RSS XML Feeds | Site map | Language en-us

Nawigacja morska: loksodroma i ortodroma

Nawigacja morska
Żegluga po loksodromie
Rozdział 4 ... Loksodroma i ortodroma, żegluga po loksodromie, zboczenie nawigacyjne a średnia szerokość
geograficzna, trójkąt Merkatora oraz zliczenie matematyczne.

L OK S O DRO M A I ORTO DRO MA

Linia biegnąca po powierzchni kuli ziemskiej, przecinająca południki geograficzne pod jednakowym kątem nazywana jest loksodromą.
Jeżeli kąt ten będzie równy zeru to loksodroma pokrywać się będzie z jednym z południków geograficznych. Jeżeli kąt będzie równy 90° to
loksodroma pokrywać się będzie z jednym z równoleżników geograficznych.

Można więc powiedzieć, że loksodromami są wszystkie południki i równoleżniki geograficzne. W pozostałych

przypadkach loksodroma tworzy spiralną linię, która stopniowo zmierza do bieguna.

Wykreślona na mapie Merkatora linia prosta (kurs) zawsze przecina południki pod takim samym kątem, a więc jest
loksodromą. Jacht utrzymujący taki kurs względem kompasu porusza się po loksodromie - czyli nie po najkrótszej
drodze (za wyłączeniem kiedy loksodromą jest jeden z południków geograficznych lub równik).

Najkrótszą odległością na kuli ziemskiej pomiędzy dwoma punktami jest ortodroma, czyli odcinek koła wielkiego,
który zawarty jest między tymi punktami. Ortodromami i loksodromami są jedynie równik i południki geograficzne.
Wybierając żeglugę po ortodromie największe korzyści otrzymuje się przy pokonywaniu dużych odległości, powyżej 500Mm, z dala od
równika, gdy punkt wyjścia i punkt docelowy leżą na zbliżonej szerokości geograficznej.

Wykreślona na mapie Merkatora ortodroma jest krzywą wybrzuszoną ku bliższemu biegunowi. Nawigując tradycyjnymi metodami żegluga
po ortodromie staje się dość skomplikowana, co nie stanowi większego problemu jeżeli jacht wyposażony jest w odpowiednie urządzenia.
Żegluga po ortodromie jest niczym innym jak żeglugą loksodromiczną, ponieważ odbywa się odcinkami loksodromy. A odpowiedni program
komputerowy w połączeniu z odbiornikiem GPS może na bieżąco korygować kurs jachtu.

—Rys. Loksodroma i ortodroma.

ŻE G LU GA P O LO K S ODR OM I E

Żeglugę po loksodromie nazywamy żeglugę przy, której droga statku tworzy kąt prosty z południkami. W praktyce mamy do czynienia tylko
z żeglugą po loksodromie, gdyż żegluga odcinkami ortodromy odbywa się po loksodromie.
Zasadnicze problemy żeglugi po loksodromie:
Dane: φA ; λA ; KDd ; d (odległość do przebycia)
Szukane: φB ; λB
Dane: φA ; λA ; φB ; λB
Szukane: KDd ; d (nad dnem)

Oba problemy obliczamy zwykle wykresowo na mapie. Zachodzą jednak

wypadki, kiedy musimy je rozwiązać rachunkowo (przy dużych odległościach,
braku odpowiedniej mapy, gdy skala mapy jest mała).
Przy rachunkowym rozwiązaniu istnieją dwa sposoby:
1. Za pomocą średniej szerokości (Trójkąt drogowy)
2. Za pomocą powiększonej szerokości (Trójkąt Merkatora)

Δ ABC jest trójkątem prostokątnym przy wierzchołku C; elementami tego

trójkąta są:
Bok AC = rφ - różnica szerokości.
Bok CB = a - zboczenie nawigacyjne.
Bok AB = d - odcinek loksodromy.
CAB = KDd

Trójkąt ten nazywamy trójkątem loksodromicznym.

Trójkąt loksodromiczny jest to trójkąt na kuli ziemskiej utworzony przez: różnicę szerokości, zboczenie nawigacyjne,
loksodromę i KDd.
Boki Δ loksodromicznego są wyrażone w milach morskich (Mm).
Δ loksodromiczny nie jest Δ płaskim ani sferycznym, stąd też mamy trudności w wyprowadzeniu zależności tego trójkąta.

—Rys. Trójkąt loksodromiczny —Rys. Trójkąt drogowy (nawigacyjny).

Jeżeli trójkąt loksodromiczny ABC jest mały (droga nie przekracza 600 Mm) wówczas możemy go uważać za trójkąt płaski prostokątny o
kącie prostym (90°) przy C, o tych samych elementach, które ma trójkąt loksodromiczny na kuli; taki trójkąt nazywamy drogowym.
Trójkąt drogowy jest to trójkąt płaski o tych samych elementach co trójkąt loksodromiczny na kuli.
Trójkąt drogowy nie istnieje. Służy on nam tylko do obliczeń.

Wy p r o w a d z e n i e z a l e ż n o ś c i m i ę d z y e l e m e n t a m i tr ó j k ą t a d r o g o w e g o

Z B OC ZE N I E NA WI G A CY JNE A Ś RE D NI A S ZE R OK O Ś Ć GE O GR A FI C ZNA
 —Rys. Zboczenie nawigacyjne a średnia szerokość geograficzna.

a = rλ cosφ

Wzór na zboczenie nawigacyjne jest już nam znany, czas abyśmy go zastosowali do obliczeń.

Punkt wyjścia:
A – φA = 55° 00' 0 N
λA = 010° 00' 0 E

Punkt przeznaczenia:
B – φB = 60° 00' 0 N
λB = 012° 00' 0 E

Najpierw obliczamy różnicę szerokości i długości.

rφ = (±φB) – (±φA) = (+60° 00'0) – (+55° 00'0) = (+05° 00'0) = (+300'0)
rλ = (±λB) – (±λA) = (+012° 00'0) – (+010° 00'0) = (+002° 00'0) = (+120'0)

Z rysunku widzimy że:

Łuk CB = a1 = rλ cos φB = (+120'0) × cos 60° = 120'0 × 0,50 = 60,0 Mm
Łuk AD = a2 = rλ cos φA = (+120'0) × cos 55° = 120'0 × 0,57 = 68,8 Mm

a1 < a2

Statek płynąc z punktu A do punktu B przesunie się na wschód o 60,0 Mm; a z B do A przesunie się na zachód o 68,8 Mm.
Wynika to stąd, że wzór a = rλ cosφ nie jest łukiem równoleżnika ani φA, ani φB. Ażeby zboczenie nawigacyjne w obu wypadkach miało
jednakową wartość - wyprowadzamy średnią wartość zboczenia nawigacyjnego.

Wartość ta jest bardzo bliska, gdybyśmy zboczenie nawigacyjne obliczali dla średniej szerokości (φśr).

a = rλ cos φśr

log rλ = log 120'0 = 2,07918

log cos 57° 30' 0 = 9,73022
log a = 1,80940
a = 64,4 Mm

W naszych dalszych obliczeniach przy zmianie "a" na "rλ" i odwrotnie, będziemy się posługiwać następującymi wzorami:
 a = rλ cos φśr
rλ = a sec φśr

Stosowanie φśr powoduje pewną niedokładność (nieregularna zmiana funkcji cosφ), ale w praktyce przy odległościach do 600 Mm i przy
szerokościach poniżej 60° wynik jest w zupełności wystarczający, oprócz wypadku, gdy loksodroma przecina równik. Zboczenie
nawigacyjne ma ten sam znak, co - rλ.

R O Z WI Ą Z A N IE I - G O P R O B L E M U L O K S O D R O M Y p rzy p o mo c y φ ś r , tró jką te m d ro g ow y m

Rozwiązanie rachunkowe:

Dane: φA = 54° 30' 0 N Szukane: φB = ?

λA = 018° 30' 0 E λB = ?
KDd = 027°
d = 49 Mm

1. Obliczamy rφ:

rφ = d cos KDd
log d = 1,69020
log cos KDd = 9,94988
log rφ = 1,64008
rφ = + 43' 66

2. Obliczamy szerokość geograficzną:

φB = φA + rφ = +54° 30'0 + (+43'66) = 55° 13'7 N

3. Obliczamy średnią szerokość geograficzną:

4. Obliczamy zboczenie nawigacyjne, następnie różnicę długości:

rλ = d sin KDd sec φśr

log d = 1,69020
log sin KDd = 9,65705
log sec φśr = 0,23995
log rλ = 1,58720
rλ = + 38'66

5. Obliczamy długość geograficzną:

λB = λA + rλ = +018° 30'0 + (+38'66) = 019° 08' 7 E

6. Odpowiedź:
φB = 55° 13' 7 N ; λB = 019° 08' 7 E

UWAGA:: Nigdy nie zapominać o znakach przy "rφ" i "rλ", to bardzo ważne.

Pytanie, jak znaleźć właściwy znak?

Jest kilka sposobów, w zależności od zadania, jakie rozwiązujemy:
W powyższym zadaniu wiemy, że KDd = 027°, co w systemie ćwiartkowym zapiszemy N27°E. To wyjaśnia od razu, jakie musimy
użyć znaki, a mianowicie przy N (+), a prze E (+), czyli "rφ" (+) i "rλ" (+).
 W innym przypadku, jakie znaki należy użyć pokaże nam samo rozwiązanie matematyczne. Jeżeli od mniejszej cyfry odejmiemy
większą to otrzymamy znak "–", a to z kolei podpowie nam, jakie symbole zostaną użyte przy określeniu stron świata (N, S, E
lub W).

Rozwiązanie tablicowe (przy pomocy Tablic Nawigacyjnych) (TN). Rozwiązujemy to samo zadanie, z tymi samymi danymi.

1. Najpierw obliczamy "rφ" z tablicy, oraz "a" również z tablicy.

Argumentami wejścia do tablicy są: KDd i d, w wyniku, czego otrzymamy następujące dane:
rφ = + 43'66 a = +22,25 Mm

2. Obliczamy φB i φśr
φB = (+54° 30'0) + (+43'66) = (+55° 13'66) = 55° 13'7 N
φśr = (+54° 30'0) + (+55° 13'7) = (+109° 43'7) / 2 = + 54° 51'8 = 54° 51'8 N

3. "a" zamieniamy na "rλ" przy pomocy Tablic Nawigacyjnych (TN). Argumentami wejścia są: "a" i "φśr"

4. Obliczamy λB:
λB = λA + rλ = (+018° 30'0) + (+38'8) = 019° 08'8 E

5. Wynik:
φB = 55° 13' 7 N ; λB = 019° 08' 7 E

R O ZWI Ą Z A N IE I I- G O P R O B L E M U L O K S O D R O M Y tró jk ąte m dro g o wy m

Dane: φA = 57° 46'0 N Szukane: KDd = ?

λA = 010° 44'0 E d=?
φB = 56° 00'0 N
λB = 003° 00'0 E

1. Obliczamy różnicę szerokości i długości:

rφ = φB – φA = (+56° 00'0) – (+57° 46'0) = (–1° 46'0) = (–106'0)
rλ = λB – λA = (+003° 00'0) – (+010° 44'0) = (–7° 44'0) = (–464'0)

2. Obliczamy φśr:

3. Obliczamy KDd:
 Dlaczego w systemie ćwiartkowym mamy S i W ?
Odpowiedź jest przy obliczeniu różnicy szerokości i długości. Tam przy rφ jest znak "–" oraz przy rλ jest znak "–".

4. Obliczamy d, czyli drogę:

5. Odpowiedź:
KDd = 245°5
d = 274,75 Mm

REASUMUJĄC. Trójkąt drogowy wykorzystujemy:

Gdy droga nie przekracza 600 Mm.
Przy małych rφ.
Gdy loksodroma nie przechodzi przez równik.

TRÓ JK Ą T M E RK A TOR A (Δ M E RK A TORA )

Trójkąt Merkatora jest odpowiednikiem trójkąta loksodromicznego na mapie Merkatora.

Trójkąt Merkatora jest trójkątem prostokątnym o jednej przyprostokątnej równej różnicy

długości geograficznej dwóch punktów leżących na mapie Merkatora i drugiej
przyprostokątnej równej różnicy powiększonej szerokości geograficznej na mapie Merkatora.

Trójkąt Merkatora używa się przy obliczeniu φB ; λB lub KDd ; d przy pomocy powiększonej
szerokości.
Δ loksodromicznemu odpowiada na mapie Δ Merkatora. Przy pomocy Δ Merkatora możemy
obliczyć dokładnie KDd, natomiast "d" musimy obliczyć z Δ drogowego.

Elementy Δ Merkatora
rV = VB – VA różnica powiększonej szerokości
rλ = λB – λA różnica długości
AB droga, powiększona odległość
KDd kurs, kąt drogi nad dnem
rλ i rV wyrażone w minutach długościowych

Przeciwprostokątna AB jest odległością powiększoną w takim samym stopniu jak powiększona szerokość.

—Rys. Trójkąt Merkatora. —Rys. Porównanie Δ drogowego z Δ Merkatora.

Δ A B C - drogowy (nawigacyjny)
Δ A B' C' - Merkatora

Δ drogowy Δ Merkatora Zależności

rφ rV rV = rφ sec φśr
a rλ rλ = a sec φśr
d AB' AB' = d sec φśr
KDd KDd

Δ drogowy jest podobny do Δ Merkatora, który powstał z przemnożenia Δ loksodromicznego o sec φśr

Przykład:

Dane: φA = 56° 11'0 N Szukane: KDd = ?

λA = 002° 34'0 W
φB = 54° 00'0 N
λB = 007° 50'0 E

Obliczamy różnicę szerokości i długości:

rφ = φB – φA = (+54° 00'0) – (+56° 11'0) = (–2° 11'0) = (–131'0)
rλ = λB – λA (+007° 50'0) – (–002° 34'0) = (+010° 24'0) = (+624'0)

2. Obliczamy φśr:

3. Obliczamy różnicę powiększonej szerokości:

rV = VB - VA
VB = (+3846,0) z TN dla równoleżnika 54° 00'0
VA = (+4074,5) z TN dla równoleżnika 56° 11'0

(+3846,0) – (+4074,5) = (–228,5) rV = (–228,5)

"Powiększona szerokość" jest wyjaśniona w dziale Konstrukcja mapy Merkatora

4. Obliczamy KDd:

5. Obliczamy d:

Z LI C ZE N IE M A TE M A TY C ZNE

Stosujemy przy częstych zmianach kursu. Polega na wykorzystaniu I-go problemu żeglugi po loksodromie. Przy pomocy poznanych wzorów
moglibyśmy kolejno obliczyć współrzędne punktów zwrotnych dochodząc, aż do punktu końcowego. Sposób ten jest skomplikowany i
niewygodny, przy założeniu, że manewrowanie odbywało się na niedużym obszarze, tzn. że rφ między punktami krańcowymi (CG) nie
przekracza 5°, możemy zsumować wszystkie różnice szerokości i zboczenia nawigacyjnego uzyskując Σrφ i Σa. Inaczej mówiąc
sprowadzamy zagadnienie do rozwiązania trójkąta AGZ, z których Σrφ jest sumą wszystkich "φ", a Σa jest sumą wszystkich "a".

Σrφ = rφ1 + rφ2 + rφ3 + ... rφ

Σa = a1 + a2 + a3 + ... a
Dla obliczenia współrzędnych punktu końcowego używamy tabelki manewrowej:

Wartości do kolumn "rφ" oraz "a" znajdziemy w TN (Tablicach Nawigacyjnych), w tabeli zatytułowanej "Trójkąt nawigacyjny". Argumentem
wejścia do tablicy jest odległość "d", oraz kurs (KDd) podany w systemie ćwiartkowym (np. S35°W), a to dlatego, że musimy wpisać do
właściwej kolumny "+" lub "-".
Tabela oparta jest na wzorach:

Jak widzimy, w obu wzorach są te same dwie wartości "d" i "KDd", dlatego kolumna "KDd" w tabeli (TN) ma dwie podkolumny, jedna dla
"rφ" a druga dla "a".

Przykład:

Dane: φA = 54° 03'0 N Szukane: φB = ?

λA = 011° 00'0 E λB = ?

KDd1 = 053°5 d1 = 11,0Mm

KDd2 = 057°5 d2 = 27,0Mm
KDd3 = 288°0 d3 = 13,0Mm
KDd4 = 300°0 d4 = 16,2Mm
KDd5 = 264°5 d5 = 20,5Mm
KDd6 = 244°5 d6 = 11,0Mm

rφ a
KDd d "+" "–" "+" "–"
N53°5E 11,0 6,55 x 8,48 x
N57°5E 27,0 14,51 x 22,77 x
N72°0W 13,0 4,02 x x 12,36
 N60°0W 16,2 8,10 x x 13,93
S84°5W 20,5 x 1,96 x 20,41
S64°5W 11,0 x 4,73 x 9,93
Σ 98,7 33,18 6,69 31,61 56,63

Odpowiedź:
φB = 54°29'5 N , λB = 010°17'2 E

Uwzględnienie dryfu
Przy działaniu wiatru (dryf) dodajemy do tabelki kolumnę na "pw" i wówczas nasze KDw = KDd. Oczywiście "pw" z odpowiednim znakiem.

Uwzględnienie prądu
Jeśli działa prąd o stałym kierunku i stałej szybkości to uważamy, że jacht był znoszony w danym czasie w kierunku jego działania.
Znoszenie to traktujemy jako oddzielny kurs o danej szybkości prądu. Wypełniamy więc osobno rubrykę KDd i "d" np. Kp = 120° i Vp =
3,00w, działał w ciągu 2 godz. manewrowania kursami zmiennymi tzn. 3 x 2 = 6Mm i to będzie nasze "d".
Przy prądach pływowych, które z upływem czasu zmieniają swoje parametry, zamiast uwzględnić zmianę prądu co godzinę możemy
obliczać prąd wypadkowy za pewien okres czasu. Podobnie jak zliczenie drogi, prąd możemy obliczyć wykresowo lub rachunkowo.

Poprzedni rozdział: Następny rozdział:

Jednostki miar oraz matematyka nawigacji morskiej Żegluga po ortodromie

XHTML 15 maj 2013

© 2003–2013 Marek Piotrowski |

Start | Nawigacja morska

Tablice ABC | Astronawigacja | System IALA
Swiatła statków | Swiatła nawigacyjne | Skala Beauforta i Dauglasa
Sekstant | Uwaga na sieci rybackie | Mapa strony
Wokół strony | Linki | Szukaj
Zaleca się oglądanie z otwartymi oczami przy minimalnej rozdzielczości ekranu 1680 / 1050 i kolorach 32bit

Co py ri ght NAV I PE DI A. Wszy stki e p ra w a z astrzeż on e. P ro jek t eY ee . RSS | XHTML 1.0 | CSS