Κεφαλαλγιες

1.Ορισμος

Ο γνωστός πονοκέφαλος που αποτελεί ενα απο τα πιο

συνηθισμένα προβλήματα υγείας

Αρνητικες επιπτωσεις των κεφαλαλγιων σε τομεις της

ανθρωπινης καθημερινοτητας

Η κεφαλαλγία πέραν της αδιαθεσίας που προκαλεί σε κάποιες

περιπτώσεις μπορεί να θέσει σε κίνδυνο άμεσα ή έμμεσα την ίδια
τη ζωή του ασθενούς επηρεάζει τόσο την προσωπική και κοινωνική
του ζωή όσο και την παρουσία και τις επιδόσεις του στην εργασία

2.Αιτιολογια

Διακρίνουμε δυο μεγάλες κατηγορίες

Α)Πρωτοπαθείς

Β)Δευτεροπαθείς

Η κεφαλαλγία είναι υποκειμενικό σύμπτωμα που μπορεί να είναι

μέρος από μία σύνθετη πρωτοπαθή διαταραχή όπως ημικρανία να
είναι η εκδήλωση υποκείμενης νόσου ή να έχει δευτεροπαθή
χαρακτήρα

(Α)

Οι πρωτοπαθείς κεφαλαλγιες ειναι ιδιοπαθείς δηλαδη δεν

σχετίζονται με κάποια ασθένεια και σε αυτη την κατηγορια
ανηκουν

1.Η κεφαλαλγία τάσης

2.Η ημικρανία

3.Η αθροιστική κεφαλαλγία

4.Τριδυμικες Κεφαλαλγιες

5.Αλλες πρωτοπαθεις κεφαλαλγιες

(1)

Οι κεφαλαλγίες τάσης συνήθως προκαλούνται από άγχος η και την

πίεση

(Β)

Οι δευτεροπαθείς κεφαλαλγίες σχετίζονται με διάφορες ασθένειες

απο ήπιες(καλοήθεις δευτεροπαθείς κεφαλαλγίες)μέχρι σοβαρές
και απειλητικές για την ζωη

Ο πονοκέφαλος είναι ο συχνότερος πόνος που βιώνουμε στην

καθημερινότητά μας κοινές αιτίες που τον προκαλούν

α)Η έλλειψη ύπνου

β)Η αφυδάτωση και

γ)Οι ελλείψεις θρεπτικών συστατικών

Ηπιες ασθένειες και εξωγενείς παράγοντες που προκαλουν

δευτεροπαθεις κεφαλαλγιες

1)Μειωμένη οραση λόγω μυωπίας,γλαυκώματος,πρεσβυοπίας

2)Παρραρινοκολπίτιδα- Ιγμορίτιδα

3)Οδοντικό άλγος-Παθολογια Κροταφογναθικης αρθρωσης

4)Αυχενικη αιτιολογία.

5)Τροφές ιδιαιτερα εκεινες που ειναι πλουσιες σε τυραμινη οπως

πχ.τυρι,γιαουρτι,ξιδι,εσπεριδοειδη σοκολατα προσθετα τροφων
οπως πχ ασπαρταμη η γλουταμικο μονονατριο ακομα αλκοολ(η
αιθανολη προκαλει αφυδατωση και διαστέλλει τα αγγεία του
αίματος οδηγώντας σε πονοκέφαλο

Επισης καπνιστα κρεατα λουκανικα μπεικον και ετοιμα φαγητα που

περιεχουν νιτρωδη αλατα(συντηρητικα) και προκαλουν
πονοκεφαλο

6)Αλκοόλ και καφεινη η οποια μολονοτι την βρισκουμε σε πολλα

παυσιπονα γιατι βοηθα στην βελτιωση της εντερικης απορροφησης
αυτων των φαρμακων μπορει να αποτελεσει επισης την αιτια ενος
πονοκεφαλου εξαιτιας της υπερβολικης καταναλωσης της η της
αποτομης ελλειψης της

Επειδη η καφεινη συμπιεζει τα αγγεια του αιματος μια

παρατεταμενη ελλειψη της απο την στιγμη που το σωμα εχει
συνηθισει σε μια τακτικη δοση μπορει να κανει τα αγγεια του
αιματος να διασταλλουν κατι που θα οδηγησει σε πονοκεφαλο

7)Κλιματικές συνθήκες(υπερβολικη ζεστη, υπερβολικο

κρυο,υγρασια,ρυπανση)

(2)

Στην περιπτωση της ιγμοριτιδας ο πονος μπορει να αφορα το

μετωπο,στους κροταφους η στην κορυφη της κεφαλης αναλογα με
τον κολπο η τους κολπους που εμπλεκονται

Θεραπεια
Ο πονος αυτος αντιμετωπιζεται με την θεραπεια της ιγμοριτιδας
που σε αυτη την περιπτωση ειναι τα αντιβιοτικα

(4)

Στην περιπτωση αυχενικης αιτιολογιας κεφαλαλγια ο πονος στην

περιπτωση αυτη ειναι συνηθως σταθερος μπορει να ειναι
ετεροπλευρος και να επιδεινωνεται με τις κινησεις της κεφαλης

Σοβαρες ασθενειες που προκαλουν δευτεροπαθεις

κεφαλαλγιες

1)Υπαραχνοειδής αιμορραγία απο ρήξη ανευρίσματος η

αγγειοδυσπλασία

2)Αγγειοεγκεφαλική Νόσος

α)Παροδικό Ισχαιμικό Επεισόδιο

β)Θρομβωση Συρραγώδων κολπων του εγκεφαλου

3)Υδροκεφαλος και διαταραχή στην κυκλοφορία του

εγκεφαλονωτιαίου υγρού απο εγκεφαλικους ογκους στον οπισθιο
βοθρο

4)Κροταφική αρτηρίτιδα

5)Γιγαντοκυτταρική αρτηρίτιδα

6)Λοιμώξεις(Μηνηγγιτιδα-Εγκεφαλίτιδα)

7)Φαιοχρωμοκύτωμα

8)Φλεγμονώδη και αυτοάνοσα νοσήματα

9)Νευραλγία Τριδύμου
10)Μερθεπητική νευραλγία

11)Καλοήθης ενδοκράνια υπέρταση

12)Μετατραυματική κεφαλαλγία

13)Ογκοι εγκεφάλου

14)Χρονια καθημερινη κεφαλαλγια

(3)

Υδροκέφαλος και οξεία απόφραξη της παροχέτευσης του

εγκεφαλονωτιαίου υγρού από εγκεφαλικούς όγκους σε
οποιοδήποτε σημείο ιδιαίτερα στον οπίσθιο βόθρο

Οι περισσότεροι από τους ασθενείς με υδροκεφαλο και οξεια

αποφραξη της παροχετευσης του εγκεφαλονωτιαιου υγρου απο
εγκεφαλικους ογκους στο επιπεδο του οπισθιου βοθρου έχουν
οίδημα οπτικής θηλής

Οι κεφαλαλγίες αυτές εκλυονται εξαρχής με το βήχα ή άλλο

χειρισμό που αυξάνει την ενδοκράνια πίεση

(4),(5)

Ηλικιες στις οποιες παρουσιαζεται η κροταφικη αρτηριτιδα

η γιγαντοκυτταρικη αρτηριτιδα

Παρουσιαζεται σπανια σε ατομα κατω των 55 ετων αλλα γινεται

ολο και συχνοτερη με την παροδο της ηλικιας

Κλινικη Εικονα κροταφικης η γιγαντοκυτταρικης

αρτηριτιδας
Ο πονος δεν ειναι παντοτε περιορισμενος στον ενα κροταφο και
μπορει να ειναι μετωπιαιος,ινιακος η περισσοτερο γενικευμενος

Διαγνωση Κροταφικης αρτηριτιδας

Περιλαμβανει

α)Αναλυσεις αιματος

β)Βιοψια κροταφικης αρτηριας

Θεραπεια

Υψηλες δοσεις κορτικοστεροειδων

(6)

Στην περιπτωση κεφαλαλγιας που οφειλεται σε εμπυρετα

νοσηματα οπως γριπη μηνηγγιτιδα η εγκεφαλιτιδα ειναι
προτιμοτερο να χορηγηθουν αντιβιοτικα και στην συνεχεια να γινει
διερευνηση

(9)

Κλινικη Εικονα Νευραλγιας τριδυμου

Στην περίπτωση της νευραλγίας του τριδύμου ο πόνος προσβάλλει

την άνω ή κάτω γνάθο μονόπλευρα και έχει χαρακτήρα
διαξιφιστικό έντονο και διάρκειας δευτερολεπτών ενώ δεν έχει
πόνο στα μεσοδιαστήματα

Ο πόνος πυροδοτείται από τοπικά ερεθίσματα όπως μασηση επαφή

με το πρόσωπο ή ακόμα και από ρεύμα αέρα
Θεραπεια Νευραλγιας τριδυμου

Χρήζει ειδικής φαρμακευτικής θεραπείας αλλά και σε εμμένουν

στις περιπτώσεις χειρουργική επέμβαση και ακτινοβολία

(10)

Η μεθερπητική νευραλγία μετά από έρπητα ζωστήρα στην

κατανομή του τριδύμου εμφανίζεται ιδιαίτερα στους ηλικιωμένους
ασθενείς άνω των 70 ετών

(11)

Ο ψευδοόγκος οφείλεται σε θρόμβωση των εγκεφαλικών

σηραγγωδών κόλπων

Σε άλλες περιπτώσεις οι ψευδοογκοι συνδέονται με τραύματα

κεφαλής,λήψη τετρακυκλίνης και έναρξη η διακοπή
κορτικοστεροειδών

Πολλοί ασθενείς σε αυτη την κατάσταση είναι σοβαρά παχύσαρκοι

και βελτιώνονται με την απώλεια βάρους

Η κεφαλαλγία υποχωρεί με την αφαίρεση του εγκεφαλονωτιαίου

υγρού κατά την οσφυονωτιαία παρακέντηση

(12)

Μετατραυματική κεφαλαλγία συμβαίνει μετά από κάκωση κεφαλής

και οι ασθενείς παρουσιάζουν χρόνια εμμενουσα κεφαλαλγία
ιδιαίτερα αν υπήρξαν και επιπλοκές όπως υπαραχνοειδής
αιμορραγία ενδοκρανιο η υποσκληρίδιο αιμάτωμα

Συνήθως η κεφαλαλγία αυτή επιδεινώνεται με τη στάση του

σώματος η την προσπάθεια

Ο πόνος υποχωρεί μέσα σε λίγες εβδομάδες μετά τον τραυματισμό

αλλά σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να διαρκέσει και χρόνια

Ο πόνος προέρχεται εκτός από το τραύμα στον αυχένα ή κάκωση

των μαλακών μορίων στην περιοχή αυτή και από βλάβη των
μικρών νεύρων στο τριχωτό της κεφαλής ως άμεση συνέπεια του
τραυματισμού

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κατάθλιψη παίζει σπουδαίο ρόλο στην

τραυματική κεφαλαλγία

(13)

Η κεφαλαλγία είναι συχνό σύμπτωμα είτε σε πρωτοπαθείς όγκους

είτε σε εγκεφαλικές μεταστάσεις όπως και σε άλλες μάζες όπως
υποσκληρίδιο αιμάτωμα και εγκεφαλικά αποστήματα

Ομως σπανια η κεφαλαλγία αποτελεί το μοναδικό σύμπτωμα

(14)

Χρονια καθημερινη κεφαλαλγια

Όταν η κεφαλαλγία συμβαίνει συχνότερα από 15 ημέρες το μήνα

ή 180 μέρες το χρόνο μπορεί να είναι πρωτοπαθής ή
δευτεροπαθής

Στην πρωτοπαθή χρόνια κεφαλαλγία η πιο συχνή αιτία είναι η

κατάχρηση των αναλγητικών(τρία ή περισσότερα απλά αναλγητικά
την ημέρα για πέντε ή περισσότερες ημέρες την εβδομάδα)

Επίσης ψυχιατρική συνοσηρότητα μπορεί να υπάρχει έως και στο

90% των ασθενών με χρόνια καθημερινή κεφαλαλγία

Το 25% έχει μείζονα κατάθλιψη ενώ το 70% γενικευμένο άγχος

Η κατάλληλη εκτίμηση και αντιμετώπιση είναι επομένως σημαντικη

για τη βελτίωση των ασθενών αυτών

Εκτός από την αντικαταθλιπτική αγωγή θα πρέπει να γίνει και

συμπεριφορική παρέμβαση

4.Κλινικη Εικονα

Πρωτοπαθεις Κεφαλαλγιες

1.Κεφαλαλγια Τασης

Τα άτομα που τις βιώνουν νιώθουν ένα ήπιο έως μέτριο πόνο ή μία
σταθερή πίεση και από τις δύο πλευρές του κεφαλιού τους

Ο πόνος είναι τυπικά αμφοτερόπλευρος πιεστικός συσφικτικος ως

προς την ποιότητα ελαφριάς έως μέτριας έντασης και δεν
επιδεινώνεται με τη συνήθη φυσική δραστηριότητα

Εντοπίζεται συνήθως αμφοτερόπλευρα στους κροτάφους και το

μέτωπο και οι ασθενείς την περιγράφουν σαν κάτι να τους σφίγγει
το κεφάλι ή σαν ένα βάρος πάνω στο κεφάλι τους

Επισης δεν υπάρχει ναυτια αλλά είναι δυνατόν να υπάρχει

φωτοφοβία η ηχοφοβία

Η κεφαλαλγία τάσεως είναι άτυπη κεφαλαλγία και χαρακτηρίζεται

από την απουσία των χαρακτηριστικών της ημικρανίας ο πόνος
δεν έχει σφυγμωδη ποιοτητα είναι ηπιας ως μετριας εντασεως
εντοπίζεται αμφοτερόπλευρα και δεν επιδεινώνεται με την άσκηση

Ο πόνος που χαρακτηρίζει την κεφαλαλγία τάσης ειναι αμβλυς και

συνοδεύεται από ένα αίσθημα πίεσης στο μέτωπο και στις πλαϊνές
πλευρές ή στο πίσω μέρος του κεφαλιού

Η κεφαλαλγία τάσης μπορεί επίσης να προκαλέσει ευαισθησία στην

επιδερμίδα του κρανίου στον αυχένα και στους ώμους
Συχνα δεν έχει αύρα

Χαρακτηρίζεται από επεισόδια κεφαλαλγίας διαρκείας λεπτών έως

ημερων που μπορεί να συμβαίνουν με ποικίλη συχνότητα σε
άλλους ασθενείς μία φορά το μήνα και σε άλλους εως και
καθημερινά

Η κεφαλαλγία τάσης μπορεί να διαρκέσει από μισή ώρα ως και μία

ολόκληρη εβδομάδα

Η καθημερινότητά τους συνήθως δεν αλλάζει συνεχίζουν εστω και

με δυσκολία τις δραστηριότητές τους

Συνήθως πρόκειται για ανθρώπους ευαίσθητους,αγχώδεις η

μελαγχολικούς

2.Ημικρανιες

Είναι λιγότερο συνηθισμένες απο οτι οι κεφαλαλγιες τασης

Η ημικρανία και η κεφαλαλγία τάσεως είναι πιο συχνές αιτίες

πονοκεφάλου που μπορούν και μπορεί να είναι επεισοδιακές η
χρονιές

Το 15% του γυναικείου πληθυσμού προσβάλλεται από ημικρανία

και το 86% από κεφαλαλγία τάσεως ενώ στους άνδρες τα ποσοστα
ειναι 6% και 63% αντίστοιχα

Υπάρχει σίγουρα γενετικό στοιχείο το οποίο όμως είναι

πολυπαραγοντικό

Οι περισσότεροι άνθρωποι που παρουσιάζουν ημικρανία έχουν

συγγενείς που είναι επίσης πάσχοντες

H ημικρανία κλινικά χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενα

επεισόδια κεφαλαλγίας διαρκείας 4-72 ωρών
Η διάρκεια της ημικρανίας κυμαίνεται από λίγες ώρες μέχρι δύο
έως τρεις ημέρες και περισσότερο

Είναι επαναλαμβανόμενες και χαρακτηρίζονται από ένα οξύ και

παλμικό πόνο συνήθως στη μία πλευρά του κεφαλιού

Αφορά συνήθως το μισό του κεφαλιού πίσω από το μάτι και το και
στον κρόταφο μπορεί όμως να εντοπίζεται και σε οποιοδήποτε
άλλο σημείο του κεφαλιού καθώς επίσης μπορεί να έχει
διαφορετική εντόπιση σε κάθε κρίση

Η ημικρανία είναι ένας τύπος κεφαλαλγίας κατά την οποία ο πόνος

εντοπίζεται σε μία μόνο πλευρά του κεφαλιού έχει τη μορφή
σφυγμών η ένταση του είναι σοβαρή έως μέτρια και χειροτερεύει
με την καθημερινή δραστηριότητα

Συχνά συνοδεύονται από ναυτία και μία υπερευαισθησία στα

φωτεινά χρώματα και το θόρυβο

Συχνά τον πονοκέφαλο συνοδεύουν φωτοφοβία δεν δέχεται το

φως μη ανοχή στους θορυβους και τις μυρωδιές τάση για εμετό

Tυπικά χαρακτηριστικά της είναι ετερόπλευρη εντόπιση ο

σφάζοντας χαρακτήρας η μεγαλη ενταση του πόνου και η
επιδείνωση μετά από απλή σωματική δραστηριότητα καθώς επίσης
συνύπαρξη με ναυτία και/η φωτοφοβία και ηχοφοβία

Η ημικρανία είναι κατά 60% μονόπλευρη σφύζουσα μέτριας η

μεγάλης έντασεως και κατά 95% επιδεινώνεται με τη φυσική
δραστηριότητα

Συνήθως οι πάσχοντες που αισθάνονται την επερχόμενη κρίση

αύρα

Μπορεί να συνοδεύεται από ναυτία εμετό φωτοφοβία θόλωση

όρασης φωταψίες ή και απώλεια όρασης και φωνοφοβία ενώ
μερικοί άνθρωποι βιώνουν αισθητικές διαταραχές όπως
παραισθήσεις στα δάχτυλα και τα χείλη

Τα προαναφερθέντα συμπτώματα χαρακτηρίζουν την αύρα

Μπορεί επίσης να υπάρχουν προειδοποιητικά συμπτώματα όπως

αλλαγή διάθεσης βουλιμία λήθαργος δυσκολία συγκέντρωσης στην
επεξεργασία πληροφοριών ακόμα και καταθλιψη που προηγούνται
της κεφαλαλγίας για ώρες ή ημέρες

Επίσης συνοδευεται τουλάχιστον από ένα από τα ακόλουθα

συμπτώματα ναυτία έμετος ενόχληση στο φως στον ήχο

Η ημικρανια συνήθως εκδηλωνεται σε τέσσερα στάδια

προκαλώντας αρχικά εναλλαγές στη διάθεσή λιγούρες και
δυσκαμψία στον αυχένα

Αυτό το προδρομο στάδιο μπορεί να κάνει την εμφάνιση του έως

και δύο μέρες πριν την εκδήλωση κεφαλαλγίας λίγο πριν χτυπήσει
ο πόνος εκδηλώνεται λεγόμενη αύρα ένα σύνολο συμπτωμάτων
που περιλαμβάνει τις αλλοιώσεις της όρασης και τη διαταραχή της
ομιλίας την πνευματική σύγχυση και τον αποπροσανατολισμό
καθώς και τα μουδιάσματα στο σωμα

Πάντως βασικό στοιχείο είναι πρώτα από όλα να έχει αποκλειστεί

κάποια άλλη ασθένεια που να προκαλεί αυτές τις ενοχλήσεις

Οταν συμβαίνει αυτό θα πρέπει αμέσως να λαμβάνουν

φαρμακευτική αγωγή και να αποσύρονται σε ένα ήσυχο σκοτεινό
δωμάτιο σε αναπαυτική θέση περιμένοντας την υποχώρηση των
συμπτωμάτων

Η τρίτη και κυριότερη φάση της ημικρανίας αυτή του πόνου

διαρκεί συνήθως από 4 έως 72 ώρες και χαρακτηρίζεται από τον
ισχυρό παλλόμενο πόνο είτε μόνο στη μία είτε και στις δύο
πλευρές του κεφαλιού

Σε αυτή τη φάση παρατηρείται επίσης συχνά ευαισθησία στο φως

και ναυτία

Στην τελευταία φάση λύσης της ημικρανίας που διαρκεί έως και 24
ώρες μετά τη φάση του πόνου εκδηλώνεται πνευματική σύγχυση
κακή διάθεση και ζαλάδα

Η κρίση μπορεί να επαναληφθεί έπειτα από ημέρες η μήνες

Τέλος υπάρχει ύφεση των συμπτωμάτων και της κεφαλαλγίας με

τον ύπνο

Οι μόνιμες επιπλοκές της ημικρανίας είναι σπάνιες μπορεί όμως να

είναι παράγων κινδύνου για εγκεφαλικό επεισόδιο

3.Αθροιστικες κεφαλαλγιες

Αποτελούν ένα σπάνιο τύπο των πρωτογενών πονοκεφάλων

παλαιότερα χρησιμοποιούμενος όρος ισταμίνικη κεφαλαλγία η
κεφαλάλγια Ηorton

Επικεντρώνονται γύρω από το ένα μάτι το οποίο είναι συχνά

πρησμένο η δακρυσμενο

Ακόμα σαν επακόλουθο αυτων τρέχει η μπουκώνει η μύτη μας

Η αθροιστική κεφαλαλγία χαρακτηρίζεται από έντονο διαξιφιστικό

πόνο με χαρακτηριστική εντοπίση στην ίδια πάντα πλευρά του
κεφαλιού συνήθως πίσω από το μάτι και τον κρόταφο και
συνοδεύεται από δακρύρροια ρινική συμφόρηση καταρροή πάντα
σύστοιχα με την πάσχουσα πλευρά

Σπάνια αλλά συχνά ο πόνος είναι εξοντωτικός

Είναι συχνότερη σε άνδρες παρά σε γυναίκες και οι πάσχοντες

έχουν ένα έως τέσσερα σοβαρά επεισόδια μονόπλευρου πόνου
καθημερινά διαρκείας λιγότερο των τριών ωρών και υπάρχουν
συνοδά συμπτώματα από το αυτόνομο νευρικό σύστημα όπως
βλέφαροπτωση κόκκινο μάτι δακρυρροια και μύτη που τρέχει η
είναι βουλωμένη

Ο πόνος εμφανίζεται κατά περιόδους έχει ωρολογιακή

σταθερότητα και εποχιακή κατανομή και υπαινίσσεται ότι υπάρχει
διαταραχή στον υποθάλαμο με σημαντικά μειωμένες τιμές
τεστοστερόνης πλάσματος κατά την περίοδο της κεφαλαλγίας

Οι ασθενείς είναι συνήθως ανησυχοι κατά τη διάρκεια της κρίσης

Μπορεί να διαρκέσουν ώρες μέρες ή εβδομάδες ολόκληρες

Xαρακτηρίζεται από κρίση σοβαρού αποκλειστικά ετερόπλευρου

άλγους με εντόπιση κογχική,υπερκογχικη κροταφική ή σε
οποιοδήποτε συνδυασμό αυτών των περιοχών διαρκείας 15-180
λεπτών που συμβαίνει από μία φορά κάθε δεύτερη μέρα ως οκτώ
φορές την ημέρα

Στους περισσότερους ασθενείς με αθροιστική κεφαλαλγία οι

κρίσεις εμφανίζονται καθημερινά για διαστήματα εβδομάδων έως
μηνών και στη συνέχεια εξαφανίζονται πλήρως για μήνες ή και
χρόνια

Παρουσιάζεται κατά περιόδους με μορφή πολλαπλών κρισεων έως

τέσσερις το εικοσιτετράωρο διάρκειας 30-120 λεπτων οι οποιες
συχνα επαναλαμβάνονται ακριβώς την ίδια ώρα

Αν και υπάρχουν και ασθενείς όπου οι κρίσεις μπορεί να

εμφανίζονται καθημερινά για χρόνια χωρίς ύφεση

Οι κρίσεις συνδυάζονται με ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα

τα οποία είναι πάντοτε ομοπλευρά με το άλγος ένεση
επιπεφυκότα,δακρύρροια,ρινική συμφόρηση,ρινόρροια εφίδρωση
μετώπου και προσώπου,μυσή,πτώση βλεφάρου και οίδημα
βλεφάρου

Περίπου το 85% αυτών που το βιωνουν ειναι πλέον άντρες

5.Επιδημιολογια Κεφαλαλγιων

Η κεφαλαλγία αποτελει σημαντικη αιτια προσελευσης των

ασθενων τοσο στο τμήμα επειγόντων περιστατικών(ΤΕΠ) οσο και
σε ιατρείο πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και είναι ένα από τα
συνηθέστερα και σοβαρότερα προβλήματα υγείας αφορά
εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως

Η πλειοψηφία των ασθενών που προσέρχονται λόγω κεφαλάλγίας

υποφέρει από κάποια μορφή πρωτοπαθούς κεφαλαλγίας συνήθως
κεφαλαλγία τύπου τάσεως η από ημικρανία η ακομα και
σπανιότερα απο αθροιστική κεφαλαλγία

Οι περισσότεροι ασθενείς επισκέπτονται τον γιατρό τους για να

τους καθησυχάσει ότι η κεφαλαλγία τους είναι καλοήθης

Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών που πάσχουν από πονοκέφαλο

έχουν καλοήθη κεφαλαλγία

Η ημικρανία αποτελεί τη συχνότερη διάγνωση στην Ευρώπη και

στις ΗΠΑ αλλά φαίνεται ότι υπολείπεται της κεφαλαλγίας τύπου
τάσεως στην Ελλάδα

Πρεπει επισης να προστεθουν και να αναφερθουν οι

δευτεροπαθεις κεφαλαλγιες και προσωπαλγιες

Μεγαλο μερος του πληθυσμου αναφέρει ενόχληση έστω και μία

φορά

Ενα μικροτερο μέρος αυτων που πασχουν αναφερουν 1-4 σοβαρές

κρίσεις τον μήνα ενα αλλο μικροτερο μερος αναφέρει πάνω από 4
σοβαρές κρίσεις το μήνα και ενα μεγάλο μέρος αυτων που
πάσχουν αναφέρουν πανω απο 4 σοβαρες κρίσεις το μήνα
Επιδημιολογια Ημικρανιων

Η ημικρανία είναι συχνότερη στις γυναίκες υπάρχουν εκλυτικοι

παράγοντες που πυροδοτούν την κεφαλαλγία και ο πιο συχνός
είναι το στρες ή ακόμα πιο συχνά η διακοπή του στρες όπως κάθε
Σαββατοκύριακο η τις πρώτες μέρες των διακοπών

Οι γυναικείες ορμόνες είναι σημαντικός εκλυτικός παράγοντας της

κρίσης ημικρανίας για αυτό και υπάρχει αύξηση της κεφαλαλγίας
κατά την εφηβεία στις γυναίκες αλλά όχι τους άντρες

Οι ενήλικες γυναίκες αναφέρουν ότι οι πονοκέφαλοι τους

εμφανίζονται και είναι χειρότεροι πριν η κατά τη διάρκεια της
εμμήνου ρησεως ή επιδεινώνονται με την εμμηνόπαυση

Η αιτία είναι η πτώση των επιπέδων οιστρογόνων

Αλλος εκλυτικός παράγοντας είναι οι τροφές όπως τυριά σοκολάτα

αλκοόλ και τα λοιπά

6.Διαγνωση Κεφαλαλγιων

Διαγνωση Πρωτοπαθων κεφαλαλγιων

Στις μορφές κεφαλαλγίας που περιγράψαμε ως πρωτοπαθείς
(ιδιοπαθείς), διότι δεν αναγνωρίζεται υποκείμενη αιτία ή νόσος
που τις προκαλεί ο απεικονιστικός έλεγχος με αξονική ή
μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου δεν αποκαλύπτει
παθολογικά ευρήματα.

Διαγνωση Δευτεροπαθων κεφαλαλγιων

Αντίθετα,οι δευτεροπαθείς κεφαλαλγίες οφείλονται σε κάποια
σοβαρότερη διαταραχή του οργανισμού και είναι εξαιρετικά
σημαντικό να διερευνώνται

Είναι αυτονόητο πως, σε κάθε ασθενή με κεφαλαλγία, η έγκαιρη

και ορθή διάγνωση έχει τεράστια σημασία, καθώς κάποιες από τις
καταστάσεις που μπορούν να εκδηλωθούν με κεφαλαλγία είναι
επικίνδυνες για τη ζωή του ασθενούς

Η διάκριση ανάμεσα σε πρωτοπαθείς και δευτεροπαθείς

κεφαλαλγίες δεν είναι πάντοτε ευχερής και σε αρκετές περιπτώσεις
μπορεί να υπάρχει δίλημμα ή αβεβαιότητα, με αποτέλεσμα ο
ιατρός να χρειαστεί να λάβει μια δύσκολη απόφαση και να κρίνει
αν θα πρέπει να προβεί σε έλεγχο ή και να συστήσει εισαγωγή του
ασθενούς στο νοσοκομείο ή, απλά, να συνταγογραφήσει
αναλγητική ή αντιημικρανική αγωγή και να παραπέμψει τον
ασθενή σε τακτικό εξωτερικό νευρολογικό ιατρείο ή ιατρείο
κεφαλαλγίας, αν αυτό κριθεί απαραίτητο.

Από την άλλη μεριά όμως, δεν είναι δυνατόν να υποβάλλονται

όλοι οι ασθενείς με κεφαλαλγία που προσέρχονται στο ιατρείο σε
αναλυτικό παρακλινικό έλεγχο (π.χ. απεικόνιση εγκεφάλου,
αιματολογικές εξετάσεις), καθώς πέρα από την ταλαιπωρία των
ασθενών, αυτό θα συνιστούσε τεράστια σπατάλη πόρων.

Επομενως μια τέτοια απόφαση μπορεί να έχει επιπτώσεις, αν δεν

είναι η σωστή.

Σε ασθενή με μια επικίνδυνη δευτεροπαθή κεφαλαλγία, αν δεν

γίνει ο κατάλληλος έλεγχος, μπορεί να υπάρξουν σοβαρές
συνέπειες για την υγεία του ή ακόμη και τη ζωή του.

Αντίθετα, σε ασθενή με πρωτοπαθή κεφαλαλγία, η χρήση

εξετάσεων ή η εισαγωγή του στο νοσοκομείο, οδηγεί σε αχρείαστη
δαπάνη πόρων, μια παράμετρος, που αν και δεν θεωρείτο πολύ
σημαντική παλαιότερα, αξιολογείται ιδιαίτερα πλέον.

Σε διάφορες μελέτες,που εγιναν οι μισοί εισαχθέντες για

διερεύνηση κεφαλαλγίας εξήλθαν τελικά με διάγνωση
πρωτοπαθούς κεφαλαλγίας.

Δύο κυριότερα ερωτήματα που καλείται να απαντήσει ο

ιατρός που εξετάζει έναν ασθενή με κεφαλαλγία
Είναι τα εξής:
1)Ο υπό εξέταση ασθενής έχει στοιχεία που δηλώνουν την
πιθανότητα ύπαρξης σοβαρής δευτεροπαθούς κεφαλαλγίας,
ώστε να σηματοδοτείται η ανάγκη για διενέργεια
νευροαπεικόνισης ή άλλου παρακλινικού ελέγχου

2)Ο υπό εξέταση ασθενής έχει στοιχεία που δηλώνουν ότι

παρουσιάζει κρίση ημικρανίας ή άλλης συνήθους πρωτοπαθούς
κεφαλαλγίας
Α)Iατρικο Ιστορικο και
Β)Νευρολογικη εξεταση

(Α)(Β)
Σύμφωνα με τα περισσότερα από τα δημοσιευμένα στοιχεία, το
λεπτομερές ιατρικό ιστορικό και η αναλυτική φυσική και
νευρολογική εξέταση παραμένουν οι θεμέλιοι λίθοι για την
απάντηση των παραπάνω ερωτημάτων στη διαγνωστική
προσέγγιση και αντιμετώπιση ασθενών με κεφαλαλγία.

(Α)
Λαμβάνοντας το ιστορικό, από τον ασθενή και τους συνοδούς του,
πρέπει να ληφθούν πληροφορίες για
1)Υπαρξη κάποιου νοσήματος,
2)Για χρήση οινοπνεύματος ή άλλων ουσιών καθώς και
3)Αναλυτικές πληροφορίες για την κεφαλαλγία του,όπως
α)Χρόνος έναρξης,
β)Διάρκεια από την έναρξη ως την κορύφωση του πόνου,
γ)Εντόπιση,
δ)Επιβαρυντικοί ή ανακουφιστικοί παράγοντες,
ε)Συνοδά συμπτώματα(π.χ.φωτο-ηχοφοβία,ναυτία,έμετοι κ.ά.),
ζ)Αν πρόκειται για νεοεμφανισθείσα κεφαλαλγία ή για κεφαλαλγία
που προϋπάρχει σε συνεχή ή υποτροπιάζουσα μορφή από καιρό,
η)Αλλα συμπτώματα(π.χ.νευρολογικά συμπτώματα,όπως
σπινθηροβόλο σκότωμα, που μπορεί να προηγείται της ημικρανίας
και να αποτελεί την ημικρανική αύρα,διαταραχή του επιπέδου
συνείδησης ή άλλα νευρολογικά συμπτώματα, εστιακά ή όχι).

Συλλογη η αναδειξη στοιχειων που να σχετιζονται με

αυξημενη πιθανοτητα υπαρξης μιας δευτεροπαθους
κεφαλαλγιας
Ιδιαίτερη σημασία στη λήψη του ιστορικού έχει η συλλογή
πληροφοριών σχετικών με την ύπαρξη ή μη κάποιων στοιχείων
που έχει παρατηρηθεί ότι μπορεί να σχετίζονται με αυξημένη
πιθανότητα ύπαρξης μιας δευτεροπαθούς κεφαλαλγίας.

Αυτά τα στοιχεία(«red flags» στην αγγλική ορολογία, δηλαδή

«κόκκινες σημαίες κινδύνου») περιλαμβάνουν:
-Την αιφνίδια έναρξη των συμπτωμάτων και την ταχύτατη
κορύφωση τους(οξεία«κεραυνοβόλος»κεφαλαλγία),ειδικά αν είναι
πρωτοεμφανιζόμενη.

-Την έναρξη κεφαλαλγίας σε άτομο ηλικίας άνω των 50 ετών.

-Τη συνύπαρξη κεφαλαλγίας με συμπτώματα που υποδηλώνουν

νευρολογική σημειολογία (εστιακή, όπως πάρεση κρανιακών
νεύρων, αισθητικό έλλειμμα, εστιακή αδυναμία κ.ά. ή διάχυτη,
όπως διαταραχή του επιπέδου συνείδησης).

-Την έναρξη κεφαλαλγίας σε ασθενείς με καρκίνο, HIV λοίμωξη ή

άλλου είδους ανοσο-ανεπάρκει(περιλαμβάνονται και οι
φαρμακευτικής αιτιολογίας ανοσοανεπάρκειες).

-Την εμφάνιση κεφαλαλγίας σε συσχέτιση με συστηματική νόσο

και/ή πυρετό.

-Την αλλαγή των χαρακτήρων μιας προϋπάρχουσας κεφαλαλγίας

(ποιότητα πόνου, χαρακτήρας, συχνότητα, διάρκεια, ένταση).

-Την έναρξη της κεφαλαλγίας στην εγκυμοσύνη ή στη λοχεία.

(Β)
Πέρα του ιστορικού, η ενδελεχής νευρολογική εξέταση, μπορεί να
δώσει πληροφορίες για στοιχεία που σχετίζονται με αυξημένη
πιθανότητα ύπαρξης μιας δευτεροπαθούς κεφαλαλγίας («red
flags»), τα οποία αυτονόητα περιλαμβάνουν την ανεύρεση
σημείων που υποδηλώνουν εστιακή σημειολογία (π.χ. πάρεση
κρανιακών νεύρων, αισθητικό έλλειμμα, εστιακή αδυναμία κ.ά.) ή
ενδοκράνια υπέρταση (π.χ. οίδημα οπτικών θηλών) ή ευρήματα
που υποδεικνύουν διάχυτη εγκεφαλική βλάβη (π.χ. διαταραχή του
επιπέδου συνείδησης).

Διαγνωστικος συνδυασμος ευρηματων στην αντικειμενικη

νευρολογικη εξεταση και στην νευροαπεικονιση
Στους ασθενείς με ευρήματα στη νευροαπεικόνιση, η ύπαρξη
παθολογικών ευρημάτων στην αντικειμενική νευρολογική εξέταση
ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας που τους διαφοροποιούσε από
ασθενείς με κεφαλαλγία, που η απεικόνιση ήταν χωρίς παθολογικά
ή με ήσσονος σημασίας ευρήματα(π.χ. ατροφία,
μικροαγγειοπάθεια).

Η μεγάλη σημασία της αναζήτησης πληροφοριών για τυχόν

αλλαγή χαρακτήρων προϋπάρχουσας κεφαλαλγίας (π.χ. ποιότητα
πόνου, χαρακτήρας, συχνότητα, διάρκεια, ένταση) σε ασθενή με
κεφαλαλγία αναδεικνύεται από τα παραπάνω στοιχεία.

Διαγνωστική προσέγγιση και θεραπευτική αντιμετώπιση

Προσεγγίζοντας τον κάθε ασθενή με κεφαλαλγία, είναι σημαντικό
να αναγνωριστούν και να αποκλεισθούν οι περιπτώσεις που η
κεφαλαλγία οφείλεται σε υποκείμενα νοσήματα.

Τα διαγνωστικά κριτήρια της Διεθνούς Εταιρείας

Κεφαλαλγίας για την ημικρανία
Α.Τουλάχιστον 5 επεισόδια, τα οποία πληρούν τα κριτήρια Β-Δ.

Β.Επεισόδια κεφαλαλγίας διάρκειας 4-72 ωρών χωρίς θεραπεία ή

μετά από αποτυχημένη θεραπεία.

Γ.Η κεφαλαλγία έχει το λιγότερο 2 από τα παρακάτω

χαρακτηριστικά:
-Ετερόπλευρη εντόπιση.
-Σφύζοντα χαρακτήρα.
-Μέση ή μεγάλη ένταση.
-Επιβαρύνεται από απλή σωματική δραστηριότητα(π.χ. περπάτημα
ή ανέβασμα σκάλας).

Δ.Κατά τη διάρκεια της κεφαλαλγίας υπάρχει ένα από τα

παρακάτω:
-Ναυτία και/ή εμετός.
-Φωτοφοβία ή ηχοφοβία.

Ε.Τα επεισόδια δεν αποδίδονται σε άλλη διαταραχή.

Στοιχεία από το ιστορικό μπορούν να οδηγήσουν με
ασφάλεια στη διάκριση της ημικρανίας από την κεφαλαλγία
τάσεως
Βρεθηκε επισης οτι κάποια στοιχεία από το ιστορικό μπορούν να
οδηγήσουν με ασφάλεια στη διάκριση της ημικρανίας από την
κεφαλαλγία τάσεως, πιο συγκεκριμενα βρέθηκε ότι τα
χαρακτηριστικά που μπορεί να οδηγήσουν στη διάκριση των δύο
μορφών κεφαλαλγίας, δηλαδή η ύπαρξη ναυτίας, φωτοφοβίας,
ηχοφοβίας και επιδείνωσης της κεφαλαλγίας με τη σωματική
δραστηριότητα,τα οποία αν υπάρχουν συνηγορούν υπέρ της
ημικρανίας.

Η συνύπαρξη των 4 χαρακτηριστικών μπορεί να διακρίνει με

ασφάλεια την ημικρανία από την κεφαλαλγία τάσεως, ενώ όταν
υπάρχουν λιγότερα χαρακτηριστικά η πιθανότητα να πρόκειται για
ημικρανία μειώνεται.

Τα διαγνωστικά κριτήρια της Διεθνούς Εταιρείας

Κεφαλαλγίας για την κεφαλαλγία τύπου τάσεως
Α.Τουλάχιστον 10 επεισόδια κεφαλαλγίας, που πληρούν τα
κριτήρια Β-Δ.
Β.Κεφαλαλγία διάρκειας 30 λεπτών μέχρι 7 ημερών.
Γ.Κεφαλαλγία που έχει τουλάχιστον 2 από τα ακόλουθα
χαρακτηριστικά.
-Αμφοτερόπλευρη εντόπιση.
-Πιεστικός/συσφικτικός (όχι σφύζοντας) χαρακτήρας.
-Ελαφρά ή μέτρια ένταση.
-Μη επιδεινούμενη από φυσική δραστηριότητα (π.χ. βάδιση,
ανέβασμα σκάλας)
Δ.Και τα δύο από τα ακόλουθα:
-Όχι ναυτία ή εμετός(δυνατόν να υπάρχει ανορεξία).
-Όχι πάνω από ένα από τα: φωτοφοβία/ηχοφοβία.
Ε.Οι κρίσεις δεν αποδίδονται σε άλλη διαταραχή.

Διακριση της κεφαλαλγιας τυπου τασεως

Η κεφαλαλγία τύπου τάσεως διακρίνεται σε:
-Μη συχνή μορφή
Συχνότητα λιγότερη από 1 ημέρα το μήνα κατά μέσο όρο,δηλαδή
αθροιστικά για λιγότερες από 12 ημέρες το χρόνο.

-Συχνή μορφή
Συχνότητα περισσότερες από 1 ημέρα, αλλά λιγότερες από 15
ημέρες το μήνα,για τουλάχιστον 3 μήνες,δηλαδή αθροιστικά για
περισσότερες από 12,αλλά λιγότερες από 180 ημέρες το χρόνο.

-Χρόνια μορφή
Συχνότητα για περισσότερο από 15 μέρες το μήνα κατά μέσο όρο,
για περισσότερο από 3 μήνες, δηλαδή αθροιστικά για περισσότερες
από 180 ημέρες το χρόνο.

Τα διαγνωστικά κριτήρια της Διεθνούς Εταιρείας

Κεφαλαλγίας για την αθροιστική κεφαλαλγία
Α.Τουλάχιστον 5 κρίσεις που πληρούν τα κριτήρια Β-Δ.
Β.Σοβαρό ή πολύ σοβαρό, ετερόπλευρο, κογχικό, υπερκογχικό
και/ή κροταφικό άλγος, διάρκειας 15-180 λεπτών, αν μείνει χωρίς
θεραπεία.
Γ.Η κεφαλαλγία συνοδεύεται από ένα ή και τα δύο από τα
ακόλουθα:
Τουλάχιστον ένα από τα ακόλουθα συμπτώματα ή σημεία σύστοιχα
με την κεφαλαλγία:
-Ένεση επιπεφυκότα και/ή δακρύρροια.
“Ρινική συμφόρηση και/ή ρινόρροια.
-Οίδημα βλεφάρου.
-Εφίδρωση μετώπου και προσώπου.
-Ερυθρότητα μετώπου και προσώπου.
-Αίσθημα πληρότητας του ωτός.
-Μύση και/ή πτώση βλεφάρου.

•Αίσθημα ανησυχίας ή ευερεθιστότητας.

Δ.Οι κρίσεις έχουν συχνότητα από 1 κάθε δεύτερη ημέρα έως 8

την ημέρα, για περισσότερο από το μεσοδιάστημα, όταν η
διαταραχή είναι ενεργή.
Ε.Να μην αντιπροσωπεύεται καλύτερα από άλλη διάγνωση.

Ειδικοί στις κεφαλαλγίες θεωρούν πως σε ασθενή με εικόνα

αθροιστικής κεφαλαλγίας είναι ασφαλές να μην πραγματοποιηθεί
έλεγχος παρά μόνο εάν ο ασθενής παρουσιάζει κρίσεις για δεύτερη
φορά στη ζωή του και η προηγούμενη περίοδος κρίσεων απέχει
από την τρέχουσα κατά 6-12 μήνες, κατά τους οποίους υπήρχε
πλήρης ύφεση.

Η γνωση της κλινικης εικονας και μονο φαινεται πως ειναι

αρκετη για την διαγνωση των τριων βασικων πρωτοπαθων
κεφαλαλγιων
Η γνώση της κλινικής εικόνας της ημικρανίας, της κεφαλαλγίας
τύπου τάσεως και της αθροιστικής κεφαλαλγίας, μπορεί να
κατευθύνει τον ιατρό προς τη διάγνωση, αποφεύγοντας
ταυτόχρονα μη απαραίτητες διαγνωστικές εξετάσεις, εφόσον η
κλινική εικόνα και συμπτωματολογία είναι τυπική και ο ασθενής
αναφέρει παρόμοιες κρίσεις, οι οποίες υπάρχουν για αρκετά
μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς να έχουν αλλάξει χαρακτήρα.

Απαιτουμενο χρονικο διαστημα για την διαγνωση μιας

πρωτοπαθους κεφαλαλγιας
Οι 6 μήνες θεωρούνται από τους περισσότερους ειδικούς αρκετοί
για να γίνει με ασφάλεια η διάγνωση μιας πρωτοπαθούς
κεφαλαλγίας, αν και μικρότερα χρονικά διαστήματα, σε περίπτωση
απόλυτα τυπικής εικόνας, μπορεί να είναι αποδεκτά.

Συμπεράσματα
Σε κάθε ασθενή με κεφαλαλγία ιδιαίτερα σημαντικό είναι να
διευκρινιστούν από το ιστορικό και την κλινική εξέταση τρία
σημεία:

-Πρώτον,αν η κεφαλαλγία για την οποία προσέρχεται ο ασθενής

είναι πρωτοεμφανιζόμενη ή σχετικά πρόσφατης έναρξης (εντός
ημερών, εβδομάδων ή μηνών) ή αντίθετα, αν η κεφαλαλγία για
την οποία προσέρχεται ο ασθενής αποτελεί κρίση μιας από καιρού
υπάρχουσας,
υποτροπιάζουσας κεφαλαλγίας.

-Δεύτερον, αν τα χαρακτηριστικά της κεφαλαλγίας συμπίπτουν με

τα τυπικά χαρακτηριστικά μιας συνήθους πρωτοπαθούς
κεφαλαλγίας(ημικρανία, κεφαλαλγία τύπου τάσεως).

-Τρίτον, αν υπάρχει από το ιστορικό ή την κλινική εξέταση κάποιο

«ύποπτο» στοιχείο (red flag) για ύπαρξη δευτεροπαθούς
κεφαλαλγίας.

Διαγνωση δευτεροπαθων κεφαλαλγιων

Οι δευτεροπαθείς κεφαλαλγίες απαιτούν
α)Ιστορικο
β)Κλινικη Ιατρικη Εξεταση
γ)Απεικονιστικό έλεγχο με
1)CT ή
2)MRI/MRA εγκεφάλου.

(α)
Τα χαρακτηριστικά που θέτουν την υποψία δευτεροπαθούς
κεφαλαλγίας και πρέπει να κινητοποιήσουν τον ασθενή, αλλά και
το γιατρό είναι:
1)Ξαφνικός δυνατός πονοκέφαλος που επιδεινώνεται πολύ
γρήγορα (ρήξη ανευρύσματος)
2)Προοδευτική επιδείνωση της συχνότητας, της έντασης ή της
διάρκειας του πόνου (όγκος εγκεφάλου).
3)Αλλαγή χαρακτηριστικών της κεφαλαλγίας.
4)Κεφαλαλγία που δε βελτιώνεται με καμία θεραπεία.
5)Εμφάνιση σε ηλικία άνω των 50 ετών.
6)Νευρολογικά συμπτώματα κατά τη διάρκεια ή μετά από κρίση
κεφαλαλγίας.
7)Παθολογικά ευρήματα κατά τη νευρολογική εξέταση.
8)Πυρετός.
9)Kεφαλαλγία σε ανοσοκατεσταλμένους ασθενείς

(β)
Η φυσική εξέταση, σπάνια παρέχει πολλές πληροφορίες, και
επομένως η εκτίμηση πρέπει να βασιστεί στο ιστορικό του
ασθενούς με λεπτομερή καταγραφή των ενοχλημάτων.

Η συσχέτιση κεφαλαλγίας με βήχα, τροφές, άσκηση και κινήσεις

αυχένα και γνάθου, μπορεί να είναι σημαντική.

(γ)
Οι ειδικές εξετάσεις
1)Μαγνητική ή
2)Αξονική Τομογραφία εγκεφάλου,
3)Μαγνητική αγγειογραφία εγκεφάλου είναι χρήσιμες μόνο για
αποκλεισμό ειδικών ανατομικών αιτιών κεφαλαλγίας.

Χαρακτηριστικα στοιχεια ασθενων που πρέπει να

παραπέμπονται για περαιτέρω διερεύνηση, εκτός της
κεφαλαλγίας
Οι ασθενεις αυτοι παρουσιάζουν:

1)Παθολογικά ευρήματα στη νευρολογική εξέταση(π.χ. οίδημα

οπτικής θηλής)
2)Ελάττωση οπτικής οξύτητας ή παροδική απώλεια όρασης,
3)Επίμονους ή εντεινόμενους έμετους
4)Σπασμούς
5)Κεφαλαλγία πρόσφατης έναρξης ή αυξανόμενης
συχνότητας ή βαρύτητας
6)Ενδοκρινικές διαταραχές (διαβήτη, αμηνόρροια, γαλακτόρροια
κ.λ.π.)
7)Οικογενειακό ιστορικό νεοπλασίας ή νευρινωμάτωσης.

Πότε χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση;

Πρωτοπαθής Κεφαλαλγία
Ημικρανία και κεφαλαλγία τάσεως.

Φαρμακογενής κεφαλαλγία
Προέρχεται από αγγειοδιασταλτικά,αντισυλληπτικά, νιτρώδη,
αναλγητικά που περιέχουν κωδεΐνη, και εργοταμίνη που
χρησιμοποιείται για τη θεραπεία της κεφαλαλγίας.
Καθημερινά καταναλώνονται τεράστιες ποσότητες από αναλγητικά
και αντιφλεγμονώδη, για να καταπραΰνουν τον πονοκέφαλο ή
αλλιώς την κεφαλαλγία η οποία είναι και μία σημαντική αιτία
απουσίας και ελαττωμένης παραγωγικότητας στην εργασία ή στο
σχολείο.

Οι περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν τουλάχιστον περιστασιακούς

πονοκεφάλους κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Πότε πρέπει κάποιος που υποφέρει από κεφαλαλγίες να

ανησυχήσει
Ένας άνθρωπος που έχει διαγνωσμένη πρωτοπαθή κεφαλαλγία,
πρέπει να θορυβηθεί όταν παρατηρήσει: αλλαγή του τύπου της
κεφαλαλγίας, πυρετό μη αναμενόμενο, επίμονους ή ανεξήγητους
εμετούς, ανικανότητα κάμψης του αυχένα, επιδείνωση της
κεφαλαλγίας, αυξημένη αρτηριακή πίεση, μη υποχώρηση της με
τη λήψη της συνηθισμένης δόσης φαρμάκου.

7.Διαφορικη διαγνωση
Η κεφαλαλγία αποτελεί συχνή αιτία προσέλευσης ασθενών στον
ιατρό της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ), τόσο σε
επείγουσα, όσο και σε τακτική βάση.

Έτσι, ο ασθενής με κεφαλαλγία συχνά θα προβληματίσει τον

ιατρό, ο οποίος σε πρώτη φάση καλείται να κάνει τη βασική
διαφορική διάγνωση μεταξύ πρωτοπαθών και
δευτεροπαθών κεφαλαλγιών

Ωστόσο, στην καθημερινή κλινική πράξη, τόσο στην Ελλάδα, όσο

και διεθνώς, η προσέγγιση ασθενών με κεφαλαλγία και η διάκριση
μεταξύ ασθενών για τους οποίους υπάρχει υπόνοια δευτεροπαθούς
κεφαλαλγίας και αυτούς για τους οποίους δεν υπάρχει, δεν γίνεται
βάσει κάποιου συγκεκριμένου αλγόριθμου.

Πρωτα απο ολα οπως προαναφέρθηκε, το δεύτερο ερώτημα που

πρέπει να απαντήσει ο ιατρός που εξετάζει ασθενή με κεφαλαλγία
είναι αν ο υπό εξέταση ασθενής έχει στοιχεία που δηλώνουν ότι
παρουσιάζει κρίση ημικρανίας ή άλλης πρωτοπαθούς κεφαλαλγίας.

Η διάκριση ασθενών με ημικρανία ή άλλη συνήθη πρωτοπαθή

κεφαλαλγία γίνεται με βάση το αν στο ιστορικό του ασθενούς
αναφέρονται κρίσεις, παρόμοιες με την τρέχουσα, των οποίιον η
εικόνα είναι τυπική για κάποια πρωτοπαθή κεφαλαλγία καθώς και
με το αν υπάρχουν ατυπίες ή ύποπτα στοιχεία στο ιστορικό ή στην
κλινική εξέταση.

Ως εκ τούτου, ο ιατρός θα πρέπει να είναι εξοικειωμένος με τα

τυπικά χαρακτηριστικά και τα διαγνωστικά κριτήρια των
κυριότερων πρωτοπαθών κεφαλαλγιών: της ημικρανίας, της
κεφαλαλγίας τύπου τάσεως και της αθροιστικής κεφαλαλγίας.

Έτσι, η ταχεία διάκριση μεταξύ των ασθενών για τους οποίους

υπάρχει υπόνοια δευτεροπαθούς κεφαλαλγίας και θα πρέπει να
υποβληθούν σε έλεγχο και ασθενών με πρωτοπαθή κεφαλαλγία
για τους οποίους δεν απαιτείται έλεγχος είναι σημαντική.

Η προοδευτική επιδείνωση κεφαλαλγίας σχετικά πρόσφατης

έναρξης, ειδικά σε ασθενείς ηλικίας άνω των 50 ετών, είναι
ένα στοιχείο που πρέπει να αξιολογείται ιδιαίτερα.

Πέρα από την περίπτωση ύπαρξης ενδοκράνιας μάζας, που σαφώς

και πάντοτε υπάρχει στη διαφορική διάγνωση αυτών των
ασθενών, μια κεφαλαλγία με αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί να
οφείλεται και σε κροταφική αρτηρίτιδα, μια φλεγμονώδη
αρτηριοπάθεια που εκτός της κεφαλαλγίας μπορεί επίσης με
εκδηλωθεί με διαλείπουσα χωλότητα της κάτω γνάθου, διόγκωση,
ευαισθησία και απουσία σφίξεων στις κροταφικές αρτηρίες,
γενικευμένη κόπωση/κακουχία, πυρετό και αύξηση της ταχύτητας
καθίζησης ερυθρών και/ή της CRP.

Η κροταφική αρτηρίτιδα διαγιγνώσκεται οριστικά με βιοψία

κροταφικής αρτηρίας
Αλλά καθώς μπορεί να προκαλέσει τύφλωση, σε έντονη υποψία
για την ύπαρξή της, αντιμετωπίζεται άμεσα και αποτελεσματικά με
χορήγηση κορτικοστεροειδών από το στόμα.

Έτσι, η αιφνίδια έναρξη κεφαλαλγίας οξεία και μεγάλης έντασης

(«κεραυνοβόλο» - thunderclap) με ταχύτατη κορύφωση (οξεία
«κεραυνοβόλος» κεφαλαλγία), ειδικά αν είναι
πρωτοεμφανιζόμενη, θα πρέπει πάντα να διερευνάται για την
ύπαρξη ΥΑΑ(υπαραχνοειδούς αιμορραγίας (ΥΑΑ)

Αλλα χαρακτηριστικά της ΥΑΑ, πέρα της κεφαλαλγίας, είναι η

ναυτία και ο εμετός (77% των ασθενών), η ύπαρξη παθολογικών
ευρημάτων στη νευρολογική εξέταση συμπεριλαμβανομένης και
της διαταραχής του επιπέδου συνείδησης (64% των ασθενών), η
αυχενική δυσκαμψία (35% των ασθενών).

Αξονικη τομογραφια και οσφυονωτιαια παρακεντηση και ο

ρολος της
Αν και η αξονική τομογραφία με λεπτές τομές στον οπίσθιο
κρανιακό βόθρο θεωρείται αρχική εξέταση εκλογής σε ασθενείς με
υποψία ΥΑΑ και είναι θετική στο 95% των ασθενών με ΥΑΑ εντός
24 ωρών από την έναρξη της αιμορραγίας, θα πρέπει να τονιστεί
ότι αρνητική για παθολογικά ευρήματα αξονική τομογραφία δεν
αποκλείει υπαραχνοειδή αιμορραγία και πως η οσφυονωτιαία
παρακέντηση (ΟΝΠ) πρέπει πάντα να γίνεται εφόσον η κλινική
υποψία είναι έντονη.

Στην περίπτωση που και η ΟΝΠ είναι αρνητική και με δεδομένο ότι
μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο εντός 24 ωρών από την ΥΑΑ, ο
ασθενής θα πρέπει να τίθεται σε νευρολογική παρακολούθηση για
24 ώρες.

Αλλες παθολογικες καταστασεις με τις οποιες υπαρχει

διαφοροδιαγνωση της κεφαλαλγιας
Σε μελέτες που συμπεριέλαβαν ασθενείς με κεφαλαλγία που
συνοδευόταν από πυρετό ή/και αυχενική δυσκαμψία, στοιχεία που
σαφώς κατευθύνουν τη διαγνωστική σκέψη προς τη μηνιγγίτιδα,
την εγκεφαλίτιδα, τα νοσήματα του συνδετικού ιστού αλλά και τις
συστηματικές λοιμώξεις, αναδείχθηκε η σημασία της ΟΝΠ ως
βασικής διαγνωστικής εξέτασης, καθώς η ΟΝΠ μπορεί να
τεκμηριώσει ή και να αποκλείσει την ύπαρξη μηνιγγίτιδας ή
εγκεφαλίτιδας, που φυσικά απαιτεί την άμεση έναρξη χορήγησης
της κατάλληλης αντιμικροβιακής χημειοθεραπείας.

Η διενέργεια αξονικής τομογραφίας εγκεφάλου σε ασθενείς με

τέτοια εικόνα έχει κυρίως ως σκοπό τον αποκλεισμό της
πιθανότητας ύπαρξης μάζας που να προκαλεί ενδοκράνια
υπέρταση και να ενέχει τον κίνδυνο εγκολεασμού αν διενεργηθεί
ΟΝΠ.

Σε περίπτωση ασθενούς με κεφαλαλγία και πυρετό ή/και αυχενική

δυσκαμψία, που η ΟΝΠ αποβαίνει αρνητική, θα πρέπει να γίνει
έλεγχος για συστηματική λοίμωξη ή νόσημα του συνδετικού ιστού.

Θεραπεια κεφαλαλγιων
Πρωτοπαθεις κεφαλαλγιες
Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για εξ ορισμού καλοήθεις
καταστάσεις και ο ρόλος του ιατρού περιορίζεται στη σύσταση της
κατάλληλης αγωγής για ανακούφιση του ασθενούς από τα
συμπτώματα

Όσον αφορά τις πρωτοπαθείς κεφαλαλγίες, η ημικρανία είναι αυτή

που έχει μελετηθεί περισσότερο.

Θεραπεια Ημικρανιας
Η θεραπεία περιλαμβάνει
1)Αντιημικρανικά φάρμακα για την αντιμετώπιση της κρίσης,
καθώς και

2)Προφυλακτική αγωγή για τον περιορισμό της συχνότητας και

της βαρύτητας των κρίσεων.
Ο σκοπός της επείγουσας θεραπείας της ημικρανίας είναι να
επαναφέρει τον ασθενή στην κανονική λειτουργία ανακουφίζοντας
γρήγορα τον πόνο και τα συνοδά συμπτώματα, χωρίς υποτροπή
εντός 24 ωρών.

Τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη και τα γαστροκινητικά

αντιεμετικά, αλλά και οι τριπτάνες (υπάρχουν 7 ειδών), θα
πρέπει να είναι τα αναλγητικά πρώτης εκλογής.

Τα οπιοειδή πρέπει να χρησιμοποιούνται για μικρό χρονικό

διάστημα.

Όσον αφορά άλλες μορφές πρωτοπαθών κεφαλαλγιών,για τη

μεν κεφαλαλγία τάσεως συνήθως αρκεί η χρήση
1)Απλών αναλγητικών ή
2)Μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών

Θεραπεια κεφαλαλγια τασεως

Η αντιμετώπιση περιλαμβάνει κοινά αναλγητικά κατά την κρίση
και ενίοτε ειδική προφυλακτική αγωγή.

ενώ

Για την αθροιστική κεφαλαλγία χρησιμοποιείται

3)Η σουματριπτάνη(6 υποδόρια)ή χορήγηση
οξυγόνου(100%,στα 10-12 17λεπτό,για 15 λεπτά).

Θεραπεια αρθριστικης κεφαλαλγιας

Η θεραπεία είναι προφυλακτική, ξεκινά κατά την περίοδο
έναρξης των κρίσεων και διαρκεί όλο το διάστημα που
αναμένεται αυτές να κρατήσουν.

Σχολιο για την θεραπεια των πρωτοπαθων κεφαλαλγιων

Οριστική θεραπεία στις πρωτοπαθείς κεφαλαλγίες δεν υπάρχει .

Τα φάρμακα που δίνονται στοχεύουν στην μείωση της συχνότητας

των κρίσεων και στην ελάττωση της έντασης των κρίσεων
κεφαλαλγίας.
Δευτεροπαθεις κεφαλαλγιες
Στη δεύτερη περίπτωση, πέρα από την αντιμετώπιση του πόνου, ο
ιατρός καλείται να θέσει την ορθή διάγνωση, ώστε η κεφαλαλγία
του ασθενούς να αντιμετωπιστεί αιτιολογικά.

Όσον αφορά τη θεραπευτική προσέγγιση ασθενών με κεφαλαλγία,

η απόφαση ασφαλώς εξαρτάται από το είδος της κεφαλαλγίας.

Στις δευτεροπαθείς κεφαλαλγίες συνήθως γίνεται

1)Χρήση απλών αναλγητικών,
2)Μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών ή και
3)Οπιούχων, αλλά ασφαλώς μείζονα σημασία έχει η αιτιολογική
θεραπεία.

Εφόσον τα ερωτήματα αυτά απαντώνται, ο ιατρός μπορεί να

καταλήξει με σχετική ασφάλεια στο συμπέρασμα αν πρόκειται για
πρωτοπαθή κεφαλαλγία, οπότε η αντιμετώπιση του ασθενούς
περιλαμβάνει μόνο τη χορήγηση της κατάλληλης αναλγητικής
αγωγής και την παραπομπή, αν απαιτείται σε δεύτερο χρόνο, σε
νευρολόγο ή σε ιατρείο κεφαλαλγίας, για βελτιστοποίηση της
χορηγούμενης αγωγής ή αν υπάρχει υποψία δευτεροπαθούς
κεφαλαλγίας, οπότε θα πρέπει να γίνει άμεσα περαιτέρω
διερεύνηση με σκοπό την αιτιολογική αντιμετώπιση.

Πως μπορεί να μειωθεί η συχνότητα των κρίσεων

κεφαλαλγίας

Προκειμένου να μειωθεί η συχνότητα των κεφαλαλγιών χρειάζεται

α)Σταθερές ώρες ύπνου,

Β)«Οχι αργά το βράδυ»,
γ)Τακτική σωματική άσκηση,
δ)Αποφυγή κατανάλωσης καφέ, αλκοόλ,
ε)Αποφυγή καπνίσματος,
ζ)Υγιεινή διατροφή και
η)Μη κατανάλωση «ειδών περιπτέρου» δηλαδή πατατάκια,
αναψυκτικά, σοκολάτες κ.α.
Πρακτικες οδηγιες
Κεφαλαλγίες και τρόποι αντιμετώπισης
Εξαιτίας τους υποφέρουμε.

Επηρεάζουν την κοινωνική και την προσωπική μας ζωή. Ήρθε,

λοιπόν, η ώρα να τους αντιμετωπίσουμε!

Καθημερινά έχετε να κάνετε πάρα πολλά πράγματα.

Έχετε να συναντήσετε κάποιους ανθρώπους, να κάψετε καρδιές,
να παίξετε μπάλα με τους φίλους σας, ή και να παρακολουθήσετε
την αγαπημένη σας τηλεοπτική εκπομπή.

Σίγουρα δεν μπορείτε να χαραμίζετε τον πολύτιμο χρόνο σας για

να ασχολείστε με έναν πονοκέφαλο.

Δυστυχώς όμως, οι πονοκέφαλοι δεν μας ρωτάνε αν έχουμε

ελεύθερο χρόνο για να μας επισκεφτούν.

Μπορεί να εμφανιστούν ύπουλα οποιαδήποτε στιγμή.

Ένας περιστασιακός πόνος στο κεφάλι είναι κάτι πολύ

συνηθισμένο.

Ωστόσο, αν υποφέρετε από συνεχείς πονοκεφάλους, το να

ανακαλύψετε την αιτία που τους προκαλεί μπορεί να σας βοηθήσει
να βρείτε κάποια θεραπεία ή ακόμα και ένα προληπτικό μέτρο
προκειμένου να κρατήσετε μακριά τον πόνο.

Πώς να σταματήσετε τον πόνο:

• Πιείτε τσάι από πιπερόριζα ή διαλύστε πιπερόριζα σε ζεστό νερό.

Η πιπερόριζα περιέχει μια μικρή ποσότητα αντισταμινικών και

θεωρείται ότι δρα σαν αντιφλεγμονώδες.

•Να καταναλώνετε περισσότερα φρούτα και λαχανικά για να είστε

βέβαιοι ότι θα παίρνετε τις απαιτούμενες ποσότητες βιταμινών και
αντιοξειδωτικών ή, εναλλακτικά, πάρτε πολυβιταμίνες.

•Σταδιακά μειώστε την καφεΐνη για να αποφύγετε τους

πονοκεφάλους που προέρχονται από την απότομη έλλειψή της.

•Μειώστε τις τροφές που περιέχουν νιτρώδη άλατα, άλατα

θειώδους οξέος και τυραμίνη.

Το ζάχαρο του αίματος ελαττώνεται

Το να μην τρώτε τίποτα για πολλές ώρες ή να τρώτε με ασυνέπεια

ή να μην τρώτε αρκετά μπορεί να σας προκαλέσει πονοκέφαλο.

Η νηστεία επηρεάζει τα επίπεδα συγκεκριμένων

νευροδιαβιβαστών, οι οποίοι μπορούν να διαστείλουν τα αγγεία
του αίματος, κάτι που έχει σαν συνέπεια να πονάει το κεφάλι σας.

Πώς να σταματήσετε τον πόνο:

Να τρώτε τακτικά γεύματα για να είστε σίγουροι ότι το σώμα σας
παίρνει τη γλυκόζη που χρειάζεται, και να προλαμβάνετε τον
πονοκέφαλο με το να έχετε πρόχειρα κάποια υγιεινά σνακ για να
τρώτε καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.

Αφυδάτωση
Το 60% του σώματός σας αποτελείται από νερό. Άρα, όπως
μπορείτε να φανταστείτε, όταν τα κύτταρά σας θα αρχίσουν να
συστέλλονται από την έλλειψη νερού, τα αποτελέσματα δεν θα
είναι καθόλου καλά.

Αν τα κύτταρα του εγκεφάλου σας αφυδατωθούν έστω και λίγο,

θα ακολουθήσουν δυνατοί πόνοι στο κεφάλι.
Πώς να σταματήσετε τον πόνο:
Από τη στιγμή που η δίψα είναι ένα σημάδι που δείχνει ότι έχετε
αφυδατωθεί, προσπαθήστε τουλάχιστον να πίνετε νερό κάθε φορά
που διψάτε.

Το καλύτερο βέβαια είναι να πίνετε 8 με 10 ποτήρια νερό την

ημέρα, και ακόμα περισσότερο αν γυμνάζεστε. Κατά τη διάρκεια
της άσκησης, προσπαθήστε να πίνετε νερό κάθε 10 με 15 λεπτά.

Οι καθημερινές σας συνήθειες

Το να μην κοιμάστε αρκετά, να μην γυμνάζεστε αρκετά ή να
αισθάνεστε αγχωμένοι, γεμάτοι ένταση ή κατάθλιψη, είναι
πράγματα που μπορούν εύκολα να προκαλέσουν πονοκέφαλο.

Πώς να σταματήσετε τον πόνο:

Οι ενδορφίνες είναι τα φυσικά παυσίπονα του οργανισμού σας, και
μπορείτε να ανεβάσετε τα επίπεδά τους μέσα από την τακτική
άσκηση και το γέλιο.

Ζητήστε από την κοπέλα σας να δείξει έμπρακτα την αγάπη της με
το να σας κάνει ένα μασάζ στο κεφάλι και το λαιμό για να
χαλαρώσετε από την ένταση ή δοκιμάστε έναν πιο εναλλακτικό
τρόπο, όπως τον βελονισμό ή τις χαλαρωτικές ασκήσεις με βαθιές
αναπνοές.

Επίσης, μπορείτε να βάλετε μια κρύα κομπρέσα στο κεφάλι σας για
να μειωθεί ο ιδρώτας και να μουδιάσει το συγκεκριμένο σημείο για
να μην πονάτε.

Κάθεστε πολύ ώρα στο ήλιο

Η υπερβολική έκθεση στον ήλιο ή η ηλίαση μπορεί να
προκαλέσουν σοβαρή αφυδάτωση, η οποία στεγνώνει τα παλιά
κύτταρα του εγκεφάλου και φέρνει έναν δυσάρεστο πόνο.

Πώς να σταματήσετε τον πόνο:

Κάντε ένα δροσερό ντους, πιείτε πολύ νερό και προσπαθήστε να
μείνετε μακριά από τον ήλιο.

Προβλήματα στην όραση

Η υπερκόπωση των ματιών, είτε επειδή χρειάζεστε γυαλιά είτε από
μια λάθος ιατρική συνταγή, μπορεί να κουράσει τους μύες που
ελέγχουν την κίνηση του ματιού και να οδηγήσει σε πονοκέφαλο.

Πολύ σπάνια, ασθένειες των ματιών, όπως συγκεκριμένοι τύποι

γλαυκώματος, μπορούν επίσης να προκαλέσουν πόνο στο κεφάλι.

Πώς να σταματήσετε τον πόνο:

Επισκεφτείτε τον οφθαλμίατρό σας για να εξετάσετε τα μάτια σας
και αποφύγετε να κάθεστε πολλές ώρες μπροστά από την οθόνη
του υπολογιστή. Κρατήστε αυτό που διαβάζετε αρκετά μακριά από
το πρόσωπό σας και σταματήστε το διάβασμα κάθε 10 λεπτά για
να εστιάσετε σε κάτι που είναι μακριά σας.

Παυσίπονα χωρίς ιατρική συνταγή

Τα περισσότερα παυσίπονα που χορηγούνται χωρίς ιατρική
συνταγή μπορούν στην πραγματικότητα να προκαλέσουν
πονοκέφαλο αν τα παίρνετε σε καθημερινή βάση.

Αρχικά μειώνουν τον πόνο, αλλά όταν περάσει η επίδρασή τους,

αυτός επανέρχεται ακόμα πιο δυνατός, και χρειάζονται όλο και
περισσότερα φάρμακα για να τον ανακουφίσουν.
Πώς να σταματήσετε τον πόνο:
Σταματήστε να εξαρτάστε από αυτά τα παυσίπονα και δοκιμάστε
εναλλακτικές μεθόδους, όπως αλλαγές στην διατροφή σας, στον
τρόπο ζωής σας ή ομοιοπαθητικές θεραπείες.

Περιβαλλοντικοί παράγοντες
Ο συνεχής θόρυβος, η μυρωδιά από τη μπογιά ή το νέφτι και τα
λαμπερά ή εκθαμβωτικά φώτα είναι κάποιες από τις αιτίες που
μπορούν να προκαλέσουν πονοκέφαλο.

Πώς να σταματήσετε τον πόνο:

Βάλτε ωτοασπίδες αν σας ενοχλεί κάποιος θόρυβος, βεβαιωθείτε
ότι τα παράθυρα είναι ανοιχτά και ο εξαερισμός αναμμένος αν η
μυρωδιά του χρώματος πλανιέται στην ατμόσφαιρα, και φορέστε
σκούρα γυαλιά αν δουλεύετε σε περιβάλλον με λαμπερά ή
εκθαμβωτικά φώτα.

Πρέπει να επισκεφτείτε το γιατρό εάν…

Η προσπάθειά σας να ανακουφίσετε τον πονοκέφαλο μόνοι σας
μπορεί, σε κάποιες περιπτώσεις, να είναι αποτελεσματική, αλλά θα
πρέπει να συμβουλευτείτε το γιατρό σας, αν ο πονοκέφαλος:

-Συνοδεύεται από θόλωμα, μούδιασμα, απώλεια συνείδησης ή

οποιεσδήποτε άλλες ψυχολογικές ή νευρολογικές αλλαγές.

-Συνοδεύεται από πυρετό και πόνο στο λαιμό.

-Συνδέεται με έναν τραυματισμό στο κεφάλι.

-Εμφανίζεται πάντα στο ίδιο σημείο.

-Προκαλείται από την άσκηση, το βήχα, το σκύψιμο ή την

σεξουαλική πράξη.

Ξεφορτωθείτε τον πόνο

Τώρα που είστε πλέον ενημερωμένοι για τις πιο συνηθισμένες
αιτίες που προκαλούν τους πονοκεφάλους, για τις θεραπείες και τα
προληπτικά μέτρα, μπορείτε να χαρείτε τη συντροφιά των φίλων
σας χωρίς το άγχος του ξαφνικού πόνου και να βάλετε ξανά την
κοινωνική σας ζωή σε μία σειρά.