FELSEFE TERİMLERİ (VİKİPEDİ)

Apeiron Anaksimandros'un fragmanlarından da

bilindiği kadarıyla her şeyin kendisinden
Adiaphora
doğduğu ve kendisinde yok olduğu "burada
Adiaphora, ahlaki yönden değerli olup olmayan" tanımlanamaz, belirlenemez, sınırsız
olmadığına karar verilemeyen ya da ahlaki yönü olandır.
üzerinde durulmayan şeyleri ifade eden
Yunanca kavram. İlk olarak, ahlakın merkezine
erdemi yerleştiren Stoacı felsefede yer bulan bu Arkhe
terim, Stoacılar'a göre "erdemli olmak" dışında
Arkhe (ἀρχή) (Yunanca'da "başlangıç," "ilk"),
insana ait tüm diğer nitelikler için geçerlidir.
Batı felsefesinin ve Sokrates öncesi Eski Yunan
Felsefesinin en önemli kavramlarından biri.
Felsefenin ana disiplini sayılan metafiziğin ve
Apeiron
genellikle Bilimin, özellikle de fizik biliminin
Apeiron (ἄπειρον), Antik Yunancada "sınırlı gelişmesinde önemli rolü olmuştur.
olmayan" anlamına gelir. Sözcüğün başındaki
Sözcük, felsefe geleneği içinde, "fizikçiler" de
"a" eki olumsuzluk ekidir. Etimolojik olarak
denen, Batı Anadolu kıyılarındaki kentlerde
"sınırlı olmayan" anlamına gelse de, apeiron
yaşamış Sokrates öncesi filozofların
ifadesi sadece niceliksel bir anlam taşımaz; aynı
kullanımlarıyla, "ilke", "temel", "ana madde"
zamanda "belirlenemez olan" anlamında da
anlamlarını kazanmıştır.
anlaşılmalıdır.
Bilinen tarih içinde sözcüğü felsefi anlamda ilk
Apeiron Anaksimandros'un arkhesidir.
kullanan, Batılı anlamda ilk filozof sayılan
Anaksimandros tarafından bir arke olarak ortaya
Thales'tir. "Her şeyin arkhe'si su'dur"
atılma nedeni, Anaksimandros'un çağdaşı olan
düşüncesini dile getirmesiyle felsefenin
Thales'in "su" arkesini yetersiz bulmasıdır.
kurucusu sayılan Thales, sözcüğü, her şeyin "ana
Anaksimandros'a göre, "adalet"in
madde"si, "dayandığı ilk", "çıktığı kaynak" gibi
sağlanabilmesi için toprak, ateş, hava ve su
anlamlarda kullanıp, doğayı ve doğadaki
arasında sürekli birbirlerinin var oluşuna ve yok
gelişmeleri kendi içlerinde bulunan, doğaötesi
oluşuna sebep olan bir denge olması gerekir.
açıklamalar gerektirmeyen bir kaynağa geri
Arkenin toprak, ateş, hava ya da su
götürme çabasıyla, aynı zamanda bilimsel
elementlerinden birisi olması halinde, arke
düşüncenin de öncüsü sayılır. Felsefe geleneği
olarak belirlenen element dengeyi kendinden
içinde, Thales'in bu düşünceye, yüksek dağlarda
yana bozacaktır ve mevcudiyeti sağlayan
bulduğu deniz canlısı fosillerinden yola çıkarak,
çatışmalı denge bozulacaktır. Ancak
vardığı söylenir.
mevcudiyetin sürekliliği gözlemlenebilir açık bir
gerçek olduğuna göre arkenin bu dört Geleneği sürdüren Thales'in öğrencisi ve
maddeden biri olması mümkün değildir. Ayrıca izleyicisi Anaksimandros, varlığın arkhe' sini
Anaksimandros'a göre arkenin somut olarak nitelemek için "su" gibi belirgin bir madde
belirlenemez; "dünyada olmayan" olması da yerine, soyut bir kavram kullanır: apeiron.
gereklidir. "Sınırsız", "sonsuz", "belirsiz" gibi anlamlara
gelen bu kavram, Anaksimandros'un kullandığı
tümceler içinde şöyle aktarılmıştır: "Varolan
şeylerin arkhe'si apeiron'dur. Ama doğumları yeni yeni şeyler meydana getirir. Dünya’yı da
nereden gelmişse, ölümleri de zorunlu olarak böyle, biçimlendirerek ve unsurlarını
oraya gider.".Daha sonra Anaksimendros'un düzenleyerek oluşturmuştur. Bu ilah
genç yoldaşı Anaksimenes arkhenin hava sembolünün, özellikle Platoncular ve
olduğunu, kosmosun, düzenli evrenin, havanın Gnostikler’ce kullanılmış olduğu görülmektedir.
sıkışıp genişlemesiyle meydana geldiğini söyler.
Platon'un Timaeus'u Akl-ı Faal'i sınırsızca
Bu düşünceyle bir yandan, bir düzen barındıran hayırsever olarak anlatmaktadır. Bu sebeple Akl-
evrenin (kosmos) süreçlerden oluştuğu ve ı Faal mümkün olduğunca iyi bir dünya var
bunların düzenli bir biçimde yinelenerek sürüp etmek istemektedir, ancak Akl-ı Faal dünyayı
gittiği gibi bilimsel bakışın temel bir varsayımı kaotik ve belirsiz bir olmama halinden
ortaya konmakta, bir yandan da düşünce oluşturduğu için dünya asla mükemmel
tarihine metafizik düşüncenin temel bir bakış olamamaktadır.
biçimi, olup bitenlerin temelinde hangi olumlu
ya da olumsuz niteliklerin bulunduğunu ve
dünyanın bir bütün olarak nasıl bir değer Diegesis
taşıdığını görme çabasını içeren bakış biçimi
katılmaktadır. Öte yandan arkhe'nin yalnızca bir Diegesis, Gerald Prince'ın A Dictionary of
"ilk" kaynak değil, aynı zamanda değişimlerin Narratology çalışmasına göre, "(1) Anlatılan
temelinde yatan bir "ilke" olduğu düşüncesi de durumlar ve olayların gerçekleştiği (kurgusal) bir
ilk kez belirmektedir. dünyadır; (2) Göstermenin, canlandırmanın
karşıtı olarak anlatma, aktarmadır."

Diegesiste anlatıcı öyküyü anlatır. Anlatıcı

Ataraksiya dinleyiciye ya da örtük bir okura karakterlerin
eylemlerini (ve belki de) düşüncelerini sunar
Ataraksiya, kişide tepki yokluğu, bu nedenle
(zorunlu olmamakla birlikte, karakterlerin
oluşan durgunluk durumu, hiçbir etkiyle
imgelemlerinde, fantezilerinde ve düşlerinde
uyarılamayan ruh dinginliği, acıya ve sevince
bulunan her şey de buna dahil olabilir).
ilgisizlik halidir.

Doxa
Demiurgos
Doxa kavramının kaynağı, Sokrates öncesi ilk
Akl-ı Faal ya da Demiurgos, birçok kültürde
felsefe metinleridir. Yunanca "kanaat" anlamına
görülen Dünya’yı oluşturan ilaha eski Yunan
gelen doxa, Parmenides'in felsefesinde
geleneğinde verilen addır. Bu ad, “insanlar”
gerçekliğin bir bölümüne veya genel olarak
anlamındaki “demos” sözcüğü ile “iş”
varlığa dair çarpık ve yanlış kanaat demektir. Bu
anlamındaki “ergon” sözcüğünden türetilmiş
anlamda yine Yunanca "bilgi" anlamına gelen
olup, “insanlar için imal eden, şekil veren,
episteme kavramıyla zıt bir diyalektik içinde
mimar” anlamına gelmektedir. Fakat bu ilahın
düşünülür. Gerçekliğe dair yanlış tanıma, yanlış
Yaratıcı olmadığı da belirtilir. Akl-ı Faal’in en
tasavvur ve tahayyül anlamlarını kendinde
belirgin özelliği bir şeyi yoktan var etmemesidir;
toplar. Kişilere, topluma veya bütünüyle varlığa
yaratmaz, yoktan bir şey var etmez, fakat
dair basmakalıp düşünceler, yaygın stereotipler
yaratılmış olana biçim vererek bir şeyler
ve klişeler doxa'ya dahildir.
meydana getirir, yaratılmış olanı düzenleyerek
Modern felsefede, özellikle Marksist çizgide Hilomorfizm
"ideoloji" kavramı doxa'ya yakın bir anlamda
kullanılır: Althusser, ideolojiyi "bireyin içinde
bulunduğu gerçek varoluş koşullarıyla hayali Hilomorfizm (Yunanca υλο- hylo-, "madde" +
ilişkisi" olarak tanımlar. -morfizm < Yunanca -μορφη, morf, "form"),
kökeni Aristoteles'e dayanan bir kimlik
anlayışıdır. Hilomorfizm temelli ruh anlayışı
Episteme Katolik Kilisesi'nin bugün hâlâ benimsemeye
devam ettiği bir ruh anlayışıdır ve Thomas
Episteme, felsefe tarihindeki genel kullanımıyla,
Aquinas tarafından, var olan hilomorfik ruh
bilgi anlamına gelmektedir. Felsefenin alt
anlayışının Katolik dogmalarına adaptasyonu ile
disiplerinden biri olan epistemoloji'de episteme
geliştirilmiştir. Hilomorfik anlayışta, cismin özü
kavramından gelir. Episteme ve logos
formudur. Hilomorfik bir ruh anlayışında ruh,
terimlerinin birleşiminden ortaya çıkar
insanı rasyonal olarak düzenleyen prensiptir.
epistemoloji.
Hilomorfik ruh anlayışı materyalistik bir yön
içerir ve bu sebeple aslında çeşitli dinî
dogmalarla garip çelişkiler ve sonuçlar
Ethos yaratabilir.
Ethos (Yunanca: ἔθος yahut ἦθος "Alışkanlık,
gelenek, örf, adet, karakter")[1] bir toplum ya
da bir kişinin geleneksel anlamdaki eğilimi ve Hilozoizm
duruşu. Ahlaki değerlerin bilinciyle şekillenen
Hilozoizm veya aynı anlama gelen canlı
tutum. Burada toplum ile kastedilen belirli
özdekçilik, felsefi olarak (tüm evren bir bütün
meslek dalları gibi vs. daha küçük grupları da
olarak) maddenin canlı olduğunu savunan
sembolize edebilir.[2] Kavram tanımlanırken
hayata bakış açısıdır. Kavram, Sokrates
anlamsal olarak ahlak, sorumluluk bilinci,
öncesinde Milet Okuluna dayanmakla birlikte
gelenek, etik gibi kavramlarla büyük örtüşme
Ralph Cudworth tarafından 1678 yılında
gözlemlenebilir.
tanıtılmıştır.
Felsefe'de Ethos, bireylerin geçmişe ait olan ve
onların dünya görüşünü belirleyen hayati
alışkanlıklar olarak tanımlanır. Felsefe'nin bir İdea
dalı olan etik, böylesi bir ethosu ele alıp
İdealar Kuramı, felsefede önemli bir prensip
sebeplerini araştırmaktadır. Ethos, yalnızca
olarak Platon tarafından ortaya atılmış ve
bireylerin davranışını değil, aynı zamanda içinde
episteme anlayışından doğmuştur. Gerçek
yaşadığı sosyal kurumun ahlaki davranışlarının
bilginin temelinin ancak idealar dünyâsında
yapısını nesnel anlamda bir gelenek, öznel
bulunabileceği temeline dayanır.
anlamda bir karakter olarak da temsil eder.
Ethos, belirli bir sosyal topluluğun birliğini inşa Platon bunu mağara örneğiyle açıklar: Bir
eder, onun sınırlarını netleştirerek diğer mağaranın girişinde durup arkası güneşe dönük
topluluklardan ayırır. olan kişi, güneşi hiç görmemiştir. Yalnızca
önündeki mağara duvarına yansıyan kendi
gölgesini görmektedir. Bu kişi duvardaki gölge
ve ışığı gerçekliğin kendisi zanneder. Oysa
gerçek, Güneş ve kendi bedenidir.
Kosmos
Cosmos veya Kosmos (Yunanca: κόσμος), evren
için kullanılan bir sistemdir. Kaos'un içidir.
Pisagor "kosmos" kelimesinin evren için
kullanmıştır. Fen ve Teknoloji ve Gökbilimde
kullanılan "kozmik" terimi buradan gelmektedir.
Logos
Logos, Yunancada duyguları kavrama
anlamındaki pathos sözcüğünün karşıt anlamı
olan us ile kavrama anlamındadır.
Herakleitos'un varlık anlayışının temelinde yer
alan ve başka bir dile çevrilemeyen logos
sözcüğü söz, düşünme, akıl, oran, ölçü gibi çok
anlamlı bir sözcüktür.
MÖ 5. yüzyılda Herakleitos logosu evreni
düzenli bir bütün olarak kuran ve hareket
ettiren ussal ilke biçiminde tanımlamıştır. Buna
göre logos, hem oluşumların altında yatan ve
onları biçimlendiren düzen ilkesi hem de
evrenin böyle bir düzen olarak kavranmasında
belirleyici olan bilgi ilkesiydi; evrenin
kavranması belirli orantılara yani karşılıklı ilişki
içindeki yas niteliğinde bağlantılara göre
gerçekleşiyordu. Bu anlamıyla logos özellikle
rastlantı ve gelişigüzelliğin karşıtıdır.
Herakleitos'un verdiği anlam Anaksagoras'ın baş
kavramı olan “nous”dan farklıdır. Nous bir
düzenleyici olarak evrenden önce de vardır ve
evrene dışarıdan gelir, logos ise evrenle
birliktedir ve evrensel oluşun içindedir.
Herakleitos her şey çıkar geçer der; evrende
kalıcı olan hiçbir şey yoktur. Bu sürekli evrensel
değişiklilik logos için düzenlenmiştir. Logos
yasasına göre olup örtmektedir.
Platon'a göre bilgi, logosta temelleri idealar
hem düşünceler hem de bu düşüncelerin ilkesiz
sonsuz nesneleridir. Düşünce ile nesne
arasındaki özdeşlik bu yüzdendir, yani düşünce
nesnesinde her ikisi de idealarda temellendiği
için uygundur.
Aristotales'e göre logos, akıl, iletişim ve eylemin
toplamıdır. Aklın açığa çıkarılması bu üçü
sayesinde olur. Bunlar bir insanda yoksa onda
akıl da yoktur. Şeylerin nasıl ve neden oldukları
gibi oluştuğunu, şeylerin nasıl ve neden
oldukları gibi kalmadıkları soruları Aristotales
için önemlidir ve bu soruların cevapları
aklımızda vardır. Aklımızın olmasını da Logos
sağlar. Aklı logos yardımıyla açığa çıkarırız.
Logos, eski Yunancadaki legein sözcüğünden
türetilmiştir. Sözcüğü Grekçede felsefi bir
kavramı belirtmek üzere ilk kez kullanan Efesli
filozof Herakleitos, terimi, her şeyi yöneten
değişmez yasa (logos) ya da yasalar (logoi),
evreni düzenli bir bütün olarak kuran ve hareket
ettiren, evrenin düzenini sağlayan evrensel
yasalar, evrenin temeli olan evrensel zorunluluk
olarak ifade eder.
Mimesis
Mimesis, doğa ve insan davranışının sanatta ve
edebiyatta taklide dayanan temsilidir.
Aristoteles tarafından sanatın rolünün “doğanın
taklidi” olduğunu ileri sürerken kullanılmıştır.
Yunanca taklit anlamına gelir. Aslında Platon
(M.Ö. 427-347)’nun eserlerinde ve felsefesinde
de, her şeyin aslının idealar dünyasında
bulunduğu, bu dünyadakilerin hepsinin onun iyi
ve kötü taklitleri olduğu şeklinde bir görüş
vardır. Aristoteles ise insanda bir taklit
(mimesis) yeteneği ve hazzının bulunduğunu,
sanatçının olayların ve varlıkların özündeki
ideali, fikri taklit ettiğini söyler. Sanatçı, adeta
tabiatın eksik bıraktığı şeyleri tamamlar. Estetiği
bağımsız bir bilim haline getiren Alman filozof
Alexander Gottlieb Baumgarten’e göre de
evrende madde ve ruh öylesine ahenkli bir
şekilde birleşmiş ve kaynaşmıştır ki, sanatın ve
sanatçının amacı tabiatı taklit olmalıdır.
Maddeci estetikçilerden H. Koch’a göre ise,
sanat, özel bir gerçekliği yansıtma biçimidir.
Ancak bu yansıtma biçimini toplumsal değerler
belirler. Belki bazı sanat dallarında, mesela
resimde, heykelde, tiyatroda taklidin daha fazla
yer aldığını, ama mimari, edebi sanatlar gibi
alanlarda hayal gücünün taklidi aştığını
söylemek daha gerçekçi olur. Zaten eski Yunan
düşünürlerinden Philostratus taklidi ikinci plana
atarak hayal gücü ve yaratma ilkesini
savunmuştur. Hayal gücü taklitten daha
kuvvetlidir. Eski Yunan Tanrılarının heykellerini
yapanlar onları görerek yapmamışlardır. Alman
filozofu G.W.Fr. Hegel (1770-1831) de tabiat
güzelliğini reddederek sanat güzelliğini tabiat
güzelliğinden üstün tutar. Fr.W.-J. Shelling
(1775-1854) de sanatı tabiatın taklidi sayanlara
karşıdır. Sanatçı, yaratıcı Tanrının ruhunu
bilinçsizce izler; onun yaptıklarını taklit etmez,
tabiatı canlandıran Tanrısal ruh gibi o da
yeniden, orijinal olarak yaratır, kullandığı eşyaya
can verir. Taklit; resim, heykel gibi bazı
sanatların vasıtası olabilir ama birçok sanatlarda
vasıta bile olamaz. Kaldı ki, birçok fotoğrafta,
plastik ve balmumundan yapılmış gerçeği aynen
taklit eden eserlerde bir sanatçı ruhu, bir estetik
heyecan duyulmuyor.
Monad
Monad (Yunanca μονάς Monas, μόνος monos,
"tek başına" dan sırayla "tekillik") [1], atıfta
kozmogonisine için, Yüce Varlık, ilahiyat veya
her şeyin bütünü. Kavramın Pisagorcular
tarafından tasarlandığı bildirildi ve çeşitli
şekillerde tek başına hareket eden tek bir
kaynağa veya bölünmez bir kökene veya her
ikisine birden atıfta bulunabilir. Kavram daha
sonra monaddan temel parçacık olarak söz eden
Gottfried Wilhelm Leibniz gibi diğer filozoflar
tarafından da benimsendi. Aynı insan grupları
tarafından eş zamanlı olarak tartışılan ve
tartışılan geometrik bir karşılığı vardı.
Nous
Nous, Latincede intelectus olarak kullanılan
Yunancada genel anlamda akıl ya da tin
anlamına gelen kelime. İlk olarak Anaksagoras
tarafından kullanılmıştır ve maddi olmayan
ancak evreni düzenleyen ilke anlamında bir
içerikle belirtilmiştir. Ayrıca us anlamında
insanın en yüksek yeteği olarak da kabul
edilmektedir. Platon özellikle idealara yönelmiş
düşünme girişimlerini nous olarak adlandırır.
Aristoteles ise kısmen farklı bir yönde hem
soyut hem de somut düşünme yetisini bu
şekilde adlandırır. Daha özel bir anlamda ise
düşüncenin ilkesi ya da geçici olmayan özü
olarak belirtilebilir. Bu tanımda Platoncu
Plotinus'ta görülür. Buna göre akıl ile kavranan
dünyanın ya da gerçekliğin, yani idealar
dünyasının ilkesidir nous.
Pathos
Pathos (Yunanca: πάθος páthos, "tecrübe,
tutku") retorikte konuşmayı inanılır kılan duygu
yüklü bir konuşma biçimidir. Böylesi bir
konuşma genelde dinleyicinin duygularına hitap
ederek onu etkilemeye çalışır. Bu özelliğiyle
pathos, tiyatral bir biçimde sergilenen ve bazı
durumlarda da belirli cümlelerin abartılı bir
telaffuz ile iletildiği bir konuşma biçimidir.
Varlık
Varlık, felsefenin temel kavramlarından birisidir.
Var olan ya da var olduğu söylenen şey, varlık
kavramının içeriğini oluşturur. İlk olarak Elea
okulu'nun öncüsü Parmanides tarafından
kullanıldığı sanılmaktadır. Farklı felsefe
okullarında ya da akımlarında farklı anlam
katmanların ele alınmakta ve tanımlanmaktadır.
Öznel ve nesnel varlık tanımları söz konusudur
ve bu varlık kavramı özellikle varlık teorisinde
(ontoloji de) temel bir rol oynar. Var olanın
varoluşu durumu, ancak var olan şeylerle varlık
arasında bir ayrım söz konusudur. Varlık
varolanların her birinde mevcut olan niteliktir
bir anlamda. Aristoteles varlığı varolanların
içerisindeki özdeş olan nitelikler olarak belirtir.
Bütün olanların genel kavramı. Gerçek varlık ve
düşünsel varlık olarak iki ayrı şekilde belirtilir.
Gerçek varlık varoluş olarak belirtilirken,
düşünsel varlık öz olarak belirtilir.