Osnove leksikologije i srodnih disciplina Danko Šipka

Leksička jedinica

Naziv „riječ“, kako se upotrebljava u svakodnevnom govoru u velikoj je mjeri višeznačan, pa

time i nepodesen za upotrebu u leksikologiji.

Kategorije ćemo izdvojiti pomoću nekoliko primjera.

1) On će raditi do pet sati.  Bit će na poslu do 5 sati.

2) Radiće u buregdžinici do kraja iduće godine.  Bit će zaposlenu buregdžinici.
3) Njemu ne radi telefon.  Njegov mobitel je u kvaru.
4) On je radio do pet sati.  Vrijeme je iskazano.
5) Radiće do pet sati.  Vrijeme je iskazano.

Leksema, kao vrijednost u jeziku, je suma i imenitelj svih realizacija, od njenih aloleksa, svih
pojedinačnih pojavljivanja u realizaciji sistema.

Alolekse se dije po tome da li se naredna aloleksa u nekom tekstu razlikuje od prethodne. Ako
ta razlika postoji, onda govorimo o različnicama.

Alolekse se dijele na: fizičke alolekse ( će raditi, radiće), funkcionalne alolekse (buduće,
sadašnje i prošlo vrijeme) i semantičke (obavljati neki rad, biti zaposlen, funkcionisati i sl.)
alolekse.

Fizičke se alolekse ubrajaju među dublete, alternativne leksemne forme, prema tradiciji.
Obično se samo ortografski dubleti smatraju aloleksima iste lekseme (npr hommage i omaž),
dok su fonetski (npr. uho i uvo), te morfološki dubleti (arhiv i arhiva) smatraju zasebnim
leksemama.

Funkcionalne alolekse mogu biti: oblici (padeži, glagolska vremena, načini i sl.), ukoliko je
funkcija izražena zasebnim fizičkim oblikom (oblik je jezička i funkcionalna aloleksa) ili
funkcija (npr. vremenska ili prostorna funkcija prijedloga), ako funkcionalnu ne prati i fizička
zasebnost.

Lekseme koje imaju oblik nazivaju se promjenljive, a koje nemaju nepromjenljive.

Semantičke alolekse zovu se polisemantičke lekseme (npr. navedeni glagol raditi), za razliku
od monosemantičkih leksema (npr. dobar dio termina), gdje leksemi odgovara samo jedna
semantička aloleksa. I jedna i druga grupa se svrstavaju među autosemantičke lekseme, za
razliku od sinsemantičkih ili funkcionalnih. (prijedlozi, veznici i partikule)

Lekseme i alolekse mogu se dijeliti po tome da li se sastoje od jednog ili više elemenata.
Tako je leksema obrati (jednočlana), a obrati bostan (dvočlana).

Tako postoje i jednočlane i višečlane alolekse, tj. iz nešto izmijenjenog ugla gledamo
kompaktne i diskontinuirane alolekse. Aloleksa oberem je jednočlana (kompaktna), a
aloleksa obrao sam višečlana (diskontinuirana).
 aloleksa
jednočlana višečlana
jednočlana obrati obrao sam
leksema višečlana obrati bostan

Jednočlane lekseme mogu se pojavljivati u formi jednočlanih višečlanih aloleksa.

Kriteriji po kojima se poznaje leksička jedinica:

a) pisanje između dvije bjeline;
b) intonaciona cjelovitost u izgovoru;
c) samostalnost;
d) nepremjestivost dijelova;
e) posjedovanje značenja;
f) promjena informativne strukture iskaza.

Leksikon je leksička jedinica i leksikon.

LEKSIČKA JEDINICA

Vrsta leksičkih jedinica

Leksem, kao element sistema, treba razlikovati od aloleksa i njihove realizacije, a oboje treba
razlikovati od morfema, koje nisu direktno konstituivni elementi leksikona, ali jesu direktni
(direktni su konstituenti leksema), a uz to su izvor popunjavanja leksikona, te njihovih
konstituineta alomorfi), što se vidi iz sljedeće sheme:

samostalnost + direktna nesamostalnost + indirektna

konstituentnost konstituentnost

pripadnost leksema morfema

leksikonu
aloleksa alomorfi
pripadnost

realizaciji

Lekseme i alolekse mogu se dijelizi po različitim osnovima:

značenjski kriterijum

lekseme alolekse
semantičke fizičke
monosemantičke funkcionalne
 polisemantičke semantičke
funckionalne

jezički kriterijum

lekseme alolekse

jednočlane kompaktne
višečlane diskontinuirane

Morfeme koje ulaze u sastav leksikona (korijenskih i tvorbenih) dijele se prvenstveno na

osnovne uloge koju imaju u procesu tvorenja novih leksičkih jedinica.

Leksičko značenje

Fukncija leksičkog značenja kojom se predstavlja neki pojam (kojom znak znači) zove se
designacija. Ona kojom se ospoljava izraz,odnosno izaziva reakcija učesnika u
komunikacijskom činu je konotacija, a ona kojom se upućuje na realije denotacija.

Designacija je u domenu proučavanja poddiscipline leksičke semantike: semasiologije (ona

proučava „kako leksema znači“, denotacija u domenu onomasiologije (ona proučava „kako
leksema označava“), dok je konotacija zanimljiva za leksikološku stilistiku.

Designat je ono koje sadrži označeno, konotacija, koja sadrži dodatne, pretežno vrednosne
komponente) i domen primjene (koja sadrži podatke o tome na koje se sve realije značenje
proteže).

Primjer. Lekseme smrt, bolest, napetost označavaju određena ljudska stanja, baš kao i
rođenje, zdravlje, opusštenost, i to je njihova designacija. Konotacija, asocijacije koje se
pripisuju prvoj i drugoj leksemi su drugačije.

Domen primjene ilistruju lekseme bir i plata. Mada obje označavaju mjesečnu nagradu za
obavljeni posao, razlika je u tome što je prvi naziv primjenjivan u slučaju učitelja i sveštenika,
a drugi u ostalim profesijama.

Sljedeći problem je utvrđivanje karaktera leksičkog značenja u cjelini i njegovim

komponentama. Naime, samo kod pojedinih riječi moguće je utvrditi spisak potrebnih i
dovoljnih uslova za određivanje designativne komponente. Takvi su nazivi za rodbinske
odnose, gdje npr. jasno može da se odredi da je tetka osobe A sestra njene majke ili oca. Za
većinu drugih riječi nije moguće jasno tako određenje. Pojava da se značenje riječi ne može
jasno odrediti, odnosno da se značenje jedne riječi preklapa sa značenjem druge zove se
fenomen nejasnih rubova.
Klasičan je u toj oblasti Labovljev crtež nekoliko posuda sa ručkom, a različite dubine, za
koje treba odrediti da li su vaza, vrč, šolja ili zdjela.
Prepreka jasnom određivanju značenja je i to što pripadnost nadređenoj značenjskoj cjelini
nije uvijek ostvareno jednim zajedničkim imeniteljem za sve podređene elemente, nego
mnoštvom veza i sličnosti među njima, ta se pojava naziva sindrom porodične sličnosti.
Različite aktivnosti ne pripadaju igrama po jednom jedinom zajedničkom imenitelju, nego po
sličnostima i vezama među pojedinim od njih: kartaške igre, šah, tenis, tenis, ringe-raja.

Tzv. jezičko i enciklopedijskog znanja. U značenje treba da uđu samo podaci iz oblasti
jezičkog znanja. Ugrubo uzev, u jezičko znanje ulazi samo ono što je dovoljno da bi se
određeno značenje razgraničilo od drugih i odredili njegovi odnosi prema njima.

Enciklopedijsko znanje, s druge strane je obuhvata sve ono što određena društvena grupa ili
pojedinac zna o pojmu koji dato značenje izražava.
Tako npr. u jezičko znanje o riječi automobil ulazi prvenstveno to da se radi o motornom
vozilu sa četiri točka namijenjenom prevozu manjeg broja (obično do 5) osoba, dok u
enciklopedijsko znanje porede svega toga ulazi i sva sila podataka o vrstama i matkama
automobila, njegovim dijelovima itd.

Osnovna hipoteza na kojoj se zasniva komponencijalna analiza hipoteza o obilježjima, jeste

da je leksičko značenje moguće raščlaniti na određen broj raščlanjivih elemenata. Njeni su
principi po Ludiju moguća kombinovanja obilježja, mogućnost analite, mogućnost parafraze
do pomoću njih i njihova razdvojivost.

Lipika je tvrdio da se riječi mogu raščlaniti na, u njegovoj terminologiji, figure sadržaja
tvrdio kao u primjerima: ovan „on-ovca“, ovca „ona-ovca“, muškarac „on-ljudsko biće“.

Te neraščlanjive konstituente leksičkog značenja različito su nazivima pojedinim pristupima

leksičkom značenju, pa su poznate: seme, semantičke komponente, značenjski atomi,
semantički primitivi, semantička obilježja i semantičke odlike.
U komponencijalnoj analizi od značaja je hijerarhizam primitiva, čijim je najčešćim izrazom
izdvajanje centralne seme ili arhiseme, one koja obuhvata +, koja je, drugim rijelima
nadređena drugim riiječima nadređena svim ostalim u semantičkoj strukturi.

Lakoća raščlanjivanja, dijeljenje obilježja i njihova višekratnost vidljiva je naročito u takvim

nizovima kao:
muškarac +odraslo + muško
žena +odraslo - muško
dječak -odraslo + muško
djevojčica -odraslo - muško

A isto tako i u klasničnim primjerima kod glagola:

umrijeti = postati ne živ
ubiti = (učiniti) uzrokovati postati ne živ
slomiti = (uzrokovati) postati ne cijelo.

Postoje 7 obilježja (primitiva) i detaljna objašnjenja o svakom od njih u Lipke:

1. denotativna +/- ljudsko u djevojčica : kujica

2. konotativna +/- arhaično at : konj
3. relaciona  roditelj otac : sin
4. prenosna  čvrsto > piti
5. deiktička +/- slijedeći sada : onda
6. inferencijalna štap udarati
7. distinktivna sva osim 6

Denotativna obilježja su najvažnija i inherentna, tj. uvijek su obavezno prisutna ili odsutna.
Ona odražavaju „deskriptivno značenje“ (bitni element značenja „djevojčica“ u odnosu na
„kujica“ i niz drugih je ljudskost).

Konotativna se odnose na konotativnu komponentu leksičkog značenja (značenje „at“ ima

konotaciju poetičnosti).

Relaciona izražavaju odnose među primitivima, odnosno leksemama („otac“ je u relaciji

roditeljstva prema „sin“).

Prenosna određuju odnose u realizacijskom nisu („piti“ se može samo nešto što je tečno,
odnosno ne-čvrsto).

Deiktička odražavaju fizičke (vremensko-prostorne), relacije („sada“ dolazi poslije „onda“).

Inferencijalna su ona obilježja koja određeno značenje uobičajno podrazumijeva (englesko

značenje „beat“ udarati – uobičajeno podrazumijeva upotrebu štapa).

Distinktivna obuhvataju ptvih pet obilježja, jer su sva inherenta i obavezna.

Teorija prototipa tvrdi da se značenje postavi kao prototip odnosno ono što se tipično
smatra datom kategorijom, prema tome se poredi svako pojedinačno ostvarenje, i to tako da se
ne očekuje njegovor potpuno slaganje sa prototipom.

Jasno je da su golub i vrabac mnogo bolji primjeri (protitpi) za kategoriju ptica, nego pingvin
i noj.

STRUKTURA OPŠTEG LEKSIKONA

Pojam opšteg leksikona

Opšti leksikon obuhvata svu postojeću i moguću leksičku masu.

Od njega treba razlikovati zajednički leksikon, onu leksičku masu koju određena društvena
zajednica posjeduje kao kolektivno iskustvo, te mentalni leksikon, leksičku masu u svijesti
pojedinca.

Prvo razgraničenje koje se svakako može napraviti jeste na fondove (zalihu) i potencijale u
opštem leksikonu, a fondovi se dalje dijele na aktivne i pasivne.

Leksički fond predstavlja svu onu leksiku koja jeste ili je bila u njemu prisutna. Leksički fond
predstavlja svu onu leksiku koja jeste ili je bila već u njemu prisutna.
Leksički potencijal predstavlja sve one riječi koje bi u njega trebale ući, za koje ne postoje
zapreke (npr. fonetske, kao za niz *zagrlj ili morfološke kao za imaginarnu rijel *ospatra
srednjeg roda).

Aktivni leksički fond obuhvata onu leksiku koja se u upotrebi opšteg leksikona može i
proizvoditi i primati (dakle biti i ulaz i izlaz), a pasivni su oni koji se mogu samo primati
( dakle koji su u upotrebi samo ulaz).

U leksičkom fondu treba treba razlikovati centar i periferiju /lekseme u centru upotrebljavaju
se više, a lekseme sa periferije manje).

Npr. U leksički fond jezika spadaju, sve one lekseme koje možemo naći u nekom od njegovih
rječnika. U njegov potencijal spadaju sve one ovjerene kombinacije koje još uvijek nisu ušle u
leksikon,

Lekseme iz leksičkog fonda ulaze u relacije.

Npr. Leksema veče ima sljedeće relacije: antonimsku prema leksemi jutro (suprotnost),
dubletnu prem leksemi večer (isto značenje, isti korijen, različita forma), meronomsku sa
leksemom dan „24 sata“ (veče je dio dana), relacijske varijantske markiranosti sa svim
leksemama koje pripadaju istočnoj varijanti itd.

Elementi i njihove relacije

Osnovu podjelu tipova relacije zasnivamo na dvodjelnoj koncepciji znaka. Postoje relacije
zasnovane na sadržini lekseme, sadržinske (npr. odnos suprotnosti između dvije lekseme:
živ:mrtav), one koje se zasnivaju samo na obliku formalne (npr. lekseme koje se rimuju
bor:dvor), te one za koje su relevantna oba plana sadržinsko-formalne (npr. jednaka forma
različita sadržina: kosa „vlasi“: kosa „oruđe“).

Sfera designacije, designativne (navedeni primjer živ:mrtav) od onih iz sfere denotacije,

denotativne (npt. različite meronomije, kao što su nazivi za dijelove tijela ruka:prst).

Primjena dovdjelne koncepcije znaka na početnom nivou klasifikovanja tipova relacije bitna
je zato što su relacije koje se zasnivaju na sadržini univerzalne, ili vezane za kulturu, dok su
one druge vezane za konkretan jezik. Kod sadržinskim relacija neophodno je da lekseme
imaju istu vrstu rijeli, dok to kod formalnih i sadržinsko-formalnih relacija nije obavezno.

Relacije u leksičkom sistemu mogu se shvatati kao veze među leksemama koje ih povezuju u
mrežu. Jasno je da konkretne leksičke jedinice mogu stupati u više različitih relacija
istovremeno. Tako npr. kosa „dlaka na glavi kod ljudei“ stupa istovremeno u sadržinsku
relaciju sinonimije sa vlasi, formalni odnos rimotvornost sa rosa, te sadržinsko-formalnu
relaciju homonimije sa kosa „poloprivredna alatka“.

Sadržinske su relacije jedna od centralnih tema proučavanja leksičke semantike, odnosno

njenih grana samasiologije i onomasiologije (koje su određene u prethodnom poglavnju). U
designativne sadržinske relacije po tradiciji ubrajaju se sinonimija, međuleksemska
dubletnost i antonimija, koja se opet granaju na niz podtipova, dok su denotativne
sadržinske taksonomije, meronomije i hijerarhije bez grananja.
Za sve njih je zajedničko da se na nivou forme među njima ne ostvaruje nikakav odnos koji bi
bio relevantan za uspostavljanje navedenih relacija. Zajedničko je i to da na nivou sadržaja
mora postojati zajednički imenitelj koji služi kao osnov za uspostavljanje relacije, što se
lekseme razlikuju od onih među kojima se relacije ne uspostavljaju i ne mogu se uspostavljati
(izuzev u poetskom ili poremećenom iskazu), kao što su, npr. karburator:tufahija,
dlaka:satelit.

Designativne sadržinske relacije zasnivaju se na relacijama designata dvije ili više leksema.
Tako govorimo o sinonimskim, dubletnim i antonismkim parovima, odnosno gnijezdima.
Gnijezdo je produkt relacije u parovima koji ga sačinjavaju.

Sinonimija je relacija između dvije lekseme različitog korijena, a identičnog ili približno
jednakog sadržaja.
Različitost korijena bitna je za razgraničenje od međuleksemske dubletnosti.
Postoje dva tipa sinonimije: istoznačnost (apsolutna sinonimija) i bliskoznačnost
(partikularna sinonimija).
Istoznačnost se javlja kod tremina: hard disk:tvrd disk, tifilitis:kakitis. Dvije lekseme
obavljaju funkciju koju može da obavlja samo jedna, istoznačnost je sasvim prirodna.
Ova relacije se formulno može predstaviti odnosom značenja A=B.
U slučaju bliskoznačnosti postoji razlika u:
a) nekom segmentu leksičkog značenja: designacija, konotacija ili domenu primjene, i/ili
b) opsegu polisemije strukture koja stupa u taj odnos, i/ili
c) upotrebnim karakteristikama leksema.
S obzirom na to kojio je obim polisemijske strukture zahvaćen sinonimskim odnosom
razlikujemo totalnu i parcijalnu sinonimiju. U prvom slučaju u odnos stupa cjelokupna
polisemijska struktura (npr. grip:influenca, crpka:pumpa), dok se u drugom relacija
uspostavlja među pojedinim njenim dijelovima (npr. stroj „naprava“:mašina, ali ne i stroj
„vojna formacija“). Oba su ova tipa, podvrste bliskoznačnosti. Dalja klasifikacija obično se ne
vrši u druga dva segmenta, gdje se mogu ispoljiti razlike, mada bi se i to dalo učiniti.
Sličnost značenja zasniva se na poklapanju kriterijskih obilježja designata. Sve ostalo može da
se razlikuje. Tako npr. glakolske lekseme koje označavaju završavanje života kao: preminuti,
umrijeti, poginuzi, crći, lipsati, odapeti u našem jeziku smatraju se bliskoznačnicama
(podudara im se upravo to kriterijsko obilježje designata da označavaju završavanje života),
iako postoje razlike u svim segmentima:
a) designaciji (poginuti podrazumijeva nasilnu smrt, što nije obavezno slučaj sa umrijeti),
b) konotaciji (odapeti ima šaljivu konotaciju, dok je npr. umrijeti negativno),
c) domenu primjene (preminuti se ne primjenjuje na životinje, dok je lipsati rezervisano za stoku),
d) opsega polisemijske strukture (crći ima širu polisemijsku stukturu od preminuti)
e) upotrebnim karakteristikama (crći se koristi i u automehaničarskoj terminologiji, dok je preminuti
rezervisano za zvanična saopštenja).

Postoji puna i djelimična kontekstualna kompatibilnost i/ili iz nekog drugog. Kompatibilnost zavisi ne
samo od leksemskih karakteristika nego i od kontekstnog okruženja. Isti sinonimski par može biti
kompatibilan i inkompatibilan u dva različita, čak i minimalna konteksta, npr.
pokvaren puter =užegao puter;
pokvarena jaja <> *užegla jaja.

Iz tekstualne distribucije proizilaze semantičke i stilističke funkcije sinonima. Semantičke funkcije

uključuju varijaciju i precizaciju, a kod stilske markiranost je po različitim osnovama.

Međuleksički dubleti mogu se ugrubo definisati kao različite lekseme istog korijena, a identičnog
značenja. Odnos značenja, formulno se predstavlja kao i kod istoznačnica: A=B.
Međuleksičke dublete možemo dijeliti na morfološke (npr. arhiv:arhiva) i fonemske (npr. uvo:uho,
jeftin:jeftin).

Antonimi su različite lekseme suprotnog značenja.

Cruse izdvaja tri tipa suprotnosti: komplementarna – dvije lekseme potpuno pokrivaju neki pojmovni
domen, a međusobno su isključive (tačno:pogrešno, živ:mrtav, otvoren:zarvoren); antonimsku , gdje
postoji graduelnost suprotnosti, a pokrivanje pojmovnog domena nije potpuno, postoji „Ničija
zemlja“: br:spor, lahak:težak, dobar:loš, i direkciona, gdje se radi o suprotnim smjerovima djelovanja,
usmjerenja ili postojanja: spuštati se: penjati se, sjever:jug, naprijed:nazad itd. Postoje i podtipovi
unutar ovih tipova.

Moguće je uspostavljanje antonismke relacije među leksemama u cjelini – i leksička antonomija: (npr.
hipertenzija: hipotenzija, antifašistički:profašistički), a relacija se može uspostaviti i samo među
pojedinačnim značenjima – semantička antonimija (npr. suv „ne-mokar“: mokar, suv „bezvodan“:
vlažan, / o klimi/, suv „opor“: sladak /o vinu/.

Kako se već iz navedenih primjera vidi, uspostavljanje antonimskog odnosa, antonimizacija, ostvaruje
se ili suprostavljanjem leksema – leksička antonimizacija, ostvaruje se ili suporstavljanjem leksema –
leksička antonimizacija (crno: bijelo, noć:dan), ili suprostavljanjem tvorbenih elemenata kod leksema
istog korijena – tvorbena antonimizacija (napad:protivnapad, antifašistički:profašistički).

Denotativne sadržinske relacije obuhvataju taksonomije, meronomije, re hijerarhije bez grananja.

Te se relacije ostvaruju unutar cjeline leksema okupljenih po povezanosti denotata, što se, po
leksikološkoj tradiciji (naročito germanskoj i slovenskoj) naziva leksičko ili semantičko polje.

Pregled takosnomije semantičkih polja daje Tom McArthur, tj. tipove narajanja:
A Život i živa bića,
B Tijelo: njegove funckije i stanje,
C Ljudi i porodica,
D Građevine, kuće, dom, odjeća, stvari u pojedinačnom vlasništvu i njega tijela,
E Hrana piće i obrađivanja
F Osjećanje, emocije, stavovi i čula,
G Misao i komunikacija, jezik i gramatika,
H Supstance, materijali, predmeti i oprema,
I Umjetnost i zanati, nauka i tehnologija, industrija i obrazovanje,
J Brojevi, mjerenje, novac i trgovina,
K Zabava, sportovi i igre
L Prstor i vrijeme,
M Pokreti, lokacije, putovanje i prevoz
N Opšti i apstraktni nazivi. Takosonomija je namijenjena tematskim rječnicima.

Takosnomije su organizovane na principu subordinacije A =B. Tako npr, u taksonomiji životinjskih

vrsta, životinja:kičmenjak:sisar:primat:gorila svaka naredna kategorija jeste ona prethodna
( kičmenjak jeste životinja, sisar jeste kičmenjak itd).

Kičmenjaci (hiperonim)

ribe vodozemci gmizavci ptice sisari (hiponim)

Unutar taksonomije svaki nadređeni termin je hiperonim onog podređenog, a podređeni je u

odnosu na njega hiponim. A posljednji je u odnosu na prethodni u odnosu subordinacije. Više
termina na istom hijerarhijskom nivou u odnosu na onaj nadređeni u odnosu su ko-
subordiniranosti, oni su mu ko-hiponimi.

Meronomijesu princip organizovanja realija princip fizičke i funkcionalne organizacije

materije, najčešće artefakakata.

Hijerarhije bez grananja organizovane su na principu naporednosti elemenara. Kategorije

su međusobno povezane, ali tako da nijedna nije potkategorija druge. Osnovni princip njihove
organizacije jesu cikličnost i linearnost. Tipičan primjer za to jesu nazivi za strane svijeta:
istok:jug:zapad:sjever, gdje postoji mogućnost upotpunjavanja niza nazivima kao jugoistok,
jug-jugoistok, a ti nazivi opet ne uspostavljaju međusobno ni relaciju A jeste B, ni A je dio B.
Jugoistok niti je istok niti je njegov dio. Slično je i sa nazivima za dane u sedmici i mjesece.

Formalne relacije podrazumijevaju podudarnost ili sličnost pojedinih elemenata leksemske

forme. Najočitiji primjer tog podudaranja jesu lekseme koje se rimuju. Ovdje ćemo ih zvati
rimotvorne lekseme.

U sadržinsko-formalnu kategoriju spadaju relacije koje se obuhvataju nepreciznim terminom:

homonimija, te one na koje se odnosi naziv paronimija.

Homonimija se zasniva na podudarnisti forme i nepovezanosti sadržaja. Postoji

homonimnost (homonimska relacija u leksikonu, leksičkom sistemu nekog jezika,
homonimičnost (homonisku relaciju u tekstu), te rječničku homonimiju.

Homonimnost se može podijeliti iz dvije perspektive:

1) po tome koje osobine parovi imaju sami po sebi,
2) po mogućnosti njihovog podudaranja u tekstu.
Po kriteriju koje osobine parovi imaju sami po sebu izdvajaju se sljedeći tipovi:

A) potpuna homonimija

a) puna homonimija – àtlās (tkanina) i àtlās (zbiraka karata)

b) homografija – lűk (biljka) i lûk (oruđe) – isto se piše, a različit akcent.
c) homotonija Àtlās (planina) i àtlās (zbirka karata) – isto se izgovaraju a različito pišu.
d) homofonija: Àzija (kontinent) i àzija (pismo) - ste foneme, a ne pišu se isto, ali se
izgovaraju isto.

B) djelimična homonimija
1) homoformija (Različite vrste riječi)
a) puna homoformija – stō (dio namještaja) i stō (stotina)
b) homografija bésan, -na, -no (bijesan), bèsan –ana, -ano ( insomničan)
c) homotonija sív (sive boje): SIV (Savezno izvršno vijeće)
d) homofonija sív (sive boje): SIV (Savezno izvršno vijeće).

2) homomorfija (Različiti rodovi)

a) puna homomorfija – brica f (britva) i brica m. (berberin)
b) homografija baka (vojnika) i baaka (nana)
c) homotonija sjova f( drvo) i Jova m (lično ime)
d) homofonija iva f (drvo) i Iva m. (lično ime).

Po prvom kriterijumu dijelimo one parove koji se mogu naći u svim tipovima teksta koji se
realizuju samo u pisanom ili govorenom tekstu, te one koji se, osim uz neke izuzetke (tipa
SANJA SANJA SEDMICU – N imena Sanja i 3.l.prez.gl. sanjati: sanja) ne realizuju nigdje.

Po drugom kriterijumu razlikujemo vremenski, teritorijalno ili funkcionalno jednako i

nejednako raslojene leskeme.

Homonimičnost može biti homoformička, kad se svije lekseme nalaze u istoj formi, kao u
pomenutim primjerima Nezadovoljstvo u mandarinskoj dolini, te monoformička, kad svaka
leksema ima svoju zasebnu formu. Vlada ne vlada.

Paronimi su dvije lekseme slične, odnosno (djelimično) podudarne forme u bilo kojoj njenoj
realizaciji, a različitog značenja. Radi se po pravilu etimološkoj srodnosti ili istovjetnosti, što
je i razgraničavajući faktor od homonimije, npr. zavezati:svezati, spomenar:spomenik, dobro
(pridjev): dobro(imenica), mlada (imenica), : mlada ( pridjev ženskog roda).

Kvantitativne odlike i njihovo mjerenje

Prosječni govornik govori sa oko 50 000 riječi.
Oslanjajući se na postojeće radove, i unoseći izvjesnu dozu novog, Lipka izdvaja šest kategorija: regia
(npr. američki engleski), obrazovanje i socijalni status (npr. sleng), tema (npr. pravno), medijum (npr.
poetski), stav (npr. humorno), te interferencija (npr. francuski). Lipka istovremeno naglašava razliku
među onim faktorima koji zavise od korisnika (region, društvena grupa) i onih koji zavise od
korištenja jezika (polje diskursa, medijum, stav).

Radanović (1986) izdvaja 1. teritorijalno raslojavanje (varijantsko i dijalekatsko), 2. socijalno

raslojavanje (sociolekti), 3. individualno raslojavanje (idiolekti), te 4. funkcionalno raslojavanje
(tematski, disciplinski i situacioni stilovi).

Raslojavanjee zavisno od konteksta

Temeljna diona u raslojavanju zavisnom od konteksta jeste lučenje standardne i neraslojene

od nestandardne leksike. Dioba nije leksikološka, nego potiče od razlikovanja standardnog i
nestandardnog u jeziku uopće, odnosno izdvajanja standardnog i nestandardnog jezika.

Opšteupotrebnu leksika označava relativno rijetkim leksemama koje nemaju ograničenja u

upotrebi, dakle leksemama koje su potpuno nemarkirane. Takav je npr. najveći broj veznika i
prijedloga: a, i, do, sa, iz, itd. kao dio onog leksikona koji je naslijeđen od praslovenske
starine: ruke, noga, brat.

Lekseme raslojeno po varijantskoj raslojenosti su varijantizmi. Najgrublja podjela leksičke

mase po ovom principu podrazumijeva izdvajanje vrijednosti za istočnu (srpsku) i zapadnu
(hrvatsku) varijantu. Prve bismo mogli nazvati serbizmi, a druge kroatizmi. Srbizmi su:
hleb, voz, januar, a kroatizmi su: kruh, vlak, sječanj. U većini slučajeva razlika je formalna
(razlikuje se oblik leksema), ali je moguće da se javi i semasiološka razlika: npr. sat =škoslki
sat (kroatizam) = 60 minuta (serbizam).

Među varijantizme se mogu ubrojiti i lekseme koje se razlikuju na fonetskom, odnosno

morfološkom planu: gluv:gluh, općina:opština, autobuski:autobusni, definisatu:definirati.

Funkcionalna raslojenst podrazumijeva sfere ljudske djelatnosti gdje se određena leksema

može pojaviti, odnosno markiranost leksema prema tim sferama upotrebe.

Prva se vrijednost u toj kategoriji odnosi na oblast nauke. Lekseme markirane svojom
vezanošču za tu sferu zovu termini, npr. aminoglukoza, superprovodnik, jon itd. Ovim slojem
leksikona bavi se terminologija

Na istom mjestu govori se i o nomenklaturnim nazivima, leksemama vezanim za stručnu

sferu upotrebe, koje označavaju konkretne predmete i aktivnosti unutar dane profesije, npr.
okasti krst, dežura, presovanje i sl.

Leksika vezana za hopije se naziva hobizmi. Radi se o leksemama kao što su serija „niz
srodnih predmeta koji se skupljaju“ mijenjati „dobivati jedan za drugi predmet skupljanja“,
kavez i slično.

Leksika vezana za sferu igara se naziva ludizmi, npr. adut, kocka, gol, aut i slično.

Artizmi su leksika vezana za sferu upotrebe u umjetnosti. Najkarakterističniji za ovu

kategoriju jesu poetizmi: at (konj), buj (bujanje) i sl. Artizme treba razlikovati od termina što
se koriste u naukama koje proučavaju pojedine umjetnosti.

Među artizmima javljaju se individualizmi, lekseme koje se sreću samo na jednom mjestu,
odnosno imaju samo jedne osobe ili izraze i hapaksi, lekseme koje se sreću samo na jednom
mjestu, tj. imaju samo jednu potvrdu.
Hapksima obuluje poezija međuratne avangarde. Npr. leksema barbarogenije, individualizam
karakterističan za stvaralaštvo Ljubomira Micića, a primjer hapaksa je leksema okolosek
potvrđene u pjesmi Dragana Aleksića.

Teritorijalno raslojavanje leksema

Mediteranizmi su u najvećoj mjeri čakavizmi, ali se javljaju i u onim primorskim oblastima

gdje se govori štokavskim dijalektom: peškarija „ribarnica“, dardin „vrt“, riva „pristanište i
šetalište“. Radi se uglavnom o romantizmima. I ovdje je moguće svrstati fonološki i
morfološki obilježene lekseme: jubav, crikva, maška.

Dinarizmi su prvenstveno obilježeni leksikon orijentalnog porijekla, koja ide od one širokog
raspona, što se koristi i izvan dinarskog pojasa, npr. pendžer, avlija, do one koja se koristi
samo kod stanovnika dinarskog pojasa islamske vjerosipovjesti dunjaluk, insan, hajvan.
Naravno, sloj orijentalizama nije i jedini koji karakterizira dinarsku oblas npr. nomadsko
stočarstvo, koji su uglavnom karpatizmi.

Panonizmi su obilježeni leksemama stranog porijekla, ali ungarizmima, npr. falat (komad),
baka (prost vojnik).

Profesionnalizme treba razlikovati od stručnih naziva i naučnih termina. Ovdje se radi o

nestandardnoj leksici koju koriste pripadnici određenih profesija, prvenstveno zanata,
guminggeleng (gumeni zglob).

Lekseme iz oblasti narodnih taksonomija možemo zvati populizmima.

Treba objasniti izdvajanje narodnih taksonomija. U tu kategoriju spada leksika koja nije u
upotrebi neke profesije, ni određene društveme grupe, nego se vezuje za opšti svakodnevni
život u prvom redu kuću i pokućstvo.

Prvenstveno ih obilježavaju lekseme iz sfere kuće i pokućstva: store (zavjese), vimati (čistiti
deterdžentom „Vim“). Kod populizama je moguće da obilježeno bude samoj edna riječ npr.
uraditi (pospremiti sobu).

Najizrazitija vrijednost u kategoriji leksema vezanih za osobu koja ih upotrebljava jeste

leksika dječijeg govora – nazivamo ih za potrebe ove knjige infantizmi (kaša(kašika), kuca
(pas), papa (jelo)). Postoji i leksika koju upotrebljavaju samo žene: feminizmi, odnosno samo
muškarci maskulinizmi.

Leksemska valenstnost i njeno re-kreiranje

Semantičke karakteristike leksema uslovljavaju mogućnost njihovog kombinovanja sa drugim

leksemama, odnosno mogućnost pojavljivanja neke lekseme u određenom tekstu. Tu
mogućnost vezivanja sa nekom drugom leksemom, odnosno za neki tekst nazivamo
leksičkom valentnošću, koju opet dijelimo na međuleksemsku i leksemsko telsktualnu
valentnost.

Leksička valentnost ima svoje sistemske vrijednosti, koje se u tekstu ostvaruju kao
standardne vrijednosti. Tako npr. leksema preminuti pokazuje valentnost prema leksemama
koje obilježavaju ljudska bića i tekstualnim grupama koje imaju izvjestan stepen formalnosti.

slovenizmi

-crkvenoslovenizmi
-rusizmi
-bohemizmi

romanizmi

-galicizmi
-talijanizmi
-poznolatinizmi
-latinizmi

grecizmi internacionalizam

- vizantizmi
- helenizmi

germanizmi

anglicizmi

hungarizmi

orijentalizmi

prabalkanizmi

Ima i riječi svedskog porijekla (nikl), austrijskog (kengur) ili američkog indijanskog jezika
(mokasine).
Slovenizmi potiču iz tri slovenska izvora. Crkvenoslovenizmi su doprinijeli obogaćivanju
leksike iz duhovne sfere: blagosloviti, božanstvo, jedinstvo, preljuba, srdostvo. Ta leksika
dolazila je u dva talasa: a) putem crkve, i b) zahvatima V. S. Karadžića, naročito pri
prevođenju Novog zavjeta. Ovisno od vremena i porijekla ulaska možemo razgraničiti:
staroslovenizme (odnosno leksiku koja potiče iz kanonskog staroslavenskog),
srpskoslovenizme, ruskoslovenizme, slavenosrbizme itd.

Rusismi su: gord, ličnost, obmana, razočarati, strog, boljševik, glasnost.

Bohemizmi, leksika iz češkog, npr. časopis, naslov, prednost, učinak, zbirka.

Romanizmi, leksika iz romanskih jezika, od najranijih je vremena popunjavala

srpskohrvatski vokabular. Vremenski, prvi su ulazili poznolatinizmi, lekseme poznolatinskih
govora koje su Sloveni zatekli na Balkanu. Takve su lekseme: bosiljak, cer, jegulja i dr.
Potom dolaze dalmatizmi, riječi kasnije izumrlog dalmatinskog jezika: blitva, jarbol, lignje.
Slijede talijanizmi: čavao, kopitan, komesar. Galicizmi su riječi iz francuskog jezika, dolaze
kasnije u 19. st. i početkom 20 vijeka: angažman, parfem, soliter. Latinizmi i grecizmi
nekada pomiješani sa hibridima su ušle putem naglog razvoja terminologije. A leksika
porijeklom iz ta dva jezika naziva se internacionalizmima. To su: atom, demokratija,
energija, metafora, gramatika.

Germanizmi su riječi iz njemačkog porijekla: iceg, kuhinja, kugla, kofer, šina... I mnogo
automehaničarske leksike.

Anglicizmi su iz engleskog jezika. Engleski jezik je čvrsto preuzeo ulogu internacionalnog

jezika: boks, softver, hardver, lift, snajper, tenk, trolejbus laser, aut, bojler, tinejdžer i dr.

Ungarizmi ulaze na osnovu teritorijalne bliskosti i državne potčinjenosti Hrvata i dijelom

Srba: kip, varoš, cipela, gazda, lopov, šator.

Orijentalizmi su posljedica dugogodišnje osmanlijske vlasti. Radi se o turcizmima,

arabizmima i farsizmima (riječi perzijskog jezika): alat, pendžer, inat, sevdah, boja.

Prabalkanizmi su lekseme preuzete iz jezika prastanovnika Balkanskog poluostrva: balega,

čuka, kopile i dr.

LEKSIKOLOGIJA I NJENE DISCIPLINE

Lingvistička disciplina leksikologija za svoj predmet ima proučavanje leksičkih jedinica i

leksikona.