Univerzitet u Zenici Akademska godina:

Politehnicki fakultet u Zenici 2017. / 2018.

Predmet : Termička obrada

Termička obrada aluminijuma i

njegovih legura
Seminarski rad

Studentica: Predmetni profesor:

Emina Ljubović prof. dr. Nađija Haračić

SADRŽAJ:

1. UVOD………………………………………………………………….. 2
2. O aluminijumu i njegovim legurama…………………………………... 3
3. Termička obrada aluminijuma i njegovih legura………………………. 6
4. Zaključak……………………………………………………………… 13
5. Literatura……………………………………………………………… 14

1
 1. UVOD
Pojam i značaj termičke obrade metala
Metali i legure predstavljaju osnovne tehničke materijale zahvaljujući svojim mehaničkim i
fizičkim osobinama od kojih se naročito ističu: otpornost prema dejstvu spoljnih sila,
sposobnost deformisanja – uobličavanja i dobra toplotna i električna provodljivost. Kako
osobine metala i legura zavise od njihove strukture, to je na osnovu poznavanja atomske,
kristalne i fazne strukture moguće odrediti vrijednosti osobina koje su od praktičnog interesa,
a kroz promjenu strukture moguća je promjena osobina u određenim granicama. Postoji više
različitih načina, koji su praktični, za promjenu osobina metala, npr.:

 Prerada u hladnom stanju (valjanje, izvlačenje)

 Smanjenje veličine zrna
 Legiranje
 Fazne transformacije, tj. reakcijama u čvrstom stanju koje čine osnovu termičke
obrade metala
Termička obrada definiše se kao operacija ili kombinacija operacija koje se sastoje iz
zagrijavanja ili hlađenja metala i legura u čvrstom stanju na način koji treba da osigura
postizanje određenih strukturnih promjena, odnosno promjena osobina. Zagrijavanje u cilju
izvođenja mehaničke prerade metala isključuje se iz ove definicije.
Termička obrada je danas jedan od vrlo važnih elemenata tehnološkog procesa u velikom
broju različitih preduzeća, proizvodnji različitih alata i slično. Uveliko se primjenjuje u
poboljšanju osobina livenog gvožđa, čeličnog liva i zavarenih konstrukcija. Termička obrada
legura na bazi neželjeznih metala, kao što su aluminijum, magnezijum, bakar, nikl i drugi,
obuhvata također veliki broj proizvoda i vidno poboljšava njihove osobine.
Svi vidovi termičke obrade mogu se podijeliti u sljedećih pet grupa:
1. Žarenje – termička obrada koja se sastoji u zagrijavanju metala koji se nalazi u stanju
povišene energije, u cilju prevođenja u postojanije stanje naziva se žarenje. Ono nije
praćeno faznom transformacijom.

2. Žarenje sa faznom promjenom – ovaj vid žarenja karakteriše prekristalizacija, odnosno

zagrijavanje iznad kritične temperature i hlađenje malom brzinom koja vodi leguru ka
strukturnoj ravnoteži.

3. Kaljenje – kada pri zagrijavanju legure nastupa fazna promjena, potpunost

transformacije pri hlađenju zavisi od brzine hlađenja. Moguće je odabrati uslove
hlađenja u kojima transformacija sasvim odsustvuje i na sobnoj temperaturi se fiksira
stanje legure karakteristično za više temperature. Ovaj vid termičke obrade naziva se
kaljenje.

4. Otpuštanje – termička obrada koja se sastoji u zagrijavanju zakaljene legure do

temperatura koje leže ispod temperature faznih transformacija naziva se otpuštanje.

5. Hemijsko – termička obrada – obrada pri kojoj dolazi do promjene sastava površinskih
slojeva metala naziva se hemijsko – termička obrada.

2
 2. O ALUMINIJUMU I NJEGOVIM LEGURAMA
Aluminij je metal koji je poslije kisika najrasprostranjeniji element u zemljinoj kori, gdje ga
ima 8%. Prvi put se pojavio 1855.g. na svjetskoj izložbi u Parizu. Danas se jedino čelik koristi
više od aluminija. Dobiva se iz rude boksita, koja se prerađuje u glinicu Al 2O3, iz koje se
izdvaja elektrolizom trošeći puno električne energije (16 kWh/kg Al).
Al i Al – legure se koriste kao valjani,prešani (ekstrudirani) i lijevani materijali, poluproizvodi
i proizvodi. Primjenjuju se u građevinarstvu, prehrambenoj industriji, za izradu posuda pod
pritiskom u vojnoj tehnici, bijeloj tehnici, te za izradu ambalaže.

Sl. 1. Fizička svojstva aluminijuma

Čisti Al ima čvrstoću 90 – 190 MPa, ovisno o stanju isporuke (tvrdi, ½ tvrdi, ¼ tvrdi, meki -
prema stupnju hladne deformacije).Čvrstoća Al materijala se može povisiti na više načina:

 hladnom deformacijom,
 legiranjem,
 toplinskom obradom
 kombinacijom, npr. legiranjem

Sl.2. Dijagrami a) hladna deformacija b) legiranje

3
Mehanička svojstva se mogu značajno povećati legirajućim elementima tvoreći tako legure
aluminija. Pri tome se razlikuju dvije grupe:
1. Al-legure bez strukturnog oćvršćavanja tzv. "nekaljive legure". Grupe nekaljivih
legura: Al Mn, Al Mg Mn, Al Mg.
2. Al-legure sa strukturnim očvršćavanjem tzv. "kaljive legure". Grupa kaljivih Al
legura: Al Cu Mg, Al Mg Si, Al Mg Si, Al Zn Mg, Al Li Cu Zr, Al Li Cu Mg Zr.
Čvrst aluminijum podvrgava se žarenju radi uklanjanja naprezanja i rekristalizacionom
žarenju. Rekristalizaciono žarenje aluminijuma se izvodi na temperaturi od 350 °C i višoj.
Kada se radi o aluminijumskim legurama koriste se sljedeći vidovi termičke obrade: žarenje
radi uklanjanja naprezanja, rekristalizacioni žarenje, difuzno žarenje ili homogenizacija i
termičko taloženje – starenje. Ojačavanje aluminijskih legura putem termičkog taloženja
moguće je kada se rastvorljivost u čvrstom rastvoru neke od komponenata koje ulaze u sastav
legure samanjuje sa sniženjem temperature. Prema efektu ojačavanja sve aluminijske legure
mogu se podijeliti u dvije grupe:
1. Legure koje pripadaju sistemima Al-Cu, Al Mg2 Si, Al Al2 MgCu (S faza), Al Mg
Zn2 i dr. a koje karakteriše znatno samnjenje rastvorljivosti određene faze u čvrstom
rastvoru sa sniženjem temperature i činjenica da faze čije izdvajanje dovodi do
ojačavanja imaju složenu građu i razlikuju se znatno po sastavu od čvrstog rastvora iz
kojeg se pri starenju izdvajaju. U ovom sličaju, efekat ojačavanja je izražen, jer
termičko taloženje potiče protiče kroz određene stadijume izdvajanja, pri čemu se
zadržava koherentnost dvije rešetke.
2. Legure koje pripadaju sistemima Al Si, Al Mg i Al Zn a karakteriše ih dosta slab
efekat ojačavanja. Razlog za ovakvo ponašenje leži ili u neznatnoj promjeni
rastvorljivosti sa sniženjem temperature, kao što je to slučaj u sistemima Al Si, Al Mn
ili u činjenici što se faze koje se pri starenju izdvajaju i ne razlikuju znatnije po
strukturi i sastavu od čvrstog rastvora na bazi aluminijuma iz koga se izdvajaju, pa bez
obzira na izraženo smanjenje rastvorljivosti sa sniženjem temperature, kao što je to
slučaj u sistemima Al Mg i Al Zn, ne dovode do pojave otvrdnjavanja.
Aluminijske legure se dijele na legure za gnječenje i na legure za livenje. Aluminijske
legure za gnječenje sadrže manji procenat legirajućih elemenata (do 6-12%) koji se
uglavnom nalaze u čvrstom rastvoru, a dijelom u vidu posebno izdvojenih faza, što
obezbjeđuje dovoljnu plastičnost, naročito na povišenim temperaturamai efikasno
ojačavanje pri termičkom taloženju. Od aluminijskih legura za gnječenje najviše su
rasprostranjene legure tipa duraluminijuma. Prosječan sadržaj duraluminijuma je: 3,8-
4,8% Cu, 0,4-0,8% Mg, 0,4-0,8% Mn, manje od 0,7% Fe i manje od 0,7% Si. Termičko
rastvaranje duraluminijuma izvodi se, u zavisnosti od sastava, na 495-510 °C pri čemu se
CuAl2 i CuMgAl2 faze prevode u čvrsti rastvor. Presićeni čvrsti rastvor dobijen naglim
hlađenjem duraluminijuma (u vodi) sa temperature termičkog rastvaranja, stari na sobnoj
temperaturi, a maksimalne osobine se postižu poslije nekoliko dana. Povećanje sadržaja
silicijuma, bakra ili magnezijuma pozitivno utiče na čvrstoću, ali smanjuje plastičnost
legura. U procesu ojačavanja pri starenju učestvuju u ovom slučaju sljedeće faze: S faza,
T faza, i NI odnosno M faza.
Vatrootporne aluminijske legure koje pripadaju slobodnom sistemu mogu da poboljšaju
svoje osobine termičkim taloženjem.
Aluminijumske legure za livenje odlikuju se povećanim sadržajem legirajućih elemenata i
prisustvom eutektikuma u mikrostrukturi koji obezbjeđuje nisku temperaturu topljenja i

4
 dobru livkost. Režim termičke obrade legura za livenje je specifičan, što je posljedica
specifične strukture odlivaka: grubozrnost, međudendritna segregacija, igličast i pločast
oblik intermetalnih faza koje često ulaze u sastav složenih eutektikuma i peritektikuma,
kao i činjenica da se difuzioni procesi u odlivcima odigravaju veoma sporo. Iz ovoga
proističu osnovne karakteristike termičke obrade aluminijskih legura za livenje:

 Brzina zagrijavanja do temperature termičkog rastvaranja odlivaka složenog oblika

i većih dimenzija mora da bude mala kako bi se izbjegla naprezanja, pukotine i
vitoperenje,
 Držanje odlivaka na temperaturi termičkog taloženja mora da bude znatno duže u
poređenju sa legurama za gnječenje, kako bi se osiguralo što je moguće potpunije
rastvaranje grubo izdvojenih faza koje pri starenju dovode do ojačavanja,
 Brzina hlađenja sa temperature termičkog rastvaranja mora biti manja u poređenju
sa legurama za gnječenje, kako bi se izbjegla pojava pucanja i vitoperenja
(hlađenje se obično izvodi u zagrijanoj vodi). Ovo je moguće ostvariti zahvaljujući
maloj brzini procesa izdvajanja iz čvrstog rastvora. Tako se nekada već pri
očvrščavanju odlivaka djelomično postiže stanje karakteristično za ubrzano
hlađenje sa temperature termičkog rastvaranja. U ovom slučaju odlivci se odmah
podvrgavaju starenju.
 Temperatura starenja odlivaka je relativno visoka (kreće se od 150 do 330 °C) , a
vrijeme starenja dugo i iznosi nekoliko sati, a nekada i preko 10 sati. Temperature
starenja bliske gornjoj granici navedenog intervala koriste se onda kada se želi
postići dobra plastičnost ili u cilju stabilizacije strukture, osobina i dimenzija
konstrukcionih dijelova predviđenih za rad na povišenoj temperaturi.

U nekim slučajevima se poslije termičkog rastvaranja i naglog hlađenja i ne ide na vještačko

starenje, jer ovo snižava čvrstoću, plastičnost i otpornost prema koroziji. Do povećanja
čvrstoće poslije termičkog rastvaranja i naglog hlađenja, u poređenju sa stanjem poslije
livenja, dolazi usljed obrazovanja građe legiranog čvrstog rastvora, kao i usljed djelimičnog
rastvaranja, odnosno seferoidizacije prisutnih krtih faza.
Osnovu aluminijskih legura za livenje čine sistemi: Al Si, Al Cu i Al Mg. Često se u ove
legure uvode i različiti legirajući elementi.
Termičkoj obradi podliježu silumini sa dodatkom magnezijuma, odnosno sa dodatkom
magnezija i bakra. Poslije termičke obrade ovi silumini postižu zateznu čvrstoću od 23 – 27
kp/mm2, uz izduženje od 2 – 4%.

5
 3. TERMIČKA OBRADA ALUMINIJUMA I NJEGOVIH LEGURA
Iako je vrijedan zbog svoje otpornosti na koroziju i električna svojstva, aluminijum pronalazi
većinu praktičnih primjena u obliku svojih legura, koji pokazuju veću čvrstoću od čistog
metala, a zadržavaju prednosti niske specifične gravitacije. Sve komercijalno važne
aluminijske legure na čvrstoći formiraju dendritske kristale čvrstih rešenja bogatih
aluminijumom.

Legure aluminijuma

Legura bakar – aluminijum

Legure bakr – aluminijum pokazuju eutektičnost 32% bakra. Aluminijum će zadržati čak 5%
bakra u čvrstom rastvoru na 500 °C, ali samo 0,5% na običnoj temperaturi, ali po broju
velikog intervala između tečnosti i čvrstih tijela i činjenice da je pri temperaturi ispod tačke
topljenja difuzija spora, ravnoteža se rijetko postiže. Sa većim sadržajem bakra, kao što je 8 ili
12 procenata legure koje se koriste komercijalno, livene legure, pokazuju dobro označenu
dendritičku strukturu. Zatezna čvrstoća povećana je sa 12 na preko 20 tona po kvadratnom
inču, a izduženje, mada smanjeno, ostaje na visokom broju. Starenje na atmosferskoj
temperaturi je sporo, a proces se često pojačava zagrevanjem od 120 do 150 °C tokom 1 ili 2
dana. Legure bakra i aluminijuma namenjene za termičku obradu često sadrže silicijum u
količinama do 3%.

Sl.3. Dijagrami

Silicijum – aluminijske legure

Silicijum-aluminijumske legure pokazuju eutektiku koja sadrži 11,6 procenata silicijuma, ali
legure koje sadrže čak 14 procenata silicijuma mogu da se stvrdnu bez razdvajanja primarnog
silicijuma. Značajno poboljšanje u mehaničkim svojstvima doprinosi promjeni strukture

6
proizvedene modifikacijom koja se komercijalno primjenjuje na legure koje sadrže od 1 do
13% silicijuma. Njihova zatezna čvrstoća povećava se sa 8 na oko 13 tona po kvadratnom
inču i istezanjem od 5 do preko 15 procenata.

Sl.4. Dijagram

Cink – aluminijske legure

Aluminijeve legure industrijske važnosti imaju dugačak raspon zamrzavanja, ali do 200 ° C ili
niže. Postoji malo komercijalne upotrebe za binarne cink-aluminijumske legure koje postaju
krhke kada je 15% cinka je prekoračeno. Najpoznatiji od termalnih legura je taj koji sadrži
12% cinka i 3% bakra, koji pokazuje CuAl, ugrađen u cink-aluminijum čvrsti rastvor.

Sl.5. Dijagram

7
Kovane legure aluminijuma

Kovane legure od aluminijuma zavise od njihovih dobrih mehaničkih svojstava, od efekta

hladnog rada ili toplotnog tretmana ili od kombinovanog djelovanja oba, proizvedenih
hladnom obradom zamućene legure koja je kasnije dozvoljena otvrdnjavanje uzrasta.

8
9
10
11
Legure magnezij – aluminijuma

Legure koje sadrže do 1%, magnezijuma sa 0,5 do 2% silicijuma su smatrane korisnim za

težak stamping. Zbog njihove mekosti na visokim temperaturama, mogu biti hladno žigosani
u pogoršanom stanju, a zatim dobijaju vrlo dobre osobine precipitacijom Mg Si kada sadržaj
magnezijuma dostigne 5%. Nikakvo otvrdnjavanje se ne odvija nakon kaljenja, čak i kada je
prisutan silicijum, a legure sa više od ove količine zavise od hladnoće za svaku varijaciju u
mehaničkim svojstvima koje mogu podnijeti. Zatezna čvrstoća legura sa 7 ili 8 posto
magnezijuma, na taj način može varirati od 20 do 30 tona po kvadratnom inču, sa
odgovarajućim padom produženja od 20 do 5 procenata. Takve legure (često sadrže malo
mangana) imaju dobru otpornost na atmosfersku koroziju i napade morskom vodom.

12
 4. ZAKLJUČAK:
Teško je utvrditi kada se prvi put počelo sa primjenom termičke obrade ali se zna da je vrlo
dug razvojni put termička obrada metala morala da prođe da bi se iz čistog zanatstva izdigla
do moderne tehnologije. Termičkom obradom mogu znatno da se povise sve mehaničke
osobine, najvažnije od njih su granica razvlačenja i dinamička čvrstoća prema kojima se i
određuju vrijednosti dopuštenih radnih naprezanja. Ukoliko su naprezanja veća težina
pojedinih dijelova mašina i konstrukcija može se smanjiti, pa na taj način se potiže dvojaka
korist: poboljšava se kvalitet i produžava vijek trajanja konstrukcije, a istovremeno se štedi i
na materijalu.
U cilju odstranjivanja segregacija u kristalu i provođenja prisutnih krtih, igličastih faza u
sferičan oblik, aluminijske legure za livenje se nekada podvrgavaju difuznom žarenju, tj.
homogenizaciji. Poslije ovakve obrade plastičnost legura se znatno povećava. Sferoidizacija
uspjeva samo u slučaju dovoljne rastvorljivosti posmatrane faze u čvrstom rastvoruna bazi
aluminijuma na temperaturi žarenja.
Sumarno se može reći da su efekti termičke obrade aluminijskih legura za livenje, bilo da se
radi o termičkom taloženju ili samo o termičkom rastvaranju praćeno naglim hlađenjem,
utoliko veći u odnosu na polazno stanje što je manji procenat eutektikuma u mikrostrukturi
posmatrane legure, pošto u tom slučaju veći procenat u strukturi prisutnih faza učestvuje u
procesu termičke obrade.

13
5. LITERATURA:

1. Vidojević, N.: Termička obrada metala, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd,

1973
2. https://www.sfsb.hr/kth/zavar/tii/al_lg.pdf
3. Microscopical metallography

14