• 23PANIMULA

Sa Ikaapat na Markahan ay pag-aaralan mo ang isa sa dalawang nobelang isinulat

ni Dr. Jose Rizal- ang Noli Me Tangere. Inaasahang maipapamalas mo ang iyong
pag-unawa sa obra maestrang ito. Pag-aaralan mo sa modyul na ito ang kaligirang
pangkasaysayan, mahahalagang tauhan at mahahalagang pangyayari sa mga
tauhan. Sa pagtalakay mo sa nobela, mapag-aaralan mo rin ang mga ekspresyong
ginagamit sa paglalarawan, pagbibigay ng sariling pananaw, pag-iisa-isa at
pagpapatunay. Iba’t ibang gawain ang inihanda upang maisakatuparan ang mga
layunin sa kasanayang pampagkatuto na dapat mong matamo matapos ang araling
ito.
Sagutin mo ang kasunod na paunang pagtataya sa sagutang papel. Susukatin
lamang sa pagsusulkt na ito kung ano ang nalalaman mo tungkol sa mga paksang-
araling iyong pag-aaralan sa Ikaapat na markahan. Isulat sa sagutang papel ang
iyong sagot.

• PANIMULANG PAGTATAYA
Piliin at isulat sa sagutang papel ang titik ng tamang sagot.
(C) 1. Alin ang tamang salin ng Noli Me Tangere sa Tagalog?
a. huwag mo akong apihin b. huwag mo akong galitin
c. huwag mo akong salingin d. huwag mo akong linlangin
(B) 2. Aling nobela ang naging inspirasyon ni Jose Rizal sa pagsulat ng Noli Me
Tangere?
a.The Pathfinder b. Uncle Tom’s Cabin
c. Les Miserables d. Doctor Zhivago
(D) 3. Alin sa mga sumusunod ang katangian ng isang nobela?
a. may tauhan at tagpuan b. may simula at wakas
c. kawili-wili at maaksyon d. mahabang tuluyang salaysay
(C) 4. Alin sa mga sumusunod na pangyayari ang naging dahilan upang
maipalimbag ni Rizal ang Noli Me Tangere sa Berlin.
a. pagtulong ni Retana
b. pagpadala ng pera sa ama
c. pagbibigay ni Maximo Viola ng pera
d. pagpapautang ng tagapaglimbag
(D) 5. Alin sa mga sumusunod ang tumutukoy sa epektibong paglalarawan?
a. pagpipinta ng maliwanag na imahe
 b. nakahihikayat ng pagsasalita
c. lohikal na pagsasalaysay
d. maayos na pagpapaliwanag
(C) 6. Alin sa mga sumusunod ang paraan ng epektibong paglalarawan?
a. paggamit ng limang pandama
b. paggamit ng mga tayutay
c. paggamit ng konkretong detalye
d. lahat ng ito
Parang bariles ang katawan ni Lolo Aboy at halos kasintaas siya ng puso ng
saging.Kalbo at makintab ang kanyang ulo,kaya lagi siyang nakasombrero.Lagi siyang
may dalang baston kapag lumalakad,parang laging handang mamalo sa mga batang
kanyang madaraanan.
Panuto: Basahin at unawain ang teksto at sagutin ang mga tanong Blg. 7-9.
7.Ang tekstong binasa sa itaas ay isang halimbawa ng tekstong___A___
a.naglalarawan b.nagsasalaysay
c.naglalahad d.nangangatwiran
8. Ang” parang bariles ang katawan ni Lolo Aboy” ay isang halimbawa ng tayutay
na______C____.
a.pagwawangis b.personipikasyon
c.pagtutulad d.pagtawag
9. Batay sa detalye ng teksto, si Lolo Aboy ay isang lalaking______B____
a.mabait at masipag b.mataba at matangkad
c.matapang at mabagsik d. mayaman at kagalang-galang
(A) 10. Sino ang anak ni Don Rafael na nag-aral sa Europa?
a.Crisostomo Ibarra b.Don Tiburcio de Espadaña
c.Linares d.Don Filipo
(C) 11 .Sino ang kababata at kasintahan ni Ibarra.
a.Doña Pia b.Isabel
c.Maria Clara d.Doña Victorina
(B) 12.Sino ang paring Pransiskano na may lihim na pagtingin kay Mari Clara?
a.Padre Basilio b.Padre Salvi
c. Padre Sybila d.Padre Damaso
(C) 13. Sino ang ina ng magkapatid na Crispin at Basilio?
a.Pia b.Sinang
c.Sisa d.Isabel
(C) 14. Si Don Rafael,ang ama ni Ibarra ay inakusahang erehe at pilibustero.Ano ang
 kahulugan ng salitang erehe?
a. isang taong nag-aalsa laban sa pamahalaan
b.isang taong ang paniniwala ay tinatanggap at opisyal na paniniwala.
c. isang taong nagtaksil sa kanyang pamahalaan
d. isang taong marunong sumunod sa pamahalaan.
(A) 15. Ano ang antas ng pormalidad ng mga salitang ginagamit sa mga aklat,sulating
pormal at opisyal na dokumento.
a.pambansa b.pampanitikan
c.kolokyal d.balbal
(B) 16. Ano ang tawag sa antas ng pormalidad ng mga salitang masining at
matalinhaga?
a.pambansa b.pampanitikan
c.kolokyal d.balbal
(A) 17.”Penge nga ng saging” Ang penge ay halimbawa ng salitang nasa antas
na________.
a.pambansa b.pampanitikan
c.kolokyal d.balbal
(C)18. Nandyan ba ang erpat mo?” Ang erpat ay salitang halimbawa ng_________.
a.pambansa b.pampanitikan
c.kolokyal d.balbal
(B) 19. Sa halip na magpakasal kay Linares,ano ang hiniling ni Maria Clara kay Padre
Damaso?
a.ipakasal siya kay Ibarra
b.ipasok siya sa kombento
“Mamamatay akong hindi nakikita ang ningning ng bukang-liwayway sa aking
bayan! Kayong makakakita, salubungin ninyo ito, at huwag kalimutan ang mga
pumanaw sa dilim ng gabi”
c.papuntahin siya sa Maynila
d.pag-aralin siya sa Europa
Panuto : Basahin at unawain ang teksto at sagutin ang mga tanong Blg. 20 at 21.
(B) 20. Sa siniping salita,ano ang tinutukoy na” bukang liwayway” ng nagsasalita?
a.kalayaan b.umaga
c.paglago d.pagbabago
(A) 21. Sino ang sumambit ng salitang iyon?
a.Elias b.Basilio
c.Ibarra d.kapitan Tyago
 (A) 22. Sino sa mga sumusunod ang kinatawan ng tauhang si Elias sa Noli Me
Tangere?
a.mga pangkaraniwang nakaranas ng mga pang-aabuso sa kamay ng mga Espanyol
b.mga edukadong Pilipinong nagnanais na matamo ang mga pagbabago sa kolonya.
c. mga may-ari ng malalaking lupaing nakinabang sa pamahalaan.
d. mga katutubong nanilbihan sa mga Espanyol upang mabuhay ng matiwasay.
(C) 23.”Pasensya ka na. Hindi ako makadadalo sa pulong ninyo mamaya” Anong
damdamin ang ipinahahayag ng pangungusap na ito?
a.pagkainis b.kasiyahan
c.pagkalungkot d.pag-ayaw

Ang katangian ni Kapitan Tyago ay itinuturing na hulog ng langit. Siya ay pandak, di

kaputian at may bilugang mukha. Siya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong gulang.
Maitim ang kanyang buhok, at kung hindi lamang mananabako at ngumanganga,
maituturing na siyang magandang lalaki. Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil
marami siyang negosyo at iba pang klase ng ari-arian.Tanyag din siya sa Pampanga at
Laguna bilang asendero. Hindi kataka-taka na para siyang lobong hinihipan sa
pagpintog ng kanyang yaman.
Panuto :Para sa blg.24 at 25, basahin ang sumusunod na teksto at sagutin ang mga
tanong sa ibaba.
(A) 24. Ano ang uri ng teksto?
a.nagsasalaysay b.nangungumbinsi
c.naglalarawan d.nagpapaliwana

(B) 25. Anong tayutay ang makikita sa huling pangungusap ng teksto?

a.personipikasyon b.pagwawangis
c.pagtutulad d.pagmamalabis
(A) 26. Alin sa mga sumusunod ang pinakaangkop na kahulugan ng pariralang” hulog
ng langit?”
a. kapalarang hindi inaasahan
b. mga likas na katangian
c. kayamang bigay ng Diyos
d.kapuri-puring pag-uugali
(D) 27. Sino ang pinakamataas na pinuno ng kolonya batay sa Noli Metangere?
a.Prayle b.Cabeza de Barangay
c.Alperes d.Kapitan Heneral
(B) 28 .Alin sa mga sumusunod ang pinakadahilan ng pagkawala ng bait ni Sisa?
a.pagkamatay ni Crispin
b.pagkawala ng kanyang dalawang anak
c.pagpaparusa kay Basilio
d.pagkakakulong sa dalawang anak.

(A) 29. Ang petsa ng kapanganakan ng ating pambansang bayani na si Dr. Jose Rizal
a.Hunyo 19,1861 b. Hunyo 18,1861
c. Hunyo 20,1861 D. Hunyo 17,1861
(C) 30. Para sa kasanayan din sa medisina, siya’y kumuha ng lisensya sa anong lugar
sa Espanya?
a.Facultad De San Mateo De Madrid b.Facultad De San Carlos De Madrid
c.San Rafael De Madrid d.San Jose De Madrid
(A) 31. Sa anong Unibersidad nag-aral si Rizal upang mag-aral ng Medisina?
a.Ateneo De Manila b.Far Eastern University
c.Unibersidad ng Pilipinas d.Unibersidad ng Sto.Tomas
(C) 32. Ang tulang isinulat ni Rizal sa loob ng bilangguan bago siya barilin sa
Bagumbayan.
a.Sa Aking kababata b.Katamaran ng mga Pilipino
c.Mi Ultimo Adios d.Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
(B) 33. Ang Petsa kung kailan binaril si Rizal sa Bagumbayan, na ngayon ay tinatawag
na Luneta.
a.Disyembre 12, 1896 b. Disyembre 30, 1896
c. Disyembre 19, 1896 d. Disyembre 18, 1896
(A) 34. Siya ang asawa ni Don Tiburcio na mahilig manigarilyo, at may masangsang na
amoy.
a. Donya Victorina b. Donya Pia
b.Tiya Isabel d. Maria Clara
(A) 35. Siya ang kaibigan ni Don Rafael at kinikilalang ama ni Maria Clara.
a. Kapitan Tyago b.Don Rafael
c.Linares d.Ibarra
(B) 35 .Ang Matandang Tagapayo ng San Diego.
a. Padre Sybila b.Piliosopo Tasyo
c Nol Juan d.Alperes
(C) 36. Siya ay kilala bilang bangkero o piloto, kaibigan ni Ibarra.
a. Tandang Pablo b.Padre Salvi
 c.Elias d.Bruno
(A) 37. Ang tenyente ng mga gwardya sibil.
a.Tenyente Guevarra b.Tenyente Pablo
c.Tenyente Lucas d.Tenyente Juan
(A) 38. Kayarian ng Pang-uri na binubuo ng salitang ugat lamang.
a.maylapi b.inuulit
c.tambalan d.payak
(C) 39. Kayarian ng pang-uri na binubuo ng dalawang salita.
a.maylapi b.inuulit
c.tambalan d.payak

(B) 40. Kayarian ng pang-uri na binubuo ng salitang inuulit.

a.maylapi b.inuulit
c.tambalan d.payak
(D) 41.Kaantasan ng pang-uri na nasa pangkaraniwang anyo lamang.
a.maylapi b.inuulit
c.lantay d.payak
(B) 42. Antas ng salita na ginagamit sa ordinaryong pakikipagtalastasan,hindi mahigpit
ang pagsunod nito sa mga alituntunin ng gramatika at pagbabaybay.
a.pormal b.impormal
c.pampanitikan d.balbal
(A) 43 .Ito ay isang uri ng salitang ginagamit sa paaralan simbahan at pamahalaan.
a.pormal b.impormal
c.pampanitikan d.balbal
(C) 44. Ang salitang Ilaw ng tahanan ay nangangahulugang ina, ano ang tawag sa
salitang may salungguhit?
a.sawikain b.kasabihan
c.idyoma d.bugtong
(B) 45 .Ang pinakamababang antas ng wika ,tinatawag ding salitang kanto.
a.pormal b.impormal
c.pampanitikan d.balbal
(D) 46. Diyalekto ng isang pook o lipon ng mga tao.Mapupuna ang kakaibang punto sa
pagsasalita ng mga tao.
a.pormal b.impormal
c.pampanitikan d.balbal
(A) 47. sa palagay ko,kakayanin ko ang anumang pagsubok na darating sa buhay ko.
Ano ang ekspresyon sa pagpapahayag ng pananaw ang ginamit sa pangungusap?
a.sa palagay ko b.darating sa buhay ko
c.kakayanin ko d.anumang pagsubok
(B) 48 .kasing ganda mo ang mga tala sa kalangitan.Anong tayutay ang ginamit sa
pangungusap?
a.pagwawangis b.pagtutulad
c.personipikasyon d.pagmamalabis
(D) 49. Noong ika-29 ng Disyembre,1896, sinulat ni Rizal ang tulang Mi Ultimo Adios na
kung isasalin sa tagalog ay___________.
a. huling hapunan b.huling pagsinta
c. huling pagkislap d.huling paalam

(D) 50. Ika-30 ng Disyembre,si Rizal ay binaril sa Bagumbayan na ngayon ay tinatawag

na ______________.
a.Bagumbayan
b. libingan ng mga Bayani
c .Museo ni Rizal
d. Rizal Park

Aralin 4.1

A.Panitikan: Kaligirang Pangkasaysayan ng Noli Me Tangere

ni: Dr. Jose Rizal
B.Gramatika at Retorika: Mga ekspresyon sa paglalarawan,paglalahad ng
sariling pananaw, pagiisa-isa at pagpapatunay.
C.Uri ng Teksto: Naglalahad

Panimula
 Ang Noli Me Tangere ay isa sa magkabiyak na kanonigong nobela ni Jose Rizal.
Ang nobela ay umiinog sa buhay ni Crisostomo Ibarra na matapos makapag-aral nang
pitong taon sa Europa ay nagbalik sa San Diego, ang pangunahing tagpuan sa nobela,
upang tulungan ang kaniyang mga kababayan. Sa nobela, lilitaw ang repormistang
pagkiling ni Rizal sa pagnanais na palaganapin ang edukasyon sa nakararaming tao.

Ang Noli me tangere ay isang pariralang Latin na hinango ni Rizal sa ebanghelyo

ni San Juan Bautista (Juan 20:13-17) sa Bibliya na ang ibig sabihin ay “Huwag mo
akong salingin” o mas kilala sa Ingles na ”Touch me not.” Ang buong berso ay
tumutukoy kay Hesukristo na nagsasabing Touch me not; I am not yet ascended to my
Father, but go to my brethren, and say unto them I ascend unto my Father and your
Father, and to my God and your God.
Ang Aralin 4.1 ay tungkol sa kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere.
Matutuklasan mo ang mahahalagang pangyayari sa likod ng pagkakalikha ni Dr. Jose
Rizal sa nobelang ito. Bilang pangwakas na gawain, inaasahang makapagsasagawa ng
isang debate/pagtatalo tungkol sa argumentong “Dapat ba o Di dapat na panatilihin si
Rizal bilang Pambansang Bayani.” Susukatin ang husay sa pagmamtuwid batay sa
sumusunod na pamantayan: a.) paglalatag at pag-aanalisa ng katibayan,
b.)pangangatwiran at panunuligsa, at c.) pagpapahayag.
Sa pagtatapos ng araling ito, masasagot mo rin ang mga pokus na tanong na:
Paano nakaimpluwensiya ang Noli Me Tangere sa isipan ng mga Pilipino nang
panahong isinulat ito at paano mabisang magagamit ang mga ekspresyon sa
paglalarawan, paglalahad ng sariling pananaw, pag-iisa-isa at pagpapatunay sa
pagsasagawa ng debate/pagtatalo.
Yugto ng Pagkatuto
,,

Tuklasin
Alamin muna natin ang lawak ng iyong kaalaman kaugnay ng paksang ating
tatalakayin. Subukin mo munang sagutan ang kasunod na mga Gawain upang sagayo’y
masagot mo ang mga pokus na tanong.

GAWAIN 1: PAK-GANERN

Panuto: Tukuyin kung ang mga pangyayari ay naganap sa panahong isinulat ang Noli
Me Tangere. Isulat ang PAK kung ang pangyayari ay TUMPAK at GANERN naman
kung MALI.

GANERN______1. Isinulat ni Dr. Jose Rizal ang Noli Me Tangere sa edad na

dalawampu’t apat (24).

PAK______2. Binili ng pamahalaan ng Pilipinas ang manuskrito ng Noli Me Tangere sa

halagang P25,000.00.

_GANERN_____3. Si Rizal ay namuhay nang marangya sa Europa.

PAK______4. Si Ferdinand Blumentritt ang kaibigan ni Dr. Jose Rizal na naging

tagapagligtas ng Noli Me Tangere.

PAK________5. Ang nobelang The Wandering Jew at Uncle Tom’s Cabin ang naging
inspirasyon ni Rizal sa pagsulat ng nobelang Noli Me Tangere.

GAWAIN 2: Sa Palagay Ko…

Panuto: Salungguhitan ang mga ekspresiyong ginamit sa paglalarawan, paglalahad ng

sariling pananaw, pag-iisa-isa at pagpapatunay sa bawat bilang.

• Ang lahat ng pagtitiis ay nagawa ni Rizal tulad ng pagtitipid sa pagkain,

panghingi ng tulong at pagbabawas ng kabanata sa nobela upang
maipalimbag ang nobela.
• Ayon kay Rizal, ang nobelang Noli Me Tangere ay isang nobela na
ipinakikita ang kanser ng lipunan.
• Naging matapang si Jose Rizal sapagkat inilantad niya ang mga kabulukan
ng pamahalaan at simbahan.
• Siya ay parang nauupos na kandila sa kahihiyan.
 • Talagang pambihira ang ipinakitang tapang ng mga Pilipino

Ngayon kilalanin mo naman ang bayaning manunulat na may-akda ng Noli Me

Tangere.

Talambuhay ni Dr. Jose Rizal

Jose Protacio Rizal Mercado y Alonso Realonda ang buong pangalan ni Dr.
Jose Rizal. Labing-isa silang magkakapatid at ikapito siya. Ang kanyang mga
magulang ay sina Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro at Teodora Morales
Alonso Realonda y Quintos. Nakita niya ang unang liwanag noong ika-19 ng Hunyo,
1861 sa Calamba, Laguna.
Kung susuriin ang pinagmulan niyang angkan, ang kanyang ama na si
Francisco Mercado ay anak ng isang negosyanteng Instik na nagngangalang
Domingo Lam-co at ang kanyang ina ay isa ring mestisang Intsik na ang pangalan ay
Ines dela Rosa.
Intsik na Intsik ang apelyidong Lam-co kung kaya’t kung minsan ay
nakararanas si Domingo Lam-co ng diskriminasyon kaya upang makaiwas sa
ganoong pangyayari at makasunod sa ipinag-uutos ni Gobernador Claveria kaugnay
ng pagpapalit ng mga pangalang Pilipino noong 1849, ang Lam-co ay pinalitan ng
apelyidong Kastila at pinili nila ang Mercado na nababagay sa kanya bilang
negosyante, sapagkat ang ibig sabihin ng Mercado ay palengke. Ang pamilyang
Lam-co ay kilalang mangangalakal noon sa bayan ng Binan, Laguna.
Bagamat ang mga ninuno ni Rizal sa ama ay kilalang negosyante, ang
kanyang ama ay isang magsasaka. Isa siya sa mga kasama sa Hacienda
Dominicana sa Calamba, Laguna.
Ang apelyidong Rizal ay naidagdag sa kanilang pangalan sa bias ng Kautusan
Tagapagpaganap na pinalabas ni Gob. Claveria noong 1849 at ito’y hinango sa
salitang Kastila na luntiang bukid.
Masasabing mayaman ang angkang Rizal sapagkat ang pamilya ay masikap,
matiyaga at talagang nagbabanat ng buto.
Nang tumuntong si Rizal sa gulang na tatlong taon, 1864, siya ay tinuruan ng
abakada ng kanyang ina at napansin niyang nagtataglay ng di-karaniwang talino at
kaalaman ang anak, kahit kulang sa mga aklat ay nagawa ng ginang na ito ang
paglalagay ng unang bato na tuntungan ni Rizal sa pagtuklas niya ng iba’t ibang
karunungan.
Nang siya’y siyam na taong gulang, si Jose ay ipinadala sa Binan at nag-aral
sa ilalim ng pamamahala ni Padre Justiniano Aquino Cruz, ngunit pagkalipas ng ilang
buwan ay pinayuhan na ito na lumipat sa Maynila dahil lahat ng nalalaman ng guro
ay naituro na niya kay Rizal.
Noong ika-20 ng Enero, 1872, si Jose ay pumasok sa Ateneo Municipal de
Manila. Siya ay nagpamalas ng kahanga-hangang talas ng isip at nakuha ang lahat
ng pangunahing medalya at notang sobresaliente sa lahat ng asignatura. Sa
paaralang ito natamo niya ang katibayang Bachiller en Artes at notang sobresaliente,
kalakip ang pinakamataas na karangalan.
Nang sumunod na taon sa Pamantasan ng Santo Tomas ay nag-aral siya ng
Filosofia y Letras at Agham sa pagsasaka naman sa Ateneo Municipal de Manila.
Kumuha rin siya ng panggagamot sa naturang pamantasan. Di pa nasiyahan,
nagtungo siya sa Europa noong ika-5 ng Mayo, 1882 upang doon ipagpatuloy ang
kanyang pag-aaral.
Nagpatuloy siya sa pag-aaral ng Medicina at Filosofia y Letras sa Madrid,
Espana at tinapos ang kursong ito noong 1884 at 1885.
Noong 1884, si Rizal ay nagsimulang mag-aral ng Ingles; alam na niya ang
Pranses pagkat sa Pilipinas pa lamang ay pinag-aralan na niya ang wikang ito.
Bukod sa mga wikang ito, nag-aral din siya ng Aleman at Italyano dahil naghahanda
siya sa paglalakbay sa iba’t ibang bansa sa Europa. Alam niyang mahalaga ang mga
wikang ito sa pag-aaral ng mga kaugalian ng mga tao roon at ng pagkakaiba nila sa
mga Pilipino sa bagay na ito. At upang mapag-aralan ang kasaysayan ng mga baying
nabanggit na mapaghahanguan ng mga aral na alam niyang makatutulong sa
kanyang mga kababayan. Bunga nito, si Rizal ay maituturing na dalubwika.
Ayon kay Retana, ipinahayag ni Rizal na sinulat niya ang unang kalahati ng
Noli Me Tangere sa Madrid noong magtatapos ang 1884, sa Paris naman ang ikaapat
na bahagi at isa pang bahagi ay sa Alemanya. Ipinalimbag ito sa Berlin, at noon
lamang Marso, 1887 ay lumabas ang 2000 sipi. Si Dr. Maximo Viola na taga-San
Miguel, Bulacan ang nagbayad ng pagpapalimbag sa halagang 300 piso.
Ang El Filibusterismo ang kasunod na aklat ng Noli Me Tangere na ipinalimbag
sa Gante, Belhika noong 1891.
 Itinatatag naman ni Dr. Jose Rizal ang La Liga Filipina noong ika-3 ng Hulyo,
1892. Ang kapisanang ito ay lihim na itinatag at layuning magkaroon ng pagbabago
sa palakad ng pamahalaan sa Pilipinas sa pamamagitan ng mapayapang
pamamaraan at di sa paghihimagsik.
Noong ika-5 ng Agosto, 1887, siya ay nagbalik sa Pilipinas. Ngunit noong
Pebrero 3, 1888, siya ay muling umalis sapagkat umiilag siya sa galit ng mga Kastila
dahil sa pagkakalathala ng Noli Me Tangere. Bumalik siya sa Maynila noong ika-26
ng Hunyo, 1892.
Noong Hulyo 7, 1892, alinsunod sa kautusan ni Kapitan-Heneral Despujol, si
Rizal ay ipinatapon sa Dapitan, isang maliit na bayan sa hilagang kanluran ng
Mindanao, dahil sa bintang na may kinalaman siya sa paghihimagsikan nang mga
araw na iyon. Sa Dapitan, nagtayo si Rizal ng isang maliit na paaralan na may labing-
apat na batang taga-roon na kanyang tinuturuan.
Habang nagaganap ang labanan sa pagitan ng Espana at Cuba, sa
pangambang madamay sa kilusang ukol sa paghihimagsik kaya hiniling niya na
makapaglingkod siya sa mga pagamutan sa Cuba. Binigyan niya ng isang liham si
Kapitan-Heneral Blanco na nagpapatunay na kailanman ay di siya nakikilahok sa
mga himagsikan sa Pilipinas. Ngunit noong bago magtapos ang taong 1896, siya’y
hinuli ng mga kinauukulan at ibinalik sa Pilipinas.
Ikinulong si Rizal sa Maynila sa Real Fuerza de Santiago. Nang iharap sa
hukumang militar at litisin, siya ay nahatulang barilin sa Bagumbayan.
Noong ika-29 ng Disyembre, 1896, Sinulat ni Rizal ang kanyang Mi Ultimo
Adios (Huling Paalam) isang tulang kakikitaan ng magigiting na kaisipan at
damdamin.
At noong ika-30 ng Disyembre, si Rizal ay binaril sa Bagumbayan na ngayon
ay tinatawag na Luneta.

Linangin
Basahin at unawain mong mabuti ang kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere.
Alamin mo kung ano ang mahahalagang karanasan ni Jose Rizal sa pagsulat ng
nobela ito.

Kaligirang Pangkasaysayan ng Nobela

Ang Noli ay hango sa nobelang nabasa ni Rizal na pinamagatang Uncle Tom's

Cabin ni Harriet Beacher Stowe na pumapaksa sa kasaysayan ng mga aliping Negro sa
ilalim ng panginoong puting Amerikano. Inihahambing ni Rizal ang hinagpis na
naranasan ng mga Negro sa naranasan ng mga Pilipino sa ilalim ng mapang-aping mga
prayleng Kastila. Iminungkahi ni Rizal sa kaniyang kaibigan sa Madrid noong 1884 na
magtulungan sa pagsulat ng nobela ukol sa Pilipinas. Kabilang sa kaniyang mga
kaibigan ay ang mga Paterno (Pedro, Maximo, at Antonio) at si Graciano Lopez Jaena.
Bagamat sang-ayon ang kaniyang mga kaibigan sa ideya ay hindi rin binigyang-halaga
ng mga ito ang pagsusulat at sa halip ay mas pinili pa ang magsulat tungkol sa babae,
magsugal at makipagalembong. Ito ang dahilan kung kaya't napagpasyahan ni Rizal na
isulat ito nang sarilinan.

Ang unang bahagi ng Noli ay sinimulang isulat noong 1884 sa Madrid habang nag-aaral
pa lamang ng medisina si Rizal. Nang makapagtapos, nagtungo siya sa Paris at doon
ay ipinagpatuloy niya ang pagsusulat. Karamihan sa bahagi ng nobela ay dito niya
naisulat. Ang huling bahagi ng nobela ay natapos sa Berlin. Si Victor Blasco Ibañez ang
nagsilbing tagapagbasa at tagapayo ni Rizal.

Natapos ni Rizal ang nobela noong Disyembre 1886. Sa panahong ito, hindi sapat ang
kaniyang pera upang ipalimbag ito. Sa tulong ng kaniyang kaibigang si Maximo Viola,
naipalimbag ni Rizal ang nobela. Nailathala ang nobela noong siya ay 26 taong gulang.

Buod ng Nobela

Nagsimula ang nobelang Noli Me Tangere sa isang piging kung saan pinakilala
ang ilan sa mga tauhan ng nobela. Natuklasan ni Ibarra sa kaniyang pagbabalik ang
inhustiyang naranasan ng kanyang amang si Don Rafael Ibarra.

Nabatid ni Ibarra na nakabangga ng kaniyang ama si Padre Damaso, na humiya

at nagtiwalag sa matanda. Hindi lamang kapangyarihang pampulitika ang hawak ng
nasabing prayle. Ginamit din niya ang kapangyarihan upang akitin ang ina ni Maria
Clara na kasintahan ni Ibarra. Isa pang kaaway ni Ibarra si Padre Salvi na muntik nang
makapatay sa binata nang pasinayaan ang isang paaralan. Sumiklab ang lahat nang
idawit si Ibarra sa isang pag-aaklas na ginatungan ni Padre Salvi. Napiit si Ibarra ngunit
iniligtas ni Elias na ang buhay ay iniligtas din ni Ibarra noong nakalipas na panahon. Sa
wakas ng nobela, ang lugaming si Ibarra ay nakadama ng madilim na hinaharap.
GAWAIN 3: Paglinang ng Talasalitaan
Ibigay ang kontekstwal na pahiwatig ng mga salitang may salungguhit sa pahayag.
• Inihahambing ni Rizal ang hinagpis na naranasan ng mga Negro sa naranasan
ng mga Pilipino sa ilalim ng mapang-aping mga prayleng Kastila.

__Pagmamalupit__________________________________________________
_________

• Hindi lamang kapangyarihang pampulitika ang hawak ng nasabing prayle.

_Kapangyarihan ng mga mtataas ang posisyon sa gobyerno at mayayaman

• Sumiklab ang lahat nang idawit si Ibarra sa isang pag-aaklas na ginatungan ni

Padre Salvi.

Parang sinulsulan pa__________________________________________

• Napiit si Ibarra ngunit iniligtas ni Elias, na ang buhay ay iniligtas din ni Ibarra
noong nakalipas na panahon.

Matagal ng panahon o nakaraang panahon_______________

5. Sa wakas ng nobela, ang lugaming si Ibarra ay nakadama ng madilim na
hinaharap.
_May problema at nanghihina
____________________________________________________________

GAWAIN 4: BAKAS NG KASAYSAYAN

Itala sa loob ng kahon ang mahahalagang karanasan ni Jose Rizal sa pagsulat niya ng
Noli Me Tangere.

GAWAIN 5: Unawain Mo

Sagutin ang mga tanong:

 • Bakit naging inspirasyon ni Rizal ang “Uncle Tom’s Cabin at The Wandering
Jew sa pagsulat ng Noli Me Tangere?
• Maituturing bang huwarang pamilya ang pamilya ni Dr. Jose Rizal? Bakit?
A:oo ,dahil kahit nasa sitwayon sila ng paghihirap nagagawa parin
nilang mapasaya ang kanilang pamilya at lagi silang nagtutulungan
• Anong mga pagsubok ang naranasan ni Rizal habang isinusulat niya ang
nobela? Paano ito nakatulong sa kanyang buhay?A:Nagkasakit sya
,Napaaway sya sa mga kaibigan nya sa spain at hindi sya napaldahan
ng pera galing sa pilipinas
• Isulat ang mahalagang nangyari kay Dr. Jose Rizal ayon sa taon. Ilahad ito sa
pamamagitan ng Timeline.
Answer:
1848-Nagpakasal ang mga magulang ni Jose rizal
1861-Ipinanganak si Jose Protacio Rizal Mercado y Alfonso Realonda at
bininygan matapos ang tatlong araw
1872-Bilang scholar,pumasok at natanggap siya sa University of Sto.tomas
(UST)
1875-Nanirahan sa Ateneo bilang boarder
1876-Nagkaroon ng Bachelor's Degree sa arts
1882-Nakakuha ng pera si rizal mula sa kanyang kapatid.Naglakbay papuntang
espanya (Port Bou)Nakarating sya sa barcelona at Nakapag aral sa
madrid,spain.
1886-Nagkaroon ng degree sa medisina sa edad na 23,Sa madrid spain
,Naging assistant ni Dr.L.de Wecker at nakarating din sa Germany
1887-Natapos nya ang kanyang nobelang Noli Me Tangere
1888-Nagpunta sa hongkong
1892-Kinasuhan si Rizal at dinakip sa salang pagiging utak ng rebolusyon.Ang
kanyang mga akda ay lubhang ikingalit ng mga espanyol .Nakilala nya si
Josephine Bracken ,Huling babae sa buhay nya .Isinulat nya ang huling
paalam
1896-Nahatulan ng Kamatayan at binaril sa Bagumbayan
• Ilarawan ang kondisyong panlipunan ng Pilipinas noong isinulat ni Rizal ang
Noli Me Tangere. Noong Panahon na isinulat ni Rizal ang Noli Me
Tangere ay laganap ang pang aapi ng mga espanyol sa mga pilipino
.Naghirap ang mga pilipino nagiging biktima sila ng mg walang
katarungan .
GAWAIN 6: Ihambing Mo

Paghambingin ang kondisyong panlipunan ng Pilipinas noong isinulat ang nobela sa

kasalukuyang panahon. Ipakita mo ito sa pamamagitan ng Venn diagram.

Ano ang naging epekto ng Noli Me Tangere matapos maisulat ito? Gumamit ng
Fishbone method sa paglalahad.

Natutuwa ako sapagkat mahusay mong naisagawa ang mga gawain sa panitikan.
Inaasahan ko na alam mo na ang Kaligirang pangkasaysayan ng Noli Me Tangere at
paano nakaimpluwensiya ang nobela sa isipan ng mga Pilipino nang panahong isinulat
ito

GAWAIN 7: Kilalanin, Tuklasin, Suriin

Ngayon naman ay tunghayan mo kung paano naitatag ang Lalawigan ng Rizal.

Pagkatapos mong basahin ang teksto ay pag-aaral mo kung paano mabisang
magagamit ang mga ekspresyon sa paglalarawan, paglalahad ng sariling pananaw,
pag-iisa-isa at pagpapatunay sa pagsasagawa ng debate/pagtatalo.

PAGKAKATATAG NG MGA BAYAN SA RIZAL

Sinasabing ang mga bayan sa lalawigan ng Rizal ay may kanya-kanyang

kasaysayan. Marami sa mga bayan ay mga dati nang komunidad bago pa man
dumating ang mga Kastila. At sa panahon ng mga misyunero at paghahasik ng binhi ng
kristiyanismo tulad ng mga paring Pransiskno at Heswita, ginawang mga bayan ang
dinatnang mga pamayanan. Kinilala ang pingmulang mga pangalan at ang hangganan.
Nagsimula sa pagiging bisita ang ibang bayan at ang iba’y sa pagiging encomienda.
Ang mga lumaking baryo ay naihiwalay sa kanilang inang-bayan.

Ang tatak ng mga misyonero sa pagdami ng mga baryo, ang interes o

paghahangad ng mga may-ari ng lupa, iringan ng Simbahan at ng Estado ay naging
daan at nakatulong sa pagkakatatag ng mga bayan sa Rizal. Ayon sa kasaysayan,
binubuo ng 33 bayan ang lalawigan ng Rizal. Naging 26 na lamang ito makalipas ang
ilang panahon. Ang mga bayang ito ay ang Angono na dating baryo ng Binangonan;
Antipolo, Baras na dating baryo ng Morong; Cainta na dating baryo ng Taytay;
Caloocan, Cardona, Jalajala na dating Villa de Pila ng Laguna; Las Piñas na dating
fishing village ng Parañaque; Makati, Malabon, Mandaluyong o San Felipe Neri,
Marikina, Monalban (Rodriguez na ngayon), Morong, Muntinlupa, Navotas, Parañaque,
Pasay, Pasig, Pateros, Pililla na dating baryo ng Morong; San Juan, San Mateo, Taguig,
Tanay, Taytay at Teresa. Makalipas ang ilang panahon, nahiwalay at naging lungsod
ang Caloocan at Pasay.Ang Rizal mula noong 1853 hanggang 1901 ay kilala sa tawag
na DISTRITO POLITICA MILITAR DE MORONG (Morong District).

Pinalitan ng Rizal noong Hunyo11,1901 sa bisa ng Act No.137 ng First Philippine

Commission. Ang pangalang RIZAL ay sa mungkahi ni Dr. Pardo Trinidad de Tavera
isang makabayan, scholar, naging direktor ng National Library at kaibigan nina Dr. jose
Rizal, Don Juan Sumulong, at Epifanio de los Santos. Ang kabisera nito ay ang Pasig at
ang unang gobernador ay si Ambrosio Flores. Naging governor din si Lope K. Santos,
ang Ama ng Balarilang Tagalog at naging direktor ng Institute of National Language
(ngayon ay Komisyon sa Wikang Filipino).

Nang ideklara ni dating Pangulong Ferdinand Marcos ang Martial Law, inagaw
ang 12 maunlad na bayan sa Rizal at isinama sa Metro Manila upang masunod ang
kapritso ni Imelda Romuladez-Marcos na maging governor ng Metro Manila.

Nagtagumpay ang pag-agaw sa 12 maunlad na bayan sa pamamagitan ng isang

Presidential Decree na nilagdaan noong Nobyembre 7, 1974. Nawala ang pagiging
premiere province ng Rizal. Naghirap ang lalawigan at walang nagawa si dating Rizal
Governor Isidro Rodriguez sa kamandag ng diktador. Ang naging kapalit nito ay
ginawang mayor ng Quezon City ang misis ni Gov. Rodriguez na si Gng. Adelina
Rodriguez.
Hindi nasiraan ng loob ang mga sumunod na namuno sa lalawigan ng Rizal. Sa
mahusay na pagtutulungan nina dating Governor Casimiro “Ito” Ynares, Jr., Rizal
Congressman Bibit Duavit, Congressman Frisco San Juan, Sr. at iba pang lider sa
Rizal, muling naibangon at umunlad ang Rizal para sa kabutihan ng mga kabataan at
susunod na henerasyon.(Clemen Bautista)

Gawain 8: Pagpapalawak ng Kaalaman

Sagutin ang mga gabay na tanong
1. Ano ang dahilan ng pagkawatak-watak ng mga bayan sa Rizal?A:Nagkaroon ng
martial law at nagtagumpay sa pag agaw sa 12 maunlad na byan ng rizal ,Hanggang sa
naghirap at walang nagawa ang dating rizal governor sa makamandag na diktador
2 Sino ang nagmungkahi ng pangalan ng Rizal ang probinsya?A:Dr.Pardo Trinidad de
Tavera
3. Ano ang naging katungkulan ni Lope K. Santos sa probinsya ng Rizal?A: Sya Ang
Ama ng Balarilang Tagalog at naging direktor ng Institute of National Language (ngayon
ay Komisyon sa Wikang Filipino).
 Pagsasanib ng Gramatika at Retorika

Alam mo ba na…

May mga angkop ekspresyon na ginagamit sa paglalarawan,

paglalahad ng sariling pananaw,pagiisa-isa at pagpapatunay.

• Eksresyong nagpapahayag ng pananaw kabilang dito ang ayon sa,batay,

para,sang-ayon sa, sa paniniwala ko,akala ko, at iba pa.Inihuhudyat ng mga
ekspresyong ito ang iniisip,sinasabi o pinaniniwalaan ng isang tao.
Halimbawa:
Ayon sa kasaysayan, binubuo ng 33 bayan ang lalawigan ng Rizal.
Batay sa Konstitusyon 1987:Artikulo XIV, Seksyon 6, ang wikang Pambansa
ng Pilipinas ay Filipino.

• Ekspresyon sa.Enumerasyon o Pagiisa-isa ay isang uri ng kohestyon na

nagpapakita ng pagkakasunod-sunod ng mga detalye.Sa organisayong
ito,iniisa-isa ang mga konsepto upang mailahad ang kaibahan ng mga ito.
Halimbawa:
At sa panahon ng mga misyonero at paghahasik ng binhi ng kristiyanismo
tulad ng mga paring Pransiskano at Heswita, ginawang mga bayan.
Ang mga bayang ito ay ang Angono na dating baryo ng Binangonan; Antipolo,
Baras na dating baryo ng Morong; Cainta na dating baryo ng Taytay; Caloocan,
Cardona, Jalajala na dating Villa de Pila ng Laguna; Las Piñas na dating fishing
village ng Parañaque; Makati, Malabon, Mandaluyong o San Felipe Neri, Marikina,
Monalban (Rodriguez na ngayon), Morong, Muntinlupa, Navotas, Parañaque, Pasay,
Pasig, Pateros, Pililla na dating baryo ng Morong; San Juan, San Mateo, Taguig,
Tanay, Taytay at Teresa.
Ang pinakauna sa lahat ng layunin ng networking ay ang pagkakaroon ng
access o pagkakataon na mabasa o Makita ng bawat indibidwal ang ibat-ibang
impormasyong abeylabol sa network.

• Ekspresyon sa Paglalarawan ay isang uri o paraan ng pagpapahayag ng

mga kaisipan o pala-palagay tungkol sa isang tao, sa isang hayop, sa isang
 bagay, sa isang lugar o sa isang pangyayari sa pamamagitan ng makukulay,
mahuhugis o maanyo at iba pang mapapandamang – naaamoy, nalalasa,
naririnig – pananalita

Marami sa mga bayan ay mga dati nang komunidad bago pa man dumating
ang mga Kastila.
Muling naibangon at umunlad ang Rizal para sa kabutihan ng mga kabataan
at susunod na henerasyon.
Inagaw ang 12 maunlad na bayan sa Rizal at isinama sa Metro Manila.
4. Kumukulo ang dugo ng biktima sa nangholdap sa kanya.
4. Ekspresyon sa Pagpapatunay ay may layuning bigyang-diin o patunayan ang
isang bagay, pahayag o pangyayari.
Halimbawa:
Hindi nasiraan ng loob ang mga sumunod na namuno sa lalawigan ng Rizal.
Tunay ngang isang kabayanihan ang iyong ginawa.
Pagsasanay 1: Gumamit nang angkop na ekspresyon sa paglalarawan, pagiisa-isa,
pananaw o pagpapatunay upang mabuo ang bawat pangungusap. Piliin ang iyong
sagot sa loob ng kahon.

1. Sa paniniwala ko______ ang pagkakaroon ng matibay na edukasyon ay isang

saligan upang mabago ang takbo ng isang lipunan tungo sa pagkakaroon ng isang
masaganang ekonomiya.

2. _Sa tingin________ ng maraming guro na ang pagkatuto ng mga mag-aaral ay hindi

lamang nakasalalay sa kanila kundi maging sa mga magulang sa pagbibigay patnubay
sa kanilang mga anak.

3._Tunay ngang malaki ang tulong na hatid ng social media sa ating lipunan.

4. Maraming suliraning pandaigdig ang kinakaharap natin sa kasalukuyan _Tulad

ng_________ polusyon, climate change at paglaki ng populasyon.
tulad ng
sa paniniwala ko
sa tingin
kasing linaw ng tubig
tunay
5. Kasing linaw _____________________ ng tubig sa batis ang hangarin ko sa iyo.
Pagsasanay 2: Bumuo ng limang pangungusap tungkol sa larawan. Gumamit ng mga
ekspresyon sa paglalarawan.

Pagsasanay 3: Ilahad kung paano lutuin ang paborito mong ulam.

Gumamit ng mga ekspresyon sa pag-iisa-isa.

Pagnilayan at Unawain

GAWAIN 9: TeleNOBELA
Patunayan na ang Noli Me Tangere ay may pagkakatulad at pagkakaiba sa ilang
napanood na telenobela.
PAGKAKAIBA-Noli Me Tangere
1._Ang paraan ng panliligaw noon at ngayon_______________.
2._Ang kagandahan ng istorya at talagang may mapupulot na aral
3.Para sa akin mula umpisa at wakas ng noli ay may maganda at talagang makakuha
ka ng aral

PAGKAKATULAD
1.May simula at wakas
2.May mga malalalim na salita at madadala ka sa emosyon
3.Maantig ka sa mga kwento at mararamdaman mo ng husto ang mga kwento
PAGKAKAIBA-Telenobela
1.Puro pag iibigan at may mga di dapat mapanood ng mga bata
2.Madameng karahasan
3.Wala kang mapupulot na aral
GAWAIN 10:
Mahusay ang ipinakita mong sigasig upang matutuhan at maunawaan mo ang unang
aralin. Upang subukin kung talagang nauunawaan mo ang mahahalagang konsepto na
dapat mong matamo, sagutin ang kasunod na mahahalagang tanong:
• Paano nakaimpluwensya ang nobelang Noli Me Tangere sa isipan ng mga
Pilipino ng panahong isinulat ito? A:Dahil sa makapagdamdaming dala ng
nobela itong at naiintindihan nila ang sitwsyon ng totoong istorya
 • Paano mabisang magagamit ang mga ekspresyon sa paglalarawan, paglalahad
ng sariling pananaw, pag-iisa-isa at pagpapatunay sa pagsasagawa ng
debate/pagtatalo?A:Kung dadamdamin mo ang nobela at isipin mong isa ka sa
mga tauhan na iyon

GAWAIN 11: Hanapin Mo

Hanapin ang mga ekspresyong tinalakay. Kulayan ng pula ang ekspresyong ginagamit
sa pagpapahayag ng pananaw, dilaw sa pag-iisa-isa, bughaw sa paglalarawan at
berde naman sa pagpapatunay.

Ilipat

Sa susunod na buwan ay magsasagawa ang Kagawaran ng Filipino ng eleksyon ng

Pamunuan ng KAPARIZ (Kabataang Pangarap ni Rizal) at ang pinakatampok ay ang
pagsasagawa ng isang debate na may Temang: Dapat ba o Di dapat na panatilihin si
Rizal bilang Pambansang Bayani.
Goal Makapagsagawa ng isang debate/pagtatalo
Role Magpapakita ng galing sa pangangatwiran
Audiene Mga miyembro ng KAPARIZ
Situation Magkakaroon ng halalan ng Pamunuan ng KAPARIZ
Peformance Pagsasagawa ng isang debate/pagtatalo
Standard
Paglalatag at Pag-aanalisa ……..………..40 puntos
Pangangatwiran at Panunuligsa ……….. 40 puntos
Pagpapahayag ……………………………. 20 puntos
Kabuuan ………………………………….. 100 puntos
A. Panitikan: Mahahalagang Tauhan ng Noli Tangere

B. Gramatika at Retorika: Nagagamit ang tamang pang –uri sa

pagbibigay- katangian

C. Uri ng Teksto: Naglalarawan

Panimula

Sa pag-aaral ng Noli Me Tangere importanteng kilalanin muna ang mga tauhan.

Sa mga tauhan makikita natin ang katangian ng mga Pilipino at Espanyol noong
kapanahunan ni Rizal. May mga tauhan sa Noli Me Tangere na ibinatay ni Rizal sa mga
taong nakapaligid sa kanya. Malalaman din sa aralin ang sinisimbolo ng mga tauhan. Ito
ang pagtutuunan natin ng pansin.
Sa Aralin 4.2 mailalarawan ang mahahalagang tauhan sa Noli Me Tangere kaya’t
mauunawaan ninyo kung ano ang naging papel ng bawat isa. Bukod dito, malalaman din
ang mga taong kinasangkapan ni Rizal sa nobela at ang tamang paggamit ng pang-uri sa
pagbibigay-katangian.
Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahang makasusulat at madamdaming mabibigkas ng
mga mag-aaral ang isang makahulugan at masining na monologo tungkol sa isang piling
tauhan. Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan:
a. Kaangkupan, b. Madamdaming pagbigkas, c. Makatotohan at d.
Pagkamasining.
Sa aralin ding ito, inaasahang masasagot mo ang mga sumusunod na Pokus na
Tanong: Makatotohanan ba ang mga tauhang nilikha ni Rizal sa nobelang Noli Me
Tangere? Paano nakakatulong ang pang-uri sa pagbibigay katangian?
 Yugto ng Pagkatuto

Tuklasin
Sa mga gawaing ito matatagpuan ang ilang mahahalagang tanong na mahahanap
ang kasagutan sa kabuuan ng aralin. Ang tugon sa pokus na tanong na, Makatotohanan
ba ang mga tauhan nilikha ni Rizal sa Noli Me Tangere at Paano nakakatulong ang pang-
uri sa pagbibigay katangian ng tauhan ay lilinang sa iyong pag-unawa upang higit na
maging makabuluhan ang iyong pagkatuto. Simulan natin sa pamamagitan ng Gawain na
susukat sa iyong kaalaman.

Gawain 1: Pagtapat-tapatin
A. Panuto: Piliin sa Hanay B ang mga salita o pahayag na naglalarawan sa mga
tauhan na nasa Hanay A.
Hanay A Hanay B
_C__1. Crisostomo Ibarra a. Kababata at katipan ni Ibarra
_A_2. Maria Clara b. Kurang Pransiskano,dating kura ng San Diego
_D_3. Sisa c. Kasintahan ni Maria Clara
E___4. Elias d. Ina ni Crispin at Basilio
_B_5. Padre Damaso e. Bangkero at kaibigan ni Ibarra

Gawain 2: Katangian Ko… Pahayag Ko

B. Panuto: Tukuyin ang taglay na katangian ng mga piling tauhan sa Noli Me
Tangere sa tulong ng mga pahayag. Piliin ang angkop na sagot sa
loob ng kahon.
1. “Mahal ko ang aking bayan pagkat utang ko rito at magiging utang pa ang
aking kaligayahan” – Crisostomo Ibarra =Mapagmahal
2. “Tunay pong hindi ako maaring umibig ni lumigaya sa sariling bayan ngunit
nakahanda akong magtiis at mamatay rito. Hangad ko na ang lahat ng Inang
Bayan ay magiging kasawian ko rin”- Elias =Matiisin
3. “Ang karunungan ay para sa lahat, ngunit huwag mong lilimutin iya’y natatamo
ng may mga puso lamang.”- Guro =Mapanuri
4. “May mga dakilang bagay na dapat mong isipin, ang hinaharap ay
nabubuksan pa lamang para sa iyo, sa akin ay ipipinid na..”- Don Rafael Ibarra
=Maginoo
5. “Dapat bigyang dangal ang isang mabuting tao habang buhay pa hindi kung
patay na.” -Pilosopo Tasyo =Masunurin
mapagmahal matiisin mapanuri

maginoo masunurin

Gawain 3: Kilalanin mo…

Panuto: Gamit ang mga larawan, tukuyin kung sino ang nagwika ng mga
sumusunod na pahayag.
a. “Muntik na nilang mapatay ang aking anak! Di naiisip ng mga guwardiya sibil
ang mga ina!=Sisa
b. Palagay ko’y binabantayan niya ako, hindi ko gusto ang tingin niya sa akin.
Natatakot ako kapag tumititig siya sa akin.=Maria Clara
c. “Bakit hindi natin tularan ang mga halaman iyan na hitik sa buko at bulaklak.
Yumuyukod iyan sa pagdaan ng hangin.”=Don Anastacio
d. “Marangal ang aking ama; tanungin ang mga tao, Iginagalang ang mga
alaala niya. Mabuti siyang mamamayan… nagsakripisyo siya para sa akin
at sa ikabubuti ng kanyang bayan” =Juan Crisostomo Magsalin ibarra
e. “Tagapaghatid po ako ng mithiin ng mga sawimpalad”=Elias

Alam mo ba na…
Alam mo ba…

May mga taong kinasangkapan si Rizal sa kanyang

isinulat na nobela. Ang mga tauhang nilikha niya sa Noli Me Tangere
ay may kaugnayan sa kanyang buhay tulad ng mga sumusunod:
1.Leonor Rivera- mahinhin at malapit sa Diyos , naging inspirasyon ni
Rizal.
2.Paciano- nakatatandang kapatid ni Rizal, madalas niyang hingan ng payo.
3.Magkapatid na Crisostomo- sila’y taga- Hagonoy na namuhay napuno ng
pagdurusa.
4. Mga paring Pransiskano- mapanghamak at mapagmalupit lalo sa mga
Pilipino.
5. Padre Antonio Piernavieja - kinapootang paring Agustino sa Cavite na
napatay ng mga rebolusyonaryo.
6. Kapitan Hilario Sunico- isang Pilipino na nagpasakop sa mga Espanyol at
walang sariling desisyon.
7. Donya Agustina Medel de Coca- isang mayamang nagmamay-ari ngTeatro
Zorilla at mga lupain, ayaw niyang tanggapin ang kanyang
pagka-Pilipina.

Linangin

Basahin at kilalanin ang mga mahahalagang tauhan sa Noli Me Tangere

upang maunawaan kung ano ang naging papel ng bawat isa.

Mga Tauhan ng Noli Me Tangere

Crisostomo Ibarra - Binatang nag-aral sa Europa at pangarap niya ang
makapagpatayo ng isang paaralan para sa kinabukasan ng
mga kabataan sa San Diego
Elias  - Kilala bilang bangkero o piloto, kaibigan ni Ibarra.
Kapitan Tiyago – Mangangalakal na taga-Binondo, Ama-amahan ni Maria
Clara
Padre Damaso- Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya
pagkatapos maglingkod sa simbahan ng Bayan ng San Diego.
Padre Salvi - Kurang pumalit kay Padre Damaso at nagkaroon ng lihim na
pagtingin kay Maria Clara.
Maria Clara -Ang sinasabing pinakamagandang babae sa buong bayan.
anak ni Kapitan Tiyago. Kababata at katipan ni Ibarra.
Pilosopo Tasyo -Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na
mamamayan ng San Diego. Isa rin siya sa mga tao na hindi
naniniwala sa Purgatoryo dahil sa pagbigay ng indulgencia sa
pamamagitan ng pagdasal sa mga santo o patay.
Sisa - Isang masintahing ina nina Crispin at Basilio at ang kanyang tanging
kasalanan ay nagpakasal sa isang lalaking pabaya at malupit.
Basilio at Crispin –Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at taga-tugtog ng
kampana sa simbahan ng San Diego.
Alperes - Kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa bayan ng San Diego.

Donya Victorina –Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung

kaya abut-abot ang kolorete sa mukha at maling pangangastila

Donya Consolacion – Napangasawa ng Alperes; dating labandera na may

malaswang bibig at pag-uugali.

Don Tiburcio de Espadaña – Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad

sa Pilipnas dahil sa paghahanap ng magandang kapalaran, napangasawa ni

Donya Victorina.
Linares – Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni

Padre Damaso na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.

 Don Filipo –Tinyente mayor na mahilig magbasa ng Latin; ama ni Sinang
Nol Juan – Tagapamahala ni Ibarra sa pagpapagawa ng kanyang paaralan.

Lucas –Isang Indio na kapatid ng tauhang namatay sa pagbagsak ng

kabriya sa ipinatatayong gusali ng paaralan ni Crisostomo Ibarra.

Tarsilo at Bruno – Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.

Tiya Isabel –Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria
Clara.

Donya Pia –Siya ang ina ni Maria Clara na sa loob ng anim na taon ng

kanilang pagsasama ng kanyang kabiyak na si kapitan Tiyago

ay hindi nagkaanak. Siya ay namatay matapos maisilang si Maria Clara.

Iday, Sinang, Victoria,at Andeng – Mga kaibigan ni Maria Clara sa San

Diego 

Kapitan-Heneral – Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na

maalisan ng pagkaekskomulgado si Ibarra.

Don Rafael Ibarra – Ama ni Crisostomo Ibarra na namatay sa bilangguan;

nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahil sa yaman na kanyang

taglay.

Don Saturnino – Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno

ni Elias.
Mang Pablo – Pinuno ng mga tulisan at itinuturing na ama ni Elias.
Kapitan Basilio – Isa sa mga naging kapitan ng bayan sa San Diego na naging
kalaban ni Don Rafael sa isang usapin sa lupa.
Tinyente Guevarra – Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na
nagsalaysay kay Ibarra ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.

Kapitana Maria – Tanging babaing makabayan na pumapanig sa

pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng ama.
Padre Sibyla – Isang paring Dominikano na lihim na sumusubaybay sa mga
kilos ni Ibarra. 
 Albino – Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa at kasintahan ni
Victoria
Leon – Kasintahan ni Iday na nakapansing may buwaya sa baklad.

Gawain 4: . Paglinang ng Talasalitaan

Panuto:Tukuyin kung alin sa loob ng kahon ang kahulugan na nais ipahiwatig

ng mga matatalinghagang pahayag.

1.“Napalayo ako nang pitong taon sa ating bayan, at sa pagbabalik kong ito, hindi ko
mapigil ang sarili ko na batiin ang kababaihan, ang pinakamahalagang kayamanan ng
ating lupain.”=Maginoo

2.“Naiwasansana ang lahat ng ito kung naikonsulta mo muna sa akin, kung

hindi ka nagsisinungaling sa akin nang tanungin kita. Iwasan mo lamang

na maulit pa ang mga kalokohang gaya nito at magtiwala ka nang husto
sa kanyang ninong.”=Sunod-sunoran
3. “Mabuti….. Huwag mong kalilimutang ipagbukod ako ng piso”.,at nagtuloy
nang umalis. Naluha na lamang si Sisa dahil dito at nang maalaala ang
mga anak ay agad na siyang nagsaing muli at inihaw ang tatlo pang tawilis
na nalalabi.=Matiisin
4.“Ang Don Pedrong Eibarramendiang iyan ang imbing nagbintang at
umupasala sa aking nunong lalaki at naging puno’t dahilan ng lahat ng aming
kasawiang palad. Isinumpa kong hahanapin ko at paghihigantihan ang
kanyang mga angkan at kayo…..kayo ang itinuro sa akin ng Diyos upang
managot sa kanyang mga kasamaan.”=Mapaghiganti
5.Napadaan si Pilososopong Tasyo sa hapag na kinalalagyan ng isang
bumbong na tingga na siyang ipapaloob sa uka ng dalawang mabibigat na
batong pagpapatungin ng nagwika sa sarili ng ganito,”Darating ang araw na
ang gusaling ito ay magiging mabuway at tuluyang babagsak…”=Mapaghiganti
Sunod-sunoran Mapanuri Matiisin
Maginoo Mapaghiganti
Gawain 5: Pagpapalawak ng Pang-unawa
Panuto:Sagutin ang mga sumusunod na tanong.
1.Pag-ugnay-ugnayin ang mga tauhan sa tulong ng grapikong
representasyon.
KAPITAN TIYAGO
DON RAFAEL

PIA ALBA
CRISOSTOMO

MARIA CLARA

TIYA ISABEL
PADRE DAMASO

PADRE SALVI

2. Tukuyin kung sino sa mga tauhan sa Noli Me Tangere ang kumakatawan sa

Mga sumusunod. Patunayan sa pagbanggit ng mga pangyayaring nabasa
sa Noli Me Tangere.
a. Jose Rizal _Crisostomo _____________________
 Patunay: _Sila ay maginoo_____________

b. Leonora Rivera_Maria Clara____________

Patunay iniibig sila ng maginoo

c. Mga Paring Pransiskano_Padre Damaso____________

Patunay: Sya ay malupit at walang sinasanto

3.Tukuyin ang mga tauhan na may malakas at may mahinang

katangian.
Patunayan ito gamit ang talahanayan.

Tauhang may malakas na Patunay

katangian =Mataoang at walang kinakatakutan
1.Padre damaso boses =Matapobre at mataray
2.Donya victorina Masama Ugale =May paninindigan at walang
3.Crisostomo Maginoo kinakatakutan at marespeto

Tauhang may mahinang katangian

1.Sisa Emosyon
2.Maria Clara Takot sa magulang
3.Elias taksil

Mahusay!
Binabati kita sa sipag at tiyaga na iyong ipinakita sa mga gawaing ito. Ituloy mo
pa ang iyong pagbabasa sa kasunod na teksto at pagkatapos ay suriin mo ang mga
salitang may salungguhit.

Carlos “Botong” Francisco

Tinawag na “Maestro ng Angono” dahil ninais niyang manatili sa kanyang
tinubuang bayan sa baybayin ng Laguna de Bay, pinangunahan ni ‘Botong’ ang
paggamit ng makabagong hilig sa paglarawan ng inadhika niyang kasaysayan (history)
ng bayan. At sa kanyang mga pininta, agad na lumitaw ang dahilang tinalikuran niya
ang makinis at marikit na katangian ng makalumang hilig na natutunan niya sa UP.
Ang mga bayani at karaniwang tao sa mga larawan ni ‘Botong’ ay hindi nakangiti at
nasisilayan ng ginintuang araw, kundi galit, pawisan at nanggagalaiti sa sikap na
maitaguyod ang mga sarili. Kahit na ang pagdiriwang ng kal (‘Muslim Bethrothal’) ay
hindi masaya, bagkus napapaligiran ng pangamba at nakaambang karahasan, - tunay
sa mga kalagayan noong unang panahon ng walang patid na pag-aalipin at
pandarambong, nang ang pag-aasawa ay walang kaugnayan sa pag-ibig. Bilang isa sa
mga pinuno ng “Modernos,” ipinagdiwang ni ‘Botong’ ang mga karaniwang nakikita sa
mga baryo at maliliit na gawain ng mga tao. Itinanghal niya ang mga damdaming
itinatangi ng mga taga-Angono, ang tiwala ng mga “provinciano” sa mga lumang gawi
na nagtawid sa kanila sa mahabang panahon. Gumamit siya ng masisiglang guhit,
hugis at kulay upang ipahiwatig ang sigla, hinhin at tiyaga ng mga Pilipino.
Alingawngaw ang tingkad ng sari-saring kulay na pinagtabi-tabi niya, tangi ang mga
linyang paikot na pumu-pulupot na parang mga ulap, at walang kaparis ang
pagsalansan niya ng mga tao at bagay-bagay sa pagbuo ng kanyang mga larawan.
Itong mga paraan ng “makabagong hilig” sa pagpinta ang nagbigay ng lakas sa
kanyang mga larawan nang ilagay niya ang mga karaniwang Pilipino sa mga
kasaysayan ng bayan. Naging kapani-paniwala ang laktaw ng mga tao mula sa tiwala at
tiyaga ng kanilang araw-araw na buhay hanggang sa poot at tibay ng loob ng kanilang
pakikihamok. Ang mga nagpawis sa “Mangingisda” at sumaksi sa “First Mass at
Limasawa” ang siyang nagdiwang sa “Fiesta” at “Barikan.” Ang mga nakaranas sa
“Invasion of Limahong,” tumulong sa “Bayanihan sa Bukid” at “Mangingisda” ang siyang
sumalakay sa “Balintawak.” Ang nakipag-kasi-kasi sa “Blood Compact” at sumaksi sa
“Martyrdom of Rizal” ang siyang lumagda ng sariling dugo sa “Katipunan”.
 Pagsasanib ng Gramatika/Retorika

Alam mo ba ...
Ang pang-uri ay mga salitang
naglalarawan o nagbibigay-turing sa pangalan o panghalip.
Kayarian ng Pang-uri
1. Payak - ang pang-uri kung binubuo lamang ng salitang ugat.
Halimbawa: ganda talino, bago
2. Maylapi - kung ang salitang naglalarawan ay binubuo ng salitang–ugat at
panlapi.
Halimbawa: maganda, matalino, makabago
3. Inuulit - kung ang salitang naglalarawan ay inuulit ang isang bahagi nito o ang
buong salitang-ugat.
Halimbawa: kayganda-ganda, matalinong-matalino
4.Tambalan - kapag ito ay binubuo ng dalawang magkaibang salitang
pinagsama o pinagtambal na maaaring magkaroon ng
pangalawang kahulugan
Kaantasan ng pang uri
• Lantay – mga pang-uring naglalarawan ng isang pangngalan o
panghalip.
Halimbawa: Mabango ang bulaklak

• Paghahambing – naghahambing ng dalawang pangngalan o panghalip

Halimbawa: Ang bata ay mas maikli kaysa lalaki.

• Pasukdol –nagpapakita ngkasukdulan na paghahambing ng higit pa sa

dalawang pangngalan o panghalip.

Halimbawa: Pinakamabilis si Arman sa mga batang

atleta.
Halimbawa: kayganda-ganda, matalinong-matalino
4. Tambalan kapag ito ay binubuo ng dalawang magkaibang salitang pinagsama o
pinagtambal na maaaring magkaroon ng pangalawang kahulugan
Pagsasanay 1 . Isulat ang mga pang-uring ginamit sa paglalarawan kay Carlos
“Botong” Francisco sa binasang teksto. Gamit ang T-Chart.

Mga Pang –uri Kayarian

• Makinis at marikit = Maylapi
• Ginintuang araw
= Tambalan
• Pawisan = Maylapi
• Nanggalaiti = Tambalan
• Walang patid = Tambalan
• Maliliit = Inuulit
• Masisiglang guhit = Tambalan
• Pumu-pulupot = Inuulit
 Pagnilayan at Unawain

Bumuo ng mahahalagang konsepto na natutunan mula sa araling

tinalakay sa tulong ng mga gawain at pagsagot sa mahalagang tanong

1. Makatotohanan ba ang tauhan nilikha ni Rizal sa nobela? Patunayan

_Oo,dahil tingin ko nakuha nya ito sa totoong buhay kung hindi man sakanya
maaaring sa ibang tao.
_________________________________________________________________
2. Paano nakatutulong ang pang-uri sa pagbibigay katangian?
Para maibigay ng maayos ang nais iparating

Ilipat

Isa ka sa mga kasali sa pagsulat ng isang monologo sa inyong paaralan tungkol

sa piling tauhan sa Noli Me Tangere. Ikaw mismo ang susulat ng monologo.Sa
iyong monologo bubuhayin mo ang katauhan ng napiling tauhan sa nobela.
Tiyakin na ang iyong monologo ay angkop sa tauhan,madamdamin at
makatotohanan.

Basahin at unawain ang sitwasyon. Gawin ang hinihingi mula rito sa tulong
napagsasaalang- alang sa mga konseptong natutuhan.
.
Goal – Makasulat ng isang makahulugan at masining na monologotungkol sa isang
piling tauhan.
Role - Isa ka sa mga kasali sa patimpalak ng pagbigkas ng monologo sa inyong
paaralan tungkol sa piling tauhan sa Noli Me Tangere.
Audience – Mga kamag-aral at mga guro
Situation- Gugunitain ang kaarawan ni Dr. Jose Rizal sa Luneta. Ikaw ay
susulat ng monologo. Sa iyong monologo bubuhayin mo ang katauhan ng
napiling tauhan sa nobela.
Performance – Pagbigkas ng isinulat na monologo
Standard -Tatayain ang monologo ayon sa mga sumusunod na pamantayan:
Rubriks:

Masining 30%
Kaangkupan 30%
Madamdamin 20%
Makatotohanan 20%
Kabuuan 1OO%

Magaling!
Natutuwa ako sa pinakita mong kahusayan sa pagsulat ng monologo. Nalampasan mo
ang lahat ng mga ibinigay na Gawain. Inaasahan kong ang iyong natutuhan sa aralin,
sa tulong ng mga tanong at Gawain ay iyong isasabuhay. Muli ang bagong hamon para
sa bagong aralin ay binubuksan ko para saiyo.

Aralin 4.3.1
 • Panitikan : Mahalagang Pangyayari sa Buhay ng Mahalagang Tauhan

ng Noli Me Tangere ( Crisostomo Ibarra )

• Gramatika at Retorika: Paggamit ang mga Angkop na Ekspresyon sa
Pagpapahayag

• Uri ng Teksto: Nagsasalaysay / Naglalarawan

Panimula

Si Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin ang pangunahing tauhan sa nobela ni Jose Rizal
na Noli Me Tangere,anak ni Don Rafael Ibarra, Kasintahan niya si Maria Clara. Nag-
aral siya sa Europa ng pitong taon, Likas na matalino at mataas ang pagpapahalaga sa
edukasyon bunga na rin ng pagtataguyod ng ama. Nagmula sa isang mayamang
pamilya sa bayan ng San Diego. Nangarap na makapagpatayo ng paaralan sa bayan
ng San Diego.

Ang Araling 4.3.1ay tungkol sa mahahalagang pangyayari sa buhay ni Juan

Crisostomo Ibarra bilang isang mamamayan , mangingibig at biktima ng pagkakataon.
Kasabay din nito ang pagpapaunlad ng iyong kasanayan sa pagsasalaysay tungkol sa
kanyang kinahinatnan sa kamay ng mga taong puno ng inggit sa kanyang pamilya.
Sa pagtatapos ng araling ito , ikaw ay inaasahang makapagpahayag gamit ang
mga angkop na ekspresyon tulad ng pagpapahayag ng damdamin , matibay na
paninindigan at maging ordinaryong pangyayari.
 Tuklasin:

Ihanda mo na ang iyong sarili dahil alam kong masisiyahan ka sa matutuklasan

mo sa araling ito. Simulan na natin gawin ang mga nakahandang gawainupang
malaman ang mga sagot sa mga pokus na tanong: Ano ang katangian ni Ibarra
bilang anak, mangingibig at mamamayan?At Paano nakatutulong ang paggamit ng
wastong ekspresyon sa pagpapahayag ng damdamin ?

Alamin muna natin ang lawak ng iyong kaalaman hinggil sa araling ating
tatalakayin.

GAWAIN 1-NARAMDAMAN KO

• Panuto: Ilahad ang iyon damdamin hinggil sa mga pangyayaring

isinasaad ng mga pahayag.

• Nabilanggo si Don Rafael, pinagbintangan siyang erehe at pilibustero. Masakit

sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na pinakamabigat na
parusa.Pagkabigla

• Tinangkang kamayan ni Ibarra si Padre Damaso, alam niyang kaibigang matalik

 ito ng kaniyang yumaong ama. Ngunit, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni
Ibarra, napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay nito.Pagkadismaya .

• Dapat na ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot sa

sinumang Indio na makapag-aral sa Espanya.Pagkalungkot

• Nagtama ang paningin nina Ibarra at Maria Clara. Ang pagkakatama ng kanilang
paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso.Pagkatuwa

• Ang bangkay ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik, dahil sa

malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay, itinapon niya ito sa lawa.
Ito ay utos ng malaking kura.Pagkainis

• Panuto : Piliin sa loob ng kahon ang angkop na ekspresyon na

nagpapahayag ng damdamin batay sa mga sumusunod na pahayag

1 . “ Sa bilangguan? Sino ang namatay sa bilangguan?”.=Pagkagulat

2. “Ewan ko ba!’ sabay kibit-balikat ng tagapaglibing.”=Pagkainis
3. “Naku! Ayoko na! May dugo pa ang butong hinukay mo!At ang buhok!
Parang buhok ng taong buhay=Pagkatakot
4. “Ngayong gabi dadalaw sa akin si Ibarra, Salamat Panginoon
ko”.=Pagkatuwa
5. “Sa mahabang panahon na lumipas, Napakabagal sa pag-unlad ng bayang
ito”=Pagkalungkot

Pagkalungkot Pagkatuwa Pagkabigla

Pagkainis Pagkatakot

GAWAIN 2- TUKUYIN MO

Tukuyin ang mga larawan sa ibaba na nagpapakita ng mga problema sa

 iyong bayan. Ipaliwanag ang mga suliranin na ipinapahiwatig dito.

(1)_Mas pinipili nalang manahimik at magbulag bulagan sa mga problemang dumadating sa buhay

(2) Malaki ang populasyon

(3) (4)

_Tokhang kontra droga ._________________ Naiimpluwensyahan ang mga tao sa

masamang droga

Mga Tanong Mga Sagot

Mga Malalaking problem ng pilipinas

1.Ano ang nais ipahiwatig ng mga larawan?

Dahil sa mga masasamang tao at mga

2.Bakit kaya nangyayari ang mga bagay na walang kontrol na tao sa kanilang sarili

ito? Ano ang maaaring epekto nito sa

iyong bayan?
Iisipin ko muna ang mangyayare bago ko
3.Paano kaya makaiiwas sa mga ganitong gawin ang mga bagay na di maganda

sitwasyon

Gawain 3: Pakinggan ang isang monologo na tumatalakay ng mga pangyayari

sa buhay na naganap sa tauhan.

Nalaman ko kay Tinyente Guevarra ang kinahantungan ng aking ama.

Nakulong siya dahil prinotektahan lang niya ang isang musmos mula sa isang malupit
na kolektor. Mga walang awang kastila!Nakulong ang aking ama gayong ginawa
lamang niya ang tama!

Mas lalong naging malinaw sa akin ang tunay na kinahantungan ng labi ng aking
ama. Nasaan ang hustisya? Ang inosenteng labi ng aking ama, Itinapon lamang sa
lawa!...hindi ko mapigil ang aking galit at inatake ko si Padre Salvi, ngunit naniniwala
naman ako sa kanyang pagpapatotoo. Wala na rin akong magagawa dahil wala na ang
labi,

Ngunit nawala saglit ang pait na iyon nang makita ko ang aking Maria. Sabi niya sa
akin na kalimutan ko na raw siya. Maaari ko ba siyang malimutan ? ah, Maria.
Napakapalad ko talaga dahil ikaw ay aking nakilala. Salamat nga pala sa bulaklak. Alam
kong matutuwa ang aking mga magulang sa langit sa iyong munting alay.
Mga gabay na tanong :

• Anong mga pangyayari ang tinutukoy sa monologo?Nalaman ni Criostomo ang

dahilan ng pagkamatay ng kanyang ama

• Matapos mong marinig ang monologo , ano ang naging damdamin mo hinggil dito?
Nalungkot dahil pinagtanggol lamang ni don rafael ang kanyang sarili .

Nangyayari ba sa kasalukuyan ang mga naganap sa narinig na monologo?

Linangin Linangin

Sa araling ito malalaman mo ang mahahalagang pangyayari sa buhay ni

Crisostomo Ibarra. Halika na’t simulang pagyamanin ang iyong kaalaman kung paano
hinarap ni Ibarra ang mga pagsubok na dumating sa kanyang buhay.

Sa pamamagitan ng mga gawaing inihanda para sa iyo, alam kong masasagot mo

kung: Ano ang katangian ni Ibarra bilang anak, mangingibig at mamamayan?. Simulan
natin ang iyong pag-aaral. Basahin at unawaing mabuti ang bawat kabanata upang higit
mo pang malaman ang lahat ng pangyayari tungkol kay Crisostomo Ibarra.

Kabanata II- Si Crisostomo Ibarra

Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan (nakasuot
ng itim). Binating lahat ni Kapitán ang mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari
na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Padre Damaso ay namutla
nang makilala si Ibarra.

Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kaniyang kaibigang

namatay at kararating lámang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog
ang pangangatawan ni Ibarra, sa kaniyang masayang mukha mababakas ang
kagandahan ng ugali. Bagama't siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na
kaanyuan nito ang pagiging dugong Espanyol.

Tinangkang kamayan ni Ibarra si Padre Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang
matalik ng kaniyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang
kura sa bayan. Pero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.

Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at napaharap
sa tenyenteng kanina pa nagmamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina

tenyente at Ibarra. Nagpapasalamat ang tenyente sapagkat dumating ang binata nang
walang anumang masamáng nangyari. Basag ang tinig ng tenyente nang sabihin niya
sa binata na sana’y higit na maging mapalad siya sa kaniyang ama. Ayon sa tenyente
ang ama ni Ibarra ay isang táong mabait. Ang ganitong papuri ay pumawi sa masamáng
hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kaniyang ama.

Ang pagsulyap ni Padre Damaso sa tenyente ay sapat na upang layuan niya ang
binata. Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan nang walang kakilala.

Tulad ng kaugaliang Alemán na natutuhan ni Ibarra buhat sa kaniyang pag-aaral sa

Europa, ipinakilala niya ang kaniyang sarili sa mga naroong tulad niyang panauhin. Ang
mga babae ay hindi umimik sa kaniya. Ang mga lalaki lámang ang nagpapakilala rin sa
kaniya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.

Malápit nang tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan
Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa
anyaya ang binata sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na
naturan.
Kabanata II - (Si Crisostomo Ibarra)

• Batay sa kabanata, Sino si Crisostomo Ibarra?Anak ng mabait na si Don Rafael

• Ilarawan kung paano siya tinanggap ng mga panauhin sa bahay ni Kapitan

Tiyago.Maganda at masaya .

• Makatwiran ba ang bagong paraan ng pagpapakilala ni Ibarra sa sarili?

Patunayan.Oo,Dahil maayos at magalang sya Magpakilala .

• Ano sa palagay mo ang ipinahihiwatig ng hindi pakikipagkamay ni Padre Damaso

 kay Ibarra?Malayo ang loob sakanya ni Padre Damaso

• Kung ikaw ang nasa kalagayan ni Ibarra, Paano mo haharapin ang

pamamahiyang ginawa ni Padre Damaso?Taas noo na haharap sa ibang at
mag sasa wlang kibo nalang .
Kabanata III - Ang Hapunan

Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa

harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga mukha, mahahalata ang kanilang
pakiramdam. Siyang-siya si Padre Sibyla samantalang galit na galit naman si Padre
Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko niya ang isang
kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na nag-
uusap at pinupuri ang masarap na handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya
Victorina sa tenyente sapagkat natapakan ang kola ng kaniyang sáya habang
tinitingnan nito ang pagkakulot ng kaniyang buhok.

Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng

dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.

Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang
padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Padre Sibyla naman ang iginigiit
ng Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang
karapat-dapat na umupo.

Anyong uupo na si Padre Sibyla, napansin niya ang tenyente at nagkunwaring iaalok
ang upuan. Pero, tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan ng
dalawang pari.

Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lámang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan

Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumaggi ang
kapitan sabay sabing “Huwag mo akóng alalahanin.”

Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupuyos ng damdamin ni Padre

Damaso, ang ihain ang tinola. Paano puro úpo, leeg at pakpak ng manok ang napunta
sa kaniya. Ang kay Ibarra ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari,
sadyang ipinaluto ng kapitán ang manok para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malápit sa
kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding
pitóng taóng nawala sa Pilipinas. Bagama't, wala siya sa bansa, hindi niya
nakakalimutan ang kaniyang bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan
sapagkat ni wala man lang isang táong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit
ng kaniyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang paniniwala ng
tenyente na talagang walang alam ang binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng
kaniyang amang si Don Rafael.

Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng hatid-
kawad, na kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.

"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon," tugon naman ni Ibarra.

Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at marami
ng wika ang kaniyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang
pinupuntahan niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pinag-
aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kaniyang pinupuntahan partikular na ang
tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa kaunlaran.

Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang napuntahan niya sa

tema ng kabuhayan, politika at relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang
nababatay sa kalayaan at kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at
ikapaghihirap nito.

Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si Padre Damaso.

Walang pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang kung iyon lámang ang
nakita o natutuhan ni Ibarra, siya ay nag-aksaya lámang ng pera sapagkat kahit na bata
ay alam ang mga sinabi nito. Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.

Kalmado lámang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lámang niya ang mga
sandaling madalas na pumunta sa kanila si Padre Damaso noong maliit pa siya upang
makisalo sa kanilang hapag-kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na
si Damaso.

Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiago sapagkat darating si Maria Clara at
ang bagong kura paroko ng San Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero,
nangako siyang babalik kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyang diin niya na
ang gayong pagkilos ng binata ay tanda ng kaniyang pagiging mapagmataas. Dahil
dito, aniya, dapat na ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot
sa sinumang Indio na makapag-aral sa Espanya.

Nang gabíng iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales ang tungkol sa
isang pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng alitan sa salu-salo; ang may handa
ay walang silbi sa isang piging at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang
lupain.
Kabanata III - ( Ang Hapunan)

• Sino ang kadalasang nauupo sa kabisera? Gaano kahalaga ang pwestong ito?
Padre Damaso ,Dahil sya ang padre kumpesor .

• Bakit uminit ang ulo ni Padre Damaso?Dahil narinig nya ang mga kwento ni
crisostomo .

• Ano ang pangyayari sa hapunan na inilarawan ni Rizal sa kabanata? Alin dito ang
nagaganap pa rin ngayon ?Sama sama o salo salo paarin sila mag hapunan .

• Paano ipinakita ni Padre Damaso ang galit niya kay Ibarra?`Sa pagpapahiya nya
kay crisostomo sa maraming tao

• Ano ang naging reaksyon ni Ibarra ? Ano ang ipinahihiwatig nito sa katauhan ni
Ibarra?Walang imik at umalis na lamang ,Mahina at Mababang tao .
Kabanata IV -Erehe at Pilibustero

Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya hanggang

sa may Liwasan ng Binundok . Sa maraming táong pagkakawala niya sa bayan,wala pa
ring pagbabago sa kaniyang dinatnan.

Sa paggalagala ng kaniyang paningin, naramdaman niyang may dumantay na

kamay sa kaniyang balikat. Si Tenyente Guevarra, na sumunod sa kaniya upang
paalalahanan na mag-ingat din sapagkat nangangamba siyang bakâ matulad siya (si
Ibarra) sa sinapit ng kaniyang ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tenyente ang
tungkol sa búhay ng kaniyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito.

Sinabi ni Ibarra na sumulat and kaniyang ama sa kaniya may isang taon na ang
nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael (ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung
sakali mang hindi siya makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kaniyang mga
gawain.

Ganito ang salaysay ng tenyente: Si Don Rafael ay siyang pinakamayaman sa

buong lalawigan. Bagama't siya ay iginagalang, may ilan din namang naiinggit. Ang
mga nuno nila ay mga kastila. Ang mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa
ng mga nararapat. Ang masasamâ sa Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don
Rafael ay maraming mga kagalit na mga kastila at pari. Ilang buwan pa lámang
nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra, si Don Rafael at Padre Damaso ay nagkasira. Di-
umano, di nangungumpisal si Don Rafael.

Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na kaaway.

Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang mangmang at malupit na artilyerong
maniningil ng buwis . Pero hindi naman totoo.

Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero ng "ba, be,
bi, bo, bu" na labis na ikinagalit nito. Pinukol ng kaniyang tungkod ng artilyero ang mga
bata. Isa ang sinampal na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatyempo
namang nagdaraan si Don Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong
nagpuyos sa gálit at si Don Rafael ang kaniyang hinarap. Walang nagawa si Don Rafael
kung hindi ipagtanggol ang sarili.

Sa hindi malamang dahilan, bigla na lámang sumuray-suray ang artilyero at

dahan-dahang nabuwal. Malala ang kaniyang pagkakabuwal sapagkat ang kaniyang
ulo ay tumama sa isang tipak na bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang
sa tuluyang mapugto ang hininga.

Dahil dito, nabilanggo si Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero.

Masakit sa kaniya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na pinakamabigatna parusa.

Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kaniyang dibdib. Pinaratangan din siyang
nagbabasá ng mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo,
nagtatago ng larawan ng paring binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain
at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.

Gumawa siya (tenyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang

ito ay marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abogado at lumitaw sa
pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay ang pamumuo ng dugo sa ulo nito.

Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si Don Rafael ay malápit nang
lumaya dahil sa tapos nang lahat ang mga kasong ibinintang sa kaniya. Ang sapin-
saping kahirapan ng kalooban na kaniyang dinanas ay hindi nakayanan ng kaniyang
pisikal na katawan.Hindi na niya natamasa ang malayang búhay. Sa mismong loob ng
bilangguan, nalagutan ng hininga si Don Rafael.

Huminto sa pagsasalaysay ang tenyente. Inabot nito ang kanyang kamay kay
Ibarra at sinabing si Kapitan Tiyago na lámang ang bahalang magsalaysay ng iba pang
pangyayari. Nasa tapat sila ng kuwartel nang maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra.
Kabanata IV - (Erehe at Pilibustero)

• Sino ang pinaratangang Erehe at Pilibustero? Bakit ? Ipaliwanag Ang pagkakaiba

ng dalawa?kakabilanggo ni Don Rafael? Isalaysay ang sinapit ng artilyero?Don
Rafael,Erehe -May kakaibang paniniwala ,Pilibustero-slungat sa
paniniwalang mayroon ang gobyerno .

• Ano-ano ang mga kasalanang ibinintang kay Don Rafael?Erehe at Pilibustero .

• Paano namatay si Don Rafael?Sapin-saping kahirapan ng kalooban.

• Ano ang ibig patunayan ng pagmamalasakit ni Tinyente Guevarra kay Ibarra ?

Nalungkot dahil di man lang kayang ipagtanggol ng mga mababa ang
kanilang mga sarili .
Kabanata VII -Suyuan sa Isang Asotea

Kinabukasan, maagang–maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.

Pagkatapos ng misa, nagyayang umuwi na si Maria.Pagkaagahan ay nanahi si Maria
upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel ay nagwalis ng mga kalat ng sinundang
gabi. Si Kapitan Tiyago ay binuklat naman ang mga itinatagong kasulatan. Sumasasal
sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo
namumutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiyago na magbakasyon siya sa malabon o sa San
Diego.

Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat

bukod sa malaki ang bahay roon ay malápit na ring ganapin ang pista.Tinagubilin ni
Kapitan Tiyago si Maria na sa pagkukuha ng kaniyang mga damit ay magpaalam na
siya sa mga kaibigan sapagkat hindi na siya babalik sa beaterio.Nanlamig at biglang
nabitawan ni Maria ang tinatahi nang may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang
tapat. Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra,

karakang pumasok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili
bago harapin si Ibarra.

Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin. Ang

pagkakatama ng kanilang paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang
puso.Pamaya-maya, lumapit sila sa asotea upang iwasan ang alikabok na nililikha ni
Isabel. Tinanong ni Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang
bansa dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi
nakakalimot. Katunayan anya, si Maria ay laging nasa kaniyang alaala.

Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala
siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi
nakalilimot kahit na pinayuhan siya ng kaniyang padre kompesor na limutin na niya si
Ibarra. Binakas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang paglalaro,
pagtatampuhan at muling pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang
ng kaniyang ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria. Nawala lamang
ang kaniyang tampo nang lagyan ni Maria ng sambong sa loob na kaniyang sumbrero
upang hindi maitiman.

Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kaniyang kalupi ang
isang papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero,
mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kaniya
ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay mata
upang di makita ang kaniyang mukha.

Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa

ibang bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa
mga buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang kaniyang sinilangan. Na bagamat,
matanda na si Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaubaya
ang pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan.Sa bahaging iyon ng
sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya. Napatigil sa pagbabasa si Maria. Tinanong ni
Maria ang binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking tungkulin.
Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay undas na."

Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra. Pinagbilinan ni

Kapitan Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San
Diego sapagkat magbabakasyon doon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umalis na
ito.Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiyago at inutusan na
magtulos ng dalawang kandila sa mga manlalakbay na sina Mahal na

Kabanata VII - (Suyuan sa Asotea)

• Ano ang napuna ni Tiya Isabel sa kanyang pamangkin matapos ang misa?
Nagyaya agad itong umuwi .

• Ano ang ginawa ni Maria Clara nang malamang dumating na si Ibarra?Isalaysay

ang nangyari.Nagmadaling pumasok sa silid at inayos ang kanyang sarili.

• Paano pinatunayan nina Ibarra at Maria Clara na hindi nilanalilimutan ang isa’t
isa?Ang pagkekwento ng kanilang nakalipas na alaala.

• Ang pagsusuyuan ba nina Ibarra at Maria Clara ay tulad pa rin ng pagsusuyuan ng

mga magkasintahan ngayon? Ipaliwanag.Hindi ,Dahil iba na ang panahon
ngayon pati ang mga kabataan at ang mga mag kasintahan ngayon .

• Bakit pinag-aral ni Don Rafael si Ibarra sa ibang bansa? Ano ang ipinahihiwatig
nito sa katangian ni Ibarra?Para malayo sa kanilang lugar at may malaman na
ibang kaalaman .

KabanataX-Bayan ng San Diego

Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin
ng isang lawa at may malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay
mga magsasaka. Dahil sa kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto
agrikultura ay naipagbibili nila nang murang-mura sa tsino.Mula sa pinakamataas na
bahagi ng simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng bayan. Sa may
itaas na bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa pagtanaw
sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.
 Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong itinatagong
alamat. May isa umanong matandang kastila na dumating sa bayan. Ito ay matatas
magsalita ng tagalog at nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mga
pinambayad niya ay mga damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay
nawala.Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na
amoy. Hinanap nila ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na
bangkay ng matanda na nakabitin sa isang puno ng baliti.

Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat nung

nabubuhay pa siya, takot na takot sa kaniya ang mga babae sa pagkat bahaw ang tinig
nito, paimpit kung tumawa at malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na
galing sa matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.Hindi nagtagal, isang
batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang anak ng namatay. Ito ay
may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Sininop niya ang gubat. Sa
kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Maynila at nagkaroon ng anak
na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni Crisostomo.Si Don Rafael ay
hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit kinagiliwan siya ng mga
magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging nayon. Ito ay naging
bayan.Nagkaroon ng isang kura Indio. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang
pumalit at naging kura pareho ng bayan.

Kabanata X - Ang Bayan ng San Diego

• Tuntunin ang angkang pinagmulan ni Crisostomo Ibarra sa pamamagitan ng

pagbuo ng Puno ng Angkan.

• Ilarawan ang kanyang mga ninuno.Mababait.

• Paano nabubuhay ang mga taga San Diego?Sa pagtatanim o pagsasaka at

ipagbenta sa murang halaga .

• Ipaliwanag ang pahayag na “ Ang mga Intsik na nakapagsasamantala sa

kamangmangan at masasamang bisyo ng mga taga San Diego”.Lagi nilang
napagsasamantalahan ang mga mangmang at ang masasamang bisyo sa
mga taga San diego .
 • Nagaganap pa ba hanggang ngayon ang pagsasamantalang ito ng mga dayuhan?
Bakit? Hindi ,dahil Matatalino na nag mga nag nenegosyo ngayon at natuto na
sila sa dating panlalamang.

Kabanata XII -Araw ng mga Patay

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa

kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may bakod na lumang pader at kawayan.
Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay maalikabok kung tag-araw at
nagpuputik naman kung tag-ulan.Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng
libingan. Ito ay mayroong nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping
lata na niluma na ng panahon. Masukal ang kabuuan ng libingan.

Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan

na malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa
naman ay parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura nang dura sa lupa at panay
ang hitit ng sigarilyo.Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng
ibang lugar sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kaniyang hinuhukay.
Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.

Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa
kaniyang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang
nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan
at namatay ang kaniyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kinilabutan ang buong
katawan. Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga
intsik.Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay,
minarapat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura
na si Padre Garrote.

Kabanata XII - (Araw ng Patay)

• Ilarawan ang libingan ng San Diego. Ihambing ito sa mga libingang na inyong
napuntahan. nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may bakod na
lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito
ay maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan,di tulad sa
mga sementeryo na napupuntahan ko ay maayos at may daanang semento.
 • Magkatulad pa ba ng paraan ng paglilibing noon sa kasalukuyan?Tukuyin ang
pagkakaiba at pagkakatulad nito.Hindi na ,noon ay dalawang tao lamang ang
naghuhukay ng lilibingan ng bangkay ,ngayon ay marami at kelangan ng
mga saksi sa paglibing ng bangkay .

• Ano ang napagkwentuhan ng dalawang tagapaglibing?Sinabi ng

naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar
sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kaniyang hinuhukay.
Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.Sumagot ang kausap na siya raw
ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa kaniyang kalagayan na
ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing sa gitna
ng kadiliman ng gabi

• Makatwiran ba ang ginawa ng tagapaglibing na paghukay sa bangkay dahil

lamang sa utos ng kura? Pangatwiranan.Hindi dahil di nila nirespeto ang patay
na .

• Nangyayari pa ba sa kasalukuyan ang paghuhukay ng kung sino sa libingan ng

may libingan? Patunayan. Ano ang reaksyon mo hinggil dito? Hindi ko alam kung
may mga gumgawa paba non pero nakakasiguro ako na hindi na dahil may
mga bantay na guardya ang bawat sementeryo .
Kabanata XXIV - Sa Gubat

Pagkatapos na makapagmisa nang maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito sa

kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na sulat ang kaniyang kawaksi. Binasa
niya ito. Kapagdaka’y nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang
kaniyang karwahe at nagpahatid sa piknikan.Sa may di-kalayuan, pinahinto niya ang
karwahe. Pinabalik niya sa kumbento . Namaybay siya sa mga latian hanggang sa
maulinigan niya si Maria na naghahanap ng pugad ng gansa. Naniniwala ang mga
dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang masundan niya at makita parati si
Ibarra nang hindi siya makikita nito.

Tuwang-tuwa si Padre Salvi sa panonood sa papalayong mga dalaga. Nais

niyang sundan ang mga ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama
nito. Nang punahin ng mga kasama nito tungkol sa sa kaniyang galos, sinabi niyang
siya ay naligaw.Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang
taong tumatampalasan kay Padre Damaso na naging dahilan ng pagkakasakit nito.
maya-maya, dumating si Sisa. Nakita siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin
ito. Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin
at Basilio, mga sakristan ni Padre Salvi. Naging maigting ang pagtatalo nina Padre Salvi
at Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang mahalaga sa kura ang paghahanap
sa nawawalang onsa kaysa sa kaniyang dalawang sakristan.

Namagitan na si Ibarra sapagkat magpapambuno ang dalawa. Sinabi niya sa

mga kaharap na siya na ang kukupkop kay Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra
sa mga nagsisipaglarong binata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran.
Nagtanong si Ibarra kung magtatagumpay siya sa kaniyang balak. Inihagis niya ang
dais at binasa niya ang sagot na tumama sa: "Ang pangarap ay nanatiling pangarap
lamang." Ipinahayag niyang nagsisinungaling ang aklat ng Gulong ng Kapalaran.Mula
sa kaniyang bulsa, inilabas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na pinatibay
na ang kaniyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang
kalahati ay ibinigay kay Maria at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na nagtamo ng
pinakamasamang sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra sa pagalalaro
ang mga kaibigan.

Dumating si Padre Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-
punit ito. Malaking kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman
nito’y pawang kasinungalingan. Nainis si Albino at sinabihan ang Kura na higit na
malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kaniya at walang pahintulot sa
pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang
magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.

Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na
siya umanong tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-
aanyaya at pagkupkop sa masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing

walang sinuman ang maaaring makialam sa mga taong kaniyang inaanyayahan sa

piging kahit na sinuman ang mga taong ito. Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang
gubat upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni
Elias ay wala silang nakita.

Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binata at unti-unting lumalaganap

ang dilim sa paligid.
 Kabanata XXIV - (Sa Gubat)

• Ano ang ginawa ni Padre Salvi matapos makarating sa gubat? Isalaysay ang
ginawa niyang panunubok sa dalaga ?Tuwang-tuwa si Padre Salvi sa
panonood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sundan ang mga ito.
Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito.

• Bakit tumakbo si Sisa nang Makita ang Alperez?Dahil nakita ang mga kura.

• Ano ang balak ni Ibarra para kay Sisa at sa mga anak nito?Sya na ang
kukupkop sa mag iina at para maipagamot nya si sisa .

• Bakit sinira ni Padre Salvi ang Gulong ng Kapalaran?Dahil ang nilalaman ng

libro ay pawang kasinungalingan lang .

• Ano ang naging reaksyon ng mga kabataang naroon sa inasal ng kura?

Tinalikuran sya at bumalik na sa kumbento .

Kabanata XXVI- Bisperas ng Pista

Ika-10 ng Nobyembre ang bisperas ng pista
sa bayan ng San Diego.Naging masigla sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng
dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t ibang dekorasyon. May
nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng musiko.Sa bahay ng
mga nakaririwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy,may nakahandang
pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpanat iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang
mga pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino,
mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa pista.

Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga ninuno ay

inilalabas dinkabilang na ang panyong binurdahan ng mga dalaga,belong ginansilyo
,alpombra,bulaklak na gawang kamay, bandehang pilak na lalagyan ng tabako,
sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay pwedeng ng
makapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at
imahen ay nagagayakan din.

Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan.

Naglagay naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng
simbahan. Ang tolda ay mayroong tukod na kawayan upang makadaan ang prusisyon.
Sa liwasang bayan naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan
ng komedya ng mga taga-Tondo. Madalas na tinutugtog ang kampana kasunod ang
mga putok ng mga kuwitis .

Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong orkestra ang

inihanda para sa pagdiriwang ng pista.May sugalan din kung saan ang may perang
sina Kapitan Tiyago, Kapitan Joaquin at ang intsik na si Carlos ay naglalaro. Inaasahan
pa ang mga mamamayang manggaling sa Lipa, Tanauan at Sta. Cruz ay maglalaro rin.
Batay sa mga balita, Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at magiging
bangkero naman pagdating ng gabi. Ang mag magbubukid at taga bundok ay
naghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa
mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.

Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga

trabahador ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nol
Juan, ang nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga
manggagawa,ipinaliliwanag ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan.
Ang isang panig ay para sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga babae.
Ang paaralan ay magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa
planong ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan
ng maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang
tamad na mag-aral.

Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman

samantalang ang kura ay humiling na siya ang gawing padrino at magbabasbas sa
paglalagay ng unang batosa huling araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay
tumanggi si Ibarra sapagkat hindi naman simbahan ang kaniyang ipinagagawa.
Sasagutin niya ang lahat ng gastos.

Hinangaan siya ng mga binatang nag-aaral sa Maynila. Pilit na ginagaya ang maliliit na
bagay na napupuna sa kaniya. Subalit nandoon din ang mga pagpuna sa mga ayos ng
kurbata, pananamit, tsaleko at butones. 
Dahil sa mga magandang pagtanggap sa kaniya at paghanga sa ginagawa niya,
nakalimutan ni Ibarra ang paalala ni Pilosopo Tasyo. Ang pangaral ni Balagtas na "Kung
ang isalubong sa iyong pagdating may masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-
ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.
Kabanata XXVI - (Bisperas ng Pista)

• Ilarawan ang paghahanda para sa pista ng San Diego.

• Tama ba, sa palagay moa ng ganoong paghahanda? Bakit?

• Ano ang pinagkakaabalahan ni Ibarra? Ilarawan ang gusaling ipinatatayo ng binata

batay sa paglalahad ni Nol Juan.

• Paano ipinakita ng mga humahanga kay Ibarra ang pag-idolo nila sa binata? Kung
isa ka sa humahangang iyon, Alin ang pamamarisan mo? Bakit?

• Ipaliwanag ang sinabi ni Balagtas: “ Kung ang isalubong sa iyong pagdating ay

masayang mukha’t may pakitang giliw, lalong pakaingata’t kaaway na lihim”.
Kanino iniuukol ang pahayag na ito? Patunayan.
Kabanata XXXI - Ang Sermon

Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang

magsermon sa wikang kastila at Tagalog. Ang pambungad na sermon ay hinalaw sa
Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng Diyos sa pamamagitan ni
Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang silay’y
turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig
mapawi ang kanilang pagkauhaw”

Humanga si Padre Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay

napalunok ng laway dahil sa alam niyang higit na magaling ang pambungad na iyon sa
kaniyang sariling sermon.Nagpugay ang pari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod
at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kaniya
upang isara ang lahat ng mga pintuan. Nag-alinlangan ang alperes, iniisip niyang tatayo
at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang
predikador.
 Sinabi ni Padre Damaso na kaniyang binitiwan ang mga pananalita ng Diyos
upang maging kapaki-pakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa
lupain ng banal na si San Francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan
ang mapagwaging si Gideon, ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si
Roldan ng kakristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.

Nakita ni Padre Damaso na napakunot-noo ang alperes sa kaniyang tinuran.

Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na “opo, ginoong Alperes, higit na
matapang at makapangyarihan bagamat walang armas kundi isang krus na kahoy
lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang
mga himalang likhang ito ay tulad ng paglikha kay Diego de Alcala.”

Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Padre Damaso sa wikang

Kastila, kaya hindi maiintindihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan
ay ang salitang guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang
mukha ng Alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Padre Damaso dahil
sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.

Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang
pagwawalang-bahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig
at nagtago sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng
mga karabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.

Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab. Samantala, si

Maria ay hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni
Ibarra na malapit lamanng sa kaniya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay
tumagal nang tumagal. Lumilihis na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro
panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Ibarra
ay nabalisa lalo nang tukuyin ng pari ang tungkol sa makasalanang hindi
nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa simbahan.
Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga hambog at mapagmataas, mga
binatang salbahe at pilosopo…ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra. Pero,
nagsawalang kibo na lamang siya.

Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si Padre Salvi

upang huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating
oras. Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra
at nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging
maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa

bato sapagkat maaari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang
umalis.
Kabanata XXXI - (Ang Sermon)

• Bakit hinati ni Padre Damaso sa dalawang bahagi ang kanyang sermon? Ano ang
tinalakay niya sa unang bahagi? sa ikalawang bahagi?Ang unang bahagi ng
sermon ay kastila ang ikalawang bahagi ng sermon ay tagalog.

• Sino-sino ang kanyang tinuligsa sa kanyang sermon?Si Ibarra .

• Ano ang naging reaksyon ng mga nagsisimba,Ganito pa rin ba ngayon ang

sermon ng pari at ang mga reaksyon ng mga nagsisimba? Ipaliwanag.Nung una
namangha sa unang sermon ni padre damaso ngunit nung tumagal ng
tumagal ay inaantok na sila,Oo ,dahil ang pagsesermon ng mga pari ngayon
ay ganoon parin .

• Ano ang reaksyon ni Ibarra sa mga parinig sa kanya ni Padre Damaso.? Ano ang
ipinahahiwatig nito tungkol sa katangian ni Ibarra?Nabalisa ,mga binatang
salbahe at pilosopo.

• Paano pinatunayan ni Elias na handa niyang ipagtanggol si Ibarra?Lumapit sya

kay ibarra at binalaan para sa kaligtasan ni ibarra .
Kabanata XXXII - Ang Paghuhugos

Ipinakita ng taong madilaw kay Nol Juan kung

paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kaniyang itinayo. Ito ay
mayroong walong metro ang taas, nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi
nakasabit ang malalaking lubid kaya tila napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang
bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.

Tiningnang mabuti ni Nol Juan kung paano itinaas at ibinababa ang batong
malaki na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao
lamang. Hangang-hanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang
mga taong nasa paligid nila.Sinabi ng taong madilaw kay Nol Juan na natutuhan niya
ang paggawa ng makinarya kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya
ay maraming nalalaman. Hindi marunong mamalo at magbilad sa araw ang kaniyang
mga tauhan;marunong ding gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.

Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng

panulukang-bato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay
pawang puno ng pagkain at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinundo ng
mga banda at musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.

Nagsimulang magbasbas si Padre Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit

na pang-okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya,
salaping pilak at relikya ay inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakalay
ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga.Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig
sa taong madilaw na siyang may hawak ng lubid. Ang lubid ay nakatali naman sa isang
kalo na magtataas at magbaba ng bato na ilalapat sa nakatayong bato sa ibaba. May
uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong na tingga.

Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang

alkalde. Pagdaka’y isa-isa nang bumaba ang kura, mga prayle, mga kawani, ilang
mayayamang bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro ni Kapitan Tiyago
at amuki ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla
na lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at
umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang
nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.

Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga
na nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa,
na walang iba kundi si Nol Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa
lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang magpalit
ng damit.Isa si Pilosopong Tasio sa nakasaksi sa naganap na pangyayari. Yaon daw ay
isang masamang simula.

Kabanata XXXII - (Ang Paghuhugos)

• Ano ang paghugos ? Ilarawan ito .Makinaryo .

• Sino ang gumawa ng paghugos ? Ano ang kinaibahan nito ayon sa kanya?Ang
 taong madilaw .

• Paano pinaghandaan ang pagpapasinaya sa itatayong paaralan?Nagsimulang

magbasbas si Padre Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na pang-
okasyon. malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-
bato ng bahay-paaralanmalakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon
ng panulukang-bato ng bahay-paaralan .

• Sino ang bukod-tanging wala sa pagtitipong iyon?Padre Damaso .

• Anong sakuna ang naganap? Sino ang namatay? Paano iyon ang nangyari?
bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong
balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang
usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng
batongbuhay.Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay

Kabanata XXXIV - Ang Tanghalian

Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang

malaking hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde.
Nasa bandang kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa
magkabilang panig naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga
prayle, kawani at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng
makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad na umalis. Darating ang
Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kaniyang bahay.

Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral
sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot
ang usapan ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang hindi pagdating ni
Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong
kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.

Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa

kaniya, maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula nang
ilagay ang mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Padre
Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa
pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Padre Damaso
ang tungkol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak
ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Padre Damaso at sasaksakin nito sa
dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga
kasalo sa pananghalian.

Kabanata XXXIV- (Ang Naganap sa Tanghalian)

• Ano ang naging paksa ng usapan ng mga panauhin?Hindi nasasabi sa kable,

kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano ay
mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan ng
mga kumakain.

• Ano ang naging reaksyon ng lahat nang dumating si Padre Damaso?Lahat

bumati sa kaniya, maliban kay Ibarra.

• Ano-ano ang panlilibak na sinabi ni Padre Damaso na patungkol kay Ibarra?

Tungkol sa pagkamatay ng kanyang ama .

• Ano ang nagtulak kay Ibarra para lapastanganin si Padre Damaso? Bakit?Dahil
inungkat ni padre damaso ang tungkol sa pagkamatay ng kanyang ama na
may kasamang pag-aglahi.

• Kung ikaw ang nasa kalagayan ni Ibarra, Ano ang gagawin mo matapos marinig
ang paglapastangan sa dangal ng iyong ama ?Syempre magagalet den dahil
hindi na tama ang kanyang mga binabanggit na pagpaparinig dinadamay na
nya ang kanyang ama patay na hindi man lang niya nirespeto ang ama nya.

Kabanata XXXV - Usap-Usapan

Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling

kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may
katwiran sa dalawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matimpi si Ibarra, hindi sana
nangyari ang gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra
sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan ang
kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama.
Dahil sa maagap na pagsansala ng kanyang itinangi at minamahal na si Maria.
Kaya, hindi niya itinuloy ang balak na kitlan ng hininga si Padre Damaso.Ipinapalagay
naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na tulungan siya sa taumbayan bilang
pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama. Nanindigan
naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat laging nasa katwiran
ang mga prayle. Ayon pa kay Don Filipo nangyayari ito sapagkat hindi nagkakaisa at
watak-watak ang mga taumbayan samantalang ang mga prayle at mayayaman ay
nagkakabuklod-buklod.
Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na mawalay sa
grasya ng simbahan. Tanging si Kapitana Maria lamang ang pumili kay Ibarra at
sinabing karangalan niya ang magkaroon ng anak na magtatangol at mangangalaga sa
sagradong alaala ng yumaong ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot ang mga
magsasaka na hindi matuloy ang pagpapatayo ng paaralan sapagkat bawa’t isa sa
kanila ay naghahangad ng anak na makatapos ng pag-aaral. May nagsabing hindi na
matutuloy ang pagpapatayo ng simbahan sapagkat tinawag na pilibustero ng prayle si
Ibarra. Hindi naman maintindihan ng mga magsasaka ang kahulugan ng Pilibustero. 

Kabanata XXXV - (Mga Usap-usapan)

• Isalaysay ang naging usapan -usapan matapos maganap ang kaguluhan sa

pananghalian? Di mawari kung sino nga ba ang may kasalanan kung bakit
nagpang abot si Padre Damaso at ibarra.

• Ano ang kinatatakutan ng mga magulang kung hindi na matuloy ang pagpapatayo
ng paaralan?sapagkat bawa’t isa sa kanila ay naghahangad ng anak na
makatapos ng pag-aaral.

• Sa iyong palagay, Sino ang tunay na may kasalanan, Si Padre Damaso o si

Ibarra? Bakit?Si Padre Damaso dahil hindi sya tumitigil sa pagpaparinig kay
ibarra at dinamay pa ang ama nyang patay na.

• Ano-ano naman ang kuro-kuro ng kababaihan tungkol sa ginawa ni Ibarra kay

Padre Damaso?takot na mawalay sa grasya ng simbahan

• Paano pinatunayan sa kabanata na mahalaga kay Rizal ang kuru-kurong

bayan.Dahil iba iba ang sentimyento ng mga tao .

Kabanata XXXVI -Unang Suliranin

 Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni
Tiyago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang
pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kaniyang ale at ni Andeng. Paano nga,
pinagbawalan si Maria ng kaniyang ama na makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa
inaalis ang eskomonyon sa binata.

Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat pinapupunta ito sa kumbento.

Patuloy na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at
magbibigay ng malaking limos. Madali namang mapatatawad si Ibarra sapagkat
nawalan lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng
paraan para magkausap ang magkasintahan.

Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi nito na inutusan
siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Padre
Sibyla ay nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kaniyang tahanan at ang
utang ni Kapitan Tiyago na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi mawawala
ang kanyang buhay at kaluluwa.

Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita
lamang niyang umiyak nang ito’y naglilihi. Isa pa, ani Kapitan Tiyago, may kamag-anak
si Padre Damaso sa nakatakdang dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng
maging panibagong katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitan lalo na si
Maria na napailing lamang, umiiyak at tinakpan ang mga tainga. Pati si Isabel ay nagalit
at sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang nagpapalit
lamang ng baro.

Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya Isabel na

sulatan ito. Pero, sinabi ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang
arsobispo ay isang prayle rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle.
Pagkaraang pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal at baka
mamugto ang mga mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.

Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni

Kapitan Tiyago ay nagsimula nang mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa
silid at nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan nang pumasok ang
kaniyang Tiya Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-Heneral. Mabigat
man sa loob ay unti-unti na siyang nag-ayos ng katawan.
Kabanata XXXVI - (Suliranin)
 • Bakit labis na naghihinagpis si Maria Clara?Dahil sa Kamag-anak ni padre
damaso na siyang nakatakda bilang maging panibagong katipan ni maria .

• Ano ang iniutos nina Padre Damaso at Padre Sybila kay Kapitan Tiyago?inutusan
siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng
magkasintahan. Si Padre Sibyla ay nagsabi naman na huwag tanggapin si
Ibarra sa kaniyang tahanan at ang utang ni Kapitan Tiyago na P50,000 sa
binata ay huwag ng pabayaran

• Ano ang maaaring mangyari kay Kapitan Tiyago sakaling hindi siya sumunod sa
kanilang utos? Bakit?kundi mawawala ang kanyang buhay at kaluluwa.Dahil
kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo

• Kung ikaw ang nasa kalagayan ng dalaga, Ano ang iyong gagawin nang mga
sandaling iyon ?Ipaglalaban ko si ibarra dahil si ibarra naman ang tunay kong
mahal at hindi ko papayag na ipagkasundo ako sa ibang tao na di ko pa
lubusang kilala.

• Nagaganap pa ba sa kasalukuyan ang mga pangyayaring binanggit sa kabanata ?

Patunayan.Hindi na ,dahil hindi na nangyayare ang mga ganon sitwasyon
dahil ang mga tao ay may sariling desisyon na sa pag aasawa.

Kabanata XLVIII - Ang Talinghaga

Naumid ang dila ng binata sapagkat nakita

niyang kalapit ng kasintahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria
at may hawak na abaniko. Sa may paanan nito ay nandoroon si Linares na
nagkukumpol ng rosas at sampaga. Nagulat si Linares nang makita si Ibarra
samantalang si Maria ay namula at hinayaang malaglag na lamang ang tangang
pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si
Linares ay waring napapatda at hindi makapagsalita.

Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kaniyang pagdalaw. Nakatingin

lamang sa kaniya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa
kaniyang labi. Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya
dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding
pag-aalinlangan, gulo ang kaniyang isip. Sa kanyang paglakad napadaan siya sa
ipinagagawang paaralan.Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol Juan na wala silang
dapat ipangamba sapagkat siya ay tanggapna muli ng simbahan. Sinagot naman siya ni
Nol Juan na ang pagiging ekskomulgado ay hindi mahalaga para sa kanila.sapagkat
lahat sila ay mga ekskomulgado rin.

Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si Elias at

ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kaniya.
Dahil dito, inutusan ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaan nito ng
mga obrero upang kaniyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang
nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang
binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng lawa sa
bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay. Tumango
lamang si Ibarra nang makitang papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay
lumayo na. Nang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng
pilotong si Elias.
Kabanata XLVIII - (Mga Talinghaga)

• Bakit nagmamadaling tinungo ni Ibarra ang bahay ni Kapitan Tiyago?Dahil

nalaman nyang sa iba ipagkakasundo si Maria Clara .

• Anong tagpo ang nadatnan ni Ibarra sa bahay ni Kapitan Tiyago?

Isalaysay.nakita niyang kalapit ng kasintahan si Linares na nasa balkon.
Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa may paanan
nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga

• Ano-ano ang mga bagay na natuklasan ni Ibarra nang magtungo siya sa

paaralan?Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa

• Masisisi mo bang mag-alinlangan si Ibarra sa katapatan ng pag-ibig ni Maria

Clara matapos makita si Linares sa kanyang silid? Kung ikaw ang nasa kalagayan
ni Ibarra, Ano ang iyong gagawin?Kakausapin si maria clara kung ano ang ibig
sabihin non at kung baket nasa kanyang silid si linares.

• Kung ikaw ang nasa kalagayan ni Maria Clara, Paano mo ipaliliwanag kay Ibarra
na mali ang kanyang iniisip?Sasabihin kong hindi ko nais na makasama si
linares at maging kanyang kasintahan dahil napipilitan lamang sya na
sumama kay linares .

Kabanata XLIX - Tinig ng mga Inuusig

 Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias,
waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang
Alperes at gusto nitong muli na magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias,
nagdahilan na lamang siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di
siya matatandaan ng Alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang
pumasok sa kaniyang isip ang kaniyang pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya
ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng
mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makabubuti ay lalo

pang makasasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kaniyang mga kaibigan
sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kaniyang
mapakikiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng
anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.

Nagtaka si Elias, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala
satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng
bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makabubuti.
Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinusuri ang pinagmulan ng sakit at hindi
ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa
pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng
marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil
ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw
magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy
pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan
sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil
lamang sa nakalimutan ang sedula , at kapag kailangang malinis ang kanilang mga
kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas na
tumutol.

Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guwardya sibil nanunulisan ang mga
tao dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga
sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle.
Pero, sinagot naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa mga
paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas
ng mga maykapangyarihan.

Hindi napapayag ni Elias si Ibarra sa kanyang pakiusap sa binata kaya sinabi nitong
pagpapayuhan niya ang mga sawimpalad na umasa na lang sa Diyos.
Kabanata XLIX - (Tinig ng Pinag- uusig)

• Ano ang dahilan at tinagpo ni Elias si Ibarra sa lawa?siya ang sugo ng mga
sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan
(si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala

• Ano-ano ang kahilingan ng mga sawimpalad?Malawakang pagbabago sa mga

prayle at sistema ng gobyerno .

• Paano tinugon ni Ibarra ang mga kahilingan ni Elias?Tumugon si Ibarra na

anumang pagbabago na sa halip na makabubuti ay lalo pang makasasama

• Bakit naging kagulat-gulat kay Elias ang mga paliwanag ni Ibarra?Dahil di nya
alam kung matutulungan ba talaga sya ni ibarra .

• Sino ang mas may katwiran sa dalawa? Pangatwiranan.Si ibarra ,dahil di nya
hahayaang mapahamak ang mga taong bayan dahil sa hinihiling ni elias .

Kabanata LIV - Nabunyag na Lihim

 Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa
bahay ng alperes. Ang mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya
pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na tinawag ang Alperes.
Lumabas agad ang Alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion. Bago
makapagsalita ang kura, inireklamo agad ng Alperes ang mga kambing ng kura na
naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat.
Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon.
Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya
na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo
ang kura at Alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos.
Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa
kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay
ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling
buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng Alperes
at kura ang pag-ulan ng krus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo
sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang
natuklasan. Si Ibarra ang nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias
kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan,
nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra
kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang
sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito
ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang
gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang
siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid
kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang
pagsunog sa mga mahahalagang papeles at dokumento.
Kabanata LIV - Nabunyag na Lihim

• Ano ang sadya ni Padre Salvi sa pakikipagkita sa Alperes?nanganganib ang

buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na
 gagawin nang gabing iyon

• Ano ang napagkasunduan ng dalawa sa natuklasang lihim? Paano ang kanilang

ginawang paghahanda?paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga
insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga
sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal
upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob

• Makabuluhan ba ang pagtungo ni Elias sa bahay ni Ibarra? Patunayan.Oo,dahil

binalaan nya nanaman si ibarra at para mailigtas ni ibarra ang kanyang sarili .

• Paano nabatid ni Ibarra ang isang pakana laban sa kanya? Ano ang payo
ni Elias sa kanya.Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat
at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay mapasangkot
at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.

• Ano ang lihim na natuklasan ni Elias sa pagtulong niya kay Ibarra? Paano niya ito
tinanggap?Ang magulang ni ibarra ang dahilan ng pagkamatay ng kanyang
mga magulang .

Kabanata LV : Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria
na wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano.
Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan.
Hindi mapakali si Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra.
Kasalukuyan kumakain noon si :Linares at ipinagdarasal nilang umalis na ang "multong"
si Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ikawalo rin ng gabi
ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo,
napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya
namang pagpasok ni Ibarra na luksang-luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang
kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod- sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng
haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putukan,
sigawan na nagmumula sa may kumbento. At mga nagsisikain sa kumedor ay biglang
pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabel ay panay ang dasal samantalang
ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng Alperes ang kura. Inakala ng mga
nasa bahay na nasugatan nang malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng Alperes na wala ng
panganib kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog
din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra
at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa
hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw ang
tinig ng Alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang
mga nahuling lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang
katulong na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang
kanyang maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasulatan at larawan ni Maria.
Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya
nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila.
Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril
at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal.
Sa kabilang dako, gulong- gulo ang isip ni Elias nang pumasok siya sa bahay ni
Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na panggigipuspos ang
kanyang damdamin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman
niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka
umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat,
alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan
ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nag-ipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan
niya ito ng gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang
katulong nang walang pahintulot sa may-ari, kaya hindi maaari silang pumasok.
Nainsulto nang husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang
matanda at mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang
apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng malalakas na pagsabog.
Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga
katulong ni Ibarra.

Kabanata LV - Ang Pagkakagulo

• Anong paghahanda ang ginawa ni Ibarra sa gitna ng kaguluhan?kaagad na

inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo.
Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas,
salapi, ilang mga kasulatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang
balaraw at dalawang rebolber.

• Kung ginusto ni Ibarra, maililigtas ba niya ang kanyang sarili sa gulo? Paano?Kung
tumakas na lamang siya at lumayo .

• Ilahad ang nagyari kay Elias pagkatapos ng huling pakikipagkitaniya kay Ibarra.
Bakit hindi matiis ni Elias si Ibarra?Hanggang sa maisip niyang balikan ang
bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong
naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra,
nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa bintana na
patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at
baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana ,dahil tapat siya kay ibarra at nangako sya kay ibarra.

• Ano ang mahihinuha ninyo sa mga ikinilos nina Padre Salvi, Maria Clara,at Ibarra?
Ano ang kaugnayan nito sa suliraning inilahad ng may-akda sa kabanata?Sila ay
parang hindi natatakot sa nangyayare.

• Makatwiran bang magkaloob ng tulong sa isang taong nangangailangan subalit

siyang dahilan ng lahat ng iyong kasawian? Pangatwiranan.Oo,kung tunay ang
inyong pinagsamahan at tapat sayo ang isang tao at marunong kang
tumanaw ng utang na loob.

Kabanata LVIII : Ang Isinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa
kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng resulta sa kanilang
mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na
makatutulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at
ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang
Alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang huwag makalapit ang mga
babaing nagsusumamo sa kanya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakapapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-
lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang
pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa
rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay naroroon din at
walang gatol na ipinagsasabi na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa bago
nitong salawal. May isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si
Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang guro ng paaralan ay kasama-sama
rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang
wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton upang ilabas ang mga
bilanggo.
Maya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ang kariton. Simunod na
lumabas ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin nang
nakangiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya
ng dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay
humagulgol ito. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may kagagawan
ng kanyang pagkakakulong. Lahat ay nakagapos patiang kambal na anak ni Kapitana
Maria, and seminaristang si Albano. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos
ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na
tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng kakilala.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa
ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin
siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang
mga sibil sumunod din sila sa utos ng binata. Ang Alperes ay lumabas na naka-kabayo
at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa
kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag
sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sisi at tinawag na siyang
duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang
siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra.
Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at
nakabitin sa punongkahoy. Ang kasaysayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa
kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak
ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa
kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabukasan.
Mula sa isang mataas na lugar, matamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na
pagod na pagod at nakabalabal ng makapal na kumot. Sinundan nya ng tingin a ng
papalayong kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang
umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may pintuan ng
kanyang bahay.

Kabanata LVIII - Ang Isinumpa

• May maganda bang ibinunga ang tungkol sa balitang ililipat na ang mga bilanggo?
Patunayan.Oo,dhil may pag asa na makita o mayakap nila ang mga taong
mahal nila .

• Isalaysay ang ginawa ng mga tao kay Ibarra. Makatwiran baito? Paano ito
tinanggap ni Ibarra?Pinagbabato sya at sya ang sinisise na dahilan kung bt
nabilango ang mga mahal nila .nagpagapos sya ng kusa .

• Bakit kaya si Ibarra ang naging tampulan ng paninisi ng mga kaanak ng bilanggo?
May kinalaman kaya siya rito? Patunayan. Dahil sya lamang ang gustong hulihin
ngunit nadamay ang mga kaanak ng bilanggo.

• Bakit sumagi sa isipan ni Ibarra ang kasawiang sinapit ng angkan ni Elias?

Pangatwiranan.Dahil napaisip sya na ang magulang nya ang dahiln ng
kasawian ng kanyang pamilya .

• Ano ang samang idudulot ng paghuhusga o pagbibintang sa kapwa?Mahihila

pababa at baba ang tingin nya sa kanyang sarili .

Gawain 4 : Paglinang ng Talasalitaan

Panuto: Tukuyin ang antas ng wika ng mga salitang may salungguhit na ginamit sa
 pangungusap

• Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra.=Pampanitikan

• Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan

ng dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.=Pambansa

• Binili niya ang buong gubat. Ang mga pinambayad niya ay mga damit, alahas at
salapi.=Kolokyal

• Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong itinatagong

alamat.=Pambansa

5. Malaking kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga

nilalaman nito’y pawang kasinungalingan.=Kolokyal

Gawain 5- Gamit ang graphic organizer, Ilarawan ang apat na pag-ibig ni Ibarra

Pag-ibig sa bayan
Pag-ibig sa magulang

• Hindi nya hinahayaang maghirap Taong bayan at iniisip nya ang lage ang
kalagayan ng bayan
• Kahit patay na ang kanyang ama ay hindi niya hinahayaang mabastos o
insultuhin ang kanyang ama ng kahit sino man ,kung sya ang iinsultuhin ay
matatanggap niya ngunit pag ang ama nya na nadamay ay hindi nya alam
ang maaring gawin sa taong iyon.
Pag-ibig sa kapwa
Pag-ibig sa kasintahan
• Hindi nya hinahayaang maghirap o mahila pababa ang mga kapwa nya at
lagi nya itong tinutulungan.___________________
____________________
• Nirerespeto nya ng buo ang kanyang kasintahan at hindi nya ito
nakakalimutan o pinagpapalet kahit kanino man kahit sila ay magkalayo.

Gawain 6 - Paghambingin ang lipunan noon at ngayon sa aspeto ng simbahan,

pamilya,pamahalaan.Sundin ang ganitong pormat

Noon Ngayon
Tuwing sasapit simbahan Hindi na naiisip ang
ang linggo ang pagsimba
mga tao ay
nagsisimba

Pamilya ang pamilya Hindi na dahil

inuuna at salo kadalasan ngayon
salong kumakain abala na sa mga
bagong teknolohiya
Nirerespeto ang pamahalaan Sinasa walang kibo
mga batas na ito ang mga batas

Gawain 7- Isadula ang mga bahaging nakapagpaantig ng iyong damdamin at

Ipaliwanag kung bakit ito ang inyong napili? =Pamahalaan,Dahil nakakalungkot
isispin na hindi na nila sinusunod pinag sasa walang kibo nalang nila
ang mga simpleng batas ,na dapat ay sinusunod.
Gawain 8- Magkaroon ng talakayan sa sumusunod na mga isyu na may
kaugnayan sa binasangkabanata.
• Pag-uugaling ipinakita ni Padre Damaso sa harap ng
hapagkainan =Kabastusan at ugali ng taong ingggit .
• Kahalagahan ng pag-aaral ng kultura ng isang bayan bago ito
puntahan.=Mahalagang pag aralan muna bago ka pumunta sa
lugar na nais mong puntahan ,para hindi ka maging
mangmang .
• Pagpapaaral ng mga Pilipino sa ibang bansa.=Makakabuti ito para
mas maging malawak ang kaisipan ng mga pilipinong mag aaral sa
ibang bansa .
 Gawain 9– Mag-isip ng tatlong (3) salawikain o kasabihan na may kaugnayan
sa mga binasang kabanata at tukuyin kung saang kabanata ito
kaugnay.
•Paano mo maiuugnay ang mga salawikaing ito sa iyong pang-araw-

araw na buhay? paliwanag.

Mahusay ang ipinamalas mo! Mula sa mga gawain at tanong na iyong

isinagawa at sinagutan ay nakilala mo nang lubos si Crisostomo Ibarra kung
paano niya ipinadama ang kanyang pag-ibig sa kanyang magulang,
kasintahan, bayan at sa kapwa.

Gawain 10- Unawain, Alamin, Suriin

Ngayon naman ay alamin mo kung ano ang Kasaysayan ng Lalawigan ng Rizal.
Pagkatapos mong basahin ang teksto ay pag-aaralan mo kung paano
mabisangmagagamit ang mga angkop na ekspresyon sa pagpapahayag ng damdamin,
matibay na paninindigan at ordinaryong pangyayari upang makapagsagawa ng Mock
Trial.

Kasaysayan ng Lalawigan ng Rizal

Ang Rizal ay isang lalawigan sa gitnang bahagi ng isla ng Luzon sa Pilipinas.

Pinapaligiran ito ng kalakhang Maynila sa kanluran, sa hilaga ang Bulacan, sa silangan
ang lalawigan ng Quezon, at Laguna sa timog. Pinangalan ang lalawigan na ito sa
pambansang bayani ng Pilipinas na si Gat. Jose Rizal.

Isa sa mga patunay ng sinaunang pamayanan sa Rizal ay ang mga ukit sa isang
kuweba sa Angono na tinaguriang mga Petroglipo ng Angono. Tinatayang ginawa
noong 1000 BC, ang mga petroglipo ay kinabibilangan ng mahigit 120 ukit na hugis tao,
palaka, at butiki.

Ang mga sinaunang mamamayan ng lalawigan ng Rizal ay unang nanirahan sa

mga pampang ng Laguna de Bay. Bago dumating ang mga Kastila, ang mga
pamayanang ito, gayundin ang mga pamayanan sa pampang ng Ilog Pasig, ay
pinamumunuan ni Raha Sulayman na pamangkin ni Lakandula, ang pinuno ng Tondo.

Matapos gapiin ng unang Kastilang gobernador-heneral na si Miguel López de

Legazpiang mga raha, inatas niya sa kanyang pamangkin na si Juan de Salcedo na
lupigin ang mga bayan sa katimugan ng Luzon. Noong 1571, sunod-sunod na nakuha
ni Salcedo ang mga bayan sa pamamagitan ng diplomasiya at pakikipagkasundo sa
mga mamamayan.

Inorganisa ang mga bayan sa mga munisipyo ng gobyernong Kastila sa Maynila.

Matapos nito, ipinadala ang mga misyonero tulad ng mga Pransiskano at Heswitaupang
magtayo ng mga simbahan sa mga bayan at ipalaganap ang Kristiyanismo. Isa sa mga
unang simbahan ay ipinatayo ng Heswitang si Padre Pedro Chirino, Kastilang iskolar na
sumulat ng mga aklat tungkol sa kasaysayan ng Pilipinas.

Bago pa man maging lalawigan ang Rizal, ang mga pamayanan nito ay naging
bahagi ng mga lalawigan ng Tondo at Laguna noong panahon ng mga Kastila.
Gayunpaman, bago dumating ang mga Kastila, ang mga bayan
ng Pasig, Parañaque, Taytay at Cainta ay binubuo na ng mga pamayanang Tagalog na
nakikipag-ugnayan na sa mga Tsino at iba pang mga Asyano.

Noong 1853, ang mga bayan

ng Morong, Pililla, Tanay, Baras, Binangonan, Jalajala, Angono, Antipolo, Boso-Boso,
Cainta at Taytay ay inalis sa lalawigan ng Tondo at inilipat sa bagong tatag na Distrito
Politico-Militar de los Montes de San Mateo. Makalipas ang apat na taon, ito ay
pinangalanang Distrito-Militar de Morong upang bigyang-diin na Morong ang kabisera
ng distrito.

Noong 1860, ang lalawigan ng Tondo ay naging lalawigan ng Maynila at ang

lahat ng bayan nito ay isinailalim sa pangagasiwa ng gobernador ng Maynila.

Sa kalagitnaan ng hidwaang Pilipino-Amerika noong 1900, sinimulan ang diskusyon

ukol sa pagsasanib ng mga lalawigan ng Maynila at Morong. Noong ika-5 ng Hunyo
1901, 221 delegado ang dumalo sa pagpupulong sa Simbahan ng Pasig. Sa
pagpupulong na ito, iminungkahi ni Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera na pagsamahin ang
Maynila at Morong sa isang lalawigan ng tatawaging Rizal bilang paggunita sa bayaning
si Dr. José Rizal.

Noong ika-11 ng Hunyo, 1901, sa pamamagitan ng Batas Blg. 137, nilikha ng

Ikalawang Komisyon sa Pilipinas ang lalawigan ng Rizal na binubuo ng 19 na bayan
mula sa Maynila at 14 na bayan mula sa Morong sa kabuuang 33 bayan.
 Sa loob ng maraming taon, nagbago ang kinasasakupan ng lalawigan ng Rizal
hanggang sa ito ay buuin ng 26 na bayan (maliban sa mga lungsod
ng Kalookan, Quezon at Pasay): LasPiñas, Malabon, Makati,Parañaque, Taguig, Patero
s,Pasig, Marikina, Muntinlupa, Mandaluyong, Navotas, SanJuan, San
Mateo at Montalban (mula sa dating lalawigan ng Maynila), at Angono, Baras,
Binangonan, Cainta, Antipolo, Cardona, Jalajala, Morong, Pililla, Tanay, Taytay
at Teresa (mula sa Distrito-Militar de Morong).

Noong ika-7 ng Nobyembre 1975, sa pamamagitan ng Atas ng Pangulo Blg. 824,

ang 12 sa pinakamaunlad na mga bayan ng Rizal—Las Piñas, Muntinlupa, Taguig,
Parañaque, Pateros, Makati, Mandaluyong, San Juan, Malabon, Navotas, Pasig at
Marikina—ay inilipat sa bagong tatag na Kalakhang Maynila. Kabilang din sa bagong
rehiyon ang bayan ng Valenzuela na dating sa Bulacan, at ang mga lungsod ng
Maynila, Quezon, Kalookan at Pasay.

Sa ngayon, ang lalawigan ng Rizal ay binubuo na lamang ng 14 na bayan—San

Mateo, Montalban, Cainta, Taytay, Angono, Antipolo, Binangonan, Teresa, Morong,
Cardona, Tanay, Pililla, Baras at Jalajala.

Noong ika-13 ng Pebrero 1998, nilagdaan ng Pangulong Fidel V. Ramos ang

Batas Pambansa Blg. 8505 na nagtatag sa bayan ng Antipolo bilang isang lungsod. Ito
ay niratipika matapos ang plebisitong ginawa noong ika-4 ng Abril 1998.

Gawain 11 : Pagpapalawak ng kaalaman

• Saan unang nanirahan ang mga sinaunang mamamayan ng lalawigan ng

Rizal?=Pampang ng Laguna de Bay

• Sino-sino ang ipinadala upang maging misyonero sa lalawigan ng Rizal? =Mga

pransiskano at Heswita

• Sa kasalukuyan, ilang bayan na lamang ang binubuo ng lalawigan ng Rizal?=26

na bayan
 Pagsasanib ng Gramatika at Retorika

Alam mo ba na…

Ang paglalarawan ay may iba’t ibang paraan?Ito ay maaring simple lamang

o malalim na paglalarawan.Alam mo ba kung ano ang tawag sa bahaging ito
ng panalita?ito ay tinatawag nating pang-uri.
Ito ay bahagi ng panalitang naglalarawan sa tao,bagay o
pangyayari.Naglalarawan din ito sa maaaring nararamdaman ng isang
tao,pagkagalit,katuwaan, kalungkutan at iba pa.
Para sa ikayayaman ng inyong isipan narito ang dalawang uri ng
paglalarawan.
• KaraniwangPaglalarawan- naglalayon itong makabuo ng malinaw na

larawan sa isipan ng nakikinig o bumabasa.Hindi kasangkot ang damdamin

o
kuro-kuro ng sumusulat. Karaniwan lamang ang mga salitang ginagamit,
hubad sa mga tayutay at mga iba pang mapalabok na mga salita. Ang
paglalarawan ay batay lamang sa nakikita ng naglalarawan.
Halimbawa:
Ang Rizal ay isang lalawigan sa gitnang bahagi ng isla
ng Luzon sa Pilipinas. Pinapaligiran ito ng kalakhang Maynila sa kanluran,
sa hilaga ang Bulacan, sa silangan ang lalawigan ng Quezon, at Laguna sa
timog. Pinangalan ang lalawigan na ito sa pambansang bayani ng Pilipinas
na si Gat. Jose Rizal.
Sa ngayon, ang lalawigan ng Rizal ay binubuo na lamang ng 14 na bayan—
San Mateo, Montalban, Cainta, Taytay, Angono, Antipolo, Binangonan,
Teresa, Morong, Cardona, Tanay, Pililla, Baras at Jalajala.
Noong ika-13 ng Pebrero 1998, nilagdaan ng Pangulong Fidel V.
Ramos ang Batas Pambansa Blg. 8505 na nagtatag sa bayan ng Antipolo
bilang isang lungsod. Ito ay niratipika matapos ang plebisitong ginawa
noong ika-4 ng Abril 1998.
• Masining na Paglalarawan- Sa paraang ito ng paglalarawan, napupukaw
ang guniguni ng mga mambababasa o tagapakinig. Isinasaalang –alang sa
paraang ito ang damdamin at kuro-kuro ng sumusulat. Ginagamitan ng mga
 tayutay at iba pang makukulay at masining na mga salita.

Halimbawa:
Sa paningin ng isang anak,ang kanyang ina ang pinakamagandang
babae sa balat ng lupa.Tulad ko para sa akin,wala nang gaganda pa kay
Inang.Kahit na sabihin pang may higit na maganda kaysa
kanya,ipakikipaglabanko ito.
Talagang maganda siya sa tunay na kahulugan ng salitang
ito.Katamtaman ang taas niya na bumagay sa balingkinitan niyang
katawan,malaporselana,ika nga,ang kanyang maputi,makinis at mamula-
mulang kutis; mahaba at malago ang kanyang buhok na animo’y gabing
walang bituin sa kaitiman. Hugis –puso ang kanyang maamong mukha na
hiniyasan ng mga matang sa tuwina’y naglalarawan ng kanyang
damdamin.
Matangos ang kanyang ilong, maputi at pantay-pantay ang mga ngiping
animo’y mapuputing perlas. Makikinis at wari’y di kailanman tinubuan ng
taghiyawat ang kanyang mga pisnging nililitawan ng dalawang biloy pag
siya’y ngumingiti. Pinatitingkad ng katamisan ng kanyang ugali at
magandang pakikisama sa kapwa, ang kagandahan niyang pinagtiklupan ng
maramingtuhod ng mga kabinataan noong kanyang kapanahunan .

Mga kasangkapan sa Malinaw na Paglalarawan

1.Wika
2.Maayos na detalye
3. Pananaw ng Paglalarawan
4.Isang kabuuan o impresyon.
Sa paglalahad ng damdamin ng isang tao nangangailangan din ito ng
paglalarawan. Ang isang paraan upang mailahad ang damdamin ng isang tao
(kalungkutan, kasiyahan, pagkatakot at iba pa) ay sa pamamagitan ng
pangangatwiran.

PAGSASANAY 1
 Panuto : Piliin sa ibaba ang angkop na ekspresyon na nagpapahayag ng
damdamin batay sa mga sumusunod na pahayag
1 . “Ang aking ama …nabilanggo, namatay sa bilangguan ang aking
ama?”.=Pagkabigla
2. “Hindi mo dapat inaksaya ang iyong salapi upang matutunan ang maliit na
kaalamang iyan.”=Pagkainis
3. “Nasisiraan ka nabang bait?”, Ang pasigaw na tanong ni Tiya Isabel kay
Kapitan Tiyago.=Pagkagalit
4. “Maraming salamat Ibarra sa iyong adhikaing makapagpatayo ng paaralan,
tunay na kapaki-pakinabang ito sa aming mga anak”.=Pagkatuwa
5. “Bakit kailangan kaming paghiwalayin?,nagmamahalan kami ni Ibarra,
tanong
ni Maria clara kay Tiya Isabel.=Pagkalungkot

Pagkalungkot Pagkatuwa Pagkabigla

Pagkainis Pagkatakot Pagkagalit

PAGSASANAY 2

1. Ilahad ang+

mga katangian ni Ibarra bilang isang mamamayan.=Sya ay

magalang,mabait,magalang,Maginoo at may respeto sa mga taong
nakakaslamuha lalo na sa mga babae .

2.Gamitin ang mga naitalang salita sa pangungusap,batay samga katangian ni

Ibarra at mga paglalarawang may kaugnayan sa kabanata.

• Si Crisostomo ay sobra Irespeto ang mga babae lalo na sa kanyang mahal

na si Maria clara.
 • Ang pag galang ni Crisostomo sa mga taong nakakasalamuha nya ay labis
na ikinatuwa ng mga tao sa kanya.

• Ang mga lalaking maginoo ay nakakabighani saming mga kababaihan tulad

ni Crisostomo.

PAGSASANAY 3

• Pagbuo ng Akronim batay sa katangian ni Ibarra bilang isang mangingibig.

HALIMBAWA:

M-aginoo

A-

G-

A-

L-

A-

N-

G-

• Sumulat ng isang talata batay sa nabuong akronim.Gamitin ang mga

salitang naglalarawan.

________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________

PAGSASANAY 4

• Pumili ng isang eksena buhat sa mga kabanatang tinalakay.Bumuo ng

dayalogong ginagamitan ng masining na paglalarawan.Ito ay dapat na ibatay
sa mga pangyayari kay Ibarra,bilang biktima ng mga pagkakataon o mga
pangyayari sa lipunang kanyang ginagalawan.

Pagnilayan at Unawain:

Gawain 12 : Pag-unawa sa iba

Sa pamamagitan ng panayam, Ilahad ang opinyon hinggil sa mga sumusunod na

paksa.

• Sa panahon ngayon,marami pa rin ang lumalaban sa pamahalaan,Ano kaya ang

dahilan at nagagawa nila ang mga ito?

• Maraming magkasintahan ang hindi nagkakatuluyan sa kabila ng kanilang tunay

na pagmamahalan.Ano kaya ang kanilang nararamdaman sa kanilang naging
kapalaran?

• Marami pa ring Pilipino ang tumutulong gamit ang sarili nilang pera.Bakit kaya
nila ginagawa ito?

Gawain 13 : Pag-unawa sa Sarili

• Anong bahagi ng aralin ang nahirapan kang unawain? Bakit?

 ____________________________________________________
____________________________________________________
• Anong mahahalagang kaisipan ang nalinang mo sa araling ito?

____________________________________________________
____________________________________________________
• Anong mga pagpapahalaga mo ang nagbago o nalinang matapos mong
matalakay ang araling ito?

____________________________________________________
____________________________________________________

Gawain 14 : Hulaan Mo
Buuin ang puzzle ng angkop na ekspresyon na nais ipahiwatig ng mga
pahayag
• “ Hindi ko man lang nakita ang labi ng aking ama “.

• “Huwag na nating isama si Padre Salvi,lagi ko siyang nahuhuling nakatitig sa

akin”.

• “ At ginawa mo iyon?”, pasigaw na tanong ng binata.

• “Naku! Ayoko na! May dugo pa ang butong hinukay mo! At ang buhok!

Parang buhok ng taong buhay

• “Sa wakas magkikita na rin kami ni Crisostomo”, pabulong na wika ni Maria
Clara.

(2)
P (5)
A   P
G   A
(1) P A G K A L U N G K O T
A   K
I (4) P A G K A T A K O T
N T
I U
 S (3) W
P A G K A G A L I T

Gawain 15 : Pagsagot sa Pokus na Tanong:

• Ano ang katangian ni Ibarra bilang anak, mangingibig at mamamayan

anak =Siya ay mabait na anak katulad ng kanyang ama.at magalang

mamamayan =Siya ay responsableng mamamayan at matulungin .

mangingibig =Siya ay maginoo at may respeto kay Maria Clara ,hindi lang kay
Maria kundi sa Lahat ng mga kababaihan na nakakasalamuha nya .

• . Paano nakatutulong ang paggamit ng wastong ekspresyon sa

pagpapahayag ng damdamin ?=Nabibigyan neto ng maayos na salaysay

ang isang pangungusap .
Matagumpay mong nasagutan ang mga gawain sa aralin. Ngayon naman ay
maaari ka nang maglapat ng iyong kaalaman na natutuhan. Handa ka na ba sa

gagawin mong pagganap? Ang mga natutuhan mo sa aralin ay makatutulong upang

maisagawa ang huling bahagi ng aralin.

Ilipat Ilipat

Isa kang mahusay na abogado ,ikaw ay naatasan na ipagtanggol ang

isang taong inaakusahan sa salang rebelyon,subalit ito’y walang
katotohanan.Bilang isang manananggol, paano mo mapalulutang ang
katotohanan na hindi siya ang tunay na maysala?
Goal Makapagsagawa ng Mock Trial
Role Ang mag-aaral ay gaganap na tagapagtanggol
sa taong nililitis sa korte.
Audiene Mga saksi sa Mock Trial
Situation Magkakaroon ng pagdinig sa kasong rebelyon
Peformanc Pagsasagawa ng Mock Trial
e
 Standard
Malinaw na pagbigkas 5 puntos
Maayos na paglalahad ng katwiran 5 puntos
Makatotohanan 5
puntos
Kaangkupan ng mga pahayag 5
puntos
KABUUAN………………………… 20 PUNTOS

Aralin 4.3.2
A

A.Panitikan : Mga Mahahalagang Pangyayari sa Buhay ng Tauhan ( Elias)

B. Gramtika : Nagagamit ang mga angkop na ekspresyon sa pagpapahayag ng
damdamin.
C. Uri ng Teksto: Nagsasalaysay
 Panimula

Isa sa mga tauhan ng Noli Me Tangere ay si Elias.Ang hiwaga ng kanyang

pagkatao ang nagbigay –kulay sa nobela at nagpapalutang sa mga pangyayari sa
buhay ng mga pangunahing tauhan lalo na si Ibarra.
Sa Aralin 4.3.2, mapag-aaralan at masusuring mabuti ang mga katangiang
panloob at panlabas ni Elias. Gayundin, maiuugnay ang mga pangyayaring naganap
sa kabanata sa mga usapin o isyung umiiral sa kasalukuyan.
Sa patuloy mong pagbabasa ng akda higit mong makikila si Elias. Makikila mo
siya sa Kabanata 22-Liwanag at Dilim, Kabanata 25- Elias at Salome,.Kabanata 45:
Ang Mga Nagrerebelde, Kabanata 49:Tinig ng Pinag-uusig, Kabanata, Kabanata 50:
Ugat ni Elias 52:Ang mga Tao sa Libingan,Kabanata 54: Ang Lihim na Nabunyag,
Kabanata 55: Ang Pagkapahamak, Kabanata 61: Habulan sa Lawa, Kabanata 63
:Noche Buena.
Pagkatapos mong mabasa ang mga nasabing kabanata, inaasahan na lubos
mong makikilala si Elias, ang kanyang katangian at kulturang nangingibabaw sa kanya
bilang isang Asyano. Magagawa mong iugnay ang kanyang paghihirap na dinaranas
din ng maraming tao sa kasalukuyan. Sa pamamagitan ng araling ito ay mabibigyang-
halaga kulturang Asyano.
Sa pagwawakas ng araling ito ay masasagot mo nang may pag-unawa ang mga
tanong na : a.)Ano ang mahahalagang papel na ginagampanan ni Elias sa nobela at
kung anu-anong katangian at kulturang Asyano ang nangingibabaw sa kanyang
pagkatao b.) Paano magagamit ang angkop na ekspresyon sa pagpapahayag ng
damdamin.
Answer:
a.)Ang pagiging tapat niya kay ibarra at patuloy na pagtanaw ng utng na
loob kahit ang mga magulang ni ibarra ang dahilan ng kasawian ng kanyang
pamilya ,ay hindi nya parin tinangkang patayin o pagtaksilan si ibarra .
 b.)Maippahayag ito para mabasa o makuhaa mo ng maayos ang kwento.

Yugto ng Pagkatuto

Tuklasin
Sagutin ang kasunod na Gawain. Makakatulong ito upang lubos mong makilala si
Elias at ano ang mahahalagang papel na ginagampanan niya sa nobela. At paano
magagamit ang angkop na ekspresyon at sa pagpapahayag ng damdamin.
Gawain 1.Kialanin Mo!
Sabihin kung ano ang ipinahihiwatig sa bawat larawan. Isulat sa patlang ang iyong
sagot.

https://www.emaze.com/@ACRCCLTC/Noli%C2%A0Me-Tangere-Kabanata-61-65

1.Pagbabangka ng dalawang tao palayo

2.Pinapatay ng mga mababang tao ng mga mataas na tao.

http://weenweenreyes.blogspot.com/2012/02/tarak-sa-dibdib-kabiguan-pasakit-broken.html http:// pt.slideshare.net/RainierAmparado/kabanata-4-ng-el-filibusterismo?nomobile=true&smtNoRedir=1

3.Sinugod sya ng mga bataan ng tulisan at walang nagawa.

4.Pusong sugatan.
Gawain 2:Damdamin Mo, Iguhit Mo!
 Panuto: Piliin sa mga sumusunod na icons ang angkop na ekspresyon o
damdamin sa mga pahayag. Iguhit ang kung ito ay masaya, nakakatakot, nagugulat,
nagagalit at nagdaramdam.
Nagugulat 6.“Pinagbintangan akong espiya ng mga Aleman”.
Nagagalit 7.Mapapagalitan ka ni nanay kapag nalaman ito”
Nagdaramdam8.” Huwag mo akong iiwan dito!
Masaya_9.Napakaganda ng iyong tinig!
Natatakot.”Papatayin daw ako sa palo kung hindi ko ilalabas ang pera”

Gawain 3
Pakinggang mabuti ang babasahing kwento ng iyong kamag-aral..Suriin ang
pangunahing tauhan at ang mga pangyayari sa buhay nito. Sagutin ang mga
katanungan sa ibaba.

El Filibusterismo/Kabanata 04 : Kabesang Tales

Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na. Ang ama ng
dalagang si Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang Selo, ay isa nang kabesa de
baranggay. Yumaman ito dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa isang namumuhunan sa
bukid. Nang makaipon ng kaunti ay naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay
walang may-ari, kaya ginawa niyang tubuhan. Inisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si
Huli (o Juli sa ibang aklat)upang mapantay kay Basilio na kasintahan nito. Nang ang
bukid ay umunlad, ito ay inangkin ng mga prayle dahil ang lupang kinatitirikan daw ng
kaniyang lugar ay nasa loob ng hangganan ng Korporasyon ng mga Kura. Pinabuwis si
Kabesang Tales. Tinaasan nang tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales
kaya't siya'y nag-alimpuyo at nanindigang babantayan ang kaniyang pinagpagurang
lupa at nang hindi ito mapunta sa mga nais kumuha.

Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang kanilang titulo
sa lupa. Wala. Nagtengang-kawali si Tano. Di ibinayad ng kapalit ang anak. Anya:
Binungkal ko’t tinamnan ang lupang ito, namatay at nalibing dito ang aking asawa’t
anak na dalaga {si Lucia} sa pagtulong sa akin kaya’t di ko maibibigay ang lupang ito
kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng kanyang
asawa’t mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni Tano, ako’y bumabayad sa
abogado. Kung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin upang siya’y
mapabalik; nguni’t kung ako’y matalo, di ko na kailangan ang anak.

Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang bukid. Di makapasok doon ang sino
man dahil bali-balitang si Kabesang Tales ay may bitbitbitbit na baril. Nagdala siya ng
gulok. Balita sa arnis ang kabesa. Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si
Kabesang Tales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. Isinanla ni Huli ang
kanyang mga hiyas maliban sa isang locket o agnos na bigay sa kanya ni Basilio. Hindi
rin nakasapat ang panubos. Ipinasya niyang humingi ng tulong kay Hermana
Penchang. Siya naman ay tinulungan at ipinasok siya bilang kasambahay. Noon ay
bisperas ng Pasko. Bukas naman, araw na ng Pasko at magsisimula na siyang
maglingkod bilang alila. Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang gabing iyon.

Mga Gabay Tanong

• Sino si Kabesang Tales?.anak ni Tandang Selo, ay isa nang kabesa de
baranggay.

• Paano hinarap ni Kabesang Tales ang mga kasawiang dumating sa kanyang

buhay?Taas noo na hinarap at naging inspirasyon nya ang kanyang anak .

• Anong katangian ang nangibabaw sa kanya?Mabait at may ginintuang puso.

• Kung ikaw ang nasa kalagayan ni Kabesang Tales, gagawin mo rin ba ang
kanyang mga ginawa?Dipende sa sitwasyon

• Maglahad ng isang pangyayaring maituturing mong iyong kasawian? Paano mo

ito napagtagumpay.__________________

Alam mo ba na…

Ang teoryang realismo ay nagpapahayag ito ng pagtanggap sa katotohanan o

realidad ng buhay? Ang teoryang ito ay tumatalakay sa katotohanan sa lipunan.
Karaniwan nitong pinapaksa ang kalagayan na nangyayari sa lipunan tulad ng
kurapsyon, katiwalian, kahirapan at diskriminasyon. Madalas din itong naka pokus
sa lipunan at gobyerno. Mahalaga din sa nagsusuri ng mga akda na sinusuri sa
teoryang ito na maiugnay ang mga pangyayari sa akda o teksto sa lipunan.

Halimbawa ng mga akdang masusuri sa teoryang ito ay ang:

Iba Pa Rin Ang Aming Bayan

Ambo
Papel
Mga Ibong Mandaragit
Maganda Pa Ang Daigdig

                   Ipinaglalaban ng teoryang realismo ang katotohanan kaysa kagandahan.

Sinumang tao, anumang bagay at lipunan ayon sa mga realista, ay dapat maging
makatotohanan ang paglalarawan o paglalahad. Karaniwang nakapokus ito sa
pakgsang sosyo-pulitikal kalayaan, at katarungan para sa mga naapi.
Realismo

Gawain 4
Isulat sa timeline ang iyong mga naging KASAWIAN sa buhay mula pa ng ikaw
ay bata pa hanggang sa kasalukuyan.
• Limang Taon ______________________________________
• Sa pagitan ng lima bago magsampung taon Noong siyam na taong gulang pa
lamang ako ay natutunan ko ng mag sinungaleng kay mama
________________________
• Mula 13-ngayon Nung namatay ang pinaka mamahal kong sao nung nag
grade 8 ako.
 Linangin

Si Elias ay isa sa pangunahing tahan sa Noli Me Tangere. Mahalaga ang

papel na gingampanan niya dahil sumisimbolo siya sa mga Pilipinong
pinagkaitan ng mabuting kapalaran. Sa tulong ng araling ito, mapapahalagahan mo
ang kulturang Asyano at mababatid din ang hinaing ni Elias na marahil hinaing din ng
marami sa kasalukuyan.

Basahin ang mga piling kabanata ng Noli Me Tangere upang higit mong makilala si
Elias.
Kabanata XXII Liwanag at Dilim
Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang
mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating
sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doonsapagkat kinagigiliwan siya lahat ng
mga tao doon. Kumalat din ang madalas na pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit
ni Padre Salvi. Napapansin naman ni
http://www.slideshare.net/mcsurmieda/noli-me-tangere-kabanata-45-ang-pinaguusig

Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng
magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan.
Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay
nababahala kapag ito ay nasa paligid niyasapagkat siya ay nababahala kapag ito ay
nasa paligid niyasapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi
naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan. Habang nag-
uusap ang dalawa ay dumating naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si
Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman
itong sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa
kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong.
Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.

Mga Gabay na Tanong

1. Bakit naging usap-usapan ang pagdating ni Maria Clara at Tiya Isabel sa bayan
ng San Diego?sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon.
2. Bakit ayaw imbitahin ni Maria Clara sa piknik si Padre Salvi?sapagkat siya ay
nababahala kapag ito ay nasa paligid niya
3. Bakit kay Ibarra lumapit ang asawa ni Ssa na ipinalalagay na isang tulisan?Dahil
alam nyang si ibarra lang ang makakatulong sakanila at si ibarra ay mabait sa
mga ganyan.
4. .Kung ikaw si barra, tutulungan mo rin ba ang isang taong hindi mo naman kilala?
Pangatwiranan.Dipende sa sitwasyon kung mukang nangangailangan ito at kung
may kahihinatnan naman ang pagtulong ko.

Nawawalang Kabanata : Elias at

Salome
Kung hindi nag-iba ng landasin ang mga guwardiya sibil, maaaring natagpuan
nila ang taong kanilang hinahanap, sa isang dampang nakalagak sa mataas na pook sa
may baybayin ng isang lawa. Naroon sa batalan ng kubo si Salome, ang dalagang
nanahi. Dumating si Elias, ang piloto ng bangkang hanap ng mga Kastilang guwardiya
sibil. Sa buong akala ni Salome, lilitaw si Elias mula sa lawa, subalit hindi ito ang
nangyari dahil sa nakakilala kay Elias. Napag-usapan ng

https://www.google.com.ph/search?q=larawan+sa+noli+me+tangere&biw=1366&bih=657&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUdalawang

nagsusuyuan sina Crisostomo Ibarra at si Maria Clara na anak ni Kapitan Tiago.

Nagkaroon ng pamamaalam. Lilisanin ni Elias ang pook, at ibig ding umalis ni Salome
upang manirahang kapiling ng mga kamag-anak sa Mindoro. Kung hindi lamang sa
kanilang mga kapalaran, maaaring matagal nang nagpakasal ang dalawang
magkaibigan sa puso. Ibig sanang makapiling ni Salome si Elias, na samahan siya nito
sa paglipat sa Mindoro, subalit walang kalayaan si Elias na gawin ito dahil sa mga
kaganapan noong araw na iyon bago sila muling magkita. Hiniling ni Elias na
pahalagahan ni Salome ang ari pa nitong kabataan at kagandahan upang makakita ng
kapalit ni Elias para maging kaisang-dibdib. Hinikayat naman ni Salome, na sa kaniyang
paglayo, na gamitin ni Elias ang tahanan ni Salome bilang kaniyang tirahan at tulugan,
bilang pag-aalala nila sa isa’t isa habang magkalayo. Isang gawaing maituturing ni
Salome sapat na upang maituring na magkasama pa silang dalawa sa kabila ng
kanilang magiging pagkakalayo sa isa’t isa. Sa halip, kumalas si Elias sa pagkakayap
kay Salome. Mabilis siyang umiwas at naglaho sa mga anino ng mga puno. Sinundan
lamang ni Salome ng tanaw ang papalayong si Elias, nakikinig sa mga humihina nang
mga yabag ng lalaking kaibigan.

Mga Gabay na Tanong

1. Ilarawan ang paligid-ligid ng kubo ni Salome.sa isang dampang nakalagak sa

mataas na pook sa may baybayin ng isang lawa
2.Bakit nag-iisa si Salome sa kubong iyon?Wala ba siyang mga kapitbahay?Oo.
3.Bakit naisipan ni Salome nang matapos purihin ni Elias si Maria Clara?
4.Anong sakit ng lipunang dukha ang nasa kasaysayan ni Salome?

Kabanata XLV :Mga Inuusig

Nagpunta sa kagubatan si Elias at hinanap si
Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng isang lalaki sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa.
Nag makita ni Elias ang Matandang Pablo natatalian ang ulo ng isang bigkis na kayong
may bahid ng dugo. Kaya’t na nagkilala silang dalawa. May anim na buwan na nang
huli silang magkita. Noon, ayon Kay matandang Pablo siya ang naaawa Kay Elias.
Subalit, ngayon lnagkapalit sila ng puwesto. http://nolinirizal.blogspot.com/p/episode-4.htm
Si Elias ay malakas samantalang ang matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng
katawan at kalooban. Mayo 15 araw na araw na naibalita kay Elias ang sinapit ni
Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa kabundukan ng dalawang
lalawigan. At ngayon nga ay kaniyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-
binyagan upang doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon,
yaman din lamang daw walang nangyari sa kaniyang paghahanap sa angkang
nagpahamak sa kaniyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang
silang dalawa bilang mag-ama yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig
lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang dahilan para
magpanibagong buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang
sinapit o pagkamatay ng kaniyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay ng
mga buhong. Noon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang
isinisigaw ng kaniyang budhi dahil sa kaapihang kaniyang natamo. Karumal-dumal ang
sinapit ng kaniyang mga anak kaya ganito na lamang ang kaniyang pagpupuyos.
 Ang kaniyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan
ng isang alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki.
Pero, nagkaroon ng nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang
anak niyang ito ay ibinitin sa kaniyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at
pagtawag sa kaniya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag at
hindi nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang paratang na
pagnanakaw sa kaniyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar. Pero ang kaniyang
anak ay namatay sa sobrang pahirap na dinanas.

Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay

maghihiganti dahil sa sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil
nakalimutan lamang niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa
magpatiwakal na lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kaniya kundi bababa ng bayan
upang maghimasik at makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang
kaanib na kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kaniyang
pangkat na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang tiyempo at araw
upang lumusob.

Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni Kapitan Pablo, siya man daw ay tulad
nito na sa pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang
paghihiganti. Pero, para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang
ganang kay Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga
anak at hindi nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat
sa sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi
ng kaniyang pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang
naman ng kaniyang tungkulin.

Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at

makatulong sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak
ng isang taong marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid
kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa matanda na
makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa heneral ang
mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni Elias na
malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kaniyang lakad o pakikipag-usap
sa binata (si Ibarra) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapitan ang
kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot. Kapag
pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng katarungan at kung
hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang maghahadog ng buhay.

Mga Gabay na Tanong

1.Ano ang ginagawa ni Lucas sa sabungan?
2.Ano ang kabayaran ng perang hinihiram ng magkapatid na Bruno at Tarsilo kay
Lucas?Ang paghalay sa kanyng dalagang anak.
3.Paano napapayag ni Lucas si Pedro na sumama sa pag-aalsa?
4.Bakit naging tulisan si Kapitan Pablo?
5.Ano ang pintas ni Kapitan Pablo kay Ibarra na batayan ng kanyang kawalang pag-
asa na makatulong ang binata sa kanilang suliranin.Isang pilosopong binata at
walang dulot.

Kabanata XLV - Tinig ng mga Inuusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni
Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias
sa pagkagambala niya sa binata

https://xiaochua.net/tag/rizal/.
Sinabi ni Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at
gusto nitong muli na magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na
lamang siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang
pumasok sa kaniyang isip ang kaniyang pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya
ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng
mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo

pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kaniyang mga kaibigan
sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kaniyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng
anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.

Nagtaka si Elias, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala
satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng
bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti.
Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususuri ang pinagmulan ng sakit at hindi
ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng
mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot,
paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang
guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng bayan. Paano
raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay
patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa
bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil
lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang
mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas
na tumutol.

Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao
dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad
na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob
na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at
patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.

Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang

bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga
sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga
ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.

Mga Gabay na Tanong

1.Bakit natiyak ni Elias na di siya nakikilala ng alperes na kanyang binatak nang minsan
sa kabayo at itinambak sa putik?Dahil sa sinabe nya sa binata na nagtaka siy bat di
sya nakilala ng alperes.
2. .Ano ang pagbabagong hinihingi ng mga pinag-uusig?humingi sila ng makaamang
pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal
na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao
ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang
taglay ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa
karapatang pantao.

3. .Ano ang tugon ni Ibarra?Natuwa ba si Elias sa tugon na ito ni Ibarra? Hindi dahil
hindi ito sigurado.
4. Bakit daw nagkakaroon ng mga tulisan ayon kay Elias?nanunulisan ang mga tao
dahil sa matinding pagkagutom.
5. .Ano ang kahulugan ng nausal ni Elias na “ Tunay ngang mga misyoneryo ang
naksakop sa Pilipinas!?Totoong may mga misyon ang nakasakop sa
pilipinas.
Kabanata L: Ugat NI Elias
Isinalaysay ni Elias ang kaniyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya ay
kabilang din sa mga swimpalad. Mayo 60 taon na ang nakakalipas, ang kaniyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kaniyang asawa at isang anak
na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila. Isang gabi nasunog ang isang tanggapang
pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kaniyang nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita at
walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa,
nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng kaniyang nuno, silang mag-anak ay
namundok na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kaniyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban
sapagkat dalawang buwan siyang buntis noon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.

Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila

sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan.
Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang
natamo. Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kaniyang pangalan.
Ang ina ay nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso
dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.

Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay
nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na
nakasabit sa puno. Ang kaniyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay
ay ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kaniyang ina. Walang nalalabing paraan
sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang
angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang
ugali.

Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kaniyang

kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kaniyang
inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang
babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa.
Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang
sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.

Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot

ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae
at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang
kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang
kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias
ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila
namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap, ang kaniyang
kapatid na babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahal sa kaniya, ngunit
ang kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kaniyang
salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa
kanilang kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang matandang utusan nila.
Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-
aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito
namatay naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid.

Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan

niyang ikinasal sa iba ang kaniyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t
sukat. Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito
ang kaniyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan bunga
ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kaniya na hindi naman niya ginagawa. Dito
natapos ang salaysay ni Elias.

Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra

kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kaniya na siya (Ibarra) ay taus-pusong
nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito,
sa kasawian ng tao siya man ay mayroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa
baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag
babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni
Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad
sa kaniyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na
ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.

Mga Gabay na Tanong

1.Ano ang kasalanan ng nuno ni Elias at siya pinarusahan? sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay
ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan
2.Paano nabunyag ag lhim ng ama ni Elias?isang malayong kamag-anak ang
nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang
matandang utusan nila.
3.Ano ang kasawiang naganap pagkatapos nabunyag ang lihim ng kanyang
pagkatao.nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing
natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kaniyang
kapatid.
4.Kung ikaw ang nakarinig ng mga isinalaysay ni Elias, ano ang iyong magiging
damdamin?Malulungkot .
5.Kung ikaw si Elias, mamahalin mo pa ba ang iyong Inang Bayan sa kabila ng
kasawiang idinulot niya sa iyo?Oo,dahil iniluwal nya parin ako at binigyan nya
parin ako ng pag asa na maapakan at makit ang mundong kinalalagyan nila.
Kabanata LII: Baraha ng
mga Patay at ang mga Anino Madilim
ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok
ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap
sa ilalim
ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si

Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito

https://www.emaze.com/@AFICTQLT/Presentation-Name

sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito
nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kaniyang
asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa
kura. Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel
upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi
ng alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan
ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.

Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating

na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang
mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng
sigaw na “Mabuhay Don Crisostomo”! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader.
Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.

Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kaniyang paligid.

Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong.
Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay
umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may
pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi
kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.

Nang gabing iyon dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.

Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito
ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong
kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila
sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na
hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kaniyang kapatid.
Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Mga Gabay na Tanong
1.Sinu-sino ang mga nagtipon sa libingan? Si elias at lucas.
2. Ano kaya layunin ng kaniilang pagtitipon?Siya ang sasalakay sa kumbento upang
makaganti siya sa kura.
3. Bakit kabilang sa pagtitipon si Elias?May kinalaman ba siya sa gagawing
pagtalakay?Dahil isa siya sa malapit kay ibarra.
4.Ano ang napagkasunduan ng dalawang anino ? Sang-ayon ka ba rito?Naisipan
nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay
5. Ano ang tunay na pakay ni Lucas sa pakikipagsugal sa mga anino sa sementeryo?
Para makapunta ng simabahan.
Kabanata LIV:Pagbubunyag

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kaniyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik
ito ng bahay at malakas na tinawag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod
ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mgahttp://nmtangere.blogspot.com/2010/04/kabanata-49-ang-tinig-ng-mga-pinag. kambing ng kura
na naninira sa kaniyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng
lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing
iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa
kaniya na nagsabi sa kaniya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito
nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga
insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa
kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli
nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang
mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita
ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.
 Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo
sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kaniyang
natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog
ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan
na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga
sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan,

nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra
kung ano ang relasyon nito sa kaniya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang
sabihin ni Ibarra na iyon ang kaniyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito
ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang
gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang
siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid
kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang
pagsunog sa mga mahahalagang papeles at dokumento.
Mga Gabay na Tanong
1. May karapatan ba si Padre Salvi na ibunyag ang lihim ng kumpisalan nila ng
babaing nangumpisal ukol sa himagsikan?
2.Ano ang kahulugan ng mga krus at bituin.
3.Ano ang kahalagahan ng kawayang hawak ni Ibarra na hindi nasunog
4.Paano muling iinakita ni Rizal ang pagkakamakasarili ni Ibarra sa kabanatang ito?
5.Bakit nabatid ni Elias na si Ibarra ang matagal na niyang hinahanap na kaanak ng
mga Ybarramendia.Dahil ang mga ninuno ni ibarra ang dahilan ng
pagkamatay ng mga ninuno nya .
Kabanata LV: Malaking Sakuna

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang
palakad lakad si Padre Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon
ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na https://www.google.com.ph/url?
sa=
i

&

rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwilmNyB_7QAhWCUZQKHb4TAlAQjB0IBg&url=http

%3A%2F%2Ftheunwrittennolimetangere.blogspot.com

%2F&bvm=bv.141320020,d.dGc&psig=AFQjCNEqgsqlwzo23hhmhc162RuBZ8HoCQ&ust=1481643686232109ang

“multong” si Padre Salvi.

Nakatakdang dumating sa ikawalo
ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo
sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin.
Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Siya namang
pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang
kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng
haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang
pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang
ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana
ng biglaan.

Tinawag ni Tiya Isabel, si Padre Salvi dahil sabi ng alperes ay gusto nitong
magumpisal. Umalis si Padre Salvi Mula sa kaniyang pinagtataguan sa may haligi.
Takot na takot din si Tiya Isabel para kay Crisostomo dahil Gustong lumabas nito,
ngunit ayaw nito ito mahintulutan dahil hindi pa ito nangungumpisal sa kura.

Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kaniyang

katulong na ihanda ang kaniyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang
kaniyang maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria.
Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya
nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila.
Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kaniyang isip. Binitawan niya ang kaniyang baril
at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.

Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni
Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kaniyang
angkan, ang kaniyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kaniyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang
kaniyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman
niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka
umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat,
alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan
ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan
niya ito nga mga gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang

katulong ng walang pahintulot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska
ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis
silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na
sa gabinete. Biglang nagkaroon ng malalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na
umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.

Mga Gabay na Tanong

1. Bakit masidhi aang lihim na paghihintay ni Maria Clara kay Ibarra?Dahil nais nya
ng makausap ang kanyang mahal na si ibarra.
2.Bakit kina Kapitan Tiyago nagtungo si Padre Salvi gayong alam niyang may lulusob
sa kumbento?Para hindi sya mahalata na kasama sya sa nagplano ng paglusob.
3.Bakit di itinuloy ni Ibarra ang pagpaputok sa mga sibil na dumakip sa kanya ?Dahil
hindi sya ganong tao,hindi nya kaya pumatay ng kapwa.
4.Bakit parang nabaliw si Elias?Dahil aligaga siya at hindi nya alam ang gagawin.
5. Bakit isinama ni Elias ang larawan ni Maria Clara sa sako ng kayamanan? Dahil isa
si maria clara sa kayamanan ni ibarra.
Kabanata 61 :
Pagtakas sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa
http://blogwatch.tv/2011/06/watch-jose-rizal%E2%80%99s-noli-me-tangere-by-gerry-de-leon/

may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kaniyang ibabalik upang may magamit
si Ibarra sa pagpuntanito sa ibang bansa . Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra
at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa
kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran
at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.

Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga
bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang
mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung
saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at rarasyunan
niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni Elias
kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa
bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni
Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay
nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias.
Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang
akalaing siya ay taga-Peñafrancia.

Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang
kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at
Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-Pasig

At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng

mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw
na tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang
masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok
na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.

Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang
isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan
niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya
sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksiyon ang
palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni
Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa
mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na
magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias
at tumalon sabay sikad sa bangka.

Ang atensiyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay

Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kaniya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
Mga Gabay na Tanong
1.Ano ang mungkahi ni Elias kay Ibarra?sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong.
2Bakt sinasabi ni Ibarra na may sakit na kanser ang lipunan at ito ay
nangangangailangan ng lunas?
3. Pano pinatunayan ni Elias na siya ay mabuti at tapat na kaibigan?Pinorotektahan
nya parin si ibarra kahit nalalagay na sa panganib ang kanyang buhay .
4.Sa palagay mo ba ang ginawa ni Elias ay matatawag na katapangan o kabayanihan ?
bakit.Oo,dahil handa niyang itaya ang kanyang buhay para lang sa kanyang
kaibigan .
5. Maglista ng mga bagay na maaari mong magawa para sa ikakaunlad ng Pilipinas?
Pagiging tapat,maging masakripisyo at maging responsable.

Kabanata 63: Noche Buena

May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis
ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na
nabubuhay dahil sa pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong
isang matanda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na
https://spotlightphilippines.com/2012/07/04/dulaang-up-restages-de-leon-retelling-of-rizals-enigmatic-noli-me-tangere-the-opera

naglalagay ng mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may
isang batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang
batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya
ng dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na ipagbili
ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na ang
nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos.
Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay
magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya
ng pindang na usa para sa kaniyang inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa
ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan
na masayang-masaya ang mga tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong
bayan. Wla man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa
tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na
napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng
palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.

Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si Sinang ay tumanggap ng liham buhat

kay Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag
na habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang
balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay
Linares.

Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kaniyang ina.

Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng Alperes. Nanduon
ang ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil
na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo.
Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.
Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo.
Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang Kastila si
Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipit na binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya
ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong
niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.

Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang
katinuan ng kaniyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at biglang
napahandusay sa ibabaw ng anak. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat
si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang
kaniyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay
na ang kaniyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang malamig na bangkay ng ina at
napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang mag-angat siya ng ulo, nakita niya
ang isang taong nagmamasid sa kaniya. Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao
kung anak siya ng namatay.

Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing

si Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at
ibunton sa bangkay ng kaniyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging
abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking
kayamanan na nakabaon sa may punò ng balite. Kay Basilio na raw ito kung walang
ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na
kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit ng
mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang manguha ng panggatong. Si
Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin.
Siya ay babawian ng buhay nang 'di nakikita ang pagbubukang-liwayway ng bayang
kaniyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag lámang daw limutin nang ganap ang
mga nasawi sa dilim ng gabí. Sa pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggang sa
unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang
malaking siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni
Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng
pagsilang ni Hesus.

Mga Gabay na Tanong:

1.Paano pinakilala ni Basilio ang kanyang pagiging isip-matanda?Hinabol nya parin

ang kanyang ina kahit binato na siya neto ,hindi nya sinukuan ang kanyang ina na
may sakit.

2.Bakit nangiti si Basilio nang itanong ng batang si Huli?

3.Sino ang tunay na pumatay sa sakristang mayor?

Gawain 3. Paglinang ng Tasalitaan

Panuto: Piliin sa loob ng pangungusap ang kasingkahulugan ng salitang may

salungguhit batay sa ipinahihiwatig nito.

1.Magkaulayaw ang magsing-irog sa asotea, magkapiling nilang inaalala ang

nakaraan.=Magsing-irog

2.Animo’y pinitpit na luya ang mga kababaihan dahil hindi sila nakakibo
nang makita ang mga kalalakihan.=Hindi nakakibo

3.Halos nagalugad ko ang buong lalawigan. Napagod na ako sa

paglilibot.=Nalibot

4.Si Mang Pablo ay sumanib sa mga tulisan. Niyaya niya ring sumapi si
 Elias.=Sumapi

5.Ipinalalagay ni Elias na ang pamahalaan ay isang mangmang at imbi kaya

may mga taksil ring mamamayan.=Taksil

Gawain 4: Suring Tauhan

1.Ilarawan ang katangian ng mga tauhan sa nobelang binasa. Anu-anong kulturang
Asyano ang nangibabaw sa kanya?
Katangian at kulturang
Paano mag-sip? Damdamin nangibabaw sa kanya

• Elias Madiskarte Maawain,mabait Tapat

b.Ibarra Matalino Mapagmahal Marespeto.Magi
noo
c.Salome May kahihinatnan Maunawain Tapat magmahal
d.Kapitan Masama Walang puso Mapang abuso
Pablo

Kabanata 25: “Elias at Salome”

2.Anu-ano ang napag-usapan nina Elias at Salome? Sang –ayon ka ba sa naging
tugon ni Elias kay Salome? Pangatwiranan.Hiniling ni Elias na pahalagahan ni
Salome ang ari pa nitong kabataan at kagandahan upang makakita ng kapalit ni
Elias para maging kaisang-dibdib. Hinikayat naman ni Salome, na sa kaniyang
paglayo, na gamitin ni Elias ang tahanan ni Salome bilang kaniyang tirahan at
tulugan, bilang pag-aalala nila sa isa’t isa habang magkalayo. Isang gawaing
maituturing ni Salome sapat na upang maituring na magkasama pa silang dalawa
sa kabila ng kanilang magiging pagkakalayo sa isa’t isa.Oo,para sa kaligtasan ni
salome.
Kabanata 45 :“Ang Mga Pinag-uusig”.
3. Paghambingin sina Elias at Ibarra gamit ang Venn Diagram.
PAGKAKAIBA PAGKAKATULAD PAGKAKAIBA

Kabanata 49 “ Tinig ng Pinag-uusig”

4. Anu-ano ang naging hinaing ng mga pinag-uusig?(1) humingi sila ng makaamang

pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal
na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao
ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang
taglay ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa
karapatang pantao.

Kabanata 50: Ang Angkan ni Elias

Gawain 5.
Gumawa ng family tree ng buong angkan ni Elias. Isalaysay sa loob ng kahon
ang sinapit ng mga nabanggit na tauhan sa kabanata.

Kabanata 51: Lahat ng Lihim ay Nabubunyag

Gawain 6 : Sa tulong ng Story Ladder, ibuod ang mga pangyayari sa kabanata.

Kabanata 61 : Ang Kapahamakan

Gawain 7: Gumuhit ng isang senaryo na at ipaliwanag ang ipinakita na pangyayari sa
iyong iginuhit.
Kabanata 63 : “Noche Buena”
Gawain 8
Bumuo ng isang radio drama mula sa mahahalagang tagpo sa kabanatang ito.
Isaalang -alang ang mga tinig ng gumaganap, sound effects atbp.

Gawain 7 .Patotohanan ang Buhay ni Elias

Tukuyin kung ang isinasaad ng bawat bilang at TOTOO o HINDI. Lagyan ng (√) ang
hanay ng iyong sagot.
TOTOO HINDI

Check Nakapag-aral si Elias sa paaralan ng mga Heswita

Hindi maituturing na sawing-palad si Elias Check

Nakatuluyan ni Elias ang kasintahang si Salome Check

Check Malaki ang utang na loob ni Ibarra kay Elias

Magkatulad ang kapalaran nina Elias at Kapitan Check

Pablo.

Sinang-ayunan ni Ibarra ang ninanais ng mga Check

rebelde.

Check Muling pinakita ni Elias ang kanyang pagkabayani

nang malaman niyang dadakapin na ng mga
gwardiya sibil si Ginoong Ibarra

Sa mga bisig ni Sisa namatay si Basilio. Check

 Pagsasanib ng Gramatika at Retorika

: Silid Aklatan
Dito sa damuhan, sa ilalim ng punong mangga, sa ilalim ng bughaw na langit at
mga puting ulap na may hugis kuneho, elepante, butanding, at kung anu-ano pa,
pareho tayong nakaupo.. pero ako nakatitig sa langit, ikaw, nakatitig sa isang maliit na
libro, na may puting pabalat, at may larawan ng isang prinsipe…
Ako: Sa palagay mo, may silid-aklatan sa langit?
Ikaw: Ha? Bakit mo natanong…
Ako: Siguro ang gandang isipin na merong library sa langit, ng lahat ng magagandang
aklat na sinulat dito sa lupa.
Tumingin ka na din sa langit.
Ikaw: Tapos kung nasa langit  na tayo, meron tayong oras para basahin
lahaaaaaaaaaaat ng librong yun.
Ako: Tapos, yung mga aklat na yun, kapag binuksan natin, merong may gumagalaw na
pictures, sa parehong paraan kung paano naisip ng manunulat ang chapter na yun, at
kapag natapos tayong magbasa, humihinto din ang paggalaw ng mga larawan.
Ikaw:  Tapos, sa silid-aklatan, merong mga estante na may pangalan mo. Pero nung
binuksan ko ang isang aklat, hindi pala iyo yun,  kanya ng ibang taong katokayo mo.
Pero nandun, sa isa pang estante, mga librong tungkol sa’yo, tungkol sa buhay mo,
tungkol sa naging adventures mo, tungkol sa lovestory mo.
Ako: At makikita ko din yung estanteng  may pangalan mo! Na may lovestory  mo, at
malalaman ko na ang mahal mo pala ay-
Ikaw.
https://kwentonikat.wordpress.com/2012/04/30/mga-dayalogo-ng-pag-ibig/

Mga Tanong:
Ano ang paksa usapan?Ang imahinasyon kung sila ay nasa langit na at
paghahangad ng silid aklatan doon.

Anu-anong damdamin ang inilahad sa pag-uusap ng mga tauhan mula sa

dayalogo?Paghanga at pag asa.

Alam mo ba na…

Mga Ekspresyon sa Pagpapahayag ng Damdamin o Emosyon

o Emosyon
1. Ang paggamit ng padamdam na pangungusap na may natatanging gamit. Sa
pagsulat ng ganitong uri n pangungusap, ginagamit ang bantas na pandamdam (!)
bilang hudyat ng matinding damdamin.

Narito ang ilang halimbawa:

Paghanga: Wow! Naks! Ha! Ang galling !

Pagkagulat: Ay! Ngiii! Naku!
Takot: Inay! Naku po! Ayyyyy!
Tuwa: Yahooooo! Yehey! Yippeeee!
Pag-asa: Harinawa! Sana nga! Magkatotoo sana!
Inis/Galit: Bwisit! Kakainis! Ano ba! Ngek!

Maaaring samahan ang mga ito ng parirala o sugnay na tumitiyak sa emosyong

nadarama. Gaya nito:
Paghanga: Wow, ang ganda ng Panagbenga!

2. Mga pangungusap na nagsasaad ng tiyak na damdamin ng isang tao-mga

pangungusap na may anyong pasalaysay kaya’t mahihinuhang hindi gaanong
matindi ang damdamin. Karaniwang ginagamitan ng tuldok ang mga pahayag o
tandang pananong upang magpahayag ng pagtatanong.

Mga halimbawa:
Pag-ayaw: Pasensiya na, pero ayokong makisali sa gawaing masama.

Kasiyahan: Natutuwa ako at nakinig ka rin sa aking mga payo.

Pagtataka: Bakit natalo si Ronnie si Dannie gayong hamak na mas malaki ito sa
kanya?

Pagkainis: Nakakainis talaga lang mabaho at magulong lugar tulad nito.

3.Paggamit ng mga pangungusap na nagpapahayag ng gusto o ayaw sa paraang

nagpapahiwatig o hindi inihahayag ang damdamin o gusting mangyari.

Mga Halimbawa:
Parang kaunti na lang ang katulad mo. Ang bait mo talaga/
Mas maganda siguro kung di ka manahin.

Pagsasanay 1

Basahin at suriin ang dayologo. Alamin kung anu-anong damdamin ang

ipinahihiwatig sa usapan.

Sitwasyon:Pag uusap ng dalawang babae

Damdamin:Paghanga
________________________________________________________

Usapan Bilang 2.

Sitwasyon:Pinag uusapan nila ang isang lalake

Damdamin:Pagkagulat
Usapan Bilang 3

Sitwasyon:Pagdadasal ng isang bata

Damdamin:Pag-asa

Usapan Bilang 4

Sitwasyon:Pag uusap ng puno at bata

Damdamin:Paghanga
Pagsasanay 2 . Tukuyin kung ang pahayag ay nagsasaad ng opinyon o damdamin.
Iapliwanag ang sagot.
a.“Dahil sa paniniwala ko, sinubaybayan niya ako. Natatakot ako sa mga titig niya sa
akin na parang malungkot. Sa tuwing kinakausap niya ako may mga sinasabi niyang
hindi ko maintindihan. Itinatanong niya sa akin kung minsan daw ba ay
napapanaginipan ko ang liham sa akin ng aking ina. May sira yata ang ulo niya. Basta,
gumawa ka ng paraan para hindi sya makasama,” ang pakiusap ni Maria Clara
Ipaliwanag
Damdamin,dahil sya ay kinakabahan at hindi mapakale pag kasama nya ang
taong iyon.
b.“ Akoy dapat sumpain sapagkat pinigil ko ang aking anak na mmaghganti. Kung
pinabayaan ko silang patayin ang salarin, parang ako na rin ang pumatay sa kanila.
Kung naniniwala ako kahit kaunti man lang na may katarungan ang Diyos at ang tao,
may mga anak sana ako ngayon------mga anak na bagamat inuusig ay buhay at hindi
napatay sa paghihirap.Akoy hindi ipinanganak upang maging ama. Ako ay nawalan ng
mga anak. Ngunit sa pamamagitan ng apoy at dugo at sariling kamatayan ay
ipaghihigantiko kayo, aking mga anak”.
Damdamin,Dahil sy ay nagsisise sa pagkamatay ng kanyang mga anak at sinisise
nya ang kaniyang sarili .
c.”Utang sa kanya at magiging utang ang aking kaligayahan.”At ako pos a ganang akin,
ay utang ko sa kanya an aking kasawian,” ang tugon ni Elias.
Opinyon,dahil marunong siyang tumanaw ng utang na loob.
d. Mamamatay akoong di ko man lamang nasisilayan ang pagbubukang liwayway ng
bayan koong miinamahal. Sa makakakita nito batiin, subalit huwag lilimutin ang mga
taong nabulid sa dilim ng gabi.
Damdamin,dahil nalulungkot siya at nag aalala na mamatay siya .
Pagsasanay 3
Pagsasagawa ng isang panayam o kaya’y newscasting tungkol sa
napapanahong pangyayari sa bansa.Ibigay ang iyong reaksyon o damdamin sa mga
gagawing pakikipanayam.

Pagnilayan at Unawain

Ngayon matapos mong maisagawa ang mga gawaing

ibinigay, alam kong lubos mo nang naunawaan ang mga aralin sa modyul na
ito.Upang matiyak kung talagang malawak na ang iyong kaalaman. Sagutin mo
ang mga sumusunod na mga tanong.

1.Ano ang mahahalagang papel ang ginampanan ni Elias sa nobela?Ang

pagiging tapat at pagiging masakripisyo neto .

2. Anu-anong katangian at Kulturang Asyano ang nangibabaw sa kanyang

pagkatao?Isa siyang sawimpalad.

3. Bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag na nagsasaad ng emosyon

sa pagsasalaysay?Para maiparating ng maayos ang nais iparating.
 Mahusay! Tunay ngang kasiya-siya ang iyong ipinakitang galling sa lahat ng mga
gawain sa araling ito. Nakatitiyak akong ang naging paglalakbay mo sa araling ito
ay tunay na mabunga. At sa pagpapatuloy mo sa iyong pag-aaral, buong giliw at
pagtitiwala mong tutuklasin, aaralin at gagawin ang mga task na iyong haharapin!
Binabati kita!

Aralin 4.3.3

A.Panitikan: Mahahalagang Pangyayari sa Buhay ng Tauhan

(Maria Clara)
Uri ng Teksto: Nagsasalaysay

Panimula

Ang pag-aaralan mo sa bahaging ito ay tungkol sa buhay ni Maria Clara. Isa siya
sa mahalagang tauhan ng nobelang Noli Me Tangere sapagkat naging kasintahan siya
ng pangunahing tauhan na si Crisostomo Ibarra.

Ang wagas na pag-ibig nila sa isa’t isa ay naging inspirasyon ni Jose Rizal sa
pagsulat ng nobela. Sa araling ito matutuklasan mo ang pag-iibigan nila Maria Clara at
ni Crisostomo Ibarra.

Ang Aralin 4.3.3 mababasa mo ang mga sumusunod na kabanata: VI, VII, XXII,
XXIV, XXVII, XXVIII, XXXVI, XXXVII, XXXVIII, XLII, XLIV, XLVIII, LX na maiuugnay sa
buhay ni Maria Clara na naglalarawan ng kanyang pagiging isang dalagang Pilipina.

Sa pagtatapos ng araling ito, mapapatunayan mo ang kahulugan ng wagas na

pag-ibig ng magkasintahan at paano mapaghahambing ang katangian ni Maria Clara sa
mga katangian ng mga kababaihan sa kasalukuyang panahon.

Sa pagtatapos din sa aralin ito, ikaw ay inaasahang makasusulat ng isang

maikling kuwentong dekonstruksyon tungkol sa kalakasan ng katangian ng isang Maria
Clara.
Yugto ng Pagkatuto
,

Tuklasin

Alamin muna natin ang lawak ng iyong kaalaman kaugnay ng paksang ating
tatalakayin. Subukin mo munang sagutan ang kasunod na mga gawain upang sa gayo’y
masagot mo ang pokus na tanong.

GAWAIN 1: IGUHIT MO

Panuto: Iguhit ang kung ang pahayag ay nagpapakita ng magandang pagtrato

sa mga babae at naman kung ito ay hindi nagpapakita ng magandang
pagtrato sa mga kababaihan.
__________1. Pagbibigay ng bulaklak bilang tanda ng tapat at
wagas na pag-ibig.

__________2. Pagrespeto sa mga desisyon ng mga babae.

__________3. Ipahiya at bulyawan sa harap ng maraming tao.

__________4. Ikulong lamang sa bahay at huwag hayaang

 magtrabaho, limitahan lamang ang kanyang mga kilos.

__________5. Pagpapatupad ng mga batas para sa karapatan ng mga

kababaihan.

GAWAIN 2: Kababaihan-Kalagayan…Ilarawan
Ilarawan ang kalagayan ng mga kababaihan sa kasalukuyang panahon. Isulat sa loob
ng bilog ang iyong sagot.

Alam mo ba na…
na ang isang akda ay maaring suriin sa pamamagitan ng
teoryang dekonstruksyon?

Ang Teoryang Dekonstruksyon ay tinatawag na post –instrukturalismo. Ibig

sabihin, hindi lamang wika ang binubusisi nito ngunit pati na rin ang teorya ng
realidad o pilosopiya at ang pagkakahubog nito sa kamalayang panlipunan. Ang
kahulugan ng isang teksto ay nasa kamalayan ng gumagamit sa teksto at hindi sa
teksto mismo. Habang isinusulat ang teksto, ang kahulugan nito’y nasa kamalayan
ng manunulat, ngunit sa oras na nasa kamay na ito ng mambabasa, ang kahulugan
ng teksto ay nasa mambabasa na.

Linangin

Sa bahaging ito ng aralin ay malalaman mong ganap ang mga pangyayari sa buhay ni
Maria Clara, bilang isang masunuring anak at isang mabuting mangingibig. Simulan
natin ang iyong pag-aaral. Basahin at unawaing mabuti ang mga kabanata.
Kabanata VI- Si Kapitan Tiyago
Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit
kumulang 35 taong gulang, ay nag-iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa
bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-aral ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at
naturuan naman siya ng isang paring dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal ng
mamatay ang kanyang ama, nakilala si Pia Alba mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay
nagpakasal. Kapwa mahusay magpalakad ng negosyo kaya't sila ay natanyag bilang
pinakamayaman kaya’t sila ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan
Tiyago ay mailalarawan bilang isang magandang lalaki, may morenong
pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha. Ang kanyang hitsura ay sinira ng
pananabako at pag-nganga nito. Naninilbihan siya bilang gobernadorcillo, at kasama sa
kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa
ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa nang Kastila, at ang mga
Pilipino ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila ay mararangal at karapat-
dapat pag-ukulan ng paggalang at pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng mga may
kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung kaya't hindi mawawala ang kanyang
pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit. Nabibili niya ang kabanalan at mga
santo na kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay punong-puno ng mga dinadasalang
katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio De Padua, San Francisco De
Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo, Hesukristo at ang larawan ng Banal
na Mag-anak (Hesus, Maria at Hosep). Sa pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili
siya ng maraming ari-arian, kabilang na dito ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang
naging daan upang makilala nila ang kura doon na si Padre Damaso at ang
pinakamayaman sa bayang iyon na si Don Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang
buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa loob ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-
anak sa kabila ng walang humpay nilang pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre
Damaso na mamanata sila sa Obando at magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San
Pascual Bailon at Sta. Clara sa Nuestra Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting
panahon ay nagdalantao nga si Pia Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso
bagamat ang katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan). Ngunit ang babae ay naging
masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito ay manganak. Pinangalanang Maria
Clara ang bata at kinalinga ni Tiya Isabel. Binusog din siya ng pagmamahal nina
Kapitan Tiyago at mga prayle. Lumaking magkababata sina Ibarra at Maria Clara, pati
na rin ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula sa udyok ng mga pari
si Maria Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging katorse anyos. Pumunta
naman si Ibarra sa Europa upang mag-aral ng pagka-medisina. Si Kapitan Tiyago at
Don Rafael ay nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na hindi
naman tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.
 Kabanata VII - Suyuan sa Asotea
( Muling basahin ang kabanata VII sa araling 4.3.1)

Kabanata XXII – Liwanag at Dilim

Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni

Tiya Isabel sa San Diego upang mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang
balita ng kanyang pagdating sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon.
Kumalat din ang madalas na pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi.
Napapansin naman ni Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya
ay kaharap. Plano ng magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang
mga kaibigan. Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat
siya ay nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni
Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan. Habang nag-uusap ang dalawa ay
dumating naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si Maria upang mamahinga.
Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng kura.
Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad ay
nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya ni
Ibarra.

Kabanata XXIV - Sa Gubat

( Muling basahin ang kabanata XXIV sa araling 4.3.1)

Kabanata XXVII – Sa Pagtatakipsilim

Sadyang hinigitan ni Kapitan Tiyago ang

paghahanda sa kapistahan sapagkat ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng
mga tao kay Ibarra na kanyang mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag
na tanyag ang binata. Sa ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga
pahayagan. Samu't saring pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang
nasa kanyang tahanan. Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may
mamahaling bato. Nagkita sina Ibarra at Kapitan Tiyago ng bandang hapon. Nagpa-
alam naman si Maria na mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at
kinumbida ng mga ito si Ibarra, na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan
si Ibarra na duon na maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na magalang
namang tinanggihan ni Ibarra.

Lumakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa

kanilang kaibigan na si Sinang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang
marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan
ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa
kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang katinuan na
si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing nandoon ang
kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na rin ang
ketongin na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip-isip ni Maria na marami pala
ang mga mahihirap at kapuspalad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman.

Kabanata XXVIII – Mga Sulat

  Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa Maynila ang mga naganap sa

kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang kapistahan at mga tanyag na tao sa
San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang naganap. Kasama rin sa
balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at mga mahuhusay nitong
artista, na tanging mga Kastila lamang ang nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay
idinaos sa wikang Kastila. Ang mga Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang
Tagalog. Hindi naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon. Kinabukasan ay
nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na
pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na pinangunahan ni
Kapitan Tiyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni Maria si Ibarra
sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na siya ay dalawin at
nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-
paaralan.
 Kabanata XXXVI - Unang Suliranin
( Muling basahin ang kabanata XXXVI sa araling 4.3.1)

Kabanata XXXVII – Ang Kapitan Heneral

Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang binatang nakagalitan ni Padre

Damaso nang ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng binata na siya ay
sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan Heneral ay nakangiti itong
lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa bayang iyon: sina
Pari Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita naman ng buong
paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan. Binanggit din nila ang
pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon. Sumunod namang
humarap sa Heneral sina Kapitan Tiyago at Maria Clara. Pinuri ng Heneral ang
katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at Damaso, at ang pagbabalik ng
hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya. Binanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa
kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng dalaga.

Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra upang makausap ng Heneral. Ipinaalala

naman ni Padre Salvi na ang binata ay excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at
sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos ay umalis ang mga
pari na hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod na binati ng Heneral si Ibarra
at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa alaala ng kanyang ama. Sinabi rin ng
Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo tungkol sa pagiging excomulgado ng binata.
Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, kaya sinabi niyang nais itong
makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na
samahan siya nito sa paglilibot. Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan Heneral
na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan Heneral sa Espanya. Ipinamalas din ng
Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni Ibarra bagamat iminungkahi ng huli na mas
makabubuting sa Europa siya manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat
lamang sa kaunlaran ng ibang bansa. Magalang namang tumanggi si Ibarra at sinabing
higit na matamis ang mamuhay sa sariling bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng
Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria at inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan
Tiyago. Umalis naman si Ibarra upang puntahan ang katipan.

Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa alkalde mayor na protektahan si

Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata. Tumango naman ang
Alkalde bilang pagsunod. Dumating naman si Kapitan Tiyago at pinuri ito sa
pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang Heneral na
maging ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa silid ni Maria
ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil
sa mga oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa dulaan.

Kabanata XXXVII – Ang Prusisyon

  Ang mga paputok at sunod-sunod na pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng

pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng nakiisa ay may dala-dalang mga kandila at parol.
Ang prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong sina San Juan Bautista, San Francisco,
Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na
Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Magkakasamang naglalakad ang Kapitan Heneral, mga kagawad, Kapitan Tiyago,
alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng
Heneral. Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay may isang kubol na pagdarausan ng
pagbigkas ng tulang papuri sa pintakasi ng bayan. Pinangungunahan ng tatlong
sakristan ang pila ng prusisyon, na sinusundan naman ng mga guro, mag-aaral at mga
batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may
dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay.
Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw
sa prusisyon.

Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago inihinto ang mga karo at andas ng mga
santo. Isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may
bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa wikang Latin, Kastila at Tagalog.
Sumunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang
tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng kanyang katipan sa
boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata nang ito ay kausapin ng Heneral tungkol
sa hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan ang pagkawala ng dalawang
sakristan na sina Crispin at Basilio.

Kabanata XLII - Ang Mag-asawang De Espadana

Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria Clara.

Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang pinagpipilian nila ni
Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng Tunasan na himalang lumaki, o sa Krus
na Matahong na nagpapawis. Sa bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na
parehong lumisan ang mga ito upang gumaling kaagad si Maria Clara.
Dumating na ang doktor na si Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay
na si Victorina. Nagmiryenda muna ang mag-asawa bago tingnan ng 'doktor' ang
kalagayan ni Maria. Kasama rin nila ang kamag-anak na si Linares na dumating pa
mula sa Espanya. Kasunod nilang dumating si Padre Salvi at ipinakilala ng mag-asawa
si Linares, nag-aaral ng pagka-manananggol sa Espanya at pamangkin ni Don Tiburcio.
(Dumating ito sa Pilipinas sa gastos na rin ni Donya Victorina.) Nabanggit ni Kapitan
Tyago na kadadalaw lamang ng Kapitan Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na
nanghinayang ang ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si
Maria Clara disin sana ay nakadaupang palad nila ang Heneral. Hinanap naman ni
Linares si Padre Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang hatid niyang sulat mula sa
Espanya.
Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay pinuntahan nila si Maria na binabantayan
ng mga kaibigan nito. Sinimulang eksaminin ng doktor si Maria at sinabing maysakit
nga ito. Inirekomendang igamot kay Maria ang liquen at gatas, Jarabe de altea at
dalawang pildoras de Cinaglosa. Si Linares naman ay natulala at nabighani nang husto
kay Maria, na ipinakilala naman ni Victorina sa dalaga. Tila nagising pa si Linares sa
pagkatulala ng ibinalita ni Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang Pari ay
hindi pa lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang pagdalaw kay Maria Clara.
Ating ilarawan si Donya Victorina, na napagkakamalang isang Orofea at may gulang na
45. Ikinakaila nito ang tunay na edad, bagkus ay sinasabing siya ay 32 taong gulang
lamang.
Noong kabataan ng Donya ay masasabi rin na maganda ito ngunit pangarp na
nito talagang makapangasawa ng isang mayamang dayuhan. Sa pamamagitan nito,
siya ay mapapabilang sa alta-sosyedad at titingalain din ng karamihan. Sa kasamaang
palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na Kastila, si Tiburcio. Sa edad
nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay Donya Victorina. Ito ay isang
maralita at mal-edukadong taga-Espanya na itinaboy ng kanyang mga kababayan sa
Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa Pilipinas sakay ng
barkong Salvadora.
Sapagkat hindi naman sanay sa byahe, labis siyang nahilo at nahirapan sa
kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng paa. Ika-15 araw na niya mula ng dumating
sa Pilipinas nang siya ay natanggap sa trabaho dahil na rin sa mga kapwa Kastilang
kanyang nakapalagayang-loob. Pinayuhan din siya ng mga ito na magpanggap na
lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging puhuhan ay ang kanyang pagiging
Kastila. Dahil sa ala naman siyang alam sa anumang propesyon, at hindi naman din
siya nakapag-aral, lakas loob na lamang siya na nagpanggap na doktor sa nayon. Ang
totoo, dati lang siyang tagalinis at tagapagpabaga ng mga painitan sa pagamutan ng
San Carlos sa Espanya. Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging ganap siyang isang
doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng mga Indiyo.
Nagsimula sa mababang paniningil hanggang sa tumaas nang tumaas at naging
kakompetensya pa niya ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga ito at isinumbong sa
Protomediko de Manila. Napilitan siyang tumigil sa panggagamot at nawalan na rin siya
ng pasyente. Ngunit nakilala naman niya si Donya Victorina at sila ay nagpakasal.
Pagkatapos ng kasal, lumipat sila sa bayan ng Sta Ana upang idaos ang kanilang pulu't-
gata, at upang duon na rin manirahan. Si Donya Victorina rin ang sumuporta sa
kanyang asawa, ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga karwahe. Ang kanyang
pangalan ay ginawang Victorina delos Reyes de Espanada. Binago na rin niya ang
kanyang anyo upang maging mukhang taga-Europa. Kinulayan nito ang mukha at
nagpalamuti sa katawan.
Makalipas ang ilang buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya
manganak upang hindi matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang
panganganak na nangyari sapagkat ang Donya ay hindi naman talaga buntis. Lumapit
na rin siya sa mga hilot at manggagamot ngunit walang nangyari. Kung kaya't walang
nangyari sa ambisyon na makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay manatili sa
tinubuang lupa, na kung tawagin niya ay "lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang
tiwala sa mga kapwa Pilipino kung kaya't humirang pa siya ng Kastilang tagapangasiwa
ng kanyang mga ari-arian. Sa pagkabigo ng kanyang pangarap ay pinagbuntunan ng
ginang ang kanyang asawa, na pumapayag naman maging andres de saya at tagasalo
ng alburuto ng asawa. Mas mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang
mamalimos sa kalye. Inuutus-utusan din niya ito at may mga pagkakataon na
sinasaktan niya ito ng pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso ng
ginang na magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na: DOCTOR DE
ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES. Walang
nagawa ang lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya nga ay
isang manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang.

Kabanata XLIV- Pangungumpisal

Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay nagdedeliryo ay
walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman siyang
inaalagaan ni Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tiyago naman ay walang
tigil na nagpapamisa at nag-aabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng tungkod na
ginto sa Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng pag-inom ng gamot
na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang mataas na lagnat ni Maria. Ikinatuwa naman
ito ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't hindi muna pinagdiskitahan ni Donya
Victorina ang kanyang asawa. Magkakaharap sina Padre Salvi, Kapitan Tiyago at mag-
asawang Espadana at napag-usapan na malilipat sa parokya ng Tayabas si Padre
Damaso. Ayon kay Kapitan Tiyago, ikalulungkot ito ni Maria Clara sapagkat para na rin
niyang ama ang pari. At ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga kaguluhan na
nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya naman ng kura na mainam nga na hindi
nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan itong gumaling. Sinalungat naman ito
ni Donya Victorina at sinabing ang nakapagpagaling kay Maria ay ang panggagamot ni
Don Tiburcio. Hindi naman siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit na
nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa mga gamot. Napikon ang
Donya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang kumpisal ang nakakabanas na si
Donya Consolacion. Wala namang naisagot ang Pari kung kaya't tinagubilinan na
lamang niya si Kapitan Tiyago na ihanda na si Maria para sa pangungumpisal.
Ipinabigay rin niya ang beatico upang lubusan itong gumaling. Oras na para uminom ng
gamot si Maria Clara at ininom nga nito ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal.
Ititigil lamang niya ang pag-inom nito kapag siya ay nakaramdam na ng pagkabingi.
Nalaman ni Maria kay Sinang na abala si Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging
ekskomulgado nito kung kaya't hindi pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si
Tiya Isabel upang ihanda si Maria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito
tungkol sa paglimot kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni Maria Clara. Sa
obserbasyon ni Tiya Isabel, Si Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi ni
Maria Clara bagkus ay matiim itong nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang nasa isip
ng dalaga. Matapos ang kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na nakapangunot noo,
namumutla, pawisan at kagat-labi.

Kabanata XLVIII - Ang Talinghaga

( Muling basahin ang kabanata XLVIII sa araling 4.3.1)

Kabanata LX - Ikakasal na si Maria Clara

( Muling basahin ang kabanata LX sa araling 4.3.1)

Gawain 3: Paglinang ng Talasalitaan

Panuto: Ipaliwanag ang kahulugan ng mga salitang may salungguhit at magbigay ng
halimbawa ayon sa kahulugan nito.
• Binusog ng pagmamahal si Maria Clara nina Kapitan Tiyago at mga
prayle.Minahal nilaa si Maria Clara

• Si Padre Damaso ay kagagaling sa sakit, putlain, mabuway kung lumakad

payat at hindi masalita.Galing sa sakit

• Puspusan ang paghahanda ni Kapitan Tiyago upang malampasan ang

karangyaan ng mga taga nayon.=Malagpas sa karangyaan

• Sana ay makadaupangpalad nila ang Heneral.=Makasama.

• Walang kurap na tumitig si Linares kay Maria Clara.=Hindi pumipikit.

Gawain 4: Ilarawan Mo

Sagutin ang sumusunod na tanong sa iyong sagutang papel.

• Ibigay ang magandang katangian ni Maria Clara bilang isang anak, kasintahan at
tao. Ilagay ang iyong sagot sa loob ng kahon.

Isang mahinhin na babae at mabait na anak sa kaniyang mga magulang at isaang

mabuting mamamayan wala akong masabe sa merong ugale si Maria dahil lahat
ng hinahanap ng lalake sa isang babae ay na kay Maria clara na
• Ilahad ang mahahalagang pangyayari sa buhay ni Maria Clara sa pamamagitan ng
Story Ladder.

• Tunay bang mahal nila Maria Clara at Crisostomo Ibarra ang isa’t isa?
Patunayan.Oo,Dahil kahit magkalayo man sila ay hindi nila nalilimutan ang
isat isa at hindi nila nalilimutan ang kanilang mga alaala

• Bakit kaya si Maria Clara ang sumisimbolo sa mga Pilipina?Dahil sya ay mahinhin
 at mabuting babae sa knyang mga magulang at hindi palasagot sa magulang
di tulad ng mga babae ngayon .

GAWAIN 5:

Ihambing ang paraan ng panliligaw/ panunuyo nila Maria Clara at Crisostomo Ibarra
noon sa kasalukuyang panahon.

Panliligaw Noon

Nililigawan muna ang magulang bago ang babaeng kanilang liligawan at

ipinapakita talaga nila na sila ay desidio sa panliligaw tulad ng pagsisibak ng
kahoy ,pag iigib ng tubig at pang haharana .
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Panliligaw Ngayon
Dinadaan na ang panliligaw ngayon kahit sa socil media nalang at nagiging
magkasintahan sila kahit di pa nagkikita sa personal kahit sa social media
nalang ,bihira nalang ang mga gumagawa ngayon ng paraan ng panliligaw
noon .________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________

• Sa iyong palagay, ano ang kahulugan ng tunay na pag-ibig? Paano mo ito

maisasabuhay?Ay para lang sa mga tunay na nagiibigan at tunay na
nagmamahalan na magkasintahan ,kung seryoso ang dalawang
magkasintahan at kahit anong mangyare o dumaan na pagsubok ay nanatili
paring silang magkasintahan malayo man sila o hindi .

• Itala ang nakitang kaugaliang Pilipino sa mga kabanata na

nakatutulong sa pagpapayaman ng kulturang Asyano.

• _________________________________________________________

• _________________________________________________________
 3. __________________________________________________________

4. __________________________________________________________

5. __________________________________________________________

2. Sang-ayon ka ba sa mga magulang na sinasaklawan ang buhay ng anak?

Ipaliwanag.Oo,para sa ikabubuti namen.

3. Alin ang mas mahalaga sa iyo, ang mabuting mangingibig o maging

masunuring anak? Pangatwiranan .Maging masunuring anak,dahil mas

masaya sa piling ng anak na mging msunurin kame.

4. Isadula ang pinakamadamdaming tagpo na inilalahad sa mga kabanatang binasa.

Sa huling bahagi, Ipaliwanag kung bakit ang bahaging ito ang napili ng inyong
pangkat?Ang pag iibigan nila crisostomo at maria clara dahil kahit anong
nangyare na hindi paren sil napaghiwlay ng pagsubok na dumaan sa relasyon
nila,mas pinatibay nila ang knilang pagmamahalaan .