ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

KAGABI, matapos ang halos kalahating araw kikimbul-kimbol na katulong na si Bebang

na pakikipagpulong, pakikipagtawaran at na dose anyos pa lamang yata nang
magsimulang maglingkod sa mga Riego de
pakikipagsigawan sa mga opisyales ng
Dios nang ang amo niyang si Miguelito —
unyon sa pabrikang iyon ng tabakong pag- kilala ngayon sa daigdig ng negosyo
aari ng pamilya Riego de Dios, bilang Don Miguel na — ay kinse anyos
naman. Nagpakuha ito ng isang kopita,
nagmumurang umuwi ang kanyang amo, hindi
malamig na tubig at isang boteng Dom
nagdaan sa paborito nitong mamahaling Perignon, tatlong ulit na mabilis na
otel sa tabing dagat ni sa pangmayamang lumagok, at biglang nagtungayaw nang
mabungaran sa napakalaking telebisyon ang
kapihan sa Malate upang maghanap ng
panggabing balita tungkol sa naganap na
babaing makakapiling nito sa loob ng demonstrasyon sa Mendiola ng libu-libong
ilang oras o sa buong magdamag. Kahit mga manggagawang idinadaing ang kahirapan
sitenta anyos na, binata pa rin ito, ng buhay at miserable nilang kalagayan
kaya humihingi ng dagdag na sahod na P125
malakas pa rin at matikas ngunit waring bawat araw.
takot mag-asawa, kaya parang nasisiyahan “Punyeta! Mga b’wisit!” Umalingawngaw ang
na at hindi nagsasawa sa saglit na mataginting na tinig ni Don Miguel sa
kabuuan ng salas, naglagos hanggang sa
pakikipagrelasyon sa kung sinu-sinong
kusina, kaya nagmamadaling bumalik ang
babae na, kalimitan, pinakamatagal na ang katulong na si Bebang, nilalamulamukot
isang linggong pakikipagkalantarian. ang puting uniporme sa bandang tiyan at
waring bariles na mabubuwal.
Ikinatuwa niya ang pag-uwi agad nito “Bakit po?”
sapagkat tiyak niyang hindi siya “Tonta! Di kita tinatawag,” halos sairin
pipiliting magtrabaho, di gaya kung nito ang lamang alak ng kopita. “Ano pa
nagbubumabad ito hanggang madaling-araw ang gusto nila? Mabuti nga, may trabaho
sa mga lugar na palipasan ng oras at aliw pa sila.”
at pasyalan ng mga babaing mababango, “Sino pong sila?” parang naguguluhang
makikinis, husto sa tindig at sukat, at tanong ng namumutlang si Bebang.
waring mahihiyang lapitan ni kausapin ng “Letse… di kita kinakausap.” Muli nitong
karaniwang mga lalaki lamang na kukulu- sinalinan ng Dom Perignon ang kopita at
kulo ang tiyan at walang maipagyayabang parang walang anumang tinungga.
na kayamanan at kapangyarihan. Kung Napangalahati ng kanyang amo ang lamang
maaari nga lamang, ayaw na niyang alak ng bote, at bigla siyang kinabahan
paglingkuran ang kanyang amo sapagkat nang magtungo ito sa banyo, matagal na
mahaba-haba na ring panahon ang kanyang naligo, nagsabon nang husto at,
ipinagtrabaho anumang oras nitong pagkatapos, kinuha ang paboritong
magustuhan, araw man o gabi, katanghalian pabangong Bulgari, winisikan ang leeg,
man o madaling-araw, o kahit dapat na maging ang dibdib at umuusling tiyan.
muna siyang magpahinga para manumbalik Naisip niyang baka siya piliting
ang sigla niya’t lakas na matagal nang magtrabaho, gaya noong di na mabilang na
hinuhuthot at kinakatas. araw at gabi na para siyang minerong
Pagpasok na pagpasok ng kanyang amo sa paulit-ulit na palulusungin at paaahunin
maluwang, alpomprado at naiilawan ng sa makipot, madilim, malalim at
aranyang mula pa sa Paris na salas ng maalingasaw na lugar na iyon na
mansiyong iyon sa Forbes Park, agad ikinaiigting ng mga ugat ng kanyang leeg,
nitong tinawag ang pandak, mataba at ikinapupula ng kanyang ulo sa galit,
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

ikinababaligtad ng kanyang sikmura husto sa mga matador, lalo na kay Antonio

hanggang sa tuluyan siyang masuka at Ordonez na naging paborito rin ng mga
manlupaypay sa sobrang hirap ngunit, sa artistang sina Orson Welles at Rita
kabilang banda, para namang nasa glorya Hayworth, at nagsusumigaw sila at
si Don Miguel at siyang-siya sa ipinagawa masigabong pumapalakpak kapag nalulugmok
sa kanya. na ang sumisingasing na toro dahil sa
Kailan nga ba nagsimula ang kanyang ulos ng matalim na espada. Nalahiran
kalbaryo? diumano ng ugali ni Hemingway si Don
Malabo at pira-piraso na ang mga gunita Segismundo, naging mainitin ang ulo,
noong anim na taon pa lamang ang edad ni naging medyo barumbado, naging lasenggo
Miguelito – ngayon nga’y si Don Miguel na at bohemyo.
– ngunit malinaw niyang natatandaan ang Wala pa silang isang taong kasal ni Donya
kasaysayan ng pamilya Riego de Dios Flordeliza, isang matipuno, matikas,
sapagkat, matapos ang marangyang hapunan dalawampu’t pitong taon lamang ang edad
habang tumutugtog sa ponograpo ang at gupit-Alponsinong binatang Pranses ang
maindayog na mga awiting Kastila, malimit nilang bisita, nag-aalok kay Don
nakaugalian na nilang pag-usapan ang Segismundo ng kung anu-anong negosyo,
pinagmulan ng semilya ng pamilya sa ginagabi sa pakikipagkuwentuhan sa mag-
beranda ng lumang mansiyong iyon sa kalye asawa kahit pilipit ang gramatika sa
Arlegui sa Quiapo, at waring hindi iyon wikang Kastila ngunit sapat naman para
pinagsasawaang sariwain noon upang maunawaan ng kausap hanggang, nang
ipagmalaki marahil na hindi sila malaon, nagbubumabad ito doon lalo na
karaniwang Indio lamang kundi dumadaloy kung wala si Don Segismundo at kasama ni
sa kanilang mga ugat at puklo ang dugo ng Hemingway sa mga panggabing aliwan ng mga
isang taal na peninsulares. buhay bohemyo.
Bantog na bantog noon diumano ang ama ni Nagulat na lamang ang alta sosyedad ng
Miguelito – si Don Segismundo Manuel Andalucia nang isang umaga, parang apoy
Riego de Dios y Echevarria – sa mataas na sa talahibang kumalat ang balitang nag-
lipunan ng Andalucia, hindi dahil sa alsa balutan si Don Segismundo, iniwang
kagandahang lalaki sapagkat sa edad pa humahagulhol ang magandang asawa na
lamang na tatlumpong taon, bahagya na muntik nang mahulog sa marmol na hagdan
itong nakakalbo, medyo usli na ang tiyan, nang ipagtulakan at tadyakan niya habang
muntik nang matawag na pandak batay sa yumayakap sa kaliwa niyang hita at
karaniwang taas, at bilugang parang buwan nagmamakaawa. Saglit na nanatili sa
ang malamang mukha ngunit, sa kabilang Andalucia si Don Segismundo matapos iwan
banda, hinabul-habol ito at inambisyong ang asawa, nagpalikwad-likwad sa mga
maangkin ng naggagandahang mga senyorita bahay-aliwan at mamahaling mga otel at,
dahil sa pinakaimportanteng katangian – kalimitan, kasa-kasama at kainuman si
ang labis na kayamanan. Hemingway.
Bago pinakasalan ni Don Segismundo ang Hindi naglipat-buwan, isang prayleng
pinakamagandang senyorita sa Andalucia – matagal na namalagi at yumaman nang husto
si Donya Flordeliza Luz Montealegre y sa Pilipinas ang nagbalik sa Espanya,
Mercader na kamukhang-kamukha diumano ng hindi sinasadyang nakausap si Don
inimbentong larawan ni Birheng Maria at Segismundo, ipinagyabang kung paano niya
may katawang mala-Venus de Milo – naging naloko ang maraming Indio habang
kaibigan pa nitong matalik ang bantog na pinalalaganap ang Katolisismo at ang mga
manunulat na Amerikanong si Ernest aral ni Kristo, lalo na ang linyang
Hemingway at nakahumalingan nilang manood “mapapalad ang maralita at mapapasakanila
ng mga corrida de toros, humanga nang ang kaharian ng langit” o “madali pa para
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

sa isang kamelyong makapasok sa butas ng Don Segismundo kay Petra Baterina na

karayom kaysa sa isang mayaman sa pinto beynte kuwatro anyos na noon, matingkad
ng langit.” At, ilang araw mula noon, na kayumanggi gaya ng maraming Ilokana,
tuluyang iniwan ni Don Segismundo ang mga limang piye at isang pulgada ang
Andalucia at sumakay ng barkong papuntang taas, medyo pango, matulis ang baba, at
Pilipinas. halatang tabain lalo na kapag nanganak
Naging interesado si Don Segismundo sa na. Natural, si Don Segismundo na ang
industriya ng tabako sapagkat mahal na lubos na namahala sa dalawang libong
naibebenta sa Europa ang mga produkto ektaryang lupaing minana ni Petra,
nito, sigarilyo man o abano o maging pinatamnan niya agad iyon ng tabakong
maskada, at nang mabalitaan niyang sa mula pa diumano ang binhi sa Cuba
Vigan at sa iba pang panig ng Ilokos ang hanggang makapagtayo sila ng pabrika sa
malalawak na taniman, agad niyang Marquez de Comillas sa Maynila at mabili
pinuntahan ang kura paroko doon – si ang mansiyong iyon sa Arlegui na, noong
Padre Ramon Labrador, isa ring 1935, sa kabila ng dalawampu’t isang taon
peninsulares na gaya niya ngunit hindi nang pagsasama, at hindi na nga
taga-Andalucia kundi mula sa Catalonia at inaasahang magkaanak pa sa edad na
kahit apat na taon pa lamang kuwarenta’y singko na, biniyayaan sa
nanunungkulan sa Vigan, may daan-daan wakas ng diumano’y mahabaging Diyos – at
nang ektaryang lupain doon, may matatapat itinuring pa ngang milagro ng mga
na katiwala at masisipag na magsasakang relihiyoso — si Donya Petra ng isang
sanay na sanay magtanim ng tabako at malusog na sanggol na mestiso na walang
mangalaga sa mga iyon laban sa nakuha ni mata sa ina kundi sa lakas
mapaminsalang mga insekto, hanggang marahil ng dugong Kastila ni Don
anihin at patuyuin ang mga dahon at Segismundo, mahihirapang paniwalaang ang
iluwas sa Maynila. ina’y isang taal na Ilokana. Iyon nga si
“Bakit bibili ka pa ng lupa? Gamitin mo Miguelito, ngayo’y Don Miguel na
ang iyong pagka-Kastila,” nakangising kahalubilo ng mga Zobel de Ayala, ng mga
sabi ni Padre Labrador nang nagpapahanap Soriano y Cia, at kung sinu-sino pang
si Don Segismundo ng mga isandaang kilala sa daigdig ng malalaking
ektarya upang makapagsimula siya sa kapitalista.
naturang industriya. “May isang dalagang Hindi na niya matandaan ngayon kung
India dito, debotong Katoliko, at kailan paano, mulang Andalucia, dalawang
lamang, nakamana ng mga dalawang libong nakababatang kapatid na babae ni Don
ektarya nang gilitin ni Kamatayan ang Segismundo ang biglang dumating sa
leeg ng kanyang ama. Pagkatapos ng mansiyon sa Arlegui, doon na nanirahan at
agunyas, maaga tayong maghapunan. naging katuwang sa pagpapatakbo ng
Papasyalan natin at ipakikilala kita. negosyo ng pamilya Riego de Dios. Bago
Alam kong gustung-gusto niyang makapag- ibinalik ng Amerika noong Hulyo 4, 1946
asawa ng isang Kastila batay sa malimit ang inagaw nitong kasarinlan ng
niyang ikumpisal kapag mayroon siyang Pilipinas, magkasunod na namatay sina Don
pinagnanasaan.” Tumaginting sa kumbento Segismundo at Donya Petra at naiwan sa
ang halakhak ng kura paroko. kalinga ng dalawa niyang Espanyolang tiya
Wala pang dalawang linggong nagpabalik- ang labing-isang taong gulang pa lamang
balik si Don Segismundo sa malaking na si Miguelito, gayundin ang
bahay-Kastila ng pamilya Baterina sa pagpapatakbo sa industriya ng tabako ng
Vigan at nang buwang ding iyon, kahit may pamilya. Sa mga tiya nga ni Miguelito,
iniwan siyang asawa sa Andalucia, pagkatapos ng marangyang hapunan, malimit
magarbong ikinasal ni Padre Labrador si niyang marinig ang paulit-ulit na
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .
ikinukuwento ng mga ito na kasaysayan ng
semilya ng pamilya sa harap ng parang
namamalikmatang si Miguelito at, sa
kabilang banda, waring iniiwasan ng mga
iyong banggitin man lamang ang pamilya
Baterina.
Hindi na rin malinaw sa kanya nang umalis
na sa mansiyon sa Arlegui ang dalawang
tiya ni Miguelito nang ito na ang
nagpapatakbo ng negosyo sa edad na beynte
y kuwatro, kung nagsipag-asawa pa o
nagpakatandang mga dalaga dahil isinusuka
noon pa man ang mayayamang binatang Indio
na hindi miminsang umaali-aligid sa mga
ito. Hindi niya rin alam kung bumalik ang
mga iyon sa Andalucia at doon na hinintay
ang pagkaubos ng hininga sa piling ng mga
kapwa peninsulares na mahilig magpasiklab
sa alta sosyedad at waring ang dugong
dumadaloy sa kanilang mga ugat, pusod at
puklo ang siya lamang natatanging dugong
bughaw sa daigdig ng diumano’y mga
maharlika.
Kailan nga ba siya nagsimulang maglingkod
kay Don Miguel?
MALIWANAG ang nakalilito niyang kabataan
sa piling ni Miguelito, gayundin ang
paulit-ulit at nakapanlulupaypay niyang
pagtatrabaho nang magbinatilyo na ito
hanggang sa kasariwaan ng sigla ng
katawan at daluyong ng mainit na dugo sa
singit at puson at, ngayon na lamang,
dala na rin marahil ng edad at lumipas na
sulak ng damdamin, malimit na siyang
makapagpahinga at nagagawa na niyang
tanggihan si Don Miguel kapag pinipilit
siyang magtrabaho kapalit ng mga mura at
insulto at, kahit sakalin pa siya nito, o
ipasakal sa kasama nito, nagagawa niyang
payapain ang sarili, iniwawaksi ang galit
sapagkat, batay sa kanyang karanasan,
tuwang-tuwa ang kanyang amo kapag siya’y
galit na galit dahil agad na
napagtatrabaho at napipilit pasukahin
kahit namimilipit at mawalan ng ulirat sa
hirap.
Ngayon niya lamang nauunawaan ang kanyang
kalituhan sa panahon ng kamusmusan ni
Miguelito. Noon, labis niyang ipinagtaka
kung bakit kailangan pang hiwain ang
kanyang balat malapit sa ulo para
makapanungaw siya at makita ang munti
niyang daigdig. Bumunghalit ng iyak si
Miguelito nang hinihiwa siya, at
tumahimik lamang nang bendahan na ang
kanyang sugat. Ilang araw din siyang
nakabenda noon pero, tuwing umaga,
nilalanggas naman ang kanyang sugat,
pinapalitan ng benda hanggang sa tuluyang
mangati-ngati, matuyo at maghilom.
Nang magsimulang mag-aral si Miguelito sa
elementarya ng Ateneo de Manila, malimit
itong manghabol ng suntok o mambato kaya
kapag tinutuksong malaki ang kanyang
alaga – siya nga na hindi makahiwalay at
kakambal na ng kanyang amo saanman ito
magpunta. Hanggang maaari, pilit siyang
itinatago ni Miguelito, ayaw ipakita
kaninuman, at nasusulyapan niya lamang
ang kanyang mga kauri sa loob ng mga
kubeta sa Ateneo kapag halos sabay-sabay
silang pinasusuka ng madilaw-dilaw na
likido ng kani-kanilang amo.
Magaan lamang ang kanyang trabaho noon,
iyon lamang, ang sumuka ng madilaw na
tubig anumang oras magustuhan ni
Miguelito ngunit, nang trese anyos na ang
kanyang amo, labis niyang ikinagagalit
kapag nilalaru-laro siya, hinihimas sa
ulo, lalo na kapag lihim na binubuklat ni
Miguelito sa loob ng nakapinid na kuwarto
ang ilang de kulay na magasing itinatago
nito sa ilalim ng kama. Sinasakal siya
habang nilalaro nang husto, masidhing
hinihilang pataas-pababa ang kanyang
balat sa may leeg, hanggang maramdaman
niya ang pagpupuyos ng damdamin at waring
pagbaligtad ng kanyang sikmura, at bigla
siyang masusuka, manlalambot na waring
pagod na pagod kasabay ang impit ngunit
nasisiyahang daing o halinghing ng
kanyang amo.
Malimit nang gawin iyon ni Miguelito,
dalawang beses, kung minsa’y tatlo sa
isang araw, lalo na kapag binubuklat ang
nakatagong magasin o sa mga pamamasyal,
nakakakita ito ng makinis na binti’t
lampas-tuhod na palda sa simbahan man
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

kung Linggo o sa mga mamahaling ulo at ikapanigas ng kanyang kalamnan.

restawrang paboritong kainan ng mayayaman Alam niya, batay sa nakasusuklam niyang
kasama ang mga anak na dalagitang mga karanasan, waring hindi
mababango’t makikinis, mahilig sa pinagmamalasakitan ng kanyang amo ang
maarteng pagbungisngis, at sinasadya kanyang kalusugan. Para siyang minerong
yatang ipakita ang maputing mga hita lusong-ahon, dahan-dahan sa simula,
kapag napapansing pinagmamasdan sila ng ngunit aapurahin kung malaon, sa madilim,
mga binatilyong hindi mapakali sa upuan makipot, malalim at maalingasaw na butas
at nanlalaki ang mga mata sa katititig sa na iyon. Patitigilin nga lamang siya ng
kanila. Kung noon, ikinagagalit ni kanyang amo kapag bumaligtad na ang
Miguelito kapag tinutuksong malaki ang kanyang sikmura at tuluyan siyang
kanyang alaga, buong kayabangan namang masuka’t hindi na makagulapay. At ano
ipinagmamalaki na siya nito sa mga lamang ang kanyang pabuya? Ang paliguan
kabarkada, sinasabing hindi siya basta- at sabunin nang husto matapos ang walang
basta at tiyak na mananalo kung may habas na pagtatrabaho?
paligsahan ng mga batuta. Sa kabilang banda, labis niya namang
Natiis pa niya ang gayong trabaho, ang ikinatatakot kapag naligo nang husto ang
laru-laruin at galitin siya, saka kanyang amo kahit hindi pa siya
madaliang pasukahin ngunit, nang lubusang nakapagtatrabaho, magwiwisik ito ng
magbinata na si Miguelito at magbumabad pabango, magsesepilyo’t magmumumog ng
sa mga panggabing aliwan, makisalamuha sa pampabango din ng hininga at sa dinami-
piging at handaan ng mga mayayaman at dami ng mga damit na pamporma,
makahalubilo ang naggagandahang mga nakakailang sukat-palit bago
kababaihan, sumidhi ang daloy ng makapagpasiya kung ano ang tuluyang
umaalimpuyo nitong dugo sa puson at, sa isusuot. Paulit-ulit na kakausapin siya,
bawat gabi, isinasabak siya sa trabaho ipagdidiinang huwag siyang ipapahiya sa
at, kalimitan, madaling-araw na kung siya kanyang makakasama sa magdamag kaya
man ay pinagpapahinga, lupaypay sa hirap kailangan niyang pagbutihin ang
at halos hindi na makagulapay at nakagawiang ipagawa sa kanya. Kapag
manunumbalik lamang ang kanyang lakas gayon, natitiyak niya, matagal ang oras
kapag naligo na ang kanyang amo at ng kanyang trabaho. Naroroong matagal na
sabunin siya nang husto saka magana at dila-dilaan ng kasama nito ang kanyang
saganang mag-aalmusal sa primera klaseng ulo at wala siyang magawa kundi magalit
otel na naging lunduyan ng maligayang kahit pilitin niyang payapain ang
daing ng magdamag. damdamin. Naroroong sakal-sakalin siya
Ayos lamang naman sana sa kanya kung hanggang sa halos hindi na siya makahinga
pinagtatrabaho man siya ng kanyang amo hanggang tuluyan siyang itulak papasok sa
pero, nang malaon, tumimo sa kanyang entrada ng minahan, at magsisimula na nga
kamalayan ang miserable niyang kalagayan. ang waring walang katapusan niyang
Anumang oras na gustuhin nito, kalbaryo ng pag-aahon-lusong, ang pag-
katanghalian man, hatinggabi man o igting ng kanyang mga ugat, ang
madaling-araw, puwede siyang piliting panginginig ng kanyang kalamnan at, sa
sagad-sarang magtrabaho hanggang wakas, ang pabugso niyang pagsuka na
manlupaypay siya sa hirap. Masakit nga na waring saglit niyang paglaya sa buhay-
kahit dapat na oras na ng pagtulog at busabos sapagkat matagal-tagal siyang
pamamahinga, bigla siyang patatayuin at makapagpapahinga ngunit, kung minamalas,
hindi niya maiwasang labis na magalit at kahit kababalik lamang ng kanyang lakas,
maghimagsik na halos ikabalatay ng mga biglang-bigla siyang pababangunin ng
litid niya sa leeg, ikapula ng kanyang
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

kanyang amo upang piliting muli na namang nang pagkakataong iyon, malakas na
magtrabaho. punyeta at punyeta ang laging lumalabas
Sa buong panahon ng kasiglahan ng kanyang sa bibig ng kanyang amo habang pigil na
amo hanggang unti-unti na itong humahagikhik ang kapiling nito.
nakakalbo, miminsan niyang inakala na Gayunpaman, bihirang-bihira na, may
pinagmamalasakitan din siya nito nang pagkakataong saglit siyang nagagalit
isang gabi, mula sa isang sikat na ngunit mabilis din naman siyang
kapihan sa Malate, pinilit isama ni Don nanlalambot kahit kalulusong lamang at
Miguel sa silid ng isang otel – katumbas hindi pa sumusuka sa maalingasaw na butas
marahil ng pabuyang kinse mil pesos – ang na iyon na lalong ikinaiinis at
isang babaing mestisahin, makinis, ipinanggagalaiti ni Don Miguel.
balingkinitan, may naghuhumindig na Kahit hindi na niya magawa ngayon ang
dibdib, halatang wala pang dalawampung dating trabaho, hindi pa rin nagsasawa si
taong gulang at maituturing nang apo ng Don Miguel sa pagpapalipas ng oras sa
kanyang amo kung ito’y hindi natakot mag- paborito nitong primera klaseng mga lugar
asawa’t magpamilya. Kung udyok ng babae o aliwan kung saan walang itulak-kabigin sa
hindi, noon lamang siya maingat na mga babaing nag-aagawang maupo sa tabi
sinuotan ng kapote ng kanyang amo bago nito. Waring nasisiyahan na lamang ngayon
pinalusong at pinagtrabaho sa maalingasaw si Don Miguel sa pakikipag-usap at
na minahan ngunit, matapos ang paulit- paghimas-himas sa mga iyon at, kung isama
ulit, paulit-ulit na paglulusong-ahon, man sa kuwarto ng isang otel, milagro ng
laking gulat naman niya nang sa mismong mga milagro kung mapilit siyang saglit na
mukha niya naman sumambulat ang gustung- magtrabaho. Uuwi tuloy si Don Miguel na
gustong ipasuka sa kanya ni Don Miguel. mainit ang ulo at, bago mananghalian,
Nasabi niya tuloy sa sarili: mabuti pang pupunta agad sa opisina nito sa pabrika
hindi na siya sinuotan ng kapote. ng tabako, gagala sa planta at bubulyawan
MATAGAL na niyang pinaghihimagsikan ang ang sinumang trabahador na tatamad-tamad
gayong buhay, ang busabos niyang diumano at hindi ayos ang ginagawa.
kalagayan sa mahabang panahon ng “Kung tinatamad kayo, umuwi na kayo!
paglilingkod kay Don Miguel at nang Huwag na kayong babalik. Punyeta.”
magsimula itong tumuntong sa edad na Malimit nitong isalubong sa mga
sisenta y singko hanggang ngayong sitenta trabahador, lalo na nga kung noong
na, saka niya lamang unti-unting nagdaang gabi, hindi siya nito napilit
naipadama sa kanyang amo ang tahimik magtrabaho at mapasuka.
niyang pagpoprotesta. May mga sandaling Sa pabrikang iyon ng tabako ng mga Riego
kahit ano ang gawin ni Don Miguel – de Dios, si Don Miguel ang Diyos at may
pahiran man siya sa ulo at katawan ng hawak ng buhay at kapalaran ng mga
kung anu-anong krema, laruin man siya o manggagawa doon. Noong una, kapag napag-
ipalaro, padila-dilaan man ang kanyang initan ang sinumang trabahador, lalo na
ulo, sakal-sakalin at hilahin pataas- ang mga umaangal sa suweldong dapat
pababa ang balat sa leeg – nananatili matagal nang naumentuhan dahil lumolobo
siyang nakayuko lamang at hindi ang presyo ng mga bilihin at sobra-sobra
pinapansin ang anumang pagmumura ng naman sa kabilang banda ang tinutubo ng
kanyang amo. Ilang beses na nga niyang kompanya, agad iyong ipatatawag ni Don
narinig na wala na siyang silbi, inutil, Miguel sa opisina, sisinghalin at
at bihirang-bihira nang mapakinabangan papupuntahin sa kahera upang ipakuha ang
hanggang dumating ang puntong labis na huling suweldo at anumang karampot na
siyang ikinahihiya ng kanyang amo sa mga benipisyo. Kahit lumuha at magmakaawa,
pumapatol pa ring makaniig ito. Sa marami sukdulang lumuhod man, sadyang matigas
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .
ang puso ni Don Miguel at hindi na
mababago ang pasyang tanggalin sa trabaho
ang manggagawang matagal na ring
naglilingkod sa kanyang pabrika.
“Magreklamo ka sa Dole, punyeta!”
pabulyaw pang sasabihin nito.
Laking gulat na lamang ni Don Miguel nang
isang araw, ilang manggagawa ang pumasok
sa opisina nito, may dalang sulat at
ipinatatalastas sa kompanya na may unyon
na ng mga manggagawa at, katunayan, may
sertipiko na at nakarehistro na sa
Kagawaran ng Paggawa. Nagmura man nang
nagmura si Don Miguel, sa payo na rin ng
abogado ng kompanya, napilitang kilalanin
nito ang unyon, nakipagtalastasan nang
malaon tungkol sa mga kahilingan,
hanggang kangina ngang umaga, nagharap sa
opisinang pangkomperensiya ang dalawang
panig at, kahit halos maghapong nag-usap
at nagpaliwanagan, lumilitaw na wala pa
ring malinaw na napagkasunduan. Matigas
ang mga opisyales ng unyon sa kanilang
mga pahayag at kahilingan, lalo na nga
ang tungkol sa umento sa sahod, bayad sa
sobrang oras ng paggawa, libreng gamot at
pagpapagamot, kaseguruhan sa trabaho, at
iba pang itinadhana na ng batas ngunit
matagal nang nilalabag ng kompanya. Sa
takbo nga ng usapan kangina, lumilitaw na
nagmamatigas si Don Miguel at binigyang-
diin pa na utang na loob ng mga
manggagawa na pinagtatrabaho pa nito ang
mga iyon sa kompanya ng tabako ng mga
Riego de Dios.
Tuwang-tuwa naman siya sa nangyari
sapagkat, sa init ng ulo, dumeretsong
umuwi ang kanyang amo at waring
nakalimutan ang nakagawiang aliwan sa
piling ng mababango, makikinis at
malalambing na babaing halatang
namumulupot kay Don Miguel hindi na dahil
sa husay niyang magtrabaho kundi sa lalo
nitong pagiging galante. Kinabahan nga
lamang siya nang matapos lumaklak ito ng
Dom Perignon, naligo ito nang husto at
nagpabango pa ngunit, nang humilata na
ito sa kama – napagod marahil ang isip sa
mga problema ngayon sa kompanya – tiyak
na tiyak niyang lubos siyang
makapagpapahinga hanggang umaga, at
hinding-hindi siya pipiliting galitin, ni
ipagalit sa sinumang kapareha, upang
pagtrabahuhin pa kahit paano, kahit
mabilis siyang nanlalambot gayong saglit
lamang ang kanyang paglusong at pag-ahon
sa dinadalaw nitong minahan. Kalimitan
nga – na labis na ipinagtutungayaw ni Don
Miguel kasabay ng panlalait sa kanya – ni
hindi na siya makapasok man lamang sa
entrada ng minahan dahil agad siyang
nalulugmok sa panlalambot. Naisip tuloy
niyang matagal na ngang nahuthot at
nakatas ang kanyang lakas sa ilang dekada
na rin namang paspasang pagtatrabaho niya
para masiyahan lamang ang kanyang amo sa
matapat niyang paglilingkod.
MAAGANG nagising kinaumagahan si Don
Miguel, humingi lamang ng isang basong
sariwang gatas kay Bebang, saglit na
namalagi sa banyo, ipinahanda ang kulay
asul na terno at, pagkabihis, habang
hinihintay ang itim na Mercedes Benz at
tsuper na si Mang Benito, parang hindi
ito mapakaling palakad-lakad sa kabuuan
ng maluwang na salas ng mansiyong iyon sa
Forbes Park. Malimit kumunot ang noo nito
saka biglang sisigaw ng punyeta habang
nakadukot ang kaliwang kamay sa bulsa ng
pantalon. Akala niya tuloy siya na naman
ang minumura nito tulad sa bawat
pagkakataong hindi na niya ito
mapaglingkuran nang lubusan buhat nang
magka-edad. Ngayon, kung tutuusin, parang
ang muli niyang pinagsisilbihan ay si
Miguelito sa panahon ng kamusmusan nito
at wala na siyang obligasyon kundi ang
magbuga na lamang ng madilaw na tubig sa
naghihintay na palikuran ng mga kauri
niya ngunit hindi na sumisirit na gaya
noon kundi, kalimitan, matamlay na
matamlay sa paglabas at pagpatak.
Wala na nga ba siyang silbi? Iyon ang
malimit niya ngayong marinig na paratang
ni Don Miguel. Iyon ang hindi niya
matanggap at ikinasasakit ng damdamin
hanggang nagsusumigaw sa kanyang isipan
ang paghihimagsik sapagkat, sa abot ng
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .
kanyang pang-unawa, ni hindi man lamang
minamahalaga ngayon ni isinasaalang-alang
ng kanyang amo ang matagal na niyang
paglilingkod na nagdulot din naman ng
ibayong kaligayahan at kaluwalhatian sa
sulak ng dugo ng binatang si Miguelito
at, gayundin, nang si Don Miguel na ito.
Kasalanan ba niya kung hinuthot ng
kanyang amo ang dati niyang sigla at
lakas, kung halos hindi na siya
pagpahingahin sa walang oras na
pagtatrabaho? At ano ngayon ang
gantimpala? Ang pagbuntunan ng sisi? Ang
paratangang inutil? Gusto tuloy niyang
sumigaw, manawagan sa mga kauri niya,
upang labanan na ang kani-kanilang amo at
putulin, sa wakas, ang tanikala ng
matagal nang sa kanila’y pambubusabos ng
uring kanilang kinagisnang paglingkuran.
Hindi niya tuloy naiwasang itanong sa
sarili kung bakit ngayon lamang siya
namulat sa kahabaghabag niyang kalagayan.
Bakit hindi noon pa nang malakas siya at
masigla?
Kabubukas lamang ng maluwang na
tarangkahan ng bakuran ng pabrika nang
dumating si Don Miguel at nagmamadaling
pumasok sa opisina. Ilang saglit lamang,
nasa kani-kanilang puwesto na ang mga
manggagawa, paanas na nag-uusap at
ipinagtataka marahil kung bakit gayong
kaaga ng kanilang amo dahil, kalimitan,
halos alas onse na o makapananghalian
bago ito sumulpot sa pabrika. Makaraan
ang ilang minuto, nagmamadaling pumasok
sa opisina nito ang abogado ng kompanya,
may dala-dalang kung anu-anong papeles na
pahapyaw lamang pinagtuunan ng pansin ni
Don Miguel.
“Kausapin mo ngayon ang presidente ng
unyon ng mga punyeta. Bilhin mo… suhulan
mo para iurong ang mga reklamo sa Dole, “
utos ni Don Miguel sa abogado.
“Matigas po, talaga. Nagbanta na nga po
silang magwewelga kapag di natin naibigay
ang mga hinihingi nila.”
“Mga walang utang na loob, punyeta! Mag-
isip ka ng paraan kung paano sila
tatanggaling isa-isa… kahit sinong
opisyal nila, lalo na iyong b’wisit na
presidente. Tingnan mo rin sa mga
trabahador ang p’wedeng palayasin na…
iyong matatanda na at di na gaanong
makapagtrabaho. Iyong mga inutil na.”
Naisip niya, siya yata ang pinariringgan
ng kanyang amo, pero malinaw namang mga
trabahador sa pabrika ang tinutukoy nito.
Padaguk-dagok sa mesa si Don Miguel, at
ilang beses na tumawag sa telepono; may
narinig pa siyang tinawagang kung sinong
heneral, sinabing baka magkawelga sa
pabrika at kailangan nito ng ayuda ng mga
pulis. Huli niyang narinig ang paulit-
ulit nitong salamat, salamat, salamat.
May tatawagan pa sana ito, ngunit waring
nagdalawang-isip, kaya tuluyan nang
ibinaba ang telepono at kumunut-kunot ang
lumapad nang noo dahil sa bahagyang
pagkakalbo.
Ilang ulit pang nakipagnegosasyon ang
unyon, ngunit ang abogado lamang ng
kompanya ang humaharap, at sinabi nitong
nalulugi ang pabrika kaya imposibleng
maipagkaloob ang hinihinging umento at
benipisyo ng mga manggagawa. Idinagdag pa
nitong mapipilitang magbawas ng mga
empleyado ang kompanya para hindi magsara
at malamang na pagretiruhin na ang lampas
na ang edad sa sisenta.
“Nalulugi? Imposible!” alsa-boses na sabi
ng presidente ng unyon. “Noong nagdaang
taon, ang laki nga ng binayarang buwis ng
kompanya. Ibig sabihi’y malaki ang
tinubo. Mali ba ang rekord sa BIR,
Attorney? O talagang s’wapang si Don
Miguel?”
Saglit na hindi nakakibo ang abogado,
saka banayad na sumagot.
“Ipinararating ko lamang sa inyo ang
panig ng kompanya. Tingnan natin, baka
magawaan pa natin ng paraan. Kakausapin
ko nang husto si Don Miguel.”
Sa ilang araw na iyon, ikinatuwa niyang
laging mainit ang ulo ng kanyang amo.
Waring nakalimutan na nito ang
nakaugaliang paghahanap ng kaparehang
makakausap at mahihimas man lamang habang
pinipilit siyang magalit upang
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

mapagtrabaho kahit panandalian man at, biglang-bigla, dinaluhong ng mga

lamang, kahit alam nitong agad siyang pulis ang piketlayn, walang habas na
manlalambot at hindi na mapilit sumuka binatuta ang mga welgista pati mga babae,
anuman ang gawin sa kanya ni Don Miguel, at napilitang ipagtanggol ng mga
murahin man at insultuhin, o pagtawanan nagwewelga ang kanilang hanay hanggang sa
man ng kapareha nito. Sa wakas, nasabi magkahambalusan, magpangbuno,
niya sa sarili, unti-unti na siyang magkabatuhan at, sa isang iglap, ilang
nakalalaya sa matagal nang pagsasamantala sunud-sunod na putok ng baril ang
sa kanyang lakas sa ilang dekada nang nangibabaw sa kaguluhan.
walang habas na pagtatrabaho, hinuthot Tatlo sa mga welgista, babae pa ang isa,
iyon nang husto, lalo na nga noong ang duguang tumimbuwang. Ang iba’y
kasiglahan ng kanyang amo at nagpulasang umaagos ang dugo sa mukha
umaalimpuyong lagi ang dugo sa mga ugat dahil sa pumutok na ulo sa hambalos ng
hanggang puson. Noon, bihira nga siyang batuta, may mga nabalian ng braso,
makapagpahinga, lupaypay na bago sabunin nagkapasa sa katawan, napilay at halos
at paliguan, at tuluyang patulugin nang hindi na makalakad at, sapagkat walang
mahimbing habang naglalaro pa sa bilugang kalaban-laban, walang nagawa kundi
mukha ng kanyang amo ang ligaya’t magmura at magtungayaw habang tumatakbo
kaluwalhatian. Gayunpaman, naisip niya, at napilitang iwan ang piketlayn. Ilan pa
ano pa ang halaga ng kanyang paglaya kung sa kanila ang puwersahang dinampot ng mga
ubos na ang kanyang lakas? pulis at isinakay sa mobile car.
Isang umaga, wala pa si Don Miguel sa “May araw din kayo! Mga putang ina n’yo.”
pabrika, biglang pumutok ang welga ng mga Agad na nalaman iyon ni Don Miguel, at
manggagawa doon, binarikadahan ang nalaman din niya, nang magkasunud-sunod
tarangkahan, ipinamukha sa mga nakasulat ang tawag sa telepono sa mansiyon nito sa
sa plakard at kartelon ang inhustisyang Forbes Park. “Madadala na ang mga
dinaranas ng mga manggagawa sa pabrika ng punyetang iyan. Magdemanda sila. Tingnan
tabako ng pamilya Riego de Dios, ko kung mananalo sila sa akin sa korte.
ipinagdiinan ang pagiging tuso, ganid at Aba, madali silang palitan,” nagyayabang
makaharing pamamalakad ni Don Miguel, at pa nitong sabi sa kausap sa kabilang
magkakawit-bisig – lalaki man o babae – linya. Sa buong araw na iyon, namalagi sa
buong tatag nilang hinarang sa pagpasok mansiyon ang kanyang amo, lumaklak na
ang ilang trak ng kompanya, gayundin ang lamang ng Dom Perignon, at waring hindi
mga kotse ng ilang opisyal nito. May ikinatigatig ang marahas na nangyari sa
mangilan-ngilan ding manggagawang hindi pabrika.
nakiisa sa welga, nagtangkang magsipasok, Nang magising ang kanyang amo
ngunit waring nangatakot at umatras nang kinaumagahan, agad itong naligo ngunit
makitang dudumugin sila ng mga welgista. hindi na siya gaanong sinabon at
Pero bago magtanghalian, nagdatingan ang binanlawan at waring tuluyan na nga
mga isandaang pulis, mga nakabatuta, siyang nakalimutan. Pagkaalmusal, agad
armadong parang lalaban ng giyera, at itong nagbihis, ipinahanda ang Mercedes
agad na kinausap ng pinuno nito ang Benz, sinabihan ang tsuper na dadaan muna
presidente ng nagwewelgang unyon, sa pabrika saka may kakausapin sa Manila
sinabihang ilegal iyon, kaya makabubuting Hotel. Nang palabas na sa bukana ng
itigil na ang piket, papasukin sa Forbes Park ang kotse, tatlong lalaking
tarangkahan ang mga gustong pumasok nakamotorsiklo ang biglang sumulpot at
dahil, kung hindi, mapipilitan silang agad na umagapay sa kotse, isa sa likuran
buwagin iyon. Lalong nagkawit-bisig ang at dalawa sa tagiliran, saka narinig na
mga welgista, nagsigawang walang aalis lamang ang sunud-sunod na mga putok.
 ANG MUNDO SA PANINGIN NG ISANG. . .

Bumulwak ang dugo sa bahagyang

nakakalbong ulo ni Don Miguel hanggang
tumimbuwang ito sa upuan pisil-pisil ang
dumurugo ring dibdib.
Habang naghihingalo ang kanyang amo,bigla
niyang naitanong sa sarili: “Malaya na ba
ako? Kailan lalaya ang mga kauri ko?
Kailan?”#