Araling Panlipunan
gawa sa materyales na may halaga tulad
Ang Sektor ng Pananalapi
 Pera – ito ay anumang tinatanggap at
ginagamit sa palitan ng produkto at
serbisyo sa isang lugar o panahon. Ang
salapi ay ginagamit na
“tagapamagitan” sa transaksyon ng
sambahayan at iba pang sektor ng
ekonomiya.
 Konsepto ng Liquidity kahit anong gamit
na maaring ibayad ay liquid. Batay sa
kahulugan ng liquidity ang pera ay:
 M1 = Cash at nakalagak na tseke
 M2 = M1 + Impok + Time Deposits
 M3 = M2 + Iba pang panghaliling
deposito (deposite substitutes)
 Ang M1 ang pinaka madaling gamitin,
kasunod ang M2 na kailangan maging pera
muna bago magamit. Ang M3 ay binubuo ng
mga bonds at stock certificates ng mga
korporasyon na kailangang ipagbili bago
maging pera.
 Pinagmulan ng Pera
- “Barter System” pinakaunang sistema ng
palitan produkto sa produkto - hindi
nagtagal dahil:
- 1) mahirap magtugma o magpareho ang
pangangailangan ng tao.
- 2) hindi patas ang sukat at halaga ng
produkto.
- 3) maraming produkto ang hindi naitatago
ng matagal.
- 4) mahirap bitbitin ang produkto bilang
pamalit.
 Mga gamit ng Pera
1. Instrumento ng palitan – upang
mapadali ang transaksyon,
kinakailangan ng isang instrument
bilang pamalit at ito ay
ginagampanan ng pera.
2. Pamantayan ng halaga – sa
pamamagitan ng pera, ang bawat
produkto o serbisyo ay nagkakaroon
ng presyo.
3. Mapanatili ang halaga ng produkto sa
pamamagitan ng pera – maraming
produkto ang hindi maaaring iimbak
ng matagal.
4. Batayan sa pagpapautang at pambayad-
utang – pera ang karaniwang
ipinauutang.
 Katangian ng pera
1. Tinatanggap ng lahat
2. Madaling dalhin
3. Maaring hatiin
4. Madaling baguhin ang suplay
5. Matatag ang piso
6. Madaling makilala
7. Uniporme ang pera
8. Madaling ipamalit
 Ang suplay ng pera
 Barya – may intrinsic value sapagkat
ng pilak at ginto.
 Papel – kailangan may lagda ng pinuno
ng bansa at ng bangko sentral.
 Tseke- pamalit sa malalaking
transaksyon:
1) Hindi lahat ay maaring magkaroon ng
tseke.
2) Hindi tinatanggap ang tseke sa
maraming pagkakataon.
3) Hindi maaaring ipambayad sa maliliit
na transaksyon.
 Pangungutang- isinasagawa ng dalawang
partido (nagpapautang, nangungutang)
 Mga batayan na dapat isinasaalang-alang
sa pagpapautang
1. Pagkatao ng nangungutang
2. Kakayahang magbayad
3. Saan gagamitin
4. Kolateral
5. Kalagayan ng bansa
 Mga pakinabang sa pagpapautang
 Maaaring gamitin kung walang pera
 Naisasakatuparan ang anumang
pamumuhunang nangangailangan ng
malaking halaga
 Nagtataguyod ng episyenteng paggamit
ng yaman ng bansa – sa pamamagitan
ng pangungutang nagagamit ng husto
ang mga salik ng produksyon
 Tumutulong sa pagpapaunlad ng bansa
at pagbibigay ng sapat na serbisyo-
publiko – kapag kapos sa pondo
umuutang ang bansa
 Ginagamit sa panahon ng kagipitan –
nagagamit sa mga pangyyayaring di
inaasahan.
 Patakarang Pananalapi – pinapangasiwaan
ang perang umiikot sa ekonomiya at
matamo ang layuning pang-
makroekonomiya- isa na ang katatagan ng
presyo
 Isa sa nangangasiwa nito ang Bangko
Sentral ng Pilipinas
 Ang labis na dami ng salapi ay
nagdudulot ng implasyon
 Mga institusyong pinansyal
 Bangko Sentral
 Gawain o Tungkulin ng BSP
1. Tagalikha ng pera
2. Tagapamahala ng bank accounts ng
pamahalaan, tagapayo rin nito
tungkol sa mga gawaing pinansyal
3. Bangko ng mga bangko
4. Nagpapautang sa mga bangko kapag
kinapos ito ng cash
5. Tagapangalaga ng reserba ng mga
perang dayuhan (foreign exchange)
6. Tagapag-ayos rin ng operasyon ng mga
institusyong may kinalaman sa
pananalapi ng bansa
 Ang pagkontrol ng suplay ng pera ay
ginagampanan ng Bangko Sentral sa
patnubay ng Monetary Board.
 Ang Monetary Board ay pinamumunuan ng
Gobernador ng Bangko Sentral.
 Ang mga miyembro nito ay mula sa
Gabinete, sang- ayon sa atas ng Pangulo
ng Pilipinas, at ang lima ay
nangagaling sa pribadong sektor.
 Mga iba pang bangko
 Bangko – Institusyong pinansyal
na nagsisilbing tagapamagitan sa
mga nagsusuplay ng pondo at sa
mga nangangailangan nito.
1. Bangkong Komersyal (expanded
commercial banks)
 natatanging gawain nito ay
tumanggap ng demand deposits na
kung saan binabawi ito sa
pamamagitan ng tseke
 nagbibigay din ng pautang na
madalian (short-term loan)
2. Thrift Banks
 Stock Savings and Loan
Association- taga-ipon ng mga
naimpok ng miyembro ng
stockholders (parang
kooperatiba, kung sino ang
miyembro siya lamang ang
mangungutang),
 Savings and Mortage Banks-
pinakamarami tumatanggap ito ng
deposito mula sa publiko,
 Private Development banks-
itinatag upang maglaan ng pondo
para sa mga small and medium
scale industries.
3. Rural Banks – magpautang sa maliliit
na magsasaka at mangangalakal.
4. Mga natatanging banko – itinatag
upang tugunan ang partikular na
pangangailanagan ng isang sektor.
 Development Bank of the
Philippines – long-term loan
 Land bank of the Philippines –
programang reporma sa lupa
 Amanah Islamic Investment Bank -
Muslim
5. Trust Companies – menor de edad at
may kapansanan.
 Mga institusyong pananalapi na hindi
bangko.
 Pamahalaan
1. GSIS (Government Service
Insurance System)
2. SSS – Pribado, self- employed,
boluntaryong kasapi
3. PhilHealth – kalusugan
4. PAG-IBIG – pabahay, housing
loans
 Pribado
1. Investment houses
2. Insurance companies
3. Bahay Sanglaan
4. Security dealers
5. Brokers.
 Mga internasyonal na institusyong
pananalapi
1. World Bank- 1944, sa Bretton Wood,
New Jersey, ang Estados Unidos ay
nagdaos ng isang pagpupulong upang
itatag ang International Bank for
Reconstruction and Development
(IBRD) na kung tawagin ay World
Bank. Ito ay itinatag upang
tulungang makabangon muli ang mga
bansang nasira sa digmaan. May 139
na bansa ang namuhunan sa
pamamagitan ng paglalagay ng cash at
ang iba ay nangako at nagbigay ng
garantiya. Ang ponding nalikom nito
ay ipinapahiram sa mahihirap na
bansa. Ang anumang pasyang gagawin
nito ay idinadaan sa botohan. 21%
ang naibigay ng US na pondo.
2. International monetary fund (IMF)-
Katulad ng WB itinatag din ito noong
1944. Binubuo ng 146 na kasaping
bansa. Tungkulin nito na magbigay ng
panandaliang utang o short term sa
mga bansa bagamat bandang huli ay
nagpautang din ito ng longterm.
Ang pasyang ginagawa ng IMF ay
nakasalalay sa mayayamang bansa
sapagkat sila ang nagmamay-ari ng
malaking bahagi ng pondo ng IMF.
Isang natatanging tungkulin ng IMF
ang lumikha ng International
Reserve Currency na tinatawag din
Special Drawing Rights (SDRs). Kapa
gang isang bansa ay nangailangan ng
foreign exchange upang bayaran o
tustusan ang balance of payment
deficit, maari itong humiram ng SDRs
at babayaran ito ng kaniyang
sariling pera. Kapag nangungutang
ang bansa na sobra sa kota o
limitasyon ng SDRs at gusto pang
magdagdag sumasailalim na ito sa
Extended Fund Facility kung saan
mahigpit ang ipinapataw na
kundisyon.
3. Asian development bank (ADB)-
Itinatag noong 1965 at karamihan ng
kasapi dito ay mula sa Asya bagamat
maari din maging kasapi ang mga
bansang kabilang sa United Nations.
Ginagampanan ng ADB ang mga
sumusunod upang maisakatuparan ang
hangarin ng bangko sa pagtaguyod ng
pagsulong at pagkakaisa sa Asya.
 Itinataguyod ang pangangalakal sa
rehiyon maging ito ay gagamit ng
pribado o publikong puhunan
  Ginagamit ng maayos ang mga
naimpok na puhunan upang tustusan
ang mga proyekto ng rehiyon
 Tinutulungan ang mga kasapi ng
bansa na maisaayos ang kanilang
mga planong pangkaunlaram nang
magamit sa tama ang kanilang
yaman
 Nagbibigay ng tulong teknikal
para sa paghahanda, pagtustos, at
pagpapalaganap ng mga proyektong
pangkaunlaran kasama na ang
paggawa ng mga project proposals,
 Nakikipag-ugnayan sa United
Nations at iba pang institusyong
pang-Internasyonal, maging ito ay
pribado o publiko, hinggil sa
pamumuhunan ng mga proyektong
pangkaulanran sa rehiyon.
 Mga anyo ng pera
 Fiat money (yes money/ it shall be
money) – perang papel at barya
 Commodity money – barter system,
kabibe, pilak, ginto
 Credit money – card
 Perang nakadeposito
 5 na paraan upang makontrol ang suplay
ng pera
1. Fiat money authority – regular na
iniimprenta ng BSP ang pamalit sa
mga nasisirang pera.
2. Reserve requirements – Ang bawat
bangko ay obligado na magtabi ng
bahagi ng kanilang depositing
natatanggap. Ang laki ng bahaging
ito ay pinagpapasyahan ng Bangko
Sentral ng Pilipinas ayon sa
kalagayan ng bansa.
3. Discount rate – Bilang bangko ng mga
bangko may tungkuling ito magpahiram
sa mga bangkong kinakapos ng cash.
Mababa DR resesyon, mataas na DR
implasyon.
4. Open market operation – Nagbibili at
nagbebenta ng mga government bonds.
5. Moral suasion – ugnayan ng bangko sa
pagpapautang. Ang patakaran ay dapat
naaayon sa kalagayan ng bansa.
BUOD
 Bilang miyembro ng lipunan, kailangang
magpalitan ang mga tao ng produkto at
serbisyo. Noon ay nagaganap ito sa
pamamagitan ng Barter (produkto sa
produkto)
 Napalitan ng pera ang barter dahil ito
ay mahirap
 Ang pera ay ginagamit na sukatan ng
halaga ng produkto, at nangangalaga sa
halaga nito. Ito rin ay ginagamit upang
alamin ang halaga ng pautang at mga
bayarin
 Ang mga institusyong pinansyal ay
nagsisilbing tulay sa pagitan ng
pangangailangan ng pondo at gumagamit
nito.
 Pagkatapos ng ikalawang digmaan
nagkasundo ang WB at IMF upang
magtulungan na makabangon ang mga
bansang nasira ng digmaan. Ang ADB
naman ay itinatag upang makapagpahiram
ng pera sa mga bansang kasapi nito nang
sa gayon ay matustusan ang mga proyekto
nito sa pagpapaunlad.
Ang Gampanin ng Pamahalaan
 Pangunahing tungkulin nito na gumawa ng
mga hakbang at magpatupad ng mga
patakaran at batas na nagiging batayan
sa pagtaguyod ng anumang programang
pangkaunlaran na hindi nakagagambala sa
pribadong sektor.
 Mga tungkulin ng pamahalaan
 Paglalaan ng pampublikong serbisyo –
Tungkulin ng pamahalaan ang maglaan
ng public goods o pampublikong
serbisyo tulad ng pagpapanatili
katahimikan at kaayusan, pagkontrol
sa baha, paglalagay ng tulay at
kalsada, pagpapatayo ng pampublikong
pamilihan, ospital, paaralan, at iba
pa. Bukod sa nabanggit naglalaan din
ang kapitalistang bansa ng mga
produkto at serbisyo tulad ng
edukasyon.
 Regulasyon ng presyo ng mahahalagang
produkto – May mga pangunahing
produkto na iisa (monopolist) o
iilan (oligopolist) ang nagtitinda.
SRP pagtatakda ng presyo. Mga
ahensyang nagtutulungan sa
pagkontrol ng presyo ng mga
pangunahing produkto: DTI Kagawaran
ng Kalakalan at Industriya at DA
Kagawaran ng Agrikultura. NFA nasa
ilalim ng DA.
 Pagbibigay tulong (subsidy) –
proteksyon sa negosyante
 Pagtatakda ng minimum wage – Bigyang
proteksyon ang manggagawa. Sa
siyudad mas mataas ang MW kaysa
lalawigan. Industriya > Agrikultura
 Pangangalakal ng pamahalaan – Ilan
sa mga kompanyang pinapatakbo ng
pamahalaan: National Power
 Corporation. Philippine national
railways
 Pagsubaybay at pagkontrol sa mga
negatibong externality, at
pagsuporta sa positibong externality
– Ang “externality” ay ang epekto
ng anumang ekonomikong gawain sa
ikatlong partido.
 Pagpapalago sa ekonomiya – ang
Pamahalaan ay nagpapasa ng mga batas
at patakaran upang tulungan ang
ekonomiya na lumago.
 Pagbabaha- bahagi ng kita
-pagbubuwis
 Patakarang piskal – tumutukoy sa paggamit
ng gastusing pampamahalaan at mga
polisiya ng pagbubuwis upang
maimpluwensiyahan and ekonomiya. May
tatlong tungkulin ang patakarang piskal:
1. Episyenteng alokasyon ng badyet
upang lalong maging produktibo ang
lahat ng sektor ng lipunan
2. Tamang pamamahagi ng kita o yaman
3. Pagpapatatag ng ekonomiya
 Buwis – pondo ng pamahalaan galing sa
mamamayan
 Latin “taxo” “tinataya ko”
 Bayad ng mamamayan upang gawing pondo ng
pamahalaan
 “Dalawa lang ang sigurado dito sa mundo,
buwis at kamatayan.”
 Pinagkukunan ng Pondo – ang pamahalaan ay
nagsisikap makakalap ng pondo mula sa
buwis at iba pang maaring mapapagkukunan.
Ang kita ng pamahalaan ay pangunahing
nanggagaling sa buwis, paglilimbang ng
bagong salapi, at sa iba pang non- tax
revenues.
 Kategorya o uri ng buwis Conti 1988
1. Ayon sa layunin
 Fiscal o General- ang buwis na ito ay
ipinapataw upang kumita ang pamahalaan.
VAT at sales TAX
 Regulatory o Special Tax – Ito ay
ipinapataw upang maisaayos ang paggamit
o pagkonsumo ng produkto. (taripa)
2. Ayon sa kung sino ang nagbabayad ng
buwis
a. TUWIRAN- ang pagbabayad ng buwis na
ito ay hindi maaaring ipasa sa iba
 Buwis sa kita- personal income tax at
corporate tax
 Buwis sa pagsasalin ng ari-arian-
donor’s gift kung ang may-ari ay buhay
pa. Estate tax kung patay na ang may-
ari ang mga tagapagmana ay magbabayad
nito
 Buwis sa lupa (Real property tax) –
lupa, gusali, makinarya at iba pang
idinagdag o ipinapaayos na ari-arian.
 Buwis sa premyo (winnings) - 10% sa
buwis sa premyo loterya, karera,
raffle, slot machines.
b. DI-TUWIRAN- buwis na binabayaran ng
lahat
 VAT (Value Added Tax) - tumutukoy sa
difference o matitira kapag ibinawas ang
nagastos sa produksyon o pagbibigay ng
serbisyo na presyong pambenta (selling
price) o singil sa serbisyo (service
change)
 EXCISE TAX- ipinapataw sa lahat ng
produktong kinokonsumo sa loob ng
pilipinas. Tatlong uri ng Excise Tax:
1. Specific tax- bigat o bulto(alak
sigarilyo fuel)
2. Ad Valorem tax- buwis na batay sa
presyong pambenta ng isang produkto.
Pagbubuwis upang maiwasan ang
implasyon
3. Percentage tax- binabayaran ng
prodyuser at processor batay sa
gross value
 Amusement tax- sinehan, casino, bahay
aliwan
 Caterer’s tax – kainan
 Hotel operator’s tax- motel hotel
 Energy tax- kuryente kilowatt per hour
3.Ayon sa Porsyento na ipinapataw
 Proportional tax – takdang buwis
 Progresibo (Progressive Tax) - buwis
tumataas = kita tumataas
 Regresibo (Regressive Tax) – buwis mababa,
kita tumataas
 MGA PAMANTAYAN NG PAGBUBUWIS Adam Smith
1. Buwisan lamang ang tao batay sa laki
ng kanilang kinikita at
kapakinabangang nakukuha ng publiko
mula sa kanilang serbosyo
2. Ipagbigay-alam nang maging malinaw
sa magbabayad kung magkano, kailan,
at paano siya magbabayad
3. Iangkop ang buwis sa kakayahang
makapagbayad ng tao
4. Maningil ng buwis sa pamamagitan ng
madali at gradwal na pamamaraan, ang
mga buwis ay hindi dapat maging
pabigat sa tao.
 Kinakailangang maging makatarungan, may
kahigpitan, episyente, at makatao ang
paniningil ng buwis.
 BIR at Bureau of Customs ang dalawang
pangunahing ahensya na may
kapangyahiran at tungkuling magolekta
ng buwis sa kinita, sa impotarsyon, sa
mana, sa regalo, at iba pang butaw at
multa.
 Masakit na katotohanan na madalas ang
mga Pilipino ay umiiwas sa pagbabayad
ng buwis
  Masamang epekto sa ekonomiya ng di
pagbabayad ng buwis:
1. Pagkababa ng kabuuang kita ng
pamahalaan
2. Mahirap makamit ang anumang planong
pangkaunlaran
 IBA PANG PINAGKUKUNANG PONDO (non-tax
revenues)
1. Operating ang service income-
nasingil mula sa lisensiya, butaw,
selyo, upa, paggamit ng pantalan at
kit ng Bureau of Posts mula sa
pagbebenta ng selyo, koleksyon ng
Bureau of Energy Development.
2. Kita ng mga korporasyong kontrolado
at pag-aari ng pamahalaan – GSIS,
SSS, Landbank, Philippine Ports
Authority, at iba pang negosyong
pagmamay-ari ng pamahalaan.
3. Capital Revenue – pinagbilhan at
tinubo ng pamahalaan mula sa ari-
arian o fixed assets nito.
4. Grants and aid- Kasama dito ang
kontribusyon ng pamahalaang local sa
pamahalaang nasyonal at mga tulong
na tinatanggap ng ilang sangay ng
pamahalaan tulad ng NFA (National
Food and Agricultural Council) at
Commission On Population.
5. Extraordinary income- bayad utang
natinatanggap ng pamahalaan – casino
lotto sweepstakes
6. Miscellaneous income- perang dayuhan
na nakadeposito sa BSP
 Ang pambansang badyet- tinatayang
gugugulin ng pamahalaan upang
maisakatuparan ang mga gawain sa
loob ng isang taon
 Habang lumalalaki ang populasyon
lumalaki din ang pangangailangan at
serbisyong sosyo-ekonomiko
 Ang modernisasyon ay kaalinsabay ng
pagbabago sap ag-uugali, gawi at
paniniwala ng tao.
 Ang iba pang indikasyon ng modernong
ekonomiya ay ang pagkakaroon ng
makabagong teknolohiya lalo na sa
komunikasyon at transportasyon. Sa
kabuuan ang modernisasyon ay
nagbubunga ng:
1. Karagdagang serbisyo-publiko
2. Karagdagang pagsasaayos ng mga
tungkulin at pangangasiwa
(regulatory responsibilities)
3. Karagdagang depensa laban sa
masasamang tangka na
nanggagaling sa loob at labas ng
bansa.
 MGA URI NG GUGUGULIN:
Ang dalawang uri ng gugugulin ng
Pamahalaan:
1. Kasalukuyang gugol sa operasyon
(Current operating expenditure)- Ito
ang gugol sa pabili ng mga produkto
at serbisyo sa kasalukuyang taon,
kasama ang pasahod, gamit sa opisina
at overhead.
2. Gugol pamuhunan (capital outlay/
Capital Expenditure)- Ito ang gastos
sa pagbili ng produkto at serbisyong
pangmatagalan at itinuturing nap ag-
aari ng pamhalaan. Kabilang ditto
ang imprastrukturamat puhunan sa mga
korporasyon.
 IBA PANG GASTUSIN NG PAMAHALAAN
1. Serbisyong Pang-ekonomiko-
Napapaloob dito ang anumang
gugugulin sa agrikultura,
industriya, kalakal, at mangagawa,
turismo, imprastruktura, at iba
pang serbisyong may kinalaman sa
kabuhayan.
2. Serbisyong panlipunan – Kabilang
ditto ang gugugulin sa edukasyon,
kalusugan, kawang-gawa, pabahay, at
pangkaularang pangkomunidad.
3. Tanggulan o depensa – Malaki ang
inilalaan na pondo ng pamahalaan
para sa pagpapanatinili ng
kapayapaan at pagbibigay- proteksyon
laban sa anumang banta sa seguridad
at katahimikan.
4. Pangkalahatang pampublikong
pangangasiwa – gastos sa
pagpapatakbo ng bansa pasweldo sa
empleyado ng pamahalaan
5. Serbisyo sa utang – tubo at iba pang
dapat bayaran ng pamahalaan sa
takdang oras AMORTIZATION maging ito
ay utang sa loob o labas ng bansa.
 Lahat ng gugugulin ay dapat maging
produktibo.
Kalakalang Panlabas
 No man is an island
 Ito ay tumutukoy sa pakikipagkalakalan
sa ibang bansa
 Ito ay nagaganap sapagkat walang bansa
ang kayang mag-isa
 Tarheta means label
 Pangkaraniwang pakikipag-ugnayan ng
bawat bansa ay sa pamamagitan ng
kalakalan o trade.
 TEORYA HINGGIL SA KALAKALANG PANLABAS
 -ekonomiks bilang agham
1. ABSOLUTE ADVANTAGE THEORY
 1500 Adam smith
 Ang bansa ay dapat magpakadalubhasa sa
pagproprodyus ng produkto o serbisyo
kung saan ito ay may higit na bentaha o
kagalingan, gamit sa mas konting pinag-
kukunang yaman.
 Nagsasaad ang teorya ni Smith na
maaring makipagkalakalan ang bansa kung
ito ay nakalalamang sa pagproprodyus ng
isang produkto.
2. COMPARATIVE ADVANTAGE THEORY
 Maliwanag na kahit walang higit na
kalamangan o kagalingan ang ibang bansa
sa pagproprodyus ng piling produkto o
serbisyo, maaari pa rin itong
makipagkalakalan sa iba.
 Iminungkahi ng David Ricardo, isang
political economist noong siglo 1900’s
 Maaring makipagkalakalan ang isang
bansa na makakapagprodyus ng produkto
gamit ang mas mababang opportunity cost
o halaga ng isinasakripisyo.
 MAGANDANG DULOT NG PAKIKIPAGKALAKALAN
1. Tataas ang produksyon sa buong mundo –
nahihikayat ang bawat bansa na tumuklas
ng mga mas makabago at episyenteng
tekbolohiya upang makapagprodyus nang
maramihan. Upang matamo ito kailangang
paunlarin ang paggawa at teknolohiya ng
pagproprodyus.
2. Magiging pantay ang alokasyon ng yaman
– kapag ang bawat bansa ay magtutuon sa
paggawa ng produkto kung saan ito ay
may higit na kagalingan, magiging ganap
ang kapakinabangan sa pinagkukunang
yaman ng mundo at magagamit pa sa
pinaka-episyenteng paraan.
3. Magiging pantay ang presyo ng produkto-
inaasahang tataas ang presyo ng
kaniyang mga produktong panluwas sa
local na pamilihan, samantalang bababa
naman ang presyo ng mga inaangkat.
4. Lumalaki ang pangkalahatang demand –
balance of trade surplus (E>1) mataas
iniluluwas kesa angkat
5. Paglilipat ng teknolohiya
 MASAMANG DULOT NG PAKIKIPAGKALAKALAN
1.Pagkalugi ng mga local na negosyo
2.Kawalan ng trabaho
3.Hindi angkop na teknolohiya
4.Kawalan ng impok
 BALANSE NG PAKIKIPAGKALAKALAN
BALANCE OF PAYMENTS - gastusin ng bansa
sa import at export
 TRADE SURPLUS - mataas export kesa
import
 TRADE DEFICIT - mataas import kesa
export
 MGA INTERNASYONAL NA ORGANISASYONG
PAKIKIPAGKALAKALAN
 Malayang kalakalan o free trade
 Pinakamagandang uri ng pandaigdigang
kalakalan ay yaong walang anumang
hadlang sa pagluwas at pagaangkat ng
produkto at serbisyo.
 Dapat alisin ang kota (quota) at taripa
sa import at export
 Batay dito nagdudulot ang malayang
kalakalan ng:
a. mahigpit na kumpetisyon sa mga
mangangalakal at dahil ditto
mauudyukan silang pagandahin ang
kanilang produkto at presyo.
b. mas malawak ang pagpipilian ng
mamimili.
c. pagkakataon ng mga local na produkto
na mangangalakal na makapagbenta ng
kanilang produkto sa dayuhang
pamilihan
1. GATT (General Agreement on Tariff and
Trade)
 23 bansa ang nagpulong noong 1946 upang
bumuo ng kasunduan tungkol sa pagpapataw
ng buwis o taripa sa mga inaangkat at
iniluluwas
 Tinawag ito GATT noong enero 1948
 Kalaunan umabot sa 128 bansa ang kasapi
sa GATT bumubuo ng halos 90% ng
kalakalan ng daigdig
 Pilipinas kasapi noong 1979
 Noong 1986 ang GATT Eighth Conference
ginanap sa Uruguay
 Ang ratipikasyon ng Uruguay Round
Agreement at pagbubuo ng WTO ay hudyat
ng bagong panimula sa kalakalang global.
Pandaigdigang kalakalan o globalisasyon
 Abril 15, 1994 118 na bansa
 Tutulong sa pagpapalawak o access sa
Pandaigdigang merkado: sa liberalisasyon
ng kalakalan sa garments, sa proteksyon
ng intellectual property rights,
liberalisasyon ng foreign investments,
at pagpapalakas ng batas anti-dimping
2. WTO World Trade Organization
 Matatagpuan sa Geneva, Switzerland,
 153 noong 2008
 May multilateral trading system kung
saan pinagkakasunduan ang mga kontrata
na nangangalaga sa karapatan ng mga
bansang kasapi nito. Layunin nito na
maitaguyod ang kapakanan ng
mangangalakal, particular ang mga angkat
at luwas
 30000 pahina ang kasunduan nakapaloob
ang 60 na kasunduan at pangako ng mga
kasaping bansa
 Ilan sa mga kasunduan
1. Serbisyo – nakasaad dito kung alin ang
mga sektor ng serbisyo ng mga bansang
kasapi ang bukas para sa dayuhang
kompetisyon (bangko, telekomunikasyon,
otel, pagseseguro)
2. Intellectual Property – kabilang ditto
ang proteksyon sa property rights na
 maaring sa uri ng patents, trademark at
copyrights
3. Dispute settlement – pagsasaayos ng mga
away ng mg bansang kasapi ditto
4. Pagrerepaso ng mga patakaran –
nirerepaso ng WTO ang mga patakaran sa
kalakalan
5. Kaunlaran at kalakalan sa mga umuunlad
na bansa – nakakatanggap tulong
teknikal
3. ASEAN AT AFTA (Association od Southeast
asian nations) (ASEAN free trade area)
 5 kasaping bansa Indonesia, Malaysia,
Singapore, Philippines, at Thailand
 Noong Agosto 8 1967 bangkok
 AFTA inilunsad sa Singapore 1992
matanggal ang hadlang na taripa o di
taripa sa kalakalan ng bansang kasapi
ditto ang kasunudan ay napapaloob sa
common effective preferential tariff
scheme (CEPT) taripa di humigit sa 5%
 Noong 1997 inilunsad ng ASEAN vision
2020 na naglalayong “gumawa ng isang
ASEAN Economic Region na metatag,
maunlad, at kayang makipagsabayan sa
mauunlad na bansa at kung saan Malaya
ang daloy ng mga produkto, serbisyo,
puhunan, at capital, at pantay na
pagbabahabahagi ng kita upang magkaroon
ng ekonomikong pag-unlad at mabawasan
ang kahirapan at malaking agwat ng
mayaman at mahirap.”
EPEKTO NG MGA INTERNASYONAL NA ORGANISASYONG
PANGKALAKALAN SA PILIPINAS
 Ang pakikilahok ng Pilipinas sa mga
organisasyong tulad ng WTO AFTA sa
tulong ng pamahalaan ay gumawa ng
patakaran at alituntunin
1. Republic Act 8752 o “anti-dumping
act of 1999” na may layong
protektahan ang mga local na
industriya na napipinsala o maaring
mapinsalang pagbebenta ng mga
produktong dayuhan na sobrang baba
ng presyo
2. Republic Act 8800 na ipinasa noong
hulyo 19 2000. Nagbibigay proteksyon
sa mga local na industriya bilang
tugon sa pagdami ng angkat.
Ang Sektor ng Agrikultura
 Ang Agrikultura ay tumutukoy sa
pagtatanim ng halaman, paghahayupan,
upang mapakain at madamitan ang tao.
Pati na rin ang Pangingisda,
pangangahoy.
 MGA BUMUBUO SA SEKTOR NG AGRIKULTURA
 Lahat ng pananim – kabilang ang palay,
mais, niyog, tubo, saging, at iba pang
produktong agricultural.
 Maliliit na sektor ng agrikultura
1. Pagmamanukan at paghahayupan,
kabilang ang poultry, pagproprodyus
ng gatas at itlog.
2. Pangingisda, maging ito man ay
komersyal, manusipal, o aquaculture.
 Pangangahoy
1. Pagtotroso
2. Afforestation o paglilinis ng mga
gubat upang may mapagtamnan at
magkaroon ng panibagong gubat
3. Pangungulekta ng maliliit na
produkto mula sa pangangahoy
 KAHALAGAHAN NG AGRIKULTURA
 Madalas na nababanggit na ang pag-unlad
ng bansa ay nakasalalay sa pagpapalago
ng insutriya. Ito ay may katotohanan
ngunit hindi nangangahulugang hindi
mahalaga ang agrikultura sa pag-unlad
ng pambansang ekonomiya. Ang
Konstitusyon ng Pilipinas ay nagsaad
na: “Dapat itaguyod ng Estado ang
industrialisasyon at pagkakataon na
makapaghanapbuhay ang lahat batay sa
mahusay na pagpapaunlad ng pagsasaka at
repormang pangsakahan.” (Artikulo XII,
Seksyon 1)
 MAHALAGANG TUNGKULIN NG AGRIKULTURA
Ginagampanan ng agrikultura ang sumusunod:
a. Pinagkukunan ng Pagkain
 Ang mga bansang umuunlad pa
lamang ay higit na umaasa sa
agrikultura. Wala pang kakayahan
ang mga umuunlad na bansa na
makagawa ng pamalit
(substitutes) katulad ng
Synthetic para tugunan ang
kanilang pangangailangan.
 Sa agrikultura galing ang mga
pagkain, tulad ng bigas, isda,
gulay, atbp.
 May matinding suliranin sa
pagkain ang mga bansang hindi
nabiyayaan ng mayayamang lupa at
tubig.
b. Pinagkukunan ng Materyal o Sangkap Para
sa Industriya
 Karamihan ng hilaw na materyales
para sa industriya ay galing sa
agrikultura. (tela, gamut,
pabango, tina, kemikal, mga
pagkaing de-lata, mga yaring-
katad.)
c. Tagabili ng mga produkto ng industriya
 Ang anumang pinagbilhan o kinita
mula sa ani ay ginagamit ng mga
magsasaka sa pagbili ng gamit na
galing sa industriya.
d. Pinagkukunan ng Trabaho
 Sa agrikultura nagtatrabaho
halos kalahati ng lakas-paggawa
ng bansa.Karamihan sa kanila ay
 walang kasanayan o di
nakapagtapos sa pag-aaral, kaya
wala silang maggawa kundi
manatili sa pagsasaka.
e. Pinanggagalingan ng dolyar
 Sa isang di maunlad na bansa,
napakahalaga ng foreign exchange
o dolyar bilang panustos sa mga
inaangkat o imports. Kailangan
ito sa pagbili ng mga makina at
sa pagpapatayo ng mga pabrika.
f. Nag-aambag sa GNP
 Tumataas ang Gross Value-Added
mula sa sektor ng agrikultura.
 MGA SULIRANIN NG AGRIKULTURA
 Madalas masisi sa buti o sama ng
panahon, maigsing shell-life o
panahong ito ay sariwa at
naibebenta, ang pagka-inelastic
ng demand ng mga produkto ay
pagka-inelastic din ng suplay.
 Kung ano ang ani ngayon siya rin
ang suplay.
 Bagsak ang presyo pag masagana
ang ani, mataas presyo kapag
masama ang ani o ubos na suplay.
 Dahilan
a. Hindi Matatag na Presyo
 Dahil nakadepende sa uri ng
panahon, ang presyo ng mga
produktong agrikultura ay hindi
metatag kung ihahambing sa mga
produkto ng sektor ng
industriya.
Upang malutas ang ganitong suliranin
maaring maglaan ang pamahalaan ng:
 Sapat na imbakan
 Hikayatin ang mga magsasaka na
iproseso ang mga produkto
 Iluwas ang mga produkto sa
panahong may surplus o mag-
angkat naman sa panahong may
kakulangan
 Magtakda ng presyo upang
maprotektahan ang mamimili o
magbigay ng tulong pinansyal sa
mga magsasaka
b. Kawalan ng sapat na Imprastruktura
at Kagamitan
 Mabulto ang produktong
agrikultura at mas maigsi ang
buhay nito. Ang suplay ay
hindi rin elestiko at hindi
ito maaring mapalitan kapag
naubos na. Kailangang
tulungan ng pamahalaan ang
mga magsasaka at mangingisda
na magkaroon ng sapat na
imprastruktura, lalung-lalo
na sa irigasyon at
transportasyon, at
teknolohiya.
 Daanan at tulay para sa mas
mabilis na pagbiyahe ng mga
produktong pampamilihan.
c. Hindi kayang makipagsabayan sa
pandaigdiagang kalakalan.
 Dahil sa makalumang
teknolohiya nahihirapan
makipagsabayan ang ating mga
produktong agricultural sa
pandaigdigang pamahalaan.
 Pagpapa-unlad ng Sektor ng Agrikultura
a. AFMA (Agriculture and Fisheries
Modernization Act of 1997 RA 8435)
 ay gumagabay sa modernisasyon
ng agrikultura at sa
pagpapaunlad ng kanayunan.
b. Mga sangay ng Pamahalaang tumutulong
sa Sektor ng Agrikultura
 Kagawaran ng Pagsasaka
(Department of Agriculture) –
pangunahing sangay na
nagpapatupad ng patakarang
agrikultura.
 Kagawaran ng reporma sa Lupa
(Department of Land reform) –
nangangasiwa sa lahat ng
pagpapatupad ng repormang
agraryo
 DENR – nakatuon sa mga
gawaing may kinalaman sa
kalikasan, kagubatan, at mga
hayop at halamang ligaw
(wildlife)
 Bereau of Fisheries and
Aquatic Resources (BFAR) –
nangangasiwa sa lahay ng
pangisdaan
 NFA (National Food Authority)
– nangangasiwa sa industriya
ng butil at nagpapatupad ng
food security program.
 REPORMANG AGRARYO
 Ang pinakasusi sa repormang agraryo ay
ang reporma sa lupa – ang paglilipat ng
pagmamay-ari ng lupa sa totoong
nagsasaka nito.
 CARP ( Comprehensive Agrarian Reform
Program)
 Binigyang pansin ng pamahalaang
Cory Aquino nang lagdaan ang
Batas Republika Blg. 6657 o
CARP. Noong Hunyo 10, 1988.
 Ang mga pangunahing nilalaman ng
Batas Republika 6657 ay mga
sumusunod:
a. Sakop nito ang pampubliko at
pribadong lupaing
agricultural anuman ang tanim
at tenure kung kaya’t ito ay
“Comprehensive”.
 b. Ang matitira sa may-ari ng
lupa ay hindi hihigit sa
limang ektarya.
c. Ang pagbabayad sa may ari ay
nakaayos ng ganito: 1. Ang
lupaing higit sa 50 ektarya
ay maaring bayaran ng 25%
cash at ang ibang bahagi ay
babayaran ng bonds ng
pamahalaan. 2. Ang mga
lupaing 24-50 ektarya ay
maaring bayaran ng 30% cash
at ang ilang bahagi ay
babayaran ng mga bonds ng
pamahalaan.
Ang Sektor ng Industriya
 Ang industriya ay tumutukoy sa
pagproproseso ng mga hilaw na
materyales mula sa agrikultura,
pangisdaan, kahuyan, at minahan upang
makalikha ng mga produktong tapos, mula
sa de- lateng kakainin, turnilyo, pako,
hanggang sa mga telebisyon.
 Kabilang sa gawaing pang industriya ang
mga gawaing pagmimina at pagtitibag,
konstruksyon, paglalagay ng pasilidad
para sa elektrisidad, gas at tubig etc.
 Ang industrialisasyon ay katumbas ng
pag-unlad ng ekonomiya. Ang mayayamang
bansa tulad ng Japan at Estados Unidos
ay kapwa may progresibong sektor ng
industriya.
 MGA YUGTO SA INDUSTRIYA
 YUGTO 1: Pagkuha ng hilaw na material
mula sa lupa at tubig – ang mga hilaw
na material ay tinatawag na
“produktong primary”. Kabilang ditto
ang mga mineral, metal ore, o inang-
mina, at mga produktong agricultural.
 YUGTO 2: Pagproproseso ng mga
produktong primary patungong produktong
intermedya – Produktong nagdaan na sa
primaryang yugto ng manupaktura pero
kailangang maiproseso pa bago maging
produktong tapos. (alambre at bara ng
bakal, mga kemikal, at mga parte ng
makina)
 YUGTO 3: Pagproproseso ng mga
produktong intermedya patungong
produktong tapos (finished product)-
ito ang mga produktong tumutugon sa
pangangailangan ng mamimili at taga-
manupaktura. Maaring Produktong
pangkonsumo o produktong Kapital.
 TUNGKULIN NG SEKTOR NG INDUSTRIYA
 Nag-aambag ng kabuuang
produksyon – maraming produkto
ang hindi magagamit hanggat di
naproproseso
 Tagalikha ng trabaho – ang
sektor na ito, particular ang
pagpapabrika, ay may malaking
kakayahang kumuha ng maraming
manggagawa.
 Nagsusuplay ng mga Kagamitan ng
sektor ng Agrikultura –
makabagong teknolohiya upang
mapaunlad ang agrikultura
 Tagaproseso ng mga Produktong
Ahrikultural
 Pinagkukunan ng dolyar
 Mga Programa at Ahensya na Tumutulong
sa Industriya
a. Department of Trade and Industry
(DTI) – nagtataguyod ng pagnenegosyo
upang lumakas ang kalakalan
b. Bureau of Investments (BOI) –
sumusuri sa mga proyektong
makakatulong sa pagmamanupaktura ng
mga piling produkto. Pagbibigay ng
insentibo sa anyo ng buwis.
c. Philippine Economic Zone Authority
(PEZA) – tumutulong sa mga dayuhang
kompanya na nasa loob ng ecozones na
matatagpuan sa kanayunan. Mamuhunan
sa mga world-class na istruktura ng
mga ecozones.
 Inihanda ng BOI ang Investment
Priorities Plan (IPP) nakapaloob dito
ang mga piling produktong gagawin para
sa ibang bansa. Maraming kahika-hikayat
na insentibo ang kanilang matatanggap
kabilang ang:
a. Walang buwis sa pag-angkat ng mga
kagamitang capital at makina
b. Bawas sa buwis sa pag-angkat ng mga
hilaw na sangkap na gagamitin sa
produksyon ng mga produktong
iluluwas
c. Bawas sa buwis sa mga makinang
bibilhin sa loob ng bansa
 MGA SULIRANIN NG SEKTOR NG INDUSTRIYA
1. Malaking Puhunan ang kinakailangan
 Kinakailangan ang malaking
puhunang pambili ng mga
sangkap ng produksyon tulad
ng makina, kagamitan etc.
 Ayon kay Claro M. Recto, sa
pamamagitan ng
indutrialisasyon lamang
mawawala ang kahirapan, ang
mababang produksyon, at
kawalan ng trabaho.
2. Umaasa sa Inaangkat Mula sa Ibang
Bansa – kawalan ng dolyar na pambili
ng mga kagamitan at materyales para
sa produksyon
3. Kumpetisyon mula sa dayuhang
korporasyon – pagnenegosyo ng mga
multinational corporations.
Halimbawa ng mga MC ay ang
McDonalds, Honda Cars.
 NATIONALIZATION – tumutukoy sa pagkakaiba ng ekonomikong paglago sap
pagmamay-ari ng pamahalaan sa mga ag-unlad. Bumibigat sa timbang yun ay
negosyo. Hindi kayang tugunan ng paglago. Bagong kasanayan yun ay pag-
pribadong sektor ang mga unlad.
pangangailangang ibinibigay ng  MGA HANGARIN PANGKAUNLARAN
pamahalaan dahil sa laki ng puhunan sa - Upang mapataas ang kalidad ng buhay ng
mga ito. tao, dapat magbigay ang bansa ng
 Halimbawa ng mga ito ay mga 1. Sapat na suplay at wastong
UTILITY FIRMS tulad ng NAPOCOR pamamahagi ng mga pangunahing
at PNR. pangangailangan ng tao tulad ng
 PAGSASAPRIBADO – isa sa mga programa ng pagkain, damit, pabahay, at mga
gobyerno ay ang pagbebenta ng pagmamay- serbisyong pangkalusugan
ari ng pamahalaan sa mga pribadong 2. Maayos na pamantayan ng pamumuhay na
korporasyon. Kabilang dito ang hindi magbibigay – bukod sa mataas na
kumikitang mga ari-arian (non- sweldo –ng dagdag trabaho, mabuting
performing assets o NPAs) gaya ng edukasyon
Manila Waterworks and Sewerage System 3. Pagkakaroon ng kalayaang makapili ng
(MWSS) dalawang pribadong kumpanya – produktong ikokonsumo
Lpoez (MAYNILAD) at Ayala (MANILA  SUKATAN NG PAG-UNLAD NG BANSA
WATER) 1. Indikasyong Nasusukat – upang
- Ayon sa ulat ng Business World noong makita kung ang lahat ng
1988 ang National Steel Corporation na pagsisikap para umunlad ng bansa,
nasa ikasiyam na pwesto at ang may mga itinakdang sukatan ng
Philippine National Oil Company (PNOC) pag-unlad, kabilang ang:
na nasa 48th na pwesto, nagalinlangan a. Ang Kita ng Bawat Indibidwal
ang maraming kung ano ang motibo sa (Per Capita Income) –
pagbebenta. (NAPOCOR) sinusukat nito ang kita ng
 UGNAYAN NG INDUSTRIYA AT AGRIKULTURA bawat mamamayan, ipagpapalagay
Ang pagiging industrialisado ay na lahat ng tao ay
nangangahulugan nang pagkakaroon ng nagtatrabaho at tumatanggap ng
kakayahang magproseso ng hilaw na pare-parehong sweldo. Ang
prodkto mula sa agrikultura at makagawa pormula ay:
ng mga makina na makakabuo ng iba pang
KITA NG BAWAT INDIBIDWAL = Kabuuang kita o
makina sa tulong ng mga marurunong na
Produksyon (GNP) / Populasyon ng Bansa
pwersang- manggagawa.
- Agricultura “ punlaan ng  Batay sa pormula ang kita ng
industrialisasyon”. bawat indibidwal ay maaaring
tumaas kapag:
1. Lumaki ang GNP, subalit hindi
Paglago at Pag-unlad nagbabago ang laki ng
populasyon
2. Bumababa ang populasyon,
 Paglago (growth) Pag-unlad (development samantalang hindi nagbabago
o progreso) ang kabuuang GNP
 EKONOMIKONG PAGLAGO 3. Lumalaki ang kabuuang kita
kaalinsabay ng pagbaba ng
- ito ay sinusukat sa pamamagitan ng
laki ng populasyon
pagtaas o pagbaba ng GNP at GDP. Maaring
4. Tumataas ang GNP nang higit
may paglago o pagtaas ng GNP kahit na
pa sa pagtaas ng populasyon
walang ekonomikong pag-unlad.
2. Paggastos ng mga Sektor sa
- Sa aklat ni Robert Clower, na
Kontribusyon sa GNP – mahalagang
pinamagatang Growth Without Development
malaman kung aling sektor ang
ginamit ang karanasa sa Liberia noong
dahilan ng pagtaas at pagbaba ng
1960’s.
GNP ng isang bansa.
 EKONOMIKONG PAG- UNLAD
3. Poverty Incidence – Ang NATIONAL
- Bukod sa mataas na produktibidad at kita ECONOMIC DEVELOPMENT AUTHORITY
masasabing may pag- unlad kapag malaya (NEDA) ang ahensyang nagtatakda
ang mga taong namumuhay nang may ng kita dapat tanggapin ng isang
kasapatan sa mga pangangailangan, may pamilyang may anim na miyembro
dignidad at tiwala sa sarili at may upang matustusan ang mga
kalayaan. Total Development. pangunahing pangangailangan nito.
- Sa aklat na “Economic Development” ni
Charles Kindleberger ipinaliwanag ang
 Ito ay tinatawag na poverty line
o poverty threshold.
4. Distribusyon ng kita gamit ang
Lorenz curve
- Conrad Lorenz American statistican
- Ito ay isang paraan ng paglalarawan at
pagsukat ng hindi pagkakapantay ng kita
sa pamamagitan ng pagmamarka ng kabuuang
kita at kaukulang bilang ng pamilyang
tumatanggap nito.
5. Porsyento ng may Trabaho
- maitaas ang porsyento ng lakas-paggawa
na may sapat na at tugmang trabaho.
Porsyento ng may trabaho = bilang ng may
trabaho / bilang ng pwersa ng manggagawa x
100

6. Ang tunay na halaga ng sweldong

tinatanggap ng mga manggagawa
- Mahalaga na may kaalaman sa pagbabago
sa halaga ng sweldo ng manggagawa.
Halaga ng sweldo ng manggagawa = sweldong
tinatanggap / presyo ng bilihin
7. Literacy Rate (Antas ng
Kaunlaran)
- kakayahang bumasa o magsulat ng
populasyong nasa edad ng pag-aaral o
matanda na.
- Kapag mataas ang literacy rate ng isang
bansa maraming tao ang mapapakinabangan
sa produksyon.
8. Haba ng Buhay
9. Porsyento ng namamatay na sanggol
(Infant Mortality Rate)
IMR = Bilang ng namamatay na sanggol bago
mag-isang taon / bilang ng ipinapanganak x
100
10. Sapat na pabahay
11. Bilang ng tao bawat Telepono

 Mga Panukat sa Kalidad ng Pagbabago

- Bukod sa mga naturang panukat
(quantitative indicators) ang pagunlad
ay maari ring masukat gamit ang
sumusunod na palatandaan sa pagbabago
(qualitative indicators)
 Pagkabukas ng isip sa rasyonal
at makabagong paraan ng pag-
iisip at paggawa ng mga bagay
 Kakayahang magplano nang may
malayuang pananaw
 Pantay na opurtunidad at kita
 Progresibong mga institusyon at
pagpapahalaga