LAGOM SA KASAYSAYAN NG MAIKLING KUWENTONG PILIPINO

Panahon Bago Dumating ang mga Kastila

Mula sa simula hanggang 1565

Ang maikling kuwentong Pilipino, tulad din sa ibang kabihasnan, ay may ugat na
matatagpuan sa matandang kalinangan ng lahi. Ang unang bakas ng kuwentong Pilipino
ay naroon sa mga panliping kuwentong bayan, sa mga epiko, at sa mga alamat na taglay
ng mga pulo at mga bayan, maging tungkol sa isang lugar, sa isang punungkahoy o
maging sa pinagmulan ng lahi sa kapaniwalaang Pilipino. Mayaman ang mga Muslim sa
mga kuwentong bayang gaya ng Pus at Taman, Ang Naglahong Lungsod ng
Maglikawasa, Ubal at Battil at iba pa.
Nasa mga kuwentong bayan ang mga unang bakas ng henyong Pilipino sa pagkukuwento,
at bagamat ang mga ito ay hindi nakasulat upang maging bahagi ng isang taal na
panitikan, ay may binhi nang maaaring mapagpasimulan.
Ang Pilipinas ay marami ring mga katutubong alamat. Nariyan ang mga alamat ng
daigdig, ng lahi, ng unang babae at unang lalaki, at ng kung anu-ano pa. Sa mga ito,
mababakas na ang mga katangiang pampanitikan ay hindi banyaga sa makabagong
kuwento. Tulad ng mga kuwentong bayan, ang mga alamat ay hindi nasusulat, kundi
saling-labi lamang. Ngunit kung susuriin ang mga katutubong alamat ay mababakas natin
ang ilang katangiang pangkuwento, gaya ng iba't ibang bahagi at ng mga uri ng kuwento.
Sa alamat ng pagkakaroon ng mga lahing puti, itim, at kayumanggi ng tanyag sa Bisaya
at Tagalog, ay makikita ng bumabasa ang simula, at ang unti-unting pagtaas ng interes at
ang kasukdulan, mga bahaging matatagpuan sa isang maikling kuwento. Naroon ang
damdamin ng kawalang katiyakan na isa sa mahalagang elementong dapat taglayin ng
isang kuwentong kawili-wili.
Ang mga epiko man ay may katangian din ng isang maikling kuwento. At halos ang
bawat lipi sa Pilipinas ay may kani-kaniyang epiko gaya ng mga sumusunod: Ipugaw,
Hudhod at Alim; Ilokano, Biag ni Lam-ang; Ibaloy, Kabunian at Bendian; Bikolano,
Ibalon at Aslon; Tagalog, Kumintang; Panay-Bisaya, Maragtas at Hinilawod; Samar-
Leyte Bisaya, Haraya at Lagda; Negros-Bisaya, Hari sa Bukid; Kuyunon-Bisaya, Ronsay,
Tagbanwa ng Palawan, Dagoy at Subsud; Muslim, mga darangang gaya ng Bantugan,
Daramoke-A-Babay at Parang Sabil; Bagobo sa Mindanao, Tatutang; at Manobo sa
Mindanao, Ulagingen at Seleh.
Ang Biag ni Lam-ang ay isang epiko na kung susulatin sa prosa ay maaaring ituring na
isang kuwento sa tunay na katuturan nito. Mula sa kanyang pagsilang hanggang sa
kanyang pakikipagsapalaran laban sa kanyang mga kaaway, mula sa kanyang pangingibig
kay Ines Kannoyan hanggang sa kanyang kamatayan sa isang berkahan ay makikita ng
isang palasuri ang mga katangian ng isang kuwento sa uri (kuwento ng tauhan o
katutubong kulay) o sa bahagi (may simula, kasukdulan at katapusan).
Maaaring ituring na ang maikling kuwento ay nag-ugat bago pa dumating ang panahong
may mga Pilipinong nagsimulang sumulat nito. Ang mga unang bakas nito ay nasa ating
katutubong kultura na masasalamin sa ating mga kuwentong bayan, alamat, at epiko.
Naroon ang mga unang kuwento ng lahi, nasa bawat pulo na may lipi at may kabihasnan.

Panahon ng Pananakop ng mga Kastila

1565-1900

Nang dumating ang mga Kastila, lumitaw ang mga kuwentong hinggil sa buhay-banal,
tulad ng buhay ng mga santo at santa, o mga maiikling anekdotang ginagawang
pantulong upang madaling maunawaan ang mga sermon o pangaral sa babasahing
panrelihiyon na pinalalaganap ng simbahan.
Sa Practica del Catecesismo Romano ni Padre Pedro Lope ay pawang maiikling salaysay
ang mababasa sa ilalim ng pamagat na "Manga salitang nacacapagpapatibay sa Aral nang
mañga Cristianos." Bawat aral sa "Pitong Punong Pinagmulan ng Kasalanan," gayundin
ang bawat bahaging aral ng "Ama Namin" at iba pang dasal ay may katugmang
kuwentong ang layunin ay maipaunawang mabuti sa mga tao ang kahulugan ng mga aral
o dasal na nabanggit.
Sa panahon ng Kastila, isang kuwentong itinuturing ni Teodoro Agoncillo ang "Noche
Buena" na panghuling kabanata ng Noli Me Tangere ni Dr. Jose Rizal. Ayon sa kanya:
"Isinama ko ang isang kabanata ng Noli ni Rizal na pinamagatang 'Noche Buena' sa
katipunan ng maiikling kuwento sapagkat taglay nito ang lahat ng mga katangian ng
maikling kuwento, bukod sa ito'y maaari nang tumayong mag-isa. Ang matuwid na hindi
dapat isama ang naturang bahagi lamang ng nobela sa katipunan ng maiikling kuwento ay
hindi ko isinaalang-alang sapagkat mabuway. Una, ang 'Noche Buena' ay isang akdang
Pilipino na naglalarawan at nagbibigay kahulugan sa buhay. Ikalawa, ang pagkakasalin ni
Patricio Mariano ay tumutugon sa lahat ng pangangailangan ng mabuting pagsasaling-
wika. Kung panununtunan ang matuwid na bahagi lamang ng isang nobela ang naturang
akda, bukod sa ito'y hindi sa Tagalog nasusulat kundi sa Kastila, ay bakit kinikilalang
panitikang Ingles ang Bibliyang kung taguria'y King James Version? Bakit kinikilala ring
panitikang Ingles ang isinalin ni Fitzgerald na Rubaiyat ni Omar Khayyam? Bakit
kinikilalang klasikong Ingles ang iningles na Kempis?
Sa isang pag-aaral na pampanitikan ng may-akda, ay kanyang nasuring isa sa mga hindi
natapos na nobela ni Dr. Jose Rizal , ang "Makamisa," ang nagtataglay ng mga katangian
ng isang maikling kuwento. Ito ay may isang tauhan, si Padre Agaton ng bayan ng Tulig,
na siyang iniinugan ng kabuuan ng kuwento. Si Padre Agaton pagkatapos ng misa ay
biglang nagalit at uminit ang ulo. Yaon ay isang hiwagang gustong matuklasan ng mga
mamamayan. Maging ang pinakamalapit nitong katulong, si Aling Anday, ay sinampal.
Sa mga tao yaon ay sadyang nakatatakot na pangyayari pagkat si Aling Anday ay
itinuturing na nakalulukob kung minsan kay Padre Agaton. Nagtapos ang kuwento sa
kahiwagaan, ngunit sa kabuuan ng kuwento, sa pagpunta ni Padre Agaton sa bahay ng
dalagang si Marcela, ay mahihinuhang may pagbabagong damdaming nagaganap sa pari.
At ang pagsampal kay Aling Anday na dati'y sinusuyo nito nang labis ay isa pang
patunay.
Ang "Makamisa" ay isang kuwento ng tauhan, isang matimpi at tagong pagpapahayag ng
katotohanan na tinapos nang pabitin kung kaya't dapat hanapin ng bumabasa ang
katotohanang tiyak na naroroon sa kuwento ngunit hindi lantad.
Ang nabanggit na katha ni Rizal na nasusulat sa Tagalog ay nakatutugon sa isang
pampanitikang pamantayan, hindi lamang bilang isang kuwento kundi maging sa
makasining na pag-unawang makabago.

Panahon ng Pananakop ng mga Amerikano

1900-1941

Sa ilalim ng taguring kuwento, ang maikling katha sa Tagalog ay maituturing na

pinasimulan ni Lope K. Santos sa pahayagang Muling Pagsilang sa kanyang mga sinulat
na "Si Rosa at Rogelio" at "Ang Anak at Magulang."
Ito ay natapos nang ang maituturing na ikalawang yugto sa kasaysayan ng maikling
kuwento ay simulang lumitaw sa Panandaliang Libangan ni Patricio Mariano sa
pahayagang Muling Pagsilang na tumagal hanggang sa mga taong 1916 o 1918, nang ang
maikling kuwento bilang isang anyo ng panitikan ay magkaroon na ng sariling pitak sa
mga dahon ng pahayagan.
Dito nagsimula ang masiglang kilusang pampanitikan sa maikling kuwento sa panahon
ng pananakop ng mga Amerikano. Sumilang ang mga samahang Aklatang Bayan, Ilaw at
Panitik, at Panitikan. Sa pagtataguyod ng Aklatang Bayan, ang panitikan ay kinakitaan ng
bagong porma sa paglitaw ng mga dagli. Noong 1910 ang "Elias" ni Rosauro Almario
ang siyang napiling pinakamabuting katha sa magasing Ang Mithi.
Lalo pang sumigla ang kilusan sa maikling katha nang lumabas ang Taliba na humalili sa
Muling Pagsilang at maglathala roon ng mga kuwento sa mga dahong pang-Huwebes at
pang-Sabado. Ang "Bunga ng Kasalanan" ni Cirio Panganiban na nagwagi sa timpalak-
panitik sa Taliba noong 1920 ay isang hakbang na pampanitikan na nagbigay ng banghay
sa mga dagli na noong una'y karaniwang mga salaysay lamang. Ito na ang maituturing na
unang hakbang patungo sa pagsulat ng mga kuwentong may banghay.
Nang isilang ang Liwayway noong 1922, naragdagan pang lalo ang kasiglahang
pampanitikan. Ang mga tanyag na kuwentista noon na kinabibilangan nina Teodoro E.
Gener, Cirio H. Panganiban, Jovita Martinez, Deogracias A. Rosario na maibibilang sa
mga manunulat sa kasibulan at ang mga matatandang haligi ng panitikan gaya nina Lope
K. Santos, Carlos Ronquillo, Francisco Lacsamana, at iba pa ay nagpatuloy sa kanilang
sigla sa pagsulat. Noong 1920 si Cirio H. Panganiban ay tinaguriang "Kuwentista ng
Taon" ng Liwayway.
Makikita sa bilang ng mga mananagalog at manunulat sa panahong ito ang kadahilanan
kung bakit wastong tawaging ang panahon ng "Ilaw at Panitik" ay panahon ng
popularisasyon ng mga akda di-lamang sa mga mambabasa kundi pati sa mga manunulat.

Hindi naglaon at sa pagsulong ng maikling kuwento bilang anyo ng panitikan ay

sumilang ang mga kritiko at manunuri ng mga kuwentong nalathala na lalong nagpasigla
sa kilusang pampanitikan. Sa makasining na gawaing ito ay natampok sina Clodualdo del
Mundo at Alejandro Abadilla. Noong 1936 ay inilathala ng dalawa ang pinili nilang 25
pinakamabubuting akdang nalathala mula noong 1925 hanggang 1935 sa ktipunan ng
mga kuwento na pinamagatan nilang Mga Kuwentong Ginto.
Naghiwalay ang dalawang kritikong ito, at noong 1930 ay inilabas ni Clodualdo del
Mundo ang Parolang Ginto na kinapapalooban ng mga pinili niyang akda ng ibat-ibang
manunulat na nalathala mula noong 1927 hanggang 1929. Kabilang dito ang
"Paghahangad" ni Arsenio Afan noong 1927; "Hiwaga" ni Afan noong 1928 at "Lihim ng
Kumbento" ni Juan Rivra Lazaro noong 1929. Ipinagpatuloy niya ang pamimili at ang
mga sumusunod ang nagtamo ng karangalan sa kanyang Parolang Ginto: "Panata ni
Pilar" ni Amado V. Hernandez noong 1930; "Sugat ng Ala-ala" ni Fausto Galauran noong
1931; "Walang Lunas" ni Hernandez noong 1932; "Manika ni Takeo" ni Deogracias A.
Rosario noong 1933; "Ang Dalawang Matanda" ni Rosario noong 1934; at "Ay, Ay!" ni
Rosalia L. Aguinaldo noong 1935.
Hindi nagpalamang, si Alejandro G. Abadilla naman ay naglathala noong 1932 ng
kanyang Talaang Bughaw na kinapapalooban ng kanyang mga piling akda. Ang mga
sumusunod ang siyang pinagkalooban niya ng karangalan at kinikilalang mga akda ng
taon: "Aloha" ni Deogracias A. Rosario, 1932; "Ako'y Mayroong Isang Ibon" ni Rosario
1933; "Pusong Uhaw sa Pag-ibig" ni Iñigo Ed. Regalado, 1934; at "Pag-ibig na Walang
Kaunlaran" ni Alberto Segismundo Cruz, 1935.
Ang mga indibidwal na manunulat ay may kani-kanila ring ambag sa pagsulong ng
maikling kathang Tagalog. Noong 1939 ay inilathala ni Pedrito Reyes ang kanyang
akdana 50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kuwentista. Noong 1920 ay inilathala ni
Patricio del Rosario ang kanyang mga sinulat sa katipunang tinatawag na Puring.
Noong 1949 ay inilathala ni Teodoro Agoncillo ang kanyang aklat na Ang Maikling
Kuwentong Tagalog, 1886-1948. Ang mga sumusunod ang dalawampung manunulat at
katha na isinama ni Agoncillo sa kanyang kalipunan: "Noche Buena" ni Dr. Jose Rizal;
"Ako'y Mayroong Isang Ibon" ni Deogracias A. Rosario, "Nagbihis na ang Nayon" ni
Brigido Batungbakal; "Bahay na Bato" ni Antonio B.L. Rosales; "Walong Taong Gulang"
ni Genoveva Matute; "Bakya" ni Hernando R. Ocampo; "Ang Pusa sa aking Hapag" ni
Jesus A. Arceo; "Lupang Tinubuan" ni Narciso G. Reyes; "Uhaw ang Tigang na Lupa" ni
Liwayway A. Arceo; "Suyuan sa Tubigan" ni Macario Pineda; "Dugo at Utak" ni
Cornelio Reyes; "May Gunita pa ang mga Bulaklak" ni Jose Flores Sibal; "Sangandaan
ng Buhay" ni Florentino A. Lapus; "Maghilom ma'y Balantukan" ni Mabini Rey Centeno;
"May Buhay sa Looban" ni Pedro S. Dandan; "Biyaya ng Tag-ulan" ni Anacleto I. Dizon;
"Dahuyo ng Kalikasan" ni Cesar Francisco; "At Patuloy ang mga Anino" ni Serafin C.
Guinigundo; "Pahiwatig" ni Elpidio Kapunong; at "Kamatayan ng isang Huk" ni Olimpio
S. Villasin.
Mula noong 1932 ang Kalipunan ng mga kuwentista ay nagkaloob ng gantimpalang
medalyang ginto sa pinakamabuting kuwentista taun-taon. At sa loob ng apat na taong
pamimili, ang mga sumusunod na akda at manunulat ang napatampok: "Wala nang
Lunas" ni Amado V. Hernandez noong 1932; "Aloha" ni Deogracias A. Rosario noong
1933; "Sugat ng Alaala" ni Fausto J. Galauran noong 1934; at "Ay! Ay!" ni Rosalia L.
Aguinaldo noong 1935.
Noong 1935 itinatag ang samahang Panitikan. Upang gawing madula ang kanilang
paghihimagsik sa matandang panitikan, pinangunahan ng ilang haligi ng samahang ito
ang pagsunog ng mga obra sa Plaza Moriones, Tundo, noong 1940. Ngunit ng kilusang
ito ay may layon lamang bakahin ang panunupil sa pagyabong ng mataas na uri ng
panitikan ng mga komersyal at mapang-aliw na publikasyon.
Nang panahon ding ito itinatag ni Antonio B.L. Rosales ang Ilaw ng Bayan. Isinabalikat
ng samahang ito ang pumipili ng mga tampok na kalipunan ng maiikling kuwento.
Ngunit pagkatapos niyon, ang Ilaw ng Bayan ay tuluyan nang namatay.

Panahon ng Pananakop ng mga Hapones

1941-1944

Ang panahon ng pananakop ng mga Hapones sa Pilipinas ay itinuturing ng marami na

pinakagintong panahon ng maikling kuwentong Pilipino. Sa panahong ito ay kinakitaan
ng mga katha sa Pilipino ang mga dati'y manunulat ng Ingles, bagaman ang ilan ay
nagpapalagay na ang karamihan sa kanilang sinulat na nalathala sa wikang sarili ay mga
saling-wika lamang, sapagkat pagkatapos ng digmaan, ang mga ito ay hindi na muling
sumulat sa wikang katutubo.
Sumigla ang kilusan sa kuwento sa wikang sarili dahil sa paghihigpit ng mga Hapones sa
wikang Ingles. Napilitan ang mga Pilipinong manunulat sa sariling wika sumulat. Utang
sa mga Hapones kung gayon ang sumandaling pagtutuon ng pansin ng mga Pilipinong
manunulat sa panitikang katutubo.
Noong 1944 ang Liwayway sa pamamatnubay ni Kinichi Ishikawa ay nagtalaga ng isang
lupon na binubuo nina Agustin C. Fabian, Francisco B. Icasiano, Jose Esperanza Cruz,
Arsenio R. Afan, Antonio B. L. Rosales, Clodualdo del Mundo, Buenaventura C. Medina,
at Teodorico C. Santos upang piliin ang 25 "pinakamahusay na akda ng taong 1943."
Ipinasuri ang mga akdang napili sa mga pantas at paham ng Surian ng Wikang Pambansa
na binubuo ng "tatsulok" na sina Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaseda, at Iñigo Ed.
Regalado. Pagkatapos ng matamang pagmumuni-muni ng tatlong haring mago ng
panitikan, pinagkalooban ang "Lupang Tinubuan" ni Narciso G. Reyes, ang unang
gantimpala; ang "Uhaw ang Tigang na Lupa" ni Liwayway A. Arceo ng pangalawa; at
ang "Lungsod, Nayon, at Dagat-dagatan" ni N.V.M. Gonzales ng pangatlo. Ukol sa
"Suyuan sa Tubigan" ni Macario Pineda, na ayon na rin kay Narciso G. Reyes ay siyang
dapat na magkamit ng unang gantimpala, ang tatlong haring mago ay nagpabuntot-wika
na umano'y hindi raw kuwento kundi isa lamang potograpiya---isang kuru-kurong
tinawaran ni Pineda hanggang sa ipagkasakit nang malubha.
Ang mga sumusunod na kuwento ang bumubuo sa kalipunan ng naturang aklat: "Lupang
Tinubuan" ni Narciso Reyes; "Uhaw ang Tigang na Lupa" ni Liwayway A. Arceo;
"Lungsod, Nayon, at Dagat-dagatan" ni N.V.M. Gonzales; "Sumikat ang Araw" ni
Gemiliano Pineda; "Dugo at Utak" ni Cornelio Reyes; "May Umaga pang Daratal" ni
Serafin Guinigundo; "Mga Yabag na Papalayo" ni Lucia A. Castro; "Madilim pa ang
Umaga" ni Teodoro Agoncillo; "Tabak at Sampagita" ni Pilar R. Pablo; "May Uling sa
Bukana" ni Teo B. Buhain; Ikaw, Siya, at Ako" ni Brigido Batungbakal; "Bansot" ni
Aurora Cruz; "Bahay sa Dilim" ni Alfredo Ma. Enriquez; "Ang Tao, Ang Kahoy, at Ang
Bagyo" ni Aristeo V. Florindo; "Nagmamadali ang Maynila" ni Serafin Guinigundo;
"Unang Pamumulaklak" ni H.R. Ocampo; "Mga Bisig" ni Amado Pagsagjan; "Sinag sa
Dakong Silangan" ni Macario Pineda; "Mga Diyos" ni Justiniano del Rosario; "Luad" ni
Gloria Villaraza; "Suyuan sa Tubigan" ni Macario Pineda; "Kadakilaan sa Tugatog ng
Bundok" ni Brigido Batungbakal; "Paghihintay" ni Emilio Aguilar Cruz; at "Ibon mang
may Layang Lumipad" ni Amado Pagsangjan.

Panahong Kontemporaryo
Mula nang 1944 hanggang sa kasalukuyan

Pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, nagpatuloy ang panitikang sarili sa

pagbabagong tatag. Hindi makakailang ito ay isinagawa ng ilang mga babasahing
nagpatuloy pagkatapos ng digmaan. Kabilang sa mga babasahing ito ang Liwayway,
Ilang- Ilang ni Iñigo Ed Regalado at ang Bulaklak na muling itinatag ni Jose L. Santos
noong 1947.
May iba pang babasahing nangagsilitaw ngunit hindi nagsipagtagal gaya ng mga
sumusunod: Malaya ni Teodoro Agoncillo; Sinag-Tala ni Clodualdo del Mundo;
Kayumanggi ni Alejandro Abadilla; Saga-Saga ni Pedro Reyes Villanueva; Pag-asa ni
Jacinto de Leon; Paruparo ni Clodualdo del Mundo, at Hiwaga ni Antonio B. Rosales.
Sa mga magasing naturan, ang Malaya ni Agoncillo at Sinag-Tala ni del Mundo ang
nakatulong nang malaki sa larangan ng panitikan at nakapaghatid sa ilang manunulat sa
kanila ngayong kinaroroonang tugatog.
Sa hanay ng mga manunulat, ang dalawang natampok noong 1947 dahil sa kanilang
pagtatamo ng gantimpala ay sina Pedro S. Dandan sa kanyang "At Nupling ang Lunti ng
Halaman" at Teo S. Baylen sa kanyang "Umigkas ang Bitag".
Ang mga manunulat at ang panitikan sa larangan ng maikling katha ay sumulong at
lumusong dahil sa mga taong malaki ang hangaring mapaunlad ito bilang isang
mahalagang bahagi ng panitikang pambansa. At diyan ay sama-sama ang mga kuwentista
na may malasakit mapayabong ang kanilang sining at ang mga kritiko ng maikling
kuwento.
Sa mga nangaunang kritiko ay nangunguna sina Alejandro Abadilla at Teodoro A.
Agoncillo na bukod sa pagiging manunuri ng kalinangang pampanitikan ay nagpalimbag
pa ng mga aklat ukol sa maikling katha. Noong 1947 ay inilathala ni Abadilla ang aklat
niyang Mga Piling Katha ng Taong 1947-1948. Ipinagpatuloy ni Abadilla ang pamimili sa
kanyang "Talaang Bughaw". Noong 1951 ay nagbunga ng mayamang ani ang ginawang
pamimili at panunuri ni Abadilla. Kabilang sa mga pangunahin sa kanyang pinili ang mga
sumusunod: "Kuwento ni Mabuti" ni Genoveva Matute; "Mabangis na Kamay, Maamong
Kamay" ni Pedro S. Dandan; "Buwan, Planeta, at mga Bituin" ni Elpidio P. Kapulong. Sa
tatlong pangunahin, ang "Kuwento ni Mabuti" ang itinanghal na katha noong 1951.
Sa bagong panahon ng maikling katha ay may mga kritiko ring sumilang at napadagdag
sa mga dating tanod ng panitikan. Ang marami sa mga kritikong ito ay mga manunulat sa
Ingles at nagkaroon ng interes na magsuri sa mga kuwento at panitikang Pilipino. Sa mga
ito ay nangunguna sina Dr. Epifanio San Juan, Jr., Gng. Patricia Melendez Cruz ng UP,
Dr. Bienvinido Lumbera ng Ateneo, Nick Joaquin at Rogelio Ordoñez ng Philippine Free
Press.
Bukod sa pagsasalin sa Ingles ng iba't ibang katha mula sa Pilipino, si San Juan ay
patuloy na sumusulat sa iba't ibang aspeto ng panitikang sarili. Sa kanyang Brown
Heritage, tinalakay ni Lumbera ang kaunlaran ng panitikang Pilipino at ang ilang
pangunahing kathang Pilipino. Si Nick Joaquin sa likod ng sagisag na Quijano de Manila
ay sumulat ng mga mapanuring artikulo ukol sa panitikang Pilipino, gayang kanyang mga
lathalaing "The Cream of the Crop" na nalathala sa Philippine Free Press noong Hunyo
18, 1966 at "Summer and Reprise" sa magadin ding iyon noong Marso 1969. Sa
dalawang artikulong nabanggit ay tinalakay niya ang kalagayan ng panitikang Pilipino.
Sa huling artikulo, kanyang pinuna na ang panitikang Tagalog ay hindi pa nakaalis sa
mga bahaging tungkol sa mga kababalaghan. Naipahayag ng nasabing artikulo hindi ang
katotohanan hinggil sa panitikang katutubo kundi ang hindi lubos na kaalaman ni Joaquin
tungkol sa tunay na katayuan ng pagsulong ng panitikang sarili. Si Gng. Cruz ay patuloy
sa pagsulat ng kritisismo sa mga maikling kuwento na nalalathala sa mga diyurnal sa UP.
Sa kanyang pitak na Tinig sa Philippine Free Press ay walang patumanggang nilabanan
naman ni Ordoñez ang masamang impluwensya ng mga manunulat na kabataan, malimit
niyang makabangga ang mga matatandang tinali sa panitikan gaya nina del Mundo at
Mars Ravelo.