﺔ ‪1901‬م‪ .‬ص‪.48 .‬‬
 ‫ُ وُ ة‬ ‫ُّ‬ ‫ا ٔرض و ا ‪ ،‬و‬ ‫و‬ ‫زر‬ ‫"‬ ‫ز‬ ‫‪،‬‬
‫ا ٔن ه ا ت‬ ‫ورق ق ا ٔ " )ا ‪ ،‬ص‪.(257 .‬‬ ‫ن‬ ‫‪،‬و‬ ‫أ‬
‫ا ب‬ ‫و‬ ‫وا ة ‪ٔ ،‬ن "ا ٔر‬ ‫ص‬ ‫ا ٔر‬
‫ا ن"‪.‬‬ ‫ة‬ ‫د‬ ‫ٕ "‬ ‫ا ٔ‬ ‫"‪ ،‬وا ٔ ا‬ ‫أ‬
‫ٕ ن‬ ‫‪،‬و‬ ‫ت‪ ،‬و‬ ‫" ك‬ ‫د ما ُّبو‬
‫ذج ا‬ ‫ول ا ا " )ا ‪ ،‬ص‪ .(257 .‬و و ا ٔ ا‬ ‫رات‪ ،‬و‬ ‫ا‬
‫ا ا ن ا ٔو‬ ‫ا ٔ‬ ‫ي‪ ،‬ز ة ا ح وا ء‪،‬‬ ‫ا ٔن ا ٔ‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ن‬ ‫ّ ‪،‬ا‬ ‫ا ؤو‬ ‫وا‬ ‫ار ا ن‪ ،‬ا‬ ‫ا‬ ‫‪.‬و‬ ‫ا‬ ‫ذ‬
‫ب‬ ‫ا ٔ ر‬ ‫دون‬ ‫‪ٕ ،‬ن ذ‬ ‫ب و ا وا ا ت ا‬ ‫و ؛‬ ‫أ‬
‫ا ٔ م‪،‬‬ ‫ن‬ ‫وس‬ ‫ا‬ ‫ا " نا‬ ‫ءا‬ ‫"‪،‬‬ ‫"‬
‫ا ٔ ال‬ ‫ون ا ٔ ر و ن ا ا‬ ‫ور‬ ‫ا ما ا ‪،‬و‬ ‫ا‬ ‫ون‬ ‫و‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(63 – 62 .‬‬ ‫وا ٔ ‪ .‬ا ٕ إذن ا‬ ‫ما‬ ‫ق‪ ،‬و ن ا واو‬ ‫ا‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫أ ب ا‬ ‫ها ‪،‬‬ ‫م ز أ‬ ‫ا ا ٔ ت‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ت‬ ‫ت وا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا ن م‬ ‫إ ا ٔن‬ ‫ا ة ‪،‬‬ ‫ب‬ ‫وا‬
‫دا ن‬ ‫ا‬ ‫ا ٔن ى‬ ‫وا د‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ص‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ا ظ ا‬ ‫‪ " :‬رة ا‬ ‫ا‬ ‫ّ‬ ‫)ا ‪ ،‬ص‪ .(142 .‬و‬ ‫ار‬ ‫وا‬
‫‪ ،‬دا ٔ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫" )ا ‪ ،‬ص‪ .(251 .‬و س و‬
‫رد ا ا ‪،‬‬ ‫ا دا‬ ‫دا نو دا‬ ‫ا ب إ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫إ‬
‫)ا ‪ ،‬ص‪.(252 .‬‬ ‫ا وا وء ا ُ ُ‬ ‫وز‬ ‫ل ذ ا ن‪ ،‬ا ي‬ ‫ث‬
‫ا دة‬ ‫و د )ا ‪ ،‬ص‪ .(210 .‬و ا ا‬ ‫ف‬ ‫أ س ا‬ ‫وا ٔن‬
‫ر ‪،‬‬ ‫إ‬ ‫دو‬ ‫ا ٔ إ‬ ‫و‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫دأب ا‬
‫ة‬ ‫ا ب ٔ‬ ‫ٔ ن ا " )ا ‪ ،‬ص‪ ،(49 .‬د ا‬ ‫ا "ا ٕ‬ ‫و ا‬
‫إ ع ا ب" )ا ‪ ،‬ص‪.(117 .‬‬ ‫ه‬ ‫"ا ز و‬
‫ء‬ ‫ٔ إ ُ درة وا وا‬ ‫ن‬ ‫‪ ،‬نا‬ ‫ا اد و‬ ‫ا ذا‬ ‫و‬
‫‪ ،‬و ا ٔ ا ا ٔورد ز‬ ‫ق ا وا‬ ‫ت ة ٕ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫أ‬
‫و ى‬ ‫وة‬ ‫‪،‬ا ي‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ص ها ٔ ‪،‬‬ ‫ر‬
‫ا ٔداء‬ ‫" ٕر‬ ‫‪،‬‬ ‫ن و در ا ٔ‬ ‫ا‬ ‫ا ل‪ ،‬ن ا ٔن‬ ‫ذه‪ ،‬ر ا ٔ ى‬
‫" )ا ‪ ،‬ص‪.(117 .‬‬ ‫ة‬ ‫ت‪ .‬و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫رت‬
 ‫ي أ‬ ‫ا‬ ‫أ ز ل‬ ‫اء‪ ،‬و‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫أ ا ٔ ب ا‬
‫ا ف‬ ‫م‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫إ‬ ‫‪،‬ا ي ل‬ ‫ا‬
‫‪ ،‬ص‪.(67 .‬‬ ‫د ر ‪) .‬ا‬ ‫ا ٔ‬
‫ء‪:‬‬ ‫ء وا د وا‬ ‫ن‪ :‬ا‬ ‫‪ -6 -3‬ا‬