Bölüm 3

Plüralist ve Antropolojik Dönem

öğrenme çıktıları

Plüralist Dönem
1 Monizm ve plüralizm kavramlarını Antropolojik Dönem
tanımlayabilme 4 Sofistlerin ortaya çıkışı ile yaşadıkları
2 Plüralist filozofların arkhe anlayışlarını ana dönemin tarihsel şartlarını

1 2
hatlarıyla ifade edebilme ilişkilendirebilme
3 Demokritos’un ahlak anlayışını 5 Sofistlerin temel düşüncelerini
açıklayabilme sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Plüralizm • Reenkarnasyon • Teleoloji • Hylozoizm • Atomculuk

• Antropolojik Dönem • Sofist • Rölativizm

56
İlkçağ Felsefesi
GİRİŞ
Bir önceki bölümde doğa felsefesinin temel
problemlerinden bahsedilmişti. Bu problemler çer-
çevesinde görmüştük ki, Thales’ten başlamak üzere,
filozoflar gerek bir bütün olarak evreni gerekse tek
tek nesneleri meydana getiren temel öğenin (ark-
henin, başka bir deyişle cevherin ya da tözün) ne
olduğu sorusu üzerinde durmuşlardır.
İlkçağ doğa filozoflarından bir kısmı, her şeyin
tek bir öğeden meydana geldiğini düşünmektedir.
Örneğin Thales bu öğenin su olduğu kanaatinde-
dir. Şeyleri meydana getiren öğenin tek olduğunu
düşünen filozoflar “monizm” fikrinin takipçisidir-
ler. Yani bircidirler. Onlara göre, tek bir öğe vardır
ve şeyler bu öğenin biçim değiştirmesi neticesinde
meydana gelmektedir.
Empedokles’ten itibaren, doğa felsefesi ile ilgili
tartışmalar “plüralist” (çokçu) bir karakter arz etme-
ye başlamıştır. Doğa felsefesinin bu nihai dönemi,
şeyleri meydana getiren öğenin birden fazla oldu-
ğu düşüncesi üzerine kurulmuştur. Empedokles,
Anaksagoras, Demokritos ve Leukippos plüralist
dönemin başlıca temsilcileridir.
Arkhe kavramı ilkçağ doğa felsefesinin en
temel kavramlarından biridir. Bu kavram
“ilk ilke”, “ilk neden”, “başlangıç” gibi an-
lamlara gelmektedir. Doğa filozofları bu
kavramla eşyanın ortaya çıkmasını müm-
kün kılan unsuru kastederler.
dikkat
Arkhenin doğal bir unsur olduğu hatırda tu-
tulmalıdır. Arkhe olarak kabul edilen su, ateş,
toprak, hava gibi unsurların tamamı doğada
mevcuttur. Sonsuzluk gibi bazı arkheler de
mevcut olmakla birlikte bunların da doğaya
geri götürülmesi mümkündür. Doğa filozof-
larına göre evren sonsuz olduğuna göre son-
suzluk kavramının da doğadan türetildiği söy-
lenebilir.
PLÜRALİST DÖNEM
Empedokles
Plüralist dönemin ilk düşünürü olarak kabul
edilen Empedokles (MÖ 495 – 435), evrenin
temelinde dört unsurun mevcut olduğu kanaa-
tindedir. Ona göre, hava, ateş, toprak ve su gör-
düğümüz bütün nesnel gerçekliği ortaya çıkaran
aslî unsurlardır. Onun gündeme getirdiği bu dört
unsur teorisi kendisinden sonra da uzun bir süre
benimsenmiştir. Örneğin Aristoteles’in kalitatif fi-
ziği açısından da eşyanın mevcudiyeti açıklanmaya
çalışılırken başvurulması gereken unsurlar bunlar-
dır. Sonraki dönemlerde İbn Sina gibi bazı İslam
filozofları da Aristoteles üzerinden Empedokles’in
bu düşüncesini benimsemişlerdir.
Empedokles’in Dört Unsur Teorisi
Empedokles kendisinden önce yaşamış fi-
lozofların, örneğin Pythagoras, Herakleitos ve
Parmenides’in çeşitli fikirlerini kendi sistemine
uyarlamıştır. Bu bakımdan onun eklektik bir dü-
şünceye sahip olduğu söylenebilir. Böyle olmakla
birlikte, Empedokles, önceki düşünürlerin belli
başlı fikirlerine dayanarak daha ziyade bir sentez
yaratma yoluna gitmiştir. Onun Herakleitosçu
değişim ve Parmenidesçi sabitlik fikirleri arasında
gerçekleştirmeye çalıştığı uzlaşı tam da böyle bir
sentezi ortaya koymaktadır.
Bir yandan Antik Yunan düşünürlerinin ta-
mamının kabul ettiği hiçten ancak hiçin çıkacağı
fikrini benimseyen Empedokles, diğer yandan ise
nesnelerde meydana gelen değişimi gözlemlemek-
tedir. Dolayısıyla, o hem Parmenides ve Zenon ta-
rafından teorileştirildiği biçimiyle değişimin, hare-
ketin ve çokluğun olmadığı bir varlık tasavvurunu
benimsemekte hem de gözlemlediği değişimle bu
tasavvur arasında bir uzlaşı inşa etmeye çalışmak-
tadır.
Empedokles’e göre, insanların varlık dedikleri
şey dört temel unsurun birbiriyle belirli bir oran
dâhilinde karışması, yokluk dedikleri şey ise bu
karışımın ortadan kalkmasıdır. Mutlak anlamda
ne meydana gelişten ne de yok oluştan bahsedi-
lebilir. Zira olmayan bir şey var olamaz, var olan
bir şey de yokluğa karışıp sonsuza dek ortadan
kalkamaz. Başka bir deyişle, dört unsur ezelî ve
ebedîdir. Onlar belirli bir oran dâhilinde bir ara-
57

ya geldiğinde bize şeyler var olmaya başlıyormuş,
ayrıldıklarında ise yok oluyormuş gibi görünmek-
tedir. Oysaki, diye düşünmektedir Empedokles,
Parmenides’in işaret ettiği üzere varlık vardır, var
olmayan ise yoktur.
Empedokles dört unsuru tanrısal varlıklar ola-
rak görmektedir. Ona göre hava Hades, ateş Zeus,
toprak Hera, su ise Nestis ile özdeştir (Kranz, 2014,
s. 133). Bu açıdan bakıldığında, onun, yaşadığı dö-
nemdeki dinî düşünceden etkilendiği anlaşılmak-
tadır. Şüphesiz bu Empedokles düşüncesindeki tek
dinî öğe değildir. Pythagorasçı gelenekten aldığı ve
ünite kapsamında yeri geldikçe temas edilecek olan
başka bazı dinî düşünceleri de mevcuttur.
İlk doğa filozofları, örneğin Thales ve Anaxime-
nes hylozoisttirler. Onlara göre, nesnelerin ortaya
çıkışını canlı maddenin, arkhenin bizzat kendisine
dayalı olarak açıklamak gerekmektedir. Örneğin
Thales, tüm cisimlerin sudaki değişimlerden mey-
dana geldiğini ve mevcudiyetlerini sürdürebilmek
bakımından ihtiyaç duydukları şeyleri sudan aldık-
ları iddiasındadır (Weber, 2014, s. 21). Empedok-
les ise dört unsuru evrenin temeline yerleştirmekle
birlikte, onların kendiliğinden harekete geçtiğini
düşünmez. Bu bakımdan, o, hylozoist düşüncenin
dışına çıkar (Guthrie, 1999, s. 57).
Hylozoizm, Yunanca hyle (madde) ve
zoon (canlı) kavramlarından türemekte
olup “canlı-maddecilik” anlamına gel-
mektedir. Hylozoist filozoflar hareket ve
değişimi maddenin bizzat kendisinden
kaynaklanan bir husus olarak değerlendi-
rirler.
Dört unsur kendiliğinden hareket etmiyor ise,
başka bir deyişle onların bir araya gelmesi bizzat
ürettikleri bir hareketin sonucu değil ise, evrende
gözlemlediğimiz oluş ve bozuluşu nasıl açıklama-
mız gerekir?
Empedokles’e göre bu sorunun cevabını vere-
bilmek için evrendeki maddî gerçekliği mümkün
hale getiren iki etkin nedene müracaat etmek ge-
rekmektedir: Sevgi (ya da Sempati) ve Nefret (ya
da Antipati) (Kranz, 2014, s. 120). Oluş dediğimiz
şey, dört unsurun Sevgi tarafından bir araya getiril-
mesi, bozuluş ise bu unsurların Nefret tarafından
birbirinden ayrılmasıdır. Yalnız, dikkat edilmesi
58
Plüralist ve Antropolojik Dönem
gereken bir nokta vardır ki o da mutlak bir oluş
ve bozuluşun değil, arızî bir oluş ve bozuluşun ol-
duğunu düşünmek gerektiğidir. Zira, antik Yunan
düşüncesinde, mutlak bir varlık ve yokluktan bah-
sedilemez. Hava, ateş, toprak ve suyun evrendeki
miktarı asla artmaz ve eksilmez. Mutlak bir oluş ve
bozuluştan bahsedilebilseydi o zaman bu dört un-
surun miktarında da bir artış ve eksilme meydana
gelirdi. Bu ise mümkün değildir.
Empedokles’e göre, dört unsur maddî niteliğe
sahiptirler ve aynı zamanda ezelî ve ebedîdirler.
Buna karşın Sevgi ve Nefret ise maddî olmadıkları
gibi ezelî ve ebedî de değildirler. Onların mevcu-
diyetleri birbirini takip eden dönemlerle sınırlı-
dır. Ayrıca, dört unsur bileşik nesne ya da tözle-
rin oluşumunu sağlayan temel bileşenler olmaları
anlamında basit birer cevherdir. Bileşik maddeler
bu basit öğelere ayrıştırılabilir. Fakat basit cevher-
ler başka herhangi bir şeye bölünemez ve indirge-
nemez. Böylece, basit cevherlerle bileşik nesneler
arasında ayırım yapan Empedokles dört unsurun,
en azından evrendeki her şeyin kendilerinden mey-
dana gelmesi anlamında basit oldukları sonucuna
ulaşmaktadır (Cevizci, 2000, s. 53).
Sevgi tarafından bir araya getirilen dört unsur-
dan türeyen varlıklar belirli bir hiyerarşi dâhilinde
ortaya çıkmaktadır. Önce ilkel, sonra gelişmiş can-
lılar; önce bitkiler ve hayvanlar, sonra insanlar;
önce hem erkek hem dişi olan canlılar, sonra ise
erkek ve dişi diye ayrılan canlılar (Störig, 2015, s.
189) meydana gelmektedir.
Empedokles canlı varlıkların bedensel oluşu-
munu da son derece ilginç bir şekilde açıklamak-
tadır. Ona göre, ilk önce canlı varlıkların kafa, el,
ayak gibi organları ortaya çıkmıştır. Sonra bunlar
tamamen tesadüf neticesinde bir araya gelmiştir.
Böylece, hayatta kalmalarını sağlayacak şekilde
birbiriyle birleşenler canlı varlıklara dönüşmüş-
lerdir. Bunların hayatta kalması birbirlerinin ih-
tiyacını karşılamalarıyla mümkün olmuştur. Ör-
neğin dişler yiyeceği kesmiş ve parçalamış, mide
onu hazmetmiş, karaciğer kana dönüştürmüştür.
İnsan kafası insan vücuduyla buluştuğu zaman
vücudun tamamı hayatta kalmayı başarmış, fakat
örneğin bir sığırın vücuduyla buluştuğu zaman ise
onunla uyum sağlayamamış ve ortadan kalkmıştır
(Kranz, 2014, s. 130).
İnsanın bedensel oluşumu da dört unsurun çe-
şitli oranlarda karışmasının bir sonucudur. Onun
İlkçağ Felsefesi
katı yönünü teşkil eden et ve kemik topraktan oluş-
maktadır. İnsanın sıvı yönü ise kandır. Bu nedenle
insanın bedensel teşekkülünde suyun önemli bir
yeri vardır. Solunum yoluyla insanın oluşumuna
hava da katılır. Ayrıca bedenimizdeki sıcaklık, olu-
şumumuzda ateşin de bulunduğunu gösterir. Sevgi
bu unsurları oranlı bir şekilde bir araya getirmekte-
dir. Sağlık dediğimiz şey aslında bunlar arasındaki
uyumdur. Hastalık ise bedensel oluşumumuzu teş-
kil eden unsurlar arasındaki uyumsuzluğun bir so-
nucu olarak görülmelidir (Von Aster, 2015, s. 75).
Empedokles’e göre, Sevgi ve Nefret evrende
dönüşümlü olarak hüküm sürmektedir. O, birbi-
rini sonsuza dek takip eden dört dönemin var ol-
duğunu düşünmektedir. İlk dönemde Sevgi evrene
bütünüyle hâkimdir. Sevgi, unsurları bir araya ge-
tirdiği için oluşu da mümkün kılmaktadır. İkinci
dönemde Nefret evrende kendisine yer açmak için
harekete geçmektedir. Bu dönemi Nefretin evren
üzerinde mutlak bir egemenlik kurduğu dönem ta-
kip eder. Dördüncü dönemde ise Sevgi evrene tek-
rar girmeye çalışmaktadır (Gökberk, 2016, s. 33).
Sevginin hakim olduğu dönem kozmos, Nefretin
hakim olduğu dönem ise kaos halidir.
Empedokles’in Bilgi Anlayışı
Empedokles’in bilgi anlayışı da, Herakleitos ve
Parmenides’in fikirlerine dayanarak oluşturmaya
çalıştığı bir sentezin ifadesidir.
Herakleitos’un evrende daimi bir değişimin mev-
cut olduğu yönündeki iddiasına karşılık Parmenides
hiçbir şeyin değişmediği düşüncesindedir. Herakleitos
(2016, B. 55, s. 163) eşya hakkındaki bilgileri, ancak
duyulardan devşirebileceğimizi söylerken Parmeni-
des açısından bilginin kaynağı ancak akıl olabilir. Bu
bakımdan, iki filozof birbirine zıt iki epistemolojik
düşüncenin takipçisi olarak görülebilir ki birincisi
çağdaş düşüncedeki empirizmi (Barnes, 2005, s. 115)
diğeri ise rasyonalizmi hatırlatmaktadır.
Empirizm bilginin kaynağının duyu ve-
rileri olduğu düşüncesine verilen isimdir.
Rasyonalizm ise bilgiyi akıldan türetmek
ya da akla dayandırmak gerektiğini iddia
eder. Bu iki akım felsefe tarihinin en eski
rakip teorileri arasında yer almaktadır.
Empedokles Herakleitos’un değişim konusun-
daki fikrine katılmaktadır. Duyularımız bize evren-
de sürekli bir değişim ve hareketin olduğunu söy-
ler. Bunu duyuların eksikliğine atfetmek mümkün
olmakla birlikte akıl da duyular gibi bilgiye ulaşma
hususunda eksiktir (Kranz, 2014, s. 116-17). Öte
yandan Parmenides de haklıdır. Evrenin özünü teş-
kil eden dört unsur, bizzat değişmezdirler. Bunlar
ezelî ve ebedî, basit cevherler olmaları hasebiyle
daima kendi kendileriyle aynı kalırlar. Değişimin
ve aynılığın birlikte tasdik edildiği Empedokles
düşüncesinde bilgiye ulaşmak için bir yolun da
bulunması gerekmektedir. O, evren hakkında-
ki hakikate, bilgiye ulaşmanın en makul yolunun
duyuları ve aklı bir arada kullanmaktan geçtiğini
düşünür (Waterfield, 2000, s. 134). Herakleitos ve
Parmenides’in birbirini nakzeden düşünceleri ara-
sında oluşturulan bu uzlaşı Empedokles’in sentez-
ciliğinin bir diğer örneğini teşkil etmektedir.
Cisimlerin nasıl olup da birbirini etkilediği so-
rusu Empedokles’in cevaplamaya çalıştığı başlıca
sorulardan biridir. Bu soru esasen hareketin nasıl
mümkün olduğunu da açıklamak bakımından
işlevseldir. Onun verdiği cevap, yukarıda işaret
edilen sentezi daha anlamlı hale getirecektir. Zira
hareket Elea Okulu tarafından reddedilmektedir.
Nitekim Elealı Zenon’un meşhur paradoksları bu
düşünceyi reddetmek üzere üretilmiştir.
Empedokles’e göre cisimlerin birbirini etkile-
mesi şu şekilde açıklanabilir: Nasıl ki güneşten ışık
yayılıyorsa, cisimlerden de ışınlar yayılmaktadır.
Ancak, cisimlerin ışın yayabilmesi, insan bedenin-
de olduğu gibi, bazı gözeneklerin mevcudiyetini
gerektirir. Bir cismin başka bir cismi etkileyebilme-
si, bu iki cismin gözeneklerinin birbiriyle uyumlu
olmasına bağlıdır. Başka bir deyişle, bir cisimden
çıkan ışınlar diğer cismin gözeneklerine girebilecek
konumda bulunmalıdır (Von Aster, 2015, s. 78).
Örneğin görmek için, cisimlerden çıkan ışınların
gözde yer alan gözeneklerden içeri girmesi, aynı şe-
kilde gözden çıkan ışınların da cisimlere girebilme-
si gerekir (Gökberk, 2016, s. 33).
Duyu algısının gerçekleşebilmesi ışın-gözenek
uyumuna, başka bir deyişle, kaynak ile hedefin
aynı özden geliyor olmasına bağlıdır. Eğer kaynak
ile hedef aynı özden ise algı gerçekleşir ve biz bil-
giye ulaşabiliriz. Son kertede, evren hakkında bilgi
sahibi olabilmemiz tamamen evrenle aynı özden
geliyor oluşumuzun bir sonucudur (Kranz, 2014,
s. 127-28). Biz de tıpkı evrendeki diğer cisimler
59

gibi dört unsurdan teşekkül etmiş bulunuyoruz.
Bilgiyi mümkün kılan şey bu vakıadır.
O, düşünme gücünün kana ait olduğunu söyle-
yerek ilginç bir fikir ortaya atmaktadır. Kan, insani
varoluşun esas taşıyıcısı ve düşüncenin merkezidir.
İnsanın bütün yetenekleri dört unsurun kandaki
karışımının olgunluğuna göre artmakta veya azal-
maktadır. Kanda bütün unsurlar yer aldığı için,
her şeyi bilebiliriz (Gökberk, 2016, s. 33). İnsanın
düşüncesi, yüreği dolaşan kanda temerküz etmek-
tedir (Kranz, 2014, s. 128). Düşünce gücünü be-
yin dışında farklı bir organa veya bedenin farklı bir
kısmına atfetmek yalnızca Epmedokles’in yaptığı
bir şey değildir. Bunun başka örnekleri de vardır.
Örneğin Epiküros düşünme gücünün göğüste bu-
lunduğunu, buraya yerleştiğini iddia etmektedir.
Empedokles’in Doğa Üzerine ve Arınmalar adlı
iki kitap yazdığı bilinmektedir. Doğa filozofları-
nın çoğunda rastladığımız bir durum Empedokles
açısından da geçerlidir. Yazdığı eserler günümüze
bütünlüklü bir şekilde aktarılamamıştır. Bununla
birlikte, eserlerinden geniş bir bölümün fragmanlar
halinde mevcut olması önemlidir. Empedokles’in
felsefî düşüncesi bağlamında yazılanların hemen
tamamı bu fragmanlara dayanmaktadır.
Platon ve Aristoteles gibi filozoflar hariç
olmak üzere ilkçağ düşünürlerinin eserle-
ri günümüze aktarılamamıştır. Kiminden
birer ikişer cümle kiminden ise çok sayıda
paragraf günümüzde mevcudiyetini ko-
rumaktadır. İlkçağ filozoflarından kalan
bu metinlere “fragman” adı verilmektedir.
Söz konusu filozofların genel düşüncesi
hakkında fikir edinebilmek için fevkalade
önemli olan bu parçalar Walther Kranz’ın
Antik Felsefe adlı eserinde yer almaktadır.
Empedokles’in Düşüncesinde Din ve
Reenkarnasyon amacıyla verdiği örneklerdir. Kişi bilmeden kendi
Empedokles’in iki kitabı da sahip olduğu dinî
inancın ifadeleri ile doludur. Arınmalar adlı ese-
rinden günümüze kalan kısımlar onun Orphik ve
Pythagorasçı düşüncelerin, bilhassa dinî/mistik bir
mahiyete sahip reenkarnasyon (yeniden-doğuş) te-
orisinin etkisinde kaldığını göstermektedir. Aynı
eser, Pythagoras’a yönelik övücü ifadeleri de içer-
mektedir.
60
Plüralist ve Antropolojik Dönem
Reenkarnasyon teorisine göre, maddî dünyanın
üzerinde ikinci ve daha yüksek bir ruhlar dünyası
vardır. Ruhlar ölümsüzdür. Ruhların bir kısmı işle-
dikleri günah nedeniyle kirlenmiş kabul edilmekte
ve dünyaya sürgüne gönderilmektedir. Bunlar, bir
bedene girerek, Empedokles’in deyişiyle etten ya-
bancı gömleklere bürünerek, yaşamak zorundadır.
Sürgün boyunca çeşitli biçimlere giren ruhlar kimi
zaman bitki, kimi zaman balık, kimi zaman hay-
van, kimi zaman ise insan olmaktadır. Empedokles
bitkiler arasında
defne, hayvanlar
arasında aslan,
dikkat
insanlar arasında
Reenkarnasyon inancına pek
ise bilge, ozan ve
çok kültürde rastlamak müm-
hekim bedeninin
kündür. Örneğin antik Mısır,
girilebilecek en
Hint ve Çin medeniyetlerinde
iyi biçimler ol-
de reenkarnasyon inancı vardır.
duğunu iddia et-
mektedir (Kranz,
2014, s. 112).
Reenkarnasyonun ne kadar devam edeceği, yani
bir ruhun kaç bedene girmesi gerektiği konusunda
herhangi bir sınır çizilemez. Bu bütünüyle ruhun
arınmadaki başarısına bağlıdır. Daha da önemlisi,
ruhlar önceki yaşamlarında hangi bedenlere girdik-
lerini ve başlarından neler geçtiğini, ne tür hayat-
lar yaşadıklarını hatırlayamazlar. Fakat bunun iki
istisnası vardır. Empedokles, büyük saygı duyduğu
anlaşılan Pythagoras’ın ve bizzat kendisinin önceki
yaşamlarını hatırladığını iddia etmektedir (Kranz,
2014, s. 111, 113).
Reenkarnasyon inancına sahip olan diğer gele-
neklerde de gözlendiği üzere, Empedokles takipçi-
lerinin bazı şeyleri yemesini yasaklamıştır. Örneğin
fasulye, defne dalları ve hayvanlar yenilmesi yasak
olan şeyler arasında yer almaktadır. Bunun gerek-
çesi, yenilen şeyin reenkarnasyon sürecindeki baş-
ka biri olma ihtimalidir. “Oğullarını yiyen baba-
lar, annelerini yiyen çocuklar” (Kranz, 2014, 115)
onun yeme alışkanlığındaki sınırsızlığı eleştirmek
babasını, annesini, çocuğunu vs. yemek istemiyor-
sa bu kısıtlamaya riayet etmelidir.
Ruhun sürgünü otuz bin yıl devam eder (Kranz,
2014, s. 110) ve ruhun kendini arındırması netice-
sinde sona erer. Arınan ruhlar, Empedokles’e göre,
tanrısallığa yükselirler. Diğer ölümsüzlerin sofra ar-
kadaşı olan bu ruhlar artık acıdan ve kederden kur-
tulmuşlardır (Kranz, 2014, 112). Bu bakımdan,
İlkçağ Felsefesi
Empedokles’in baştan sona kötümser bir yaşam
anlayışına sahip olmadığı, bir kurtuluş inancını da
benimsediği anlaşılmaktadır.
Pythagorasçılığın Empedokles üzerinde yarat-
tığı etki yalnızca reenkarnasyon ile sınırlı değildir.
Empedokles tıpkı Pythagoras gibi öğretilerini öğ-
rencilerine bir gizlilik yemini dâhilinde aktarmak-
tadır. Öğrencilerinden, susmalarını ve kendisinden
öğrendiklerini yüreklerinde saklamalarını istemek-
tedir (Kranz, 2014, s. 117).
Empedokles’in dinî düşünceleri bağlamında
işaret edilebilecek bir diğer husus, onun Ksenop-
hanes’inkine benzer bir Tanrı anlayışını benimsiyor
gözüktüğüdür. Buna göre, Empedokles, tıpkı Kse-
nophanes gibi antropomorfizme karşı çıkmaktadır.
Ksenophanes, insanların tanrıları kendilerine ben-
zettiğini söylemekte ve bunu eleştirmektedir. Bu
eleştirinin aslında monoteizme doğru atılmış önemli
bir adım (Gökberk, 2016, s. 26) olduğu iddia edil-
mektedir. Empedokles Tanrı’nın başının, ayakla-
rının veya dizlerinin olmadığını, yalnızca kutlu ve
anlatılmaz bir zekâsının bulunduğunu ve hızlı dü-
şünceleriyle evreni dolaştığını söylemektedir (Kranz,
2014, s. 114). Bu bakımdan, onun da antropomor-
fizme karşı olduğu pekâlâ iddia edilebilir.
dikkat
Antropomorfizm “insanbiçimcilik” demektir.
İnsanî nitelikleri diğer canlılara atfetmek üzere
kullanılan antropomorfizmin felsefe tarihinde-
ki özel kullanımı Tanrı ya da tanrılara özgüdür.
Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse, antro-
pomorfizm Tanrı’yı veya tanrıları insan biçiminde
düşünmek anlamına gelmektedir. Antik Yunan
dinî düşüncesi antropomorfik öğeler ile doludur.
Örneğin tanrıların tıpkı insanlar gibi yalan söy-
lediğine, hırsızlık yaptığına, birbirini aldattığına
inanılmaktadır. Bu inanca göre, tanrıların da birer
bedeni ve cinsiyeti vardır. O dönemden günümü-
ze kalan tanrı/tanrıça heykelleri bu inancın en so-
mut yansımasını teşkil etmektedir. İlkçağ filozof-
larının, içinde yaşadıkları toplumun dinî inancını
tamamen olmasa bile büyük oranda benimsedik-
leri söylenebilir. Fakat antropomorfik düşünce-
yi benimsemeyen ve bunu eleştiren filozoflar da
vardır. Ksenophanes ve Empedokles bu filozoflar
arasında yer almaktadır.
Anaksagoras
Anaksagoras (MÖ 500 – 428) plüralist döne-
min bir diğer temsilcisidir. O da kendisinden önce-
ki doğa filozofları gibi arkhe sorunu üzerinde kafa
yormuştur.
Anaksagoras evreni meydana getiren temel un-
surun maddî niteliğe sahip olduğu hususunda diğer
doğa filozoflarıyla fikir birliği içerisindedir. Fakat
söz konusu unsurun temel niteliği ve bu nitelikler
ile evrenin oluşumu arasında nasıl bir ilişki bulun-
duğu mevzuunda benimsediği açıklama onlardan
büyük oranda farklıdır.
Anaksagoras’ın Arkhe Anlayışı
Plüralist bir filozof olması itibariyle
Anaksagoras’ın monist doğa konsepsiyonundan
uzak durması anlaşılır bir durumdur. Bununla bir-
likte, o, Empedokles’in arkhe hakkındaki kanaat-
lerine de katılmamaktadır. Anaksagoras, evrenin,
Empedokles’in iddia ettiği üzere, dört unsur (hava,
ateş, toprak ve su) tarafından çeşitli oranlarda ka-
rışmak suretiyle meydana getirildiğini düşünmez.
Ona göre, evreni oluşturan unsurların sayısı son-
suzdur.
Anaksagoras evrenin maddî yapısını açıklamak
üzere müracaat ettiği bu unsurlara sperma (tohum)
adını vermektedir (Preus, 2015, s. 363). Sperma
(çoğulu spermata) yaratılmamıştır, yok edilemez ve
sahip olduğu temel nitelikler bakımından sonsuza
dek aynı kalır (Weber, 2014, s. 41).
dikkat
Plüralist filozoflardan Empedokles’e göre, ark-
henin sayısı belirlidir. Toprak, hava, ateş ve su
sonlu/sınırlı arkheler olarak Empedokles’in
varlık tasavvurunu şekillendirir. Anaxagoras
ise sonsuz sayıdaki bir arkhe çokluğundan
bahsetmektedir. Şu halde, monist filozoflar
arkhenin birden fazla olduğu kanaatini pay-
laşmakla birlikte sayısı konusunda ayrılmak-
tadırlar.
Hylozoist monizm anlayışına sahip filozoflar
arkheye, dolayısıyla da maddeye, canlılık atfettik-
leri için hareketi bizzat arkhenin kendisinden tü-
retmekteydiler. Empedokles ise arkheyi teşkil eden
61

dört unsurun kendiliğinden hareket edemeyeceğini
düşündüğü için monistlerden ayrılmaktaydı. Ona
göre, evrendeki hareketi açıklamak için başvurul-
ması gereken iki kuvvet vardı: Sevgi ve Nefret.
Anaksagoras arkhenin cansız olduğunu düşünmek-
te ve onun kendi kendine harekete geçemeyece-
ğini kabul etmektedir. Arkhe cansız ise hareketin
ve evrendeki değişimin kaynağı olamaz demektir.
Bu durumda, hareketi ve değişimi açıklamak için
kuvvet ve zekâ sahibi bir unsura ihtiyaç duyulacak-
tır. Anaksagoras cansız maddeyi harekete geçiren,
kaosu kozmosa dönüştüren bu unsura Nous (Akıl)
adını vermektedir.
Kozmosun Rasyonel İlkesi Olarak
Nous
Anaksagoras Doğa Üzerine adlı eserinde, evrenin
oluşumunu ayrıntılı bir şekilde tasvir etmektedir.
Buna göre, başlangıçta unsurların birbirine geçmiş
halde bulunması dolayısıyla evren kaos durumun-
dadır. Sonra bu unsurların bir araya gelmesiyle
kaotik durumdan çıkıp kozmosa dönüşmüştür.
Anaksagoras evrenin kaostan kozmosa doğru gös-
terdiği gelişimi kör ve kendiliğinden hareket eden
güçlere atfetmenin imkânsız olduğu kanaatindedir
(Von Aster, 2015, s. 82). Bir çamur parçasının ken-
diliğinden heykele dönüşmesi, bir kaya parçasının
kendiliğinden bir ev halini alması nasıl mümkün
değilse, birbirine bütünüyle karışmış spermaların
da kendiliğinden kozmosu meydana getirmesi,
yani evrene bir düzenlilik bahşetmesi mümkün
değildir. Çamur parçasının güzel bir heykel, kaya
yığınının güzel bir ev halini alması için heykeltıraşa
veya mimara ihtiyaç duyulduğu gibi kaos halindeki
evrenin kozmos halini alabilmesi için de bir güce
ve zekaya ihtiyaç vardır (Elmalı ve Özden, 2013, s.
73). İşte bu gücün Anaksagoras’ın dilindeki karşı-
lığı Nous’tur.
Nous yaratan, madde ise yaratılandır (Kranz,
2014, 155). Fakat “yaratmak” ve “yaratılmak” kav-
ramları sırasıyla “yoktan var etmek” ve “yoktan
var edilmek” şeklinde anlaşılmamalıdır. Bir şeyin
“yaratılmış” olduğu söyleniyorsa, bu, onu var eden
unsurların bir araya getirildiği veya o şeye “biçim
verildiği” şeklinde yorumlanmalıdır. Bir şeyin yok-
tan var edilebileceği fikri ilkçağın dinî ve felsefî an-
layışına tamamen yabancıdır.
62
Plüralist ve Antropolojik Dönem
Nous akıl, zihin, bilinç gibi anlamlara
gelmektedir. Kavram ilkçağ felsefesinde
yaygın bir kullanıma sahiptir. Aynı kav-
ram vasıtasıyla gönderme yapılan “kurucu
güç” söz gelimi Platon ve Plotinus’un dü-
şüncesinde de yer almaktadır.
Nous ve madde arasındaki bir diğer fark bun-
lardan ilkinin mutlak anlamda basit ve yalın, ikin-
cinin ise bütünüyle bileşik olmasında yatmaktadır.
Nous hiçbir şeyle karışmaz, kendi başına bulunur,
bütün her şeyin en güzeli ve en safı olduğu halde,
madde Nous tarafından işlenmeden önce yalnızca
bir yığın olarak vardır (Zeller, 2008, s. 93).
Anaksagoras’a göre, her şey her şeyden pay al-
maktadır. Başka bir deyişle, her şeyde her şeyden
biraz vardır. Bu, evrenin yapı taşlarının, sonsuz
sayıdaki spermatanın bir imkân olarak her şeyi
kendi bünyelerinde barındırdığı anlamına gelmek-
tedir. Bununla birlikte, her şey ancak bir şey olarak
mevcuttur. Başka bir deyişle, etin et, altının altın,
ağacın ağaç olarak var olması, onları teşkil eden
et, altın ve ağaç spermalarının et, altın ve ağacı bir
imkân olarak diğer şeylerden daha fazla barındır-
masının bir sonucudur. Bu, nesnelerin birbirine
dönüşemeyeceği anlamına gelmektedir. Nitekim
Anaksagoras’a göre, bir şey ne ise odur, onun başka
bir şeye dönüştüğünü çelişkiye düşmeksizin iddia
etmek mümkün değildir. Eğer bir şeyin başka bir
şeye dönüştüğünü düşünüyorsak, bunun tek açık-
laması o şeye temel niteliğini veren spermaların sa-
yısındaki ve oranındaki değişiklik olabilir.
Teleoloji ve Deizm
Anaxgoras’ın Nous’a atfettiği temel nitelikler,
bilhassa onu belirli bir amaç doğrultusunda düzen-
leyen ve biçimlendiren bir kuvvet olarak tasavvur
etmesi, teleolojik açıklama biçiminin felsefî litera-
türe yerleşmesine katkıda bulunmuştur. Nitekim
Platon ve Aristoteles evrenin mevcudiyetini belirli
bir telos (amaç) doğrultusunda açıklama başarısını
gösterdiği için Anaksagoras’ı övmektedirler. Bu-
nunla birlikte, Anaksagoras’ın bu düşünceyi yeter-
li düzeyde geliştirmediği gerekçesiyle aynı isimler
tarafından eleştirildiğini (Bunnin ve Yu, 2004,
s. 31) de hatırlatmak gerekmektedir. Evreni bir
telos doğrultusunda açıklama başarısı, deist dü-
şünce ile birleştiğinde, kendisinden sonra gelen
İlkçağ Felsefesi
Yunan filozofları üzerinde yarattığı etki itibariyle
Anaksagoras’ı dikkat çekici kılmaktadır. Telos fikri
ve teleolojik açıklama biçimi sonraki dönemlerde,
örneğin Aristoteles’in fikriyatı üzerinde önemli iz-
ler bırakacaktır.
Teleoloji erek-bilim olarak tercüme edile-
bilir. Yunanca telos (amaç, erek) ve logos
(bilim) kavramlarından türetilmiştir. Ka-
baca, herhangi bir nesnede veya evrenin
tamamında gözlenen bir değişim veya
hareketin belirli bir amaç doğrultusunda
gerçekleştiğine dair düşünceyi ifade et-
mektedir. Bir diğer açıdan, teleoloji, her-
hangi bir niteliğin veya gözlemlenen bir
değişimin ve hareketin belirli bir amaçla
bağlantılı olarak açıklanması gerektiği yö-
nündeki felsefî bir iddiadır.
Anaksagoras’ın yaratma kavramına yüklediği
anlam, onun teleolojik düşüncesiyle bir araya geti-
rildiğinde bir diğer merkezî fikrin, deistik düşünce-
nin izleri de ortaya çıkmaktadır. Buna göre, tanrı-
sal bir mahiyeti haiz olan Nous hâlihazırda mevcut
olan unsurları belirli bir amaç doğrultusunda bir
araya getirerek evreni kozmos haline ulaştırmıştır.
Fakat Nous’un müdahalesi bununla sınırlıdır. O,
evreni belirli kurallar çerçevesinde, kendi kendi-
ni idare edecek biçimde tasarlamış ve onu kendi
haline bırakmıştır. Bu, deist düşüncenin klasik
ifadelerinden biridir. Deizme göre Tanrı evrenin
hammaddesini hazır bulmuş, ona biçim ve hareket
vermiş, sonra da onu kendi haline bırakmıştır. Bu
aşamadan sonra Tanrı’nın evrenle tekrar bir ilişki-
ye girmesi ve ona zaman zaman (veya kesintisiz bir
şekilde) müdahale etmesi düşünülemez. Evrende
bütünüyle mekanik bir işleyiş vardır. Buna karşın,
Tanrının evrene müdahale ettiği fikri ise yoktan var
etme fikrinde olduğu gibi monoteist dinler tarafın-
dan ortaya atılmıştır. Fakat antik Yunan düşüncesi
açısından bu fikir de alışıldık çerçevenin dışında
kalmaktadır.
Anaksagoras Nousa tanrısal bazı nitelikler atfe-
diyor olmakla birlikte felsefesini Empedokles gibi
dinî ve mistik öğeler üzerine inşa etmiş değildir.
Aksine, Anaksagoras’ın felsefesi salt bilimsel bir ni-
teliğe sahiptir. Empedokles reenkarnasyona inan-
maktadır ve eserlerinden kalan parçalar onun faz-
lasıyla mistik bir düşünsel çerçeveyi benimsediğini
göstermektedir. Anaksagoras ise “saf kontemplatif
düşünür tipinin ilk örneği” (Zeller, 2008, s. 91)
olarak kabul edilebilir. Anaksagoras eserlerini dinî
bir düşünceye dayandırmadığı gibi, dönemin dinî
geleneğine olan eleştirel yaklaşımı dolayısıyla ciddî
sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır. Örneğin yaşadığı
dönemde Yunan toplumu güneşi bir tanrı olarak
kabul etmektedir. Anaksagoras ise güneşin kızgın
bir taş kütlesi olduğunu iddia etmiştir. Onun bu
sonuca bir gök taşı parçası üzerinde yaptığı göz-
lem neticesinde ulaştığı rivayet edilmektedir. Bu
iddiası, Anaksagoras’ın toplumdan ciddi bir tepki
görmesine ve hatta ölüm cezası talebiyle yargılan-
masına neden olmuştur. Anaksagoras, fikirlerinden
dolayı yargılanan ve ölüm cezasına çarptırılan ilk
filozoftur. Sokrates’ten farklı olarak, o, yaşadığı yer
olan Atina’dan kaçarak bu cezadan kurtulmuştur.
“Kontemplatif ” kavramı “dikkatli ve de-
rin düşünceye sahip kişi” anlamına gelen
“contemplative” kavramının Türkçeleş-
tirilmiş halidir. Anaxagoras, mistik değil
rasyonel bir yönteme sahiptir ve bu itibar-
la kontemplatif bir düşünür olarak nite-
lendirilmektedir.
Duyu Algısı ve Bilgi
Anaksagoras her nesnede Nous’tan başka her
şeyden bir parçanın yer aldığını, bazı nesnelerde
(organik varlıklarda) Nous’un da bulunduğunu
(Kranz, 2014, s. 156) iddia etmektedir. O, insa-
nın Nous’tan pay aldığı ve doğadaki en akıllı varlık
olduğu kanaatindedir. Bu düşüncesini desteklemek
üzere ilginç bir yorumda bulunmaktadır. Ona göre,
insan, ellere sahip olduğu için bütün hayvanların
en akıllısıdır. El alettir ve doğa, akıllı bir insan gibi,
verdiği şeyleri ancak akıllıca kullanabilecek olanlara
vermektedir (Kranz, 2014, s. 155). İnsanın elleri,
doğadan aldığı şeyleri kullanmasını mümkün kıl-
maktadır. Bu imkânı yaratan ise insanın Nous’tan
aldığı pay, yani akıldır.
Anaksagoras’ın cevaplamaya çalıştığı sorulardan
biri de, duyu algısının ne şekilde açıklanabileceği,
başka bir deyişle, nasıl olup da algılayabildiğimizdir.
Ona göre, algılamak demek, seçmek ve ayırmak de-
mektir. Nesneler özneden tamamen ayrı oldukları
için algılanabilirler. Biz, bizden tamamen farklı olan
63

şeyleri algılarız (Von Aster, 2015, s. 8). Duyu algı-
sının meydana gelmesi benzerliğin değil karşıtlığın
mevcudiyetini zorunlu kılmaktadır (Zeller, 2008,
95). Başka bir deyişle, bilgi benzerler arası bir iliş-
kinin değil, karşıtlar arası bir çelişkinin neticesidir.
Demokritos
Plüralist dönemde karşımıza çıkan bir diğer
önemli şahsiyet Demokritos’tur. Demokritos Ab-
dera şehrinde doğmuş ve milattan önce 460 ile 371
yılları arasında yaşamıştır. Leukippos’un öğrenci-
sidir. Leukippos atom teorisinin kurucusu olarak
kabul edilmekledir. Onun hakkında çok fazla bilgi
yoktur. Milattan önce beşinci yüzyılda yaşadığı, as-
len Milet’li olduğu ve Abdera’da bir okul kurduğu
bilinmektedir. Kendisinden günümüze yalnız bir-
kaç fragman kalmıştır.
Atom öğretisini asıl geliştiren ve bir ekol olarak
yerleştiren kişi Demokritos’tur. O, kendisinden ön-
ceki plüralistlerden, Empedokles ve Anaksagoras’tan
farklı bir cevher anlayışına sahiptir.
Arkhe Olarak Atom
Demokritos, evreni oluşturan temel unsurun
sonsuz sayıdaki atomlar olduğu kanaatindedir.
Ona göre, her cisim kendisinden geriye gidilmesi
mümkün olmayan küçük parçalara dek bölüne-
bilir. Artık bölünemeyecek olan nihai unsura De-
mokritos atom (bölünemeyen) adını vermektedir.
Atomlar yaratılmamıştır, ezelî ve ebedîdir. Bun-
lar sonsuz sayıdadır. Daimi bir hareket halinde bu-
lunan atomlar, hareketlerini mekanik bir zorunlu-
luktan almaktadır.
Resim 3.1 Atomu Simgeleyen Bir Örnek Çizim
64
Plüralist ve Antropolojik Dönem
Zorunluluk fikri Demokritos ile önceki plüra-
listler, Empedokles ve Anaksagoras arasındaki en
temel farklardan biridir. Empedokles ve Anaksa-
goras nesneleri meydana getiren dört unsur veya
spermaların hareketi bizzat kendilerinden devşir-
mediği, başka bir deyişle, harekete geçmek için
haricî bir (veya daha fazla) unsura ihtiyaç duyduk-
ları kanaatindedirler. Empedokles iki haricî unsur
kabul etmekte ve bunları Sevgi ve Nefret olarak
isimlendirmekte, Anaksagoras ise buna Nous adını
vermektedir. Anaksagoras Nous’un evrendeki bü-
tün hareketi bir amaç (telos) doğrultusunda başlat-
tığını iddia etmektedir. Her ne kadar ilk hareketi
ya da biçimlendirmeyi müteakiben Nous evrene
müdahale etmeyi bırakmış ve mekanik bir işleyişi
var etmiş ise de, bu, Anaksagoras’ın teleolojik bir
açıklama biçimini takip ettiği gerçeğini değiştirme-
mektedir. Demokritos’un atomist teorisi ise evre-
nin işleyişini bir amaca bağlamamaktadır. Evreni
belirli bir amaç doğrultusunda çekip çevirecek bir
unsurun mevcudiyeti ona göre tasavvur edilemez.
Tasavvur edilebilecek tek şey, istisna kabul etmeyen
bir zorunluluktur.
dikkat
Plüralistlerin her konuda aynı şeyi düşünme-
diğinin bir diğer göstergesi onların evrende bir
mekanizmanın olup olmadığı sorusuna ver-
dikleri yanıtta gizlidir. Anxagoras teleolojik bir
açıklamayı benimserken Demokritos mekanist
ve determinist bir açıklamayı benimsemektedir.
Demokritos’a göre, evrende meydana gelen her
şey bir zorunluluğun eseridir.
Bu zorunluluk iki unsurun mevcudiyetini ka-
bul etmektedir. Bunlar atomlar ve atomların içeri-
sinde hareket ettiği boş uzaydır.
Esasen önceki plüralistlerde olduğu üzere
Demokritos’un atom öğretisi de Parmenides’in
varlık anlayışıyla hesaplaşma amacını gütmektedir.
Empedokles Parmenides ve Herakleitos’un hareket
ve değişim hakkındaki zıt fikirlerini uzlaştırmaya
çalışmış ve kendisi değişmeyen bir varlıkta duyular
aracılığıyla gözlenen bir değişimin mevcudiyetini
kabul etmiştir. Demokritos ise Parmenides’in “yal-
nız var olan vardır ve düşünülebilir, var olmayan
yoktur ve düşünülemez de” önermesinin ilk kısmı-
nı benimsemektedir. Ona göre, var olan şey atom-
İlkçağ Felsefesi
lardır. Fakat önermenin ikinci kısmı, “var olmayan
yoktur” yargısı hatalıdır. Zira Demokritos’un de-
yişiyle, “bir şey kadar hiçbir şey de vardır” (Kranz,
2014, s. 178). Onun “bir şey” ile kastettiği “atom”,
“hiçbir şey” ile kastettiği ise “boş uzay”dır. Boş uzay
ona göre “hiçbir şey” olarak vardır ve hiçbir şey yani
yokluk da bu durumda var olmaktadır. Hiç şüphe-
siz boş uzayın “varlığı” kelimenin alışıldık anlamıy-
la bir varlık değildir. Maddî tözler olarak atomlar
tek gerçek töz olunca, boş uzayın aynı anlamda var
ve gerçek olması imkânsızdır. Demokritos biraz
da “aynı anlamda gerçek olmamak” deyişini orta-
ya atmayı mümkün kılacak bir dilin imkânından
yararlanmak istemiş fakat neticede yalnızca bir
paradoksa dayanmak zorunda kalmıştır (Guthrie,
1999, s. 65). Atomlar bu paradoksal varlığın, yani
boşluğun, boş uzayın içerisinde hareket etmekte-
dir. Boş uzay Demokritos’un materyalist teorisi
açısından en temel bileşenlerden biridir. Boş uzay,
atomların birbirlerinden ayırt edilebilmelerinin,
gerçek anlamda var olmalarının önkoşuludur. Boş-
luk atomların mevcudiyet kazanabilmesi için zo-
runludur ve hareketin ortaya çıkışında önemli bir
rol oynamaktadır (Weber, 2014, s. 46). Ayrıca, De-
mokritos, hareketi atomun sahip olduğu ezelî bir
nitelik olarak görmesi hasebiyle de Parmenides’in
hareketsizlik kuramına karşı çıkmaktadır. Hareket
varsa, hareketin meydana gelmesini mümkün kıla-
cak bir boşluğun da olması gerekmektedir. Atom-
ların hareketi bu boş uzay içerisinde meydana gelen
baskı ve çarpma ile açıklanmak durumundadır.
Atomların bizzat sahip oldukları nitelikler ile
duyulara temas ederek ortaya çıkardıkları nite-
likleri Demokritos birbirinden ayırmaktadır. Bu,
John Locke’un birincil ve ikincil nitelikler arasında
yaptığı ayrım ile örtüşmektedir. Birincil nitelikler
ağırlık, yoğunluk ve sertliktir. Bunlar nesnel nite-
liklerdir ve bütün atomlarda ortak bir şekilde bu-
lunurlar. İkincil nitelikler ise ses, sıcaklık, renk gibi
niteliklerdir. İkincil nitelikler eşyanın aslında bu-
lunmadıkları ve gerçek olmadıkları, belki de ato-
mun hareketi ve duyu organlarımızın tabiatından
doğan birer izlenim oldukları (Weber, 2014, s. 47)
için bütünüyle sübjektiftir.
Atomlar boş uzay içerisinde hareket ettikleri gibi
yine boş uzay içerisinde yer kaplarlar. Yer kaplama-
yan bir şey kelimenin gerçek anlamıyla var değildir
ve bir “şey” olamaz. Bu bakımdan, atomlar yer kap-
lamaktadır. Bunlar bölünmesi mümkün olmayan
unsurlardır ve yalnızca büyüklük ve şekil itibariyle
birbirlerinden farklıdır (Waterfield, 2000, s. 166).
Demokritos’a göre, farklı şekillerdeki atomların
mevcudiyeti bir vakıadır. Kimi atomlar yuvarlak
iken kimi sivri, kimi ise çengellidir.
Evrenin ortaya çıkmasına neden olan şey benzer
atomların bir araya toplanmasıdır. Başlangıçta bir
kasırga, yarattığı etki ile ağır atomların aşağı, hafif
atomların ise yukarı doğru hareket etmesine neden
olmuştur. Benzer atomların bir araya toplanması
neticesinde cisimler meydana gelmiştir. Oluş de-
diğimiz şey atomların bir araya toplanmasından,
bozuluş veya yok oluş olarak nitelendirdiğimiz şey
ise atomların dağılmasından ibarettir.
dikkat
Demokritos mutlak bir oluş veya bozuluşun
olmadığı kanaatindedir. Atomlar ezelî ve ebedî
olduğu için, evrendeki oluş ve bozuluş da ancak
arızî bir niteliğe sahip olabilir. Genel ilke hiçbir
şeyin yok iken var olamayacağını, var iken de
yokluğa karışıp gidemeyeceğini söylemektedir.
Demokritos’un materyalizmi kendi içinde tu-
tarlı bir düşünsel çizgiyi temsil etmektedir. İnsan
zihninin açıklama ihtiyacı duyduğu her şey atomist
teori çerçevesinde açıklanabilir. Örneğin ruh, çoğu
insan tarafından gayrı-maddî bir unsurmuş gibi
telakki edilmekle birlikte, Demokritos tarafından
yine atomist öğretiyle açıklanmaktadır. Buna göre,
ruh, metafiziksel sistemlerde kabul edildiği üzere,
bedenden bağımsız, kendi başına var olan, ezelî ve
ebedî bir cevher olmayıp ancak atomların bir araya
gelmesi neticesinde ortaya çıkan ve onların dağıl-
ması ile de ortadan kalkan bileşik bir öğedir.
dikkat
Demokritos’un felsefî öğretisi kendisinden son-
ra gelen pek çok düşünürü etkilemiştir. Örne-
ğin Epiküros’un atom ve ahlak anlayışı büyük
oranda Demokritos’un etkisi altında gelişmiştir.
Şüphecilerden Timon’un öğretisinde önemli
bir yer verdiği “ataraxia” kavramını ilk olarak
Demokritos’un kullandığına şahit olunmakta-
dır. Demokritos’un görünüş ve gerçeklik arasın-
da yaptığı ayırım ünlü sofist Protagoras tarafın-
dan benimsenmiştir.
65

Ruh şeffaf ve ince atomların bir araya gelmesi
neticesinde oluşmaktadır. Bu atomlardan bir kısmı
bedenden ayrıldığında “uyku” adını verdiğimiz şey
ortaya çıkmakta, bedenden ayrılan ruh atomlarının
sayısı biraz daha artınca “bayılma” hadisesi vuku
bulmakta, ruhu oluşturan atomlar bedenden bütü-
nüyle ayrılınca da ölüm gerçekleşmektedir (Elmalı
ve Özden, 2013, s. 79).
Duyu Algısı ve Bilgi
Demokritos’un algı ve bilgi teorisi de atom te-
orisinden türetilmiştir. Algı, Demokritos’a göre,
şeylerden ileri gelen ve duyu organlarımız aracılı-
ğıyla bize ulaşan akıntı veya cereyanların ruhumuz-
da meydana getirdiği değişikliktir (Zeller, 2008,
s. 100). Algı hakkındaki bu tanım önemlidir, zira
algının ancak atomlardaki hareketler neticesinde, o
hareketin duyu organlarımıza ulaşmasıyla birlikte
ortaya çıktığını göstermektedir. Örneğin algıla-
dığımız sıcaklık atomun kendisinde bulunan bir
nitelik olmayıp ancak onun hareketi neticesinde
duyularımızda oluşan bir etkidir. Sıcaklık, soğuk-
luk, renk ve ses atomların kendileriyle nitel bir
bağlantıya sahip değildir. Bunlar ancak atomların
duyulara bir şekilde etkide bulunması neticesinde
var olabilirler (Von Aster, 2015, s. 89). Bizim katı
olarak hissettiğimiz cisimlerde atomlar yoğun bir
şekilde sıkışmıştır. Yumuşak şeyler atomları seyrek
ve aralıklı olan cisimlerdir. Tat alma duyusunda,
tatlı olan şeyler düz atomlardan yapılmışlardır.
Acılığa, dil üzerinde gözlenemeyecek kadar küçük
sıyrıklar meydana getiren ve sahip oldukları yapıyı
tat alma duyusuna aktaran çengelli ya da sivri uçlu
atomlar neden olmaktadır (Guthrie, 1999, s. 63).
Bilgimiz ise duyular ve aklın işbirliğiyle mey-
dana gelmektedir. Duyular eşyanın sadece hayalini
yansıtmaktadır. Demokritos’un bu bilgi teorisini
göz üzerinde gerçekleştirdiği bir gözleme dayana-
rak geliştirdiği söylenmektedir. İddiaya göre, gözün
dış tabakası nesnelerin sadece yüzeysel biçimlerini
yansıtmaktadır. Dolayısıyla onların hayali suretleri
görme duyusu tarafından kavranmakta fakat özü
kavranamamaktadır. Üstelik nesneden belirli bir
mesafeyi kat ederek göze ulaşan maddî suret yol
boyunca çarpıtılabilmekte veya bozulabilmektedir
(Guthrie, 1999, s. 63). Gözle kıyaslandığında do-
kunma duyusu daha özsel bir nitelik arz etmektedir
(Von Aster, 2015, s. 90). Bu bakımdan, duyu or-
ganlarının bir kısmı (görme ve işitme) yanılgı ya-
66
Plüralist ve Antropolojik Dönem
ratmaya çok yatkın iken diğer bazıları (dokunma)
atomların aslî özelliğine (sertliğine) uygun veriler
sunabilmektedir. Fakat akıl olmaksızın, duyula-
rın sunduğu bu veriler hep karanlıkta kalacaktır
(Kranz, 2014, s. 178). Genel olarak bakıldığında,
bilgi duyuların bize ulaştırdığı suretlerden hareket-
le ortaya çıkıyor olmakla birlikte, onun tekemmül
etmesi ancak aklın devreye girmesi ile mümkün-
dür. Ancak, şurası da hatırda tutulmalıdır ki, De-
mokritos duyuları bilginin imkânı açısından önce-
likli kaynak olarak görmekte, fakat bunların bize
eşyanın yalnızca görünüşünü aktarabileceğini, on-
ların özünü ise asla tam olarak kavrayamayacağını
düşünmektedir.
Böylece, atomist bir düşünür olarak
Demokritos’un, duyular tarafından algılanan görü-
nüş ile duyuların ulaşamayacağı bir mahiyete sahip
olan gerçeklik arasında bir ayırım yaptığı (Water-
field, 2000, s. 165) ortaya çıkmaktadır. Görünüş
ve gerçeklik arasında ayırım yapan bu yaklaşım ön-
celikle sofist Protagoras tarafından kabul edilecek,
sonrasında bu kabul metafiziğin inkârında kullanı-
lacak ve en nihayet şüpheciliğin, kritisizmin, po-
zitivizmin ve agnostisizmin temel düsturu haline
gelecektir (Weber, 2014, s. 47).
Demokritos’un kendisi için belirlediği en
önemli misyon doğadaki nedensellik ilişkilerini
keşfetmektir. O kadar ki, evrende mevcut olan bir
neden sonuç ilişkisini keşfetmeyi Pers kralı olmaya
tercih edeceğini (Kranz, 2014, s. 171) söylemek-
tedir. Nedensellik, Demokritos açısından, evrende
egemen olan zorunluluğun bir ifadesidir. Evrende
cereyan eden her şey bir zorunluluğun neticesidir.
Bu zorunluluk, yukarıda işaret edildiği üzere, telos
fikrini dışarıda bıraktığı gibi, tesadüfe de imkân ta-
nımamaktadır.
İnsanlar hadiseler arasındaki nedensellik iliş-
kisini çözemedikleri zaman, yani tamamen bilgi-
sizliğin bir neticesi olarak, tesadüften bahsederler.
Oysaki evrende tesadüf değil baştanbaşa bir zorun-
luluk hüküm sürmektedir (Weber, 2014, s. 46).
Ahlak
Demokritos bir doğa filozofu olduğu kadar
bir ahlak filozofudur. Onun ahlak anlayışı akla
dayalıdır. Ahlakın amacı, ona göre, insanı “ruh
dinginliği”ne ulaştırmaktır. Ruh dinginliğini euth-
ymia olarak isimlendirmektedir. Bu kavram “şen-
lik” (şen oluş) anlamına gelmektedir. Demokritos
İlkçağ Felsefesi
insanın mutluluğunu ahlakın merkezine yerleştir-
mesi itibariyle eudaimonizm (mutçuluk) anlayışı-
nın kurucusu (Gökberk, 2016, s. 37) kabul edil-
mektedir.
Demokritos ahlakın amacı olarak belirlediği
ruh dinginliğini tanımlamak amacıyla çeşitli kav-
ramlar kullanır. Eusteô (esenlik), athambia veya
athaumastia (hayranlığın olmayışı), ataraxia (din-
ginlik), harmonia (uyum), summetria (simetri),
eudaemonia (mutluluk) bunlardan bazılarıdır (Bar-
nes, 2005, s. 422). Ruh dinginliğine ulaşılabilmek
için, arzu edilmesi ve uzak durulması gereken şeyler
arasında ayırım yapabilmek gerekmektedir. Başka
bir deyişle, kişi mutlu olmak istiyorsa “görece” ve
“mutlak” iyi arasında ayırım yapmalıdır. Görece iyi
insanın dışında, kimi zaman ulaşamayacağı fakat
gerektiğinde uzak durabileceği şeylerdir. Mutlak
iyi ise insanın elinde olan şeylerdir. Ruh euthymia
durumunda olunca insan iyi olandan sevinç duyar,
kötüyü ise arzulamaz. Bunun için yapılması gere-
ken ise iyinin ne olduğunu bilmektir (Gökberk,
2016, s. 37-38). Bu nedenle, Demokritos’un ahlak
anlayışının entelektüalist bir eğilime sahip olduğu-
na da işaret etmek gerekmektedir.
Demokritos’tan kalan fragmanlarda pek çok
ahlaki ilke sıralanmaktadır. Örneğin keskin görüş-
lülük, ölçülülük, eylemleri gerçekleştirirken beden-
den ziyade ruhu düşünmek, eldekilerle yetinmek,
ölçüsüz hazzı yenmek (Kranz, 2014, s. 181-183)
bunlardan bazılarıdır.
Demokritos hazzı kategorik olarak reddetme-
mektedir. Hatta hazza ahlak teorisinde yer veren
ilk filozof olduğu dahi söylenebilir. Bununla bir-
likte, onun örneğin Sokratesçi bir okul olan Kire-
ne okulunun benimsediğine benzer bir hedonizm
(hazcılık) taraftarı olduğunu söylemek zordur. Zira
hazzı ararken bedenden çok ruhu düşünmek ge-
rektiğini söylemektedir. Ona göre, insan bedenden
çok ruha hitap eden entelektüel hazları elde etmeye
çalışmalıdır. İnsan için en iyi olan, hayatı mümkün
olduğunca neşeli ve
mümkün olduğunca
sıkıntıdan uzak yaşa-
masıdır. Bu ise elde dikkat
Demokritos, hazzı reddet-
etmeye çalıştığımız
memekle birlikte bir hazcı
hazzı ölümlü olma-
değildir.
yan şeylerden türet-
meye bağlıdır. Nite-
kim ona göre, hazzı kendi içinden almaya alışmış
olan ruh mutludur (Kranz, 2014, s. 181).
Hedonizm Yunanca hedon (haz) kav-
ramından türemiş bir isimdir. Türk Dil
Kurumu’nın Güncel Türkçe Sözlüğüne
göre hazcılık “zevki insan hayatının tek
değer ve amacı sayan, haz veren her şe-
yin iyi olduğunu kabul eden öğreti”dir.
Felsefe tarihinde pek çok hedonist filozof
ve akım vardır. Aristippos ve Epiküros en
meşhur hedonist filozoflar arasında yer al-
maktadır.
Mutlu olmak, kaygılardan kurtulmayı da gerek-
tirir. Demokritos’a göre, davranışlarından bazıları-
nın kötü olduğunu bilen insanlar, öldükten sonra
bu kötü davranışlar dolayısıyla cezalandırılacakları-
nı düşünürler ve bu onlarda bir ürküntü, dolayısıy-
la da bir mutsuzluk meydana getirir. İnsanın mutlu
olması için bu kuruntulardan kurtulması şarttır.
Bu kurtuluşu sağlayacak tek anahtar akıldır. Akıl
vasıtasıyla doğruyu yanlıştan ayırt edebilir, tutku-
ların esiri olmaktan kurtulabilir, ölçülü yaşayabilir,
elimizdekilerle yetinmeyi öğrenebilir, yani mutlu
olabiliriz.
Onun ahlak hakkındaki düşünceleri, sonraki
filozoflar üzerinde de etkili olmuş gözükmektedir.
Örneğin “ataraxia” kavramı Epiküros ve Timon
tarafından da kullanılmıştır. Ayrıca, mutlu olmak
için başta ölüm korkusu olmak üzere boş korku ve
kuruntulardan kurtulmak gerektiği yönündeki dü-
şüncesi hem Epiküros hem de Stoacılar tarafından
benimsenmiştir.
Demokritos’un duyusal haz yerine acının yok-
luğunu ve entelektüel hazzı yerleştirmesinin çeşitli
nedenleri olduğu söylenebilir. Bunların muhteme-
len en önemlisi duyusal (bedensel) hazzın insanda
bireycilik (individualizm) anlayışını körüklemesi-
dir. Oysaki Demokritos genelin menfaatini gözeten
(utilitarianist) bir yaklaşım sergilemektedir (Elmalı
ve Özden, 2013, s. 79). Şüphesiz herkesin çıkarını
aynı oranda temin etmek imkânsızdır, bu nedenle
olabildiğince çok sayıda kişinin mutluluğunu he-
deflemek öncelikli olmalıdır ki bu da utilitarianist
bir ahlak anlayışına tekabül etmektedir.
En nihayet, Demokritos’a göre, ruhtaki din-
ginliği yaratan üç unsurdan bahsedilebilir. Bunlar
“doğru düşünmek”, “doğru konuşmak” ve “doğru
davranmak”tır. Üçünün de temelinde doğruluğa
67

dair bir bilincin olduğu not edilmelidir (Elma-
lı ve Özden, 2013, s. 79). Doğruluğa dair bilinç,
aklı ve bilgiyi gündeme getirecektir ki bu unsurlar
Demokritos’un entelektüalist ahlakının zorunlu
unsurlarıdır.
Din
Demokritos’un atom öğretisi tutarlı bir mater-
yalizm şeklinde ilerlemektedir. Evrende yer alan her
şey atomlarla bağlantılı olarak açıklanacaksa din
mevzuu bunun dışında bırakılamaz. Demokritos’un
tanrıların varlığına gerçekten inanıp inanmadığı
açıklığa kavuşturulması zor bir mevzu olmakla bir-
likte, o, var olmaları halinde tanrıların evrenin işle-
yişine herhangi bir şekilde müdahil olabileceklerini
düşünmez (Bailey, 1964, 175). Esasen bu, onun
zorunluluk doktrinin de mantıkî bir sonucu olarak
görülebilir. Zira Demokritos’un atomizmi, evren-
yaşamla ilişkilendir
Demokritos’un Fragmanlarından
“Doğa ve eğitim benzer şeylerdir: çünkü eği-
tim insanı başka kılığa sokarsa da, başka kılığa
sokarak doğa yaratır. Daha çokları doğadan çok
alıştırmayla iyi olurlar. Gençliğin eğitiminde en
kötü şey çılgınlıktır; çünkü kendilerinden işe ya-
ramazlığın çıktığı hazları doğuran odur. Çalıştı-
rılmayan çocuklar ne okumak yazmak, ne musi-
ki, ne idman yarışı, ne de erdemi içinde saklayan
utanma ve saygıyı öğrenirler. Eğitim mutlular
için süs, mutsuzlar için sığınaktır. Erdem yolun-
da kuvvetli bir eğitimci olarak görünecek olan
kimse, doğru yolu gösterme ve sözle inandırma
yolunu tutandır, kanun ve zor yolunu değil.
Çünkü kendini haksızlıktan kanunun alıkoydu-
ğu kimse olasılıkla gizlice yanlış yol tutacaktır,
ödeve inandırma tarafından götürülenden ise ne
gizlice, ne de açıkça yanlış bir şey yapması bek-
lenmez. Bunun için anlayış ve bilgiyle doğru dav-
68
Plüralist ve Antropolojik Dönem
deki işleyiş bakımından istisnai durumların mevcu-
diyetini asla kabul etmemektedir. Zorunluluk ilke-
si bütün varlıkları bağlamaktadır. Bu nesneler için
olduğu kadar insanlar ve hatta tanrılar açısından da
geçerlidir. Tanrılar, tıpkı insanlar gibi, atomlardan
meydana gelmişlerdir. Onların ölümsüzlüğü insan-
lara kıyasla daha uzun süre yaşıyor olmalarından
ibarettir. Mutlak bir ölümsüzlük yoktur. Tanrılar
insanlardan daha güçlü ve daha akıllıdırlar, bu ne-
denle saygıyı hak etmektedirler. Fakat ölüm kor-
kusunun temelsiz olması gibi tanrılar karşısında
duyulan korku ve endişenin de herhangi bir makul
gerekçesi yoktur. Tanrılar ne kadar güçlü olurlarsa
olsunlar onların da boyun eğdiği bir kural vardır.
Bu kural zorunluluktur (Weber, 2014, s. 2. 47). Bu
itibarla, Demokritos’un din ve tanrı anlayışının da
bütünüyle materyalist bir mahiyete sahip olduğu
görülmektedir.
ranan erkekçe ve doğru düşünceli bir kimse ola-
caktır. Kötülerle sürekli olarak bir arada bulunma
kötülüğe yeteneği artırır. Eğitilmişlerin ümitleri
hiçbir şey öğrenmemişlerin zenginliğinden daha
kuvvetlidir. Gençlerde akıllılık, yaşlılarda akılsız-
lık bulunduğu olur; düşünceliliği öğreten zaman
değil, zamanındaki eğitim ve yaratılıştır. Kuvvet
ve güzellik gençliğin malları; ihtiyarlığın çiçeği
ölçülülük. İhtiyar gençlikten geçmiştir; gencin
ihtiyarlığa ulaşabileceği belli değildir. İmdi ta-
mamlanmış mal, gelecekteki ve şüpheli olandan
daha ağır basar. İhtiyarlık hiçbir şey eksilmeden
vücudun organlarının kesilmesi demektir: her şey
vardır, hepsi muhtaçtır.”
Kaynak: Kranz, W. (2014). Antik Felsefe. Çev.
Suad Y. Baydur. İstanbul: Cinius-Sosyal Yayınlar.
s. 184-85.
İlkçağ Felsefesi

Öğrenme Çıktısı
1 Monizm ve plüralizm kavramlarını tanımlayabilme
2 Plüralist filozofların arkhe anlayışlarını ana hatlarıyla ifade edebilme
3 Demokritos’un ahlak anlayışını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Atom düşüncesinin çağ-

daş meselelerle olan ilgisini
Antik-Yunan düşüncesinin
ve arkhe fikrinin gelişimi-
yerleşik kabullerinden biri- Anaxagoras’ın benimsediği
ni ayrıntılı olarak ele alan
ne göre, hiç bir şey yoktan yaratma anlayışı ile mono-
bir çalışma için Musta-
var olamaz ve var olan hiç- teist düşüncenin benimse-
fa Çakıroğlu’nun “Arkhe
bir şey yok olmaz. Plüralist- diği yaratma fikri arasında
problemi bağlamında atom
ler bu ilkeye dayanarak ne gözlemlediğiniz benzerlik
düşüncesinin tarihsel geli-
tür epistemolojik sonuçlar veya farklılıkları açıklayınız.
şimi ve CERN deneyi” adlı
türetmiş olabilirler?
yüksek lisans tezini incele-
yebilirsiniz.

ANTROPOLOJİK DÖNEM Sofistler

Antik Yunan düşüncesinin Thales ile Demok-
ritos arasında kalan bölümü bir doğa felsefesidir.
Filozoflar evrenin ortaya çıkışı, onun temel yapısı,
nesneler arasındaki ilişkiler, değişim ve hareket gibi
hususları büyük oranda maddeci bir bakış açısıyla
ele almışlardır. Demokritos doğa felsefesinin son
aşamasını temsil etmektedir. Demokritos’u takip
eden dönemde ilkçağ filozofları doğa felsefesinin
tartışmalarını bir tarafa bırakarak doğrudan insanı
merkeze almışlardır. Artık felsefenin başlıca tartış-
ma konusunu insan ve insan ile ilgili meseleler teş-
kil etmektedir. Bu döneme “antropolojik dönem”
adı verilmektedir. Antropolojik dönemin ilk tem-
silcileri sofistlerdir.
Antropoloji kavramı Yunanca anthropos
(insan) ve logos (bilim) kavramlarından
türetilmiş olup “insan-bilimi” anlamına
gelmektedir. Felsefe tarihi açısından ise
antropoloji, insan ile ilgili mevzuları felse-
fenin gündemine alan yaklaşımları tanım-
lamak için kullanılmaktadır.
Hiçbir felsefi düşünce bir anda, sebepsiz bir
şekilde ortaya çıkmaz ve ansızın ortadan kalkmaz.
Söz gelimi plüralist filozoflar monist yaklaşımların
etkisini şu veya bu oranda taşımaktadırlar. Benzer
şekilde sofistler de doğa filozoflarının ortaya attığı
bazı fikirlerden belirli ölçülerde etkilenmişlerdir.
Örneğin Herakleitos’un evrende sürekli bir deği-
şim olduğu yönündeki düşüncesi kimi sofistlerin
rölativist bir bakış açısı geliştirmesindeki en önemli
etkenlerden biri olarak kabul edilebilir.
Felsefe tarihi kaynaklarında, antropolojik döne-
min ilk temsilcisinin, başka bir deyişle ilk “insan
felsefecisi”nin Sokrates olduğuna dair genel bir ka-
bul vardır. İddiaya göre, Sokrates, felsefeyi gökten
yere indiren, yaşam ve ahlak üzerinde düşünmeyi
zorunlu kılan ilk filozoftur (Cicero, 1886, s. 257).
Böylelikle felsefe, Sokrates ile birlikte, doğayı konu
edinen bir tasavvur olmaktan uzaklaşmış doğru-
dan insanla ilgili meseleleri ele almaya başlamıştır.
Fakat bu iddiaya ihtiyatlı bir şekilde yaklaşmakta
fayda vardır. Zira Sokrates’ten önce felsefeyi insan
mevzuu üzerine bina etmeye çalışan başkalarının
mevcut olduğu da tarihsel bir vakıadır. Bunların en
meşhuru sofistlerdir. Her ne kadar sofistlerin birer
filozof olup olmadığı konusunda ciddi tartışmalar
yürütülmüş ise de onların insan felsefesinin te-

69

mel meseleleri ile ilgili son derece önemli iddiaları
gündeme getirdiklerine ve bu bakımdan felsefeye
önemli katkılarda bulunduklarına işaret etmekte
fayda vardır.
Sofistlerin Ortaya Çıkışı
Sofist kavramı ilkçağda genellikle şairleri ve fi-
lozofları tanımlamak için kullanılmıştır. Felsefe ta-
rihinde ise milattan önce beşinci yüzyılda yaşamış
bir düşünürler grubunu tanımlamak üzere kulla-
nılmaktadır (Von Aster, 2015, s. 100). Sofist kav-
ramı, Yunanca sophistai kavramından türemiştir ve
bilgelik öğreten kişi anlamına gelmektedir (Störig,
2015, s. 198). Bu açıdan bakıldığında, sofistliğin
olumlu bir duruma işaret ettiği düşünülebilir. Zira
bilgeliği öğretmenin kötü bir yönü olamaz. Ne var
ki felsefe tarihi açısından sofist kavramı önemli
tartışmalara neden olmuştur ve çoğunlukla negatif
bir anlamda kullanılmaktadır. Söz konusu negatif
anlamın en önemli gerekçesi sofistlerin bilgeliği
para karşılığında öğretmeleridir. Onlar şehir şehir
dolaşan ve insanlara verdikleri dersler karşılığında
yüklü miktarda para kazanan şahsiyetlerdir. Hal
böyle olunca, bir sofistin yaptığı iş dönemin bilhas-
sa entelektüel çevreleri tarafından ciddi bir tepki ile
karşılanmıştır.
dikkat
İlkçağda sofist denince akla bilgeler ve filozoflar
gelmektedir. Örneğin Yedi Bilge (Thales, Pit-
takos, Bias, Solon, Kleobulos, Myson ve Chi-
lon) sofist olarak isimlendirilmektedir. Bununla
birlikte, kavram zaman içerisinde olumsuz bir
içeriğe sahip olmuştur. Bunun başlıca nedeni so-
fistlerin ortaya koydukları düşüncelerdir. Onlar
bir yandan rölativist bir bakış açısıyla bilginin
imkânsız olduğu yönünde bir fikri öne sürmüş-
ler, diğer yandan ise yerleşik toplumsal düzen
açısından tehlikeli addedilen çeşitli fikirler orta-
ya atmışlardır. Kendilerine felsefe tarihinde yük-
lenen olumsuz imajın yanı sıra sofistlerin felsefî
müktesebata sağladığı katkıyı da göz önünde
bulundurmak gerekir.
70
Plüralist ve Antropolojik Dönem
Tartışmalı birer figür olarak sofistlerin ortaya
çıkışına zemin hazırlayan bir dizi tarihsel ve kül-
türel gerekçeden bahsedilebilir. Bunlardan birincisi
sofistlerden önce ortaya konan felsefî mükteseba-
tın niteliği ile alakalıdır. Sofistlerin ortaya çıktığı
döneme kadar filozofların üzerinde fikir birliğine
vardığı hemen hiçbir konu yoktur. Doğa filozof-
ları arasındaki farklar bunun en canlı örneğidir.
Monistler ve plüralistler tamamen farklı iddiala-
rın peşindedirler. Onların bir kısmı hylozoisttir
(maddeye canlılık atfetmektedir), diğer bir kısmı
ise canlılığı farklı unsurlara dayanarak açıklamaya
çalışmaktadır. Plüralistler de kendi içlerinde yekpa-
re değildir. Empedokles ile Anaksagoras’ın, Anak-
sagoras ile Demokritos’un üzerinde fikir birliğine
varabileceği noktalar yok denecek kadar azdır (Von
Aster, 2015, s. 103). Dolayısıyla, sofistlerin mevcut
felsefî “statüko”ya karşı bir tepkinin ürünü olduk-
ları söylenebilir. Bunun bir sonucu olarak, sofistler
evrensel, objektif, hepimizin fikrini çepeçevre ku-
şatacak bir düşünsel zeminin mevcut olduğu fikri-
ne karşı çıkmaktadır. Protagoras’ın “insan her şeyin
ölçüsüdür” sözü bunun en açık ifadesidir.
Sofistlerin ortaya çıkışına yol açan bir diğer
neden ise dönemin toplumsal hayatında gözlenen
köklü değişikliklerdir. İranlılarla girişilen savaşlar-
dan sonra Atina devleti hem ekonomik yönden
kalkınmış hem de demokratik standartlar bakı-
mından gelişmiş ve daha katılımcı hale gelmiştir.
Gitgide zenginleşen Atina devletinde bununla
koşut olarak eğitime duyulan ihtiyaç da artmıştır
(Gökberk, 2016, s. 39). İnsanlar devletin hem zen-
ginliğinden hem de bürokratik işleyişinin ürettiği
siyasi güçten daha fazla faydalanabilmenin yollarını
aramaya başlamışlardır. Profesyonel birer eğitimci
olarak ortaya çıkan sofistler insanların bu ihtiyacını
karşılama iddiasındadırlar. Onların sunmayı teklif
ettiği eğitim insanların ulaşmak istedikleri hedef-
lerle uyumludur. Sofistlerin ortaya çıktığı dönem-
de eğitim, çoğu zaman olduğu üzere, pragmatik
değeri dolayısıyla önemsenmektedir. İyi eğitim al-
mış bir Atinalı parlamentoda, mahkemede, çarşıda,
pazarda kendi fikirlerini daha etkili ve ikna edici
bir şekilde dile getirebilecektir. Siyasetin büyük
oranda söze dayalı olduğu da göz önünde bulun-
durulursa, gerek toplum nezdinde gerekse devlet
kademelerinde yükselmek ancak iyi bir eğitim al-
makla mümkün olacaktır. Sofistlerin insanlara sun-
İlkçağ Felsefesi

duğu hizmet bu nedenle oldukça cazip görünmüştür. Nitekim sofistler gittikleri tüm şehirlerde kalabalık
kitlelere hitap etme imkânına kavuşmuşlar ve bu imkânı hem para kazanmak hem de fikirlerini toplumun
büyük kısmına aracısız bir şekilde ulaştırabilmek bakımından etkili bir şekilde kullanmışlardır.

Resim 3.2 İranlılar ile Atinalılar Arasında Gerçekleşen Savaşlardan Birine (Maraton Savaşı) Ait Çizim

Sofistlerin Etkili Silahı: Retorik

Sofistler profesyonel birer eğitimcidirler ve onların en belirgin
özelliklerinden biri de retorik alanındaki ustalıklarıdır. Onlar konuş- Retorik iyi ve etkili konuşmak,
ma sanatının inceliklerine vakıftırlar ve çok iyi birer konuşmacıdırlar. güzel söz söylemek, belagat sa-
Sofistlerin insanlara para karşılığında kazandırmayı vaat ettikleri en hibi olmak gibi anlamlara gel-
önemli nitelik de budur. Onlardan ders alanlar iyi birer konuşmacı mektedir.
olacak ve insanları etkileyebileceklerdir.
Retorik neden bu kadar rağbet görmektedir?
Bu sorunun cevabını da dönemin toplumsal, kültürel ve siyasal koşullarında aramak gerekmektedir.
Dönemin Atina’sında iyi bir konuşmacı olmak kişiye büyük bir saygınlık kazandırmaktadır. Devlet iş-
lerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı politik mecralarda retoriğin etkisi büyüktür. İyi bir konuşmacı
politik süreci istediği yönde etkileyebilmektedir. Ayrıca retorik adlî mevzularda da etkili bir araçtır. Davacı
ile davalının hâkim karşısında yaptıkları konuşma, çıkacak kararların niteliğini etkilemektedir (Von Aster,
2015, s. 102). Daha açık bir ifadeyle, kim iddiasını daha etkili bir şekilde savunursa dava onun lehine
sonuçlanmaktadır. Bu nedenle insanlar retorikte ustalık kazanabilmenin yollarını aramışlar ve sofistlerden
cazip bir öneri almışlardır.
Sofistler halk nezdinde rağbet görmüşler fakat entelektüellerin direnci ile karşılaşmışlardır. Entelektüel
çevrelerden aldıkları tepkinin ve sofist kavramına negatif bir anlam yüklenmesinin çeşitli nedenleri vardır
şüphesiz. Her şeyden önce, sofistler gezici öğretmenlerdir. Onlar şehir şehir dolaşarak insanlara verdikleri
eğitim karşılığında hiç de küçümsenemeyecek miktarda para kazanmaktadırlar. Bu, dönemin aristokrat ve
entelektüel kesimi açısından bir eleştiri nedenidir. Söz konusu eleştiri bilgiyi para karşılığında satmanın dı-
şında ikinci bir gerekçeye de dayanmaktadır. O dönemde, beden gücü ile çalışmak küçümsenmesi gereken
bir davranış kabul edilmektedir. Örneğin, daha sonra yaşamış olmakla birlikte, Aristoteles köleliği tam da
bu nedenle meşrulaştırmaktadır. Köle beden gücü gerektiren işlerde çalışmalıdır ki efendilerin düşünsel
mevzulara ayıracak zamanı olsun. Öte yandan, mesleğiyle geçinen zanaatkarların da söz konusu toplum
nezdinde herhangi bir saygınlığı yoktur. Sofistlerin ders vermeyi bir meslek haline getirmeleri ve dersleri-

71

ni para karşılığında vermeleri o dönemin toplumu
tarafından hoş karşılanmamış (Von Aster, 2015,
s. 101) ve sofist kavramı bu nedenle olumsuz bir
anlam kazanmıştır. Esasen, bu kendi içinde başka
bir eleştiriyi de kapsamaktadır. Sofistlerin bir kısmı
köleliğin doğal bir kurum olmadığı kanaatindedir-
ler. Bu kanaat eşitlikçi bir fikirle yan yana getiril-
diğinde sofistlere niçin olumsuz bir gözle bakıldığı
daha anlaşılır hale gelmektedir. Kölelik kurumu
dönemin toplumsal hayatında önemli bir yere sa-
hiptir. Sofistler şüpheciliklerini toplumsal bir norm
olarak kabul edilen köleliğe de teşmil edince insan-
ların eleştirilerine hedef olmuşlardır. Bu, sofistlere
yönelik tepkinin yalnızca entelektüel kaygılardan
türetilmediği anlamına gelmektedir. Eleştirilerde
sosyal ve siyasal gerekçelerin payı bulunduğuna işa-
ret etmek uygun olacaktır.
dikkat
Sofistlerden günümüze yazılı bir eser kalmamıştır.
Walther Kranz’ın Antik Felsefe adlı eserinde onlar-
dan kalan bazı pasajlar yer almaktadır. Bununla
birlikte, başta Protagoras ve Gorgias adlı diyalogları
olmak üzere Platon’un çok sayıdaki eseri sofistle-
rin fikirlerinin ayrıntılı bir tasvir ve tartışmasını
içermektedir. Ayrıntılı bilgi elde etmek için söz
konusu diyaloglara başvurulabilir.
Başlıca Sofistler
Felsefe tarihinde pek çok sofistin ismi geçmek-
tedir. Bunlar arasında bazıları diğerlerine nazaran
daha fazla ön plandadırlar. Örneğin Protagoras
(MÖ 481 – 411) ve Gorgias (MÖ 483 – 375)
bunlar arasında en meşhurlarıdır. Prodikos (MÖ
465 – 399), Antiphon, Thrasymachus (MÖ 459
– 400), Kallikles, Kritias (MÖ 460 – 403) ve Hip-
pias (MÖ 460 – 399) da meşhur sofistler arasında
yer almaktadır.
Sofistlerin ortaya koyduğu düşünceler göz
önünde bulundurulduğunda, ortak bir felsefî çer-
çeveden bahsetmek zordur. Onlar başta bilgi ve
ahlak olmak üzere eğitim, din, siyaset, hukuk gibi
alanlarda kimi zaman birbirinden farklı fikirleri
benimsemişlerdir. Fakat gündeme getirdikleri iddi-
alar ile önemli felsefî tartışmalara yol açtıkları bir
vakıadır.
72
Plüralist ve Antropolojik Dönem
İlk sofist yaklaşık olarak milattan önce 490 ile
420 yılları arasında yaşamış olan Protagoras’tır.
Protagoras bir rölativisttir. Ona göre, “insan her şe-
yin ölçüsüdür”. Yani, insan neye doğru ve iyi derse
o şey doğru ve iyi, neye yanlış ve kötü derse o şey
yanlış ve kötüdür. Neyi nasıl nitelendireceğimiz
ise ancak elde edeceğimiz faydayla açıklanabilir.
Pragmatik bir niteliğe sahip olan bu yaklaşım, yar-
gılarımızda dayanabileceğimiz evrensel bir ilkenin
olamayacağı anlamına gelmektedir. Bu itibarla,
Protagoras şüpheciliğe doğru önemli bir adım at-
mış olmaktadır.
Protagoras’ın rölativizmi bağlamında iki husu-
sun özellikle ayırt edilmesi mümkündür. Birinci-
si, bütün insanları kapsayan evrensel bir doğruluk
yoktur. Birinin doğru dediğine başka biri pekâlâ
yanlış diyebilir. İkincisi, bireyin bizzat kendisi
açısından, bütün eylemlerini dayandırabileceği
herhangi bir nesnel ilkenin mevcudiyetinden bah-
sedilemez. Şu an iyi dediğim şeye bir sonraki an
kötü diyebilirim. Protagoras bu düşünceyi ortaya
atarken Herakleitos’un evrende sürekli bir deği-
şimin olduğu fikrinden yararlanmış gözükmek-
tedir. Onun rölativizminin dayandığı en önemli
unsur her şeyin sürekli değişiyor olmasıdır. Her
şey sürekli değiştiği için, diye düşünüyor gözük-
mektedir Protagoras, bir şeye “bu şudur” demek,
yani bir yargıda bulunmak imkânsızdır. Fakat onu
Herakleitos’tan ayıran önemli bir noktadan bahset-
mek gerekmektedir. Herakleitos, değişimle birlikte
bilginin mevcudiyetine de kanidir. Başka bir deyiş-
le, Herakleitos evrende gözlemlediği değişimden,
akıştan hareketle bilginin imkânsız olduğu sonu-
cuna ulaşmamıştır. İnsan değişime ayak uydurabil-
diği, başka bir deyişle, değişime uygun bir zihinsel
donanıma sahip olduğu için bilgiyi elde edebil-
mektedir. Oysaki Protagoras değişim hakkındaki
gözlemlerinden şüpheci bir sonuç çıkarmıştır. Ne-
yin ne olduğu hakkında bir fikir sahibi olamayaca-
ğımız için düşünen beni ve bütün insanları kapsa-
yan evrensel bir doğruluktan bahsedemeyiz. Bilgiye
ulaşmak bu bakımdan imkânsızdır.
Protagoras’ın şüpheciliğine vurgu yapan bir
diğer meşhur önermesi Tanrıların mevcudiyeti
hakkındadır. O, tanrıların var olup olmadıkları
sorusuna cevap verme hususunda çaresiz olduğu-
nu söylemektedir. Protagoras’a göre, bu çaresizli-
ğin iki nedeni vardır. Birincisi, tanrıların duyularla
algılanamaması, ikincisi ise insan hayatının kısa
olmasıdır (Kranz, 2014, s. 202). Tanrıları algıla-
İlkçağ Felsefesi
yabilseydik bile, bu, Protagoras’ın ulaştığı sonucu
değiştirmeyecektir. Zira duyular temin ettikleri veri
bakımından güvenilmezdirler.
Öte yandan, Protagoras, her şey üzerine bir-
birine zıt iki söz söylenebileceği ve bu iki sözün
kuvvet bakımından birbirine denk olacağı iddiası
ile de şüpheciliğini derinleştirmektedir. Helenistik
dönemdeki şüpheciler, bilhassa Phyrrhon ve öğren-
cileri de Protagoras’ın bu gerekçelerini kendi öğre-
tileri açısından bir dayanak olarak kullanacaklardır.
İnsanların retoriğe ihtiyaç duymasının bir diğer
gerekçesi Protagoras’ın bu son iddiasına dayalı ola-
rak tespit edilebilir. Her şey üzerine bir birbirine zıt
iki şey söylenebilir ise ve söz konusu iki zıt şey kuv-
vet bakımından birbirine denk ise, bu, doğrunun
yanlıştan ayırt edilemeyeceği, hatta giderek doğru
ve yanlış diye iki farklı kategoriden bahsedilemeye-
ceği anlamına gelecektir. Doğruluk ve yanlışlık gibi
haklılık ve haksızlık da birbirinden ayırt edileme-
yecektir. Haklı ve haksız yok ise, başka bir deyiş-
le haklıyı haksızdan ayırt etmemiz mümkün değil
ise, o zaman kimin haklı olduğundan ziyade kimin
haklı görüldüğü üzerinde durmak gerekecektir.
Haklı görülen kişi, kendi görüşünü en güzel ve en
inandırıcı şekilde dile getiren, fikirlerini başarılı
bir şekilde savunan ve insanları ikna eden kişidir
(Störig, 2015, s. 199). Bunu yapabilecek olanlar ise
ancak kendilerini retorik alanında geliştirmiş ve bu
alanın ustalarından ders almış kişiler olabilir. Bu
aynı zamanda sofistlerin felsefeye yüklediği işlevdir.
dikkat
Sofistlerin felsefe tarihinde olum-
suz bir imaja sahip olmalarının en
önemli nedenlerinden biri felsefeyi
hakikate ulaşmanın değil, insanları
ikna etmenin (kandırmanın) bir
yolu olarak görmeleri ve kullanma-
larıdır.
Protagoras’ın rölativizmi Herakleitos’tan esin-
lenmiştir. Onun şüpheciliğinin de Demokritos’un
etkisini taşıdığı iddia edilebilir. Hatırlanacağı üze-
re, Demokritos görünüş ve gerçeklik arasında bir
ayırım yapmaktadır. Bu ayırım sonraki dönemler-
de şüpheciliğin doğuşu açısından bir dayanak teş-
kil etmiştir. Protagoras’ın şüpheciliğinin en önemli
gerekçelerinden biri de duyuların bize sunduğu
verilerin güvenilemez oluşudur. Protagoras, duyu
verilerinin bu güvenilmezliğine de dayanarak, şüp-
he unsurunu düşünce dünyasının merkezine yer-
leştirmiştir.
Sofistlerin Belli Başlı Düşünceleri
Sofistlerin yekpare bir düşünsel çerçeveye sahip
olmadıklarına yukarıda işaret edilmişti. Onların
birbirlerine en fazla bilgi hakkında yürüttükleri
tartışmalar vesilesiyle yaklaştığı söylenebilir. Ör-
neğin bilginin imkânsızlığı hususunda Protagoras
ve Gorgias ortak bir kanaate sahiptir. Bununla
birlikte, bu iki isim, bilginin imkânını reddeder-
ken tamamen farklı gerekçelere dayanmaktadırlar.
Protagoras’ın bilgiyi inkâr etmesine neden olan şey
doğru ile yanlışı birbirinden ayırmamızı sağlayacak
bir ölçütün bulunmayışıdır. Oysaki Gorgias ni-
hilist bir yaklaşımla varlığı yadsıdığı için bilginin
imkânsız olduğunu düşünmektedir. Gorgias’ın
meşhur önermeleri ile ifade etmek gerekirse: hiçbir
şey yoktur, olsa da bilemezdik, bilsek de başkaları-
na aktaramazdık (Sprague, 1972, s. 42). Bu öner-
melere şöyle bir ilavede bulunmak da mümkün
gözükmektedir: Bildiklerimizi başkasına aktarabil-
seydik bile, aktardığımız kişinin bizimle aynı fikre
sahip olduğundan asla emin olamazdık.
Devlet ve hukuk meselesinde sofistler arasın-
daki makas daha da açılmaktadır. Protagoras ve
Antiphon bugün “toplum sözleşmesi” olarak isim-
lendirilen bir fikri benimsiyor ve insanların eşitliği-
ne vurgu yapıyorken sonraki sofistlerden bazıları,
örneğin Kallikles, toplumsal hayattaki çatışmaya,
bireyler arasındaki güç mücadelesine daha fazla
yer ayırmaktadır. Thrasymachus’a göre, huku-
kun en temel nosyonu olarak kabul edilen adalet
yasalara uymaktan ibarettir. Yasa ise hâkimlerin
yargıladıkları kişilere kendi iradelerini zorla kabul
ettirmelerinin bir ifadesidir. Başka bir deyişle, yasa,
iktidarın güç ve iradesinin tecessüm etmiş halidir.
Bu nedenle, devlet ancak bir güç kavgasına dayalı
olarak açıklanabilir. Protagoras’ın benimsediğine
benzer bir toplumsal sözleşme fikrinin herhangi bir
geçerliliği yoktur. Öte yandan, Kallikles de tıpkı
Thrasymachus gibi düşünmektedir. Ona göre, in-
sanları adaletli olanlar ve adaletli olmayanlar diye
ikiye ayırmak yerine, zekiler ve aptallar olarak ikiye
ayırmak gerekir. Zekiler kendi iradelerini aptallara
dayatmanın çok kurnazca yollarını bulurlar (Von
73

Aster, 2015, s. 104). Bu yol kimi zaman ahlak, kimi
zaman ise din şeklinde tecelli etmektedir. Ahlak,
zayıfların güçlüleri ellerindeki gücü kullanmaktan
alıkoymak için ürettikleri bir kavramdır. Güçlüler
ancak aptal olduklarında bu kavramın etkisi altın-
da kalır ve güçlerini kullanmaktan vazgeçerler.
Sofistlerin felsefe tarihine kazandırdıkları en
önemli tartışmalardan biri de nomos (kanun) ve
physis (doğa) arasındaki ayırıma dayanmaktadır.
İnsanlar din, ahlak, hukuk gibi alanları doğaya
dayanarak mı inşa etmektedirler yoksa bunlar ta-
mamen insanlar arası bir uzlaşıdan mı türetilmek-
tedir?
Bu soruya hemen her sofist kendince cevap ver-
miştir. Antiphon’un bu kapsamda söyledikleri ol-
dukça dikkat çekicidir. Ona göre, toplum içerisin-
de insanlar belirli uzlaşımlara dayalı olarak üretilen
kanunlara tabidirler ve doğru olan bu kanunlara
uymak ve insanların uymasını sağlamaktır. Fakat
yine de doğanın kendisini öncelemek gerekmek-
tedir. Kanunların buyrukları keyfî bir şekilde be-
lirlenmektedir, doğanın buyrukları ise zorunludur
(Kranz, 2014, s 207). Uzlaşı bir noktada şu anlama
gelir: Zorunluluk olmadığı için, kanunların hayata
aktarılmasında istisna kabul edilebilir. Kimsenin
görmediği bir anda, yapılmaması gerektiği husu-
sunda üzerinde bir uzlaşı sağlanmış herhangi bir
eylemi gerçekleştiren biri ceza almaktan kurtulabi-
lir. Fakat doğanın yasakladığı herhangi bir eylemi
gerçekleştiren biri, kendisini birilerinin görüp gör-
memesinden bağımsız olarak, bizzat hakikatle yüz
yüze olduğu için kötü bir şey yapmış kabul edilir.
Antiphon toplumun iyi kabul ettiği şeylerin ço-
ğunlukla doğaya aykırı olduğunu düşünmektedir.
Örneğin toplum içerisinde saygınlık soyla birlikte
düşünülür. Soylu olanlara saygı duyulur. Soylu ol-
mayanların ise aynı saygı duygusunu uyandırdığını
söylemek zordur. Oysaki doğaya bakıldığında bü-
tün canlıların eşit olduğu görülür. Doğada soyluluk
diye bir şey yoktur. Bu bakımdan kimse kimseye
üstün değildir (Kranz, 2014, s. 207).
Hippias açısından da aynı şey geçerlidir. Ona
göre, kanun doğada olmayan pek çok şeyi, doğa-
ya rağmen, zorla yaptırır (Kranz, 2014, 209). Bu
nedenle, insanların vatandaşlığı, eşitliği gibi top-
lumsal unsurları uzlaşıdan değil doğadan türetmek
gerekir.
Kallikles ise nomos ve physis arasındaki karşıt-
lığı daha açık ifadelerle teşhis etmekte ve tercihini
74
Plüralist ve Antropolojik Dönem
physisten yana kullanmaktadır. Ona göre, kanun-
ları toplumun çoğunluğunu teşkil eden zayıflar
koymaktadır. Onların kanun yaparken göz önünde
bulundurdukları temel ölçüt aslında bizzat kendi
çıkarlarıdır. Zayıflar, güçlü olanların daha fazla
güce sahip olmasını engellemek için, fazla olanı
istemeyi kötü diye nitelendirmekte ve başkaların-
dan daha fazla şeye sahip olma arzusunu insanın
en kötü yanı olarak görmektedirler. Fakat, diye
düşünmektedir Kallikles, yeteneklinin yeteneksiz-
den daha fazla şeye sahip olması bizzat doğanın
belirlediği bir kuraldır. Dolayısıyla, bir şeylere sa-
hip olan birinin, daha fazlasına sahip olmayı arzu
etmesi doğaldır, tıpkı bunlara fiilen sahip olması
gibi. Başka bir deyişle, doğa azla yetinmeyi değil,
daha fazlasına sahip olmayı gerektirir. Bu nedenle,
güçlünün zayıfa hükmetmesi ve ondan daha fazla
şeye sahip olması meşru bir durumdur. Bunun ah-
lak dışı, çirkin, kötü olarak nitelendirilmesi tama-
men zayıfların kendi konumlarını güçlendirmek
üzere başvurdukları bir yanıltmacadır. Daha faz-
laya ulaşmak yerine, azla yetinmeyi tavsiye etmek
aslında doğaya karşı çıkmaktır. Asıl olan hırsları-
mızı gemlemek değil, onları alabildiğine tatmin et-
mektir. Hırsların peşinde olduğu şeyleri elde etmek
doğanın bir gerekliliğidir. Toplumun çoğunluğunu
oluşturan, kendi beceriksizlikleri dolayısıyla elde
edemedikleri şeylere bakan ve bunlara ulaşama-
manın verdiği hayal kırıklığını yaşayan güçsüzler,
bu hayal kırıklığını hiç kimsenin o şeylere sahip
olamadığını görerek gidermeye çalışırlar. Kendi ar-
zularını tatmin edemeyecek, haz elde edemeyecek
konumda bulundukları için ölçülü olmayı ahlaki
bir kural olarak belirlerler. Oysaki olması gereken,
hazzın ve arzunun gemlenmemesi, insanın arzu-
ladığı şeyleri elde etmesidir. Kendimizi şeylerden
mahrum bırakarak değil, bolluk içinde yaşayarak,
dilediğimizi yaparak, kayıtlardan kurtularak, yani
özgürleşerek erdemli ve mutlu olabiliriz (Kranz s.
209-212). Bu yaklaşım, sofist kavramına neden
negatif bir anlam yüklendiğinin bir diğer kısmî
açıklamasını sunmaktadır. Sofistler nomos-physis
arasında bir ayırım gözettikleri ve physisi öncele-
dikleri için müesses toplumsal nizama bir tehdit
teşkil etmeye başlamışlardır.
Onların din hakkındaki yaklaşımlarında da
nomos-physis ayırımının izlerini görmek müm-
kündür. Örneğin Prodikos, insanların kendilerine
yararı dokunan şeyleri tanrılaştırdıklarını düşün-
mektedir. Ona göre, şaraba Dionysos, suya Pose-
İlkçağ Felsefesi

idon, ateşe Hephaistos adının verilmesi tamamen
bu gerekçeye dayanmaktadır. Dua ve ibadetin or-
taya çıkışını da bu şekilde açıklamak gerekir. Bun-
lar, insanlar arası uzlaşının birer sonucudur. Daha
açık bir şekilde ifade etmek gerekirse, suyun, ate-
şin ya da şarabın tanrısal nitelikleri yoktur. Bunlar
doğal unsurlardır. Ve doğanın kendisinde tanrısal-
lık mevcut değildir. Suya, şaraba, ateşe tanrısallık
atfetmek, insanların bunlardan elde ettiği faydaya
dayalı olarak yaptıkları bir şeydir (Kranz, 2014, s.
212). Kritias’a göre de, Tanrı karşısında hissedilen
korku, tamamen bir kurnazlığın ürünüdür. Bir
kurnaz zekâ, insanların eylemlerinin korku ilke-
si doğrultusunda biçimlendirilebileceğini keşfet-
miş, onları Tanrı korkusu ile yönlendirmeyi arzu
etmiş (Kranz, 2014, s. 213) ve bunu başarmıştır.
Protagoras’ın tanrıların varlığı hakkındaki şüphe-
ciliği de hatırlanacak olursa, sofistlerin din anlayı-
şının agnostisizm ve ateizm arasında gidip geldiği
iddia edilebilir.

Öğrenme Çıktısı
4 Sofistlerin ortaya çıkışı ile yaşadıkları dönemin tarihsel şartlarını ilişkilendirebilme
5 Sofistlerin temel düşüncelerini sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sofistlerin genel felsefî dü-

şünceleri için Serpil Satı’nın
Protagoras ve Gorgias “bil-
“Sofistlerin bilgi ve varlık Sofistlerin nomos ve physis
gi mümkün müdür?” so-
anlayışı: Epistemolojik ve arasında yaptığı ayırımı ana
rusuna ne cevap verirlerdi?
ontolojik bir inceleme” baş- hatları ile anlatınız.
Açıklayınız.
lıklı yüksek lisans tezini in-
celeyebilirsiniz.

75
 Plüralist ve Antropolojik Dönem

Monizm ve plüralizm
1 kavramlarını
tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Plüralist filozofların arkhe

2 anlayışlarını ana hatlarıyla
ifade edebilme

3 Demokritos’un ahlak
anlayışını açıklayabilme

Plüralist Dönem

1 Monizm “bircilik”, plüralizm “çokçuluk” demektir. Felsefî literatürde bu kavramların çeşitli anlamlarda kullanıl-
dığını söylemek mümkündür. Arkhe tartışmaları açısından bakıldığına monizm şeylerin var olmasını sağlayan tek bir
unsurdan bahsedilebileceği düşüncesine işaret etmektedir. Plüralizm ise gerçekliği kendisine dayandırabileceğimiz
birden fazla unsurun mevcudiyetini benimseyen yaklaşımları tanımlar. Doğa filozofları arkhenin mahiyeti hakkında
ayrıntılı tartışmalar gerçekleştirmişlerdir. O kadar ki, doğa felsefesinin başlıca probleminin bu olduğu dahi iddia
edilebilir. Örneğin Thales söz konusu unsurun su, Anaximenes ise hava olduğu kanaatindedir. Tek bir unsura işaret
ettikleri için bu filozoflar monisttirler. Empedokles, Anaxagoras ve Demokritos gibi sonraki dönem doğa filozoflarını
ise plüralist olarak nitelendirmek gerekmektedir. Zira bunlara göre, şeyleri var eden unsurlar sayıca birden fazladır.

2 Empedokles, Anaxagoras ve Demokritos plüralisttirler. Empedokles’e göre, arkhe hava, ateş, toprak ve sudur. Bu
dört unsur kendiliğinden hareket edemez. Bunları harekete geçiren iki farklı unsur vardır: sevgi ve nefret. Sevgi unsurla-
rı bir araya getirir, nefret ise onları birbirinden ayırır. Sevgi ve nefret evrende sırasıyla egemen olurlar. Anaxagoras’a göre
sonsuz sayıda arkhe vardır. Bu unsurlar başlangıçta birbirinin içine geçmişken, Nous (Akıl) tarafından birbirinden ayırıl-
mıştır. Nous, Anaxagoras’ın evreni belirli bir amaç doğrultusunda düzenleyen ilkeye verdiği isimdir. Anaxagoras’a göre,
sonsuz sayıdaki arkhe kendi başına bir araya gelerek nesnel gerçekliği ortaya çıkaramaz. Onları bir amaç (telos) doğ-
rultusunda bir araya getiren, evrene gözlemlediğimiz düzeni sağlayan bir üst ilke vardır. Bu ilke Nous’tur. Demokritos
ise arkhe olarak atomlardan bahsetmektedir. Ona göre de atomların sayısı sonsuzdur. Demokritos atomların zorunlu
olarak bir araya geldiklerini düşünür. Onun materyalizmi istisnalara imkân tanımaz. Evrende her ne varsa aynı kural-
lara tabidir. Maddî olmadığı düşünülen Tanrı ve ruh da atomlardan oluşur. Bu, Tanrı’nın ve ruhun da ölümlü olduğu
anlamına gelir. Zira atomlardan meydana gelen şeyler, atomların birbirinden ayrılması neticesinde ortadan kalkarlar.

3 Demokritos mutçu (eudaimonist) bir ahlak anlayışına sahiptir. Ahlakın amacı kişiyi ruh dinginliğine (ataraxia)
ulaştırmaktır. Böylesi bir dinginlik ancak bilinç vasıtasıyla elde edilebilir. Demokritos hazzı kategorik olarak reddet-
mez. Fakat mutluluğun kaynağının haz olduğunu da söylemez. O entelektüalist bir yaklaşım sergiler. Ruhtaki din-
ginliği bilinç ve onun doğru kullanımı ile bağlantılı üç unsur temin eder. Bunlar “doğru düşünmek”, “doğru konuş-
mak” ve “doğru davranmak”tır. İnsan mutlu olmak istiyorsa elindekilerle yetinmesini bilmelidir. Bu, arzu edilmesi
ve uzak durulması gereken şeyler arasında ayırım yapabilmeye bağlıdır. İnsanlar “görece” ve “mutlak” iyiyi tefrik
edebilmelidirler. Görece iyi insanın dışında bulunan ve kimi zaman ulaşamayacağı fakat gerektiğinde uzak durabi-
leceği şeylerdir. Mutlak iyi ise insanın elinde olan şeylerdir. Demokritos kendisinden önceki doğa filozoflarında çok
sık karşılaşılmayacak bir şekilde ahlak mevzuunun ayrıntılı bir tartışmasını yürütmüştür. Walter Kranz’ın bir araya
getirdiği fragmanlarından öğrendiğimiz kadarıyla Demokritos’un Pythagoras, Bilgenin Ruh Durumu, Ölümden
Sonraki Hayat, Yetkinlik Yahut Erdem ve Gönül Rahatlığı adlı çok sayıda ahlak eseri vardır. Ne yazık ki bunlardan
hiçbiri günümüze aktarılamamıştır. Demokritos’tan sonra antropolojik dönem başlamaktadır. Bu dönemde insan
ile ilgili meselelerin bir parçası olarak ahlak hakkında çok daha ayrıntılı tartışmalar yürütülmüştür. Demokritos’un
ahlaka dair tartışmaları antropolojik dönem açısından bir hazırlık olarak da değerlendirilebilir.

76
İlkçağ Felsefesi

Sofistlerin ortaya çıkışı ile

4 yaşadıkları dönemin tarihsel
şartlarını ilişkilendirebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

5 Sofistlerin temel düşüncelerini
sıralayabilme

Antropolojik Dönem

4 İlkçağda sofist denilince şairler ve filozoflar anlaşılırdı. Milattan önce beşinci yüzyıldan itibaren ise sofist kav-
ramı gezici öğretmenlik yapan bir grup düşünürü tanımlamak üzere kullanılmaya başlanmıştır. Sofistlerin ortaya
çıkışını sağlayan çeşitli tarihsel ve kültürel nedenler vardır. Atina devleti ile Persler arasında cereyan eden savaşlardan
sonra Atina devleti ekonomik ve demokratik standartlar bakımından oldukça gelişmiştir. Vatandaşlar devletin geli-
şiminin yarattığı imkânlardan yararlanmak için iyi bir eğitim almanın zorunluluğunu fark etmişlerdir. Eğitime du-
yulan ihtiyaç, kendilerini “bilgelik öğretmeni” olarak tanımlayan sofistler için uygun bir zemin yaratmıştır. Sofistler
eğitim işini para karşılığında yapmaktadırlar. Onların toplum nezdinde rağbet görmesinin en önemli nedeni retorik
konusundaki ustalıklarıdır. Sofistler iyi birer konuşmacıdırlar. Dönemin Atina toplumu açısından da konuşma
sanatı oldukça önemlidir. İyi bir konuşmacı karar alma mekanizmalarını etkileyebilmekte, dolayısıyla siyasi bir güç
elde edebilmektedir. Retorikteki beceri adlî mevzularda da etkili bir araçtır. Davalı ve davacıdan hangisi mahkeme
heyeti karşısında daha etkili bir konuşma yaparsa sonuç onun arzusu istikametinde çıkmaktadır. İnsanlar iyi birer
konuşmacı olmanın püf noktalarını öğrenmek için de sofistlere rağbet göstermişlerdir.

5 Sofistler başta bilgi ve ahlak olmak üzere eğitim, din, siyaset, hukuk gibi alanlarda pek çok iddia ortaya
atmışlardır. Yekpare bir sofistik düşünceden bahsetmek mümkün değil ise de onların fevkalade önemli felsefî
tartışmalara yol açtıkları tarihsel bir vakıadır. Protagoras bir rölativisttir. O, görünüş ve gerçeklik arasında De-
mokritos tarafından yapılan ayırımı daha da derinleştirmiştir. Açıktır ki bu şüpheciliğe giden bir yoldur. Ayrıca
Protagoras Herakleitos’un evrende sürekli bir değişim olduğu iddiasını da bir ilke olarak benimsemiş gözükmek-
tedir. Her şey sürekli değişiyorsa ve biz bir şeye “bu şudur” diyemiyorsak yapılması gereken en makul iş yargıdan
kaçınmak olacaktır. Nitekim Helenistik dönemde ortaya çıkan şüphecilerin (Pyrrhon ve öğrencisi Timon’un)
büyük oranda bu ilkeyi takip ettiklerine şahit olunmaktadır. Bu şüpheci yaklaşım Protagoras’ı agnostisizme yak-
laştırmıştır. Nitekim o, tanrıların var olup olmadığının bilinemeyeceğini söylemektedir. Benzer şekilde, o, her
iddianın karşısına aynı güçte başka bir iddianın çıkarılabileceğini, bu iki iddianın kuvvet bakımından birbirine
denk olacağını vurgulamaktadır. Bu vurgu da şüpheciler tarafından kullanılmıştır. Gorgias nihilisttir. Başka bir
deyişle, o, varlığı yadsımaktadır. Ona göre, “hiçbir şey yoktur, olsa da bilemezdik, bilsek de başkalarına aktara-
mazdık.” Antiphon ve Kallikles daha çok toplum hayatı ile ilgili meseleler üzerinde kafa yormuştur. Antiphon
“toplum sözleşmesi”ne benzer bir düşünceyi kabul etmekte ve insanların doğuştan birbirine eşit olduğu fikrini
gündeme getirmektedir. Kallikles ise toplumsal yaşamdaki çatışmalara ve bireylerin giriştiği güç mücadelesine
vurguda bulunmaktadır. Öte yandan, Thrasymachus, “yasa” adı verilen şeyi hâkimlerin yargıladıkları kişilere
kendi iradelerini zorla kabul ettirmelerinden ibaret görmektedir. Hiç şüphesiz, bu yaklaşımda, hukuk iktidarın
güç ve iradesinin tecessüm etmiş hali olarak telakki edilmektedir. Sofistlerin nomos ve physis arasında yaptıkları
ayırım, toplumsal bazı normların ortaya çıkışını insanlar arası ilişkileri doğuran sübjektif yaklaşımlara bağlamak-
tadır. Örneğin, Kallikles’e göre, ahlak esasen zayıfların güçlüleri ellerindeki gücü kullanmaktan alıkoymak için
ürettikleri bir kavramdır. Prodikos ise benzer bir yaklaşımı Tanrı karşısında hissedilen korkuya atfetmektedir.
Ona göre, kurnaz biri, insani eylemlerin korku ilkesi doğrultusunda biçimlendirilebileceğini keşfetmiş ve onları
Tanrı korkusu ile yönlendirmeyi arzu etmiştir. Bu ve benzeri düşünceler dolayısıyla, sofistler yaşadıkları dönem-
de müesses toplumsal nizama bir tehdit olarak kabul edilmişlerdir. Onlara yüklenen olumsuz imajı bu hususlar
eşliğinde düşünmek faydalı olacaktır.

77
 Plüralist ve Antropolojik Dönem

1 Reenkarnasyon düşüncesi Empedokles’ten 5 Aşağıdakilerden hangisi Anaxagoras hakkın-

önce aşağıdaki isimlerden hangisi tarafından be- da kurulabilecek doğru cümlelerden biri değildir?
nimsenmiştir? A. Saf kontemplatif düşünür tipinin ilk örneğidir.
neler öğrendik?

A. Pythagoras B. Hareketi açıklamak üzere teleolojik düşünceye

B. Herakleitos başvurur.
C. Ksenophanes C. Evrende bir mekanizmin bulunduğu fikrini be-
D. Thales nimser.
E. Anaximandros D. Duyu algısını açıklarken benzerliğe değil farklı-
lığa vurgu yapar.
2 Aşağıdakilerden hangisi plüralist bir filozof E. Nous’u mistik bir unsur olarak kabul eder.
olarak isimlendirilebilir?
A. Parmenides 6 Aşağıdakilerden hangisi Demokritos’un
B. Herakleitos felsefî öğretisine uygun bir ifade değildir?
C. Anaxagoras A. Nesnel gerçeklik atomların bir araya gelmesi
D. Ksenophanes neticesinde oluşur.
E. Anaximenes B. Tanrılar da atomlardan oluşurlar ve ölümsüz
değildirler.
3 Aşağıdaki düşüncelerden hangisi Tanrı’nın ya C. Maddî bir niteliğe sahip olmadığı için boş
da tanrıların insan biçiminde olduğu inancına ve- uzaydan bahsedilemez.
rilen isimdir? D. Ahlakın amacı insanı mutluluğa ulaştırmaktır.
A. Plüralizm E. Evrende tesadüf yoktur, her şey zorunlu bir şe-
B. Monizm kilde gerçekleşir.
C. Hylozoizm
D. Antropomorfizm 7 Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
E. Monoteizm
A. Demokritos evrende zorunluluğun hüküm sür-
düğünü düşünür.
4 Aşağıdakilerden hangisi Anaxagoras’ın yarat- B. Demokritos evreni teleolojik bir şekilde açıkla-
ma anlayışını ifade etmek üzere kullanılabilecek bir maya çalışır.
kavramdır?
C. Demokritos atomların tanrısal özellikleri oldu-
A. Teizm ğunu kabul eder.
B. Deizm D. Demokritos yalnızca insana dair meseleler ile
C. Ateizm ilgilenir.
D. Panteizm E. Demokritos reenkarnasyon düşüncesini be-
E. Politeizm nimser.

78
İlkçağ Felsefesi

8 Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 10 Aşağıdakilerden hangisi sofistlerin üzerinde

durduğu sorulardan biri değildir?
A. Protagoras’ın rölativizmi Herakleitos’tan ilham

alır.
B. Gorgias’ın şüpheciliği nihilist bir karakter arz
eder.
C. Prodikos, insanların kendilerine yararı doku-
nan şeyleri tanrılaştırdıklarını düşünür.
D. Hippias vatandaşlık, eşitlik gibi toplumsal un-
surları uzlaşıdan türetmek gerektiğini söyler.
E. Thrasymachus’a göre, devleti var eden şey bi-
reyler arasındaki güç kavgasıdır.
neler öğrendik?
A. Dini inançta insani beklentilerin yeri var mı-
dır?
B. Evreni meydana getiren şey (arkhe) nedir?
C. Bir şeyi ahlaki bulmamızın sebebi nedir?
D. İnsanın bilgi sahibi olması mümkün müdür?
E. Hukukta doğal unsurların var olduğu söylene-
bilir mi?

9 Aşağıdaki filozoflardan hangisi nomos/physis

ayrımını benimsemektedir?
A. Demokritos
B. Leukippos
C. Anaxagoras
D. Empedokles
E. Kallikles

79
 Plüralist ve Antropolojik Dönem

1. A Yanıtınız yanlış ise “Empedokles” konusunu 6. C Yanıtınız yanlış ise “Demokritos” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Plüralist Dönem” ve

2. C 7. A Yanıtınız yanlış ise “Demokritos” konusunu
“Anaxagoras” konularını yeniden gözden ge-
yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Empedokles” konusunu 8. D Yanıtınız yanlış ise “Sofistler” konusunu ye-
yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

4. B Yanıtınız yanlış ise “Anaxagoras” konusunu 9. E Yanıtınız yanlış ise “Sofistler” konusunu ye-
yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Dönem” ve

5. E Yanıtınız yanlış ise “Anaxagoras” konusunu 10. B
“Sofistler” konularını yeniden gözden geçi-
yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Plüralistler, örneğin Empedokles, hiçbir şeyin yoktan var olamayacağı ve var

olan hiçbir şeyin de yok olamayacağı düşüncesini kabul etmektedir. Onlar,
bu düşüncenin bir devamı olarak hareketi, değişimi ve çokluğu reddeden Par-
menidesçi teoriyi de benimsemektedir. Böyle olmakla birlikte, plüralistler bir
uzlaşı noktası yakalamaya çalışmaktadır. Buna göre, bilgi yalnızca değişmeyen
Araştır 1 şey hakkında olabilir. Fakat değişimin imkânsızlığı apriori bir ilke olarak be-
nimsenirse, o zaman felsefe yapma imkânının kalmayacağının da farkında-
dırlar. Bu nedenle, duyuları da devreye sokmak gerekmektedir. Epistemolojik
açıdan bunun anlamı, bilgiye akıl ve duyuların birlikte kullanılması suretiyle
ulaşılabileceğidir.

Protagoras ve Gorgias bu soruya “hayır, mümkün değildir” cevabını verir-

lerdi. Protagoras’ın gerekçesi kökleri Herakleitos’a kadar geri götürülebilecek
olan bir düşünceye dayanmaktadır. Ona göre, evren sürekli bir akış içerisinde-
dir. Bu akışta hiçbir şey aynı kalmaz. Her şey değişir ve dönüşür. Dolayısıyla
bir şey için “bu şudur” demek, yani o şey hakkında bir yargıda bulunmak
Araştır 2 imkânsızdır. İnsanların tamamını bağlayacak nesnel bir dayanaktan yoksu-
nuzdur. İnsanın bizzat kendisi açısından dahi böyle bir dayanak mevcut değil-
dir. Bu nedenle, evrensel, zorunlu ve geçerli bir bilgiden bahsedilemez. Aksi-
ne, insan her şeyin ölçüsüdür. O neye doğru derse doğru olan odur. Gorgias
ise nihilist bir yaklaşımdan hareketle bilginin imkânını reddetmektedir. Ona
göre, hiçbir şey yoktur. Bir şey olsaydı da bunu bilemezdik. Bilseydik bile bir
başkasına aktaramazdık.

80
İlkçağ Felsefesi
Kaynakça
Bailey, C. (1964). The Greek Atomists and Epicurus.
New York: Russell&Russell.
Barnes, J. (2005). The Presocratic Philosophers. New
York: Routledge.
Bunnin, N., ve Yu, J. (2004). The Blackwell Dictionary
of Western Philosophy. Malden: Blackwell
Publishing.
Cevizci, A. (2000). İlkçağ Felsefesi Tarihi. Bursa: Say
Yayınları.
Cicero. (1886). Tusculan Disputations. Çev. Andrew P.
Peabody, Boston: Liddle, Brown&Co.
Elmalı, O., ve Özden, H. Ö. (2013). İlkçağ Felsefesi
Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
Gökberk, M. (2016). Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi
Kitabevi.
Guthrie, W. K. C. (1999). İlkçağ Felsefesi Tarihi. Çev.
A. Cevizci, Ankara: Gündoğan Yayınları.
Herakleitos. (2016). Fragmanlar Testimonia
Fragmenta-İmitationes. Çev. G. Şar ve E. Yıldız,
İstanbul: Dergah Yayınları.
Kranz, W. (2014). Antik Felsefe. Çev. Suad Y. Baydur.
İstanbul: Cinius-Sosyal Yayınlar.
Preus, A. (2015). Historical Dictionary of Ancient Greek
Philosophy. New York: Rowman&Littlefield.
Sprague, R. K. (1972). The Older Sophists. Indianapolis:
Hacket Publishing Company, Inc.
Störig, H. J. (2015). İlkçağ Felsefesi. Çev. Ö. C.
Güngör, İstanbul: Yol Yayıncılık.
Von Aster, E. (2015). Felsefe Tarihi: İlkçağ ve Ortaçağ.
İstanbul: Sentez Yayıncılık.
Waterfield, R. (2000). The First Philosophers. New
York: Oxford University Press.
Weber, A. (2014). Felsefe Tarihi. Çev. H. V. Eralp,
İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Zeller, E. (2008). Grek Felsefesi Tarihi. Çev. A.
Aydoğan, İstanbul: Say Yayınları.
81