ქიმიური ბმა.

მოლეკულის აღნაგობა

1916 წელს ამერიკელმა ფიზიკოს-ქიმიკოსმა ჯ. ლუისმა გამოთქვა მოსაზრება იმის

შესახებ, რომ ქიმიური ბმა აღიძვრება ელექტრონული წყვილის წარმოქმნით, რომელიც
ერთდროულად მიეკუთვნება ორ ატომს. ამ იდეის საფუძველზე დამუშავდა კოვალენტური
ბმის თანამედროვე თეორია. იმავე 1916 წელს გერმანელმა მეცნიერმა ვ. კოსელმა წამოაყენა
მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ორი ატომის ურთიერთქმედებისას ერთ-ერთი მათგანი
გასცემს, მეორე კი შეიძენს ელექტრონებს, ამასთან, პირველი ატომი გარდაიქმნება
დადებითად დამუხტულ იონად, მეორე კი – უარყოფითად დამუხტულ იონად.
წარმოქმნილი იონების ელექტროსტატიკური მიზიდულობის შედეგად წარმოიქმნება
მდგრადი ნაერთი. კოსელის იდეების შემდგომი განვითრებით საფუძველი ჩაეყარა
თანამედროვე შეხედულებებს იონური ბმის შესახებ.

კოვალენტური ბმა. ვალენტური ბმების მეთოდი

ჰეიტლერმა და ლონდონმა მიიღეს განტოლებები, რომლებიც საშუალებას იძლევა
განისაზღვროს წყალბადის ორი ატომისაგან შემდგარი სისტემის პოტენციური ენერგიის
(E) დამოკიდებულება ამ ატომების ბირთვებს შორის მანძილზე (r).

ნახ.1. წყალბადის ორი ატომისაგან შემდგარი სისტემის ენერგია

ა – ელექტრონის სპინებს აქვთ საპირისპირო მიმართულება;
ბ – ელექტრონის სპინებს აქვთ ერთნაირი მიმართულება;
E0 – წყალბადის ორი ატომისაგან შემდგარი სისტემის ენერგია, როცა
ატომები არ ურთიერთქმედებენ.
r0 – წყალბადის მოლეკულის ბირთვებს შორის მანძილი.

აღმოჩნდა, რომ ენერგიის სიდიდე დამოკიდებულია ურთიერთმომქმედი ელექტრო-

ნების სპინების მიმართულებაზე. სპინების მიმართულების თანხვედრისას (მრუდი ბ).
ატომების დასაახლოებლად საჭიროა ენერგიის ხარჯვა, ამიტომ ატომებს შორის ქიმიური
ბმა არ წარმოიქმნება. სპინების საპირისპირო მიმართულებისას (მრუდი ა), ატომების
დაახლოება გარკვეულ r0 მანძილამდე, მიმდინარეობს სისტემის ენერგიის შემცირებით.
როცა r = r0, სისტემას აქვს უმცირესი პოტენციური ენერგია, ე.ი. იმყოფება ყველაზე მდგრად
მდგომარეობაში. ატომების შემდგომი დაახლოებისას ენერგია ისევ იზრდება. ეს იმაზე
მიუთითებს, რომ ატომური ელექტრონების სპირისპირო მიმართულების სპინების
შემთხვევაში წარმოიქმნება H2-ის მოლეკულა – მდგრადი სისტემა წყალბადის ორი ატო-
მისაგან, რომლებიც ერთმანეთისგან გარკვეულ მანძილზე იმყოფებიან.
წყალბადის ატომებს შორის ქიმიური ბმის წარმოქმნა ელექტრონული ღრუბლების
გადაფარვის შედეგია. ასეთი გადაფარვის შედეგად ბირთვებს შორის ელექტრონული
მუხტის სიმკვრივე იზრდება. დადებითად დამუხტული ატომბირთვები მიიზიდება
ელექტრონული ღრუბლების გადაფარვის არისკენ. ეს მიზიდვა აჭარბებს განზიდვას
ელექტრონებს შორის, რაც იწვევს მდგრადი მოლეკულის წარმოქმნას.

ნახ. 2. წყალბადის მოლეკულაში ატომების ელექტრონული ღრუბლების გადაფარვის სქემა

მოლეკულის წარმოქმნისას ელექტრონების „გაწყვილების პროცესი” შეიძლება

სქემატურად ასე გამოისახოს:
H

H2
H

ასეთ ორელექტრონიან ორცენტრიან ბმას კოვალენტური ბმა ეწოდება.

ჰეიტლერისა და ლონდონის შეხედულებები მოგვიანებით გავრცელდა სხვა, უფრო
რთულ მოლეკულებზე. ამის საფუძველზე შექმნილი ქიმიური ბმის თეორიას ვალენტური
ბმის მეთოდი ეწოდა (ვბმ). ვბმ მეთოდის გამოყენებით შესაძლებელი გახდა თეორიულად
ახსნილიყო, კოვალენტური ბმის უმნიშვნელოვანესი თვისებები, მოლეკულების
აგებულება. მაგრამ ეს მეთოდი რიგ შემთხვევებში სწორად ვერ ხსნიდა მოლეკულების
სტრუქტურას და თვისებებს. მიუხედავად ამისა, მეთოდმა დიდი როლი შეასრულა
ქიმიური ბმის ქვანტურ-მექანიკური თეორიის ჩამოყალიბებაში და დღემდე არ დაუკარგავს
მნიშვნელობა.
ვალენტური ბმის მეთოდს საფუძვლად უდევს შემდეგი დებულებები:
1. კოვალენტური ბმა წარმოიქმნება ერთმანეთის საპირისპიროდ მიმართული სპინის
მქონე ორი ელექტრონით. ეს ელექტრონული წყვილი ორივე ატომს ეკუთვნის.
2. კოვალენტური ბმა მით უფრო მტკიცეა, რაც უფრო დიდია ელექტრონული
ღრუბლის გადაფარვის ხარისხი. ამიტომ კოვალენტური ბმა იმ გარე შრეზე
მოთავსებულ ელექტრონებს ქიმიური სიმბოლოს ირგვლივ წერტილებით
აღნიშნავენ. ორი ატომისათვის საერთო წერტილებს შესაბამისი ელემენტების
სიმბოლოებს შორის ათავსებენ; თუ მხედველობაში მივიღებთ ამ აღნიშვნებს,
წყალბადის მოლეკულის წარმოქმნა ასე შეიძლება გამოვსახოთ:
H + H → H:H
 ეს სქემა გვიჩვენებს, რომ მოლეკულის წარმოქმნისას წყალბადის ორი ატომიდან
თითოეულს ექმნება მდგრადი ორელექტრონიანი გარსი, რომელიც ჰელიუმის ატომის
ელექტრონული გარსის მსგავსია.
ანალოგიური სქემებით შეიძლება წარმოვადგინოთ აზოტის მოლეკულის წარმოქმნა:
2p
2s

• •
• N• + •N •• • N •• •• N •
• • • • •
• •

აზოტის ორი ატომის მოლეკულად შეერთებისას საერთო ხდება ელექტრონების სამი

წყვილი (სამმაგი ბმა); ამის გამო თითოეული ატომის გარე გარსი რვაელექტრონიან
მდგრად კონფიგურაციად გარდაიქმნება.
ზოგიერთი რთული ნივთიერების – ამიაკის, წყლის, ნახშირბადის დიოქსიდის და
მეთანის მოლეკულების აღნაგობა შეიძლება ასეთი სქემებით გამოისახოს:
H H
•• •• •• ••
H •• N •• H •O •H • • • • • • •O H C •• H
•
• • • O • •C • •• • •
•• •• •• ••
H H

ამიაკი წყალი ნახშირბადის ოქსიდი მეთანი

ორი ატომის დამაკავშირებელი ელექტრონების თითოეული წყვილი სტრუქტურულ

ფორმულებში შეესაბამება კოვალენტური ბმის აღმნიშვნელ ერთ ხაზს:
H H
H N H O H O=C=O H C H

H H
amiaki wyali naxSirbadis meTani
dioqsidi

ატომის მიერ წარმოქმნილი კოვალენტური ბმების რიცხვს შესაბამის ნაერთში,

ელემენტის კოვალენტურობა ეწოდება.

არაპოლარული და პოლარული კოვალენტური ბმა

თუ ორატომიანი მოლეკულა ერთნაირი ელექტროუარყოფითობის მქონე

ატომებისაგან შედგება მაგ: მოლეკულები – H2, N2, Cl2 და ა.შ. ასევე CS2 და PH3 და სხვ.,
მაშინ ელექტრონების საერთო წყვილით წარმოქმნილი ელექტრონული ღრუბელი ორივე
ატომის ბირთვების მიმართ სიმეტრიულად ნაწილდება. ამ შემთხვევაში კოვალენტურ ბმას
არაპოლარული ეწოდება. ხოლო თუ ორატომიანი მოლეკულა სხვადასხვა
ელექტროუარყოფითობის მქონე ელემენტების ატომებისაგან შედგება, საერთო ელექტრო-
ნული ღრუბელი ერთ-ერთი ატომისაკენ არის გადაწეული. ასეთ კოვალენტურ ბმას
პოლარული ეწოდება. პოლარული მოლეკულები: HCl, H2S, H2O, NH3 …
რაც უფრო მეტია ატომის ელექტროუარყოფითობა, მით უფრო ძლიერ მიიზიდავს ის
ბმაში არსებულ ელექტრონულ წყვილს. ფტორის ატომის ელექტროუარყოფითობა
მაქსიმალურია.
ელექტროუარყოფითობა კანონზომიერად იცვლება პერიოდულ სისტემაში ელემენტის
მდებარეობის მიხედვით. თითოეული პერიოდის დასაწყისში მოთავსებულია უფრო
დაბალი ელექტროუარყოფითობის მქონე ელემენტები – ტიპური მეტალები. ერთი და
იგივე ჯგუფის ელემენტების ელექტროუარყოფითობა ბირთვის მუხტის ზრდასთან ერთად
მცირდება. პოლარული კოვალენტური ბმის წარმოქმნისას საერთო ელექტრონული
ღრუბლის გადაწევას თან ახლავს უარყოფითი და დადებითი მუხტების წარმოქმნა.

კოვალენტური ბმის წარმოქმნის მეთოდები

როგორც უკვე იყო აღნიშნული, საერთო ელექტრონული წყვილი, რომელიც განაპი-

რობებს კოვალენტურ ბმას, წარმოიქმნება არააღგზნებულ ურთიერთმოქმედ ატომებში
არსებული გაუწყვილებელი ელექტრონების ხარჯზე.
აზოტის ატომში სამი გაუწყვილებელი ელექტრონია:
2p
2s

აქედან გამომდინარე, გაუწყვილებელი ელექტრონების ხარჯზე აზოტის ატომს სამი

კოვალენტური ბმის წარმოქმნა შეუძლია. ასე ხდება N2- და NH3-ის მოლეკულებში, სადაც
აზოტის კოვალენტურობა სამის ტოლია.
შესაძლებელია, რომ კოვალენტური ბმების რაოდენობა აღემატებოდეს აღუგზნებელ
ატომში გაუწყვილებელი ელექტრონების რიცხვს. ასე მაგალითად, ნორმალურ მდგომა-
რეობაში ნახშირბადის ატომის გარე ელექტრონულ-გრაფიკული ფორმულა ას გამოისახება:
2p
2s

გაუწყვილებელი ელექტრონების მიხედვით ნახშირბადის ატომს ორი კოვალენტური

ბმის წარმოქმნა შეუძლია. მაგრამ ნახშირბადისთვის დამახასიათებელია ოთხი
კოვალენტური ბმის წარმოქმნა. ენერგიის გარკვეული რაოდენობის დახარჯვის
საფუძველზე შეიძლება ელექტრონი 2s-ქვედონიდან გადავიდეს 2p-ქვედონეზე; რის
შედეგადაც ატომი აღგზნებულ მდგომარეობაში გადადის, ხოლო გაუწყვილებელი
ელეტრონების რიცხვი იზრდება. აღგზნებული მდგომარეობა ელემენტის სიმბოლოსთან
ვარსკვლავით აღინიშნება:
 2p 2p
2s E 2s

C C*

წარმოქმნილი კოვალენტური ბმების რიცხვის გაზრდას თან ახლავს იმაზე მეტი

ენერგიის გამოყოფა, ვიდრე ატომის აღგზნებულ მდგომარეობაში გადასაყვანად არის
საჭირო.
თუ ატომის აღგზნება, რასაც თან სდევს გაუწყვილებელი ელექტრონების რიცხვის
ზრდა, დაკავშირებულია ენერგიის დიდი რაოდენობის გამოყოფასთან, ენერგიის დანა-
კარგი არ კომპენსირდება ახალი ბმების წარმოქმნის ენერგიით; მაშინ, მთლიანად ეს
პროცესი ენერგეტიკულად არახელსაყრელია. ასე, მაგალითად, ფტორისა და ჟანგბადის
ატომებს გარე ელექტრონულ გარსზე თავისუფალი ორბიტალები არ აქვთ:
2p 2p
2s 2s

O F

ამ შემთხვევაში გაუწყვილებელი ელექტრონების რიცხვის გაზრდა მხოლოდ ერთ-

ერთი ელექტრონის შემდგომ ენერგეტიკულ დონეზე, ე.ი. 3s-მდგომარეობაში გადაყვანით
არის შესაძლებელი. მაგრამ ასეთი გადასვლა ენერგიის დიდ დანახარჯთან არის
დაკავშირებული, რომელიც არ კომპენსირდება ახალი ბმების წარმოქმნისას გამოყოფილი
ენერგიით. ამიტომ, ჟანგბადის ატომს გაუწყვილებელი ელექტრონების ხარჯზე შეუძლია
არა უმეტეს ორი კოვალენტური ბმის წარმოქმნა, ფთორის ატომს კი – მხოლოდ ერთის.
მართლაც, ამ ელემენტებისათვის დამახასიათებელია მუდმივი კოვალენტურობა,
რომელიც ჟანგბადისათვის – ორის, ხოლო ფთორისათვის ერთის ტოლია.
მესამე და შემდგომი პერიოდების ელემენტების ატომებს გარე ელექტრონულ შრეზე
აქვთ d-ქვედონე, რომელზედაც აღგზნების დროს გარეთა შრის s- და p-ელექტრონებს
შეუძლიათ გადასვლა. ამიტომ აქ გაუწყვილებელი ელექტრონების გაჩენის ახალი შესაძ-
ლებლობა წარმოიქმნება. მაგ., ქლორის ატომი, რომელსაც აღგზნებულ მდგომარეობაში
ერთი გაუწყვილებელი ელექტრონი აქვს,
3d
3p
3s

Cl

შეიძლება გადაყვანილი იქნას აღგზნებულ მდგომარეობაში (Cl*), რომელიც ხასიათდება

სამი, ხუთი ან შვიდი გაუწყვილებელი ელექტრონით:
3d 3d
3p 3p
3s 3s

3d
3p
3s

ამიტომ, ფთორის ატომისაგან განსხვავებით, ქლორის ატომს შეუძლია წარმოქმნას სამი,

ხუთი ან შვიდი კოვალენტური ბმა. ანალოგიურად, გოგირდის ატომს, რომელსაც აქვს
შეუვსებელი 3d-ქვედონე, ოთხი ან ექვსი გაუწყვილებელი ელექტრონით შეუძლია
აღგზნებულ მდგომარეობაში გადასვლა, და შესაბამისად, არა მარტო ორი (ჟანგბადის
ატომის მსგავსად), არამედ ოთხი და ექვსი კოვალენტური ბმის წარმოქმნა. სწორედ ამ
გარემოებით აიხსნება ის ფაქტი, რომ არსებობს ნაერთები, სადაც გოგირდის
კოვალენტურობა ოთხის (SO2, SCl4) ან ექვსის (SF6) ტოლია.
კოვალენტური ბმა აღიძვრება აგრეთვე ელემენტის ატომის გარეთა ელექტრულ ველში
არსებული ელექტრონების დაწყვილებით. განვიხილოთ მაგალითად, ამიაკის მოლეკულის
ელექტრონული სტრუქტურა:
H
. .
H N.
x
x
. x
H

აქ წერტილებით აღნიშნულია ის ელექტრონები, რომლებიც თავიდან აზოტის ატომს

ეკუთვნის, ხოლო ჯვრებით – წყალბადის ატომის კუთვნილი ელექტრონები. აზოტის
ატომის გარე რვა ელექტრონიდან ექვსი სამ კოვალენტურ ბმას წარმოქმნის და საერთოა
აზოტისა და წყალბადის ატომებისათვის. ორი ელექტრონი კი, მხოლოდ აზოტის ატომს
ეკუთვნის და წარმოქმნის გაუწყვილებელ ელექტრონულ წყვილს. ამ წყვილსაც შეუძლია
წარმომნას კოვალენტური ბმა სხვა ატომთან, თუ ამ უკანასკნელს გარე ელექტრონულ
შრეზე თავისუფალი ორბიტალი ექნ. მაგალითად, წყალბადის H+-იონს, რომელსაც
საერთოდ არა აქვს ელექტრონი:
1s
+
H

ამიტომ NH3-მოლეკულის წყალბადის იონთან ურთიერთქმედებისას, მათ შორის

წარმოიქმნება კოვალენტური ბმა; აზოტის ატომის განუყოფელი ელექტრონული წყვილი
საერთო ხდება ორი ატომისათვის, რის შედეგადაც წარმოიქმნება ამონიუმის იონი – NH+4 :
+
H
. .. H
H
. ..
Hx N
x
+ H+
x
Hx N
. x . x
H H

აქ კოვალენტური ბმა წარმოიქმნა ერთი ატომის ელექტრონების წყვილის (ელექტ-

რონების წყვილის დონორის) და მეორე ატომის თავისუფალი ორბიტალის (ელექტრონუ-
ლი წყვილის აქცეპტორის) ხარჯზე. კოვალენტური ბმის წარმოქმნის ასეთ მექანიზმს
დონორულ-აქცეპტორული ეწოდება.
ცდით დადგენილია, რომ ამონიუმის იონში N – H ბმები აბსოლუტურად ტოლფასია.
აქედან გამომდინარეობს, რომ დონორულ-აქცეპტორული მექანიზმით წარმოქმნილი ბმა
თავისი თვისებებით არ განსხვავდება ისეთი კოვალენტური ბმისაგან, რომელიც
გაუწყვილებელი ელექტრონების ხარჯზე წარმოიქმნება.
ელემენტების უნარს, წარმოქმნას კოვალენტური ბმების განსაზღვრული რაოდენობა,
კოვალენტური ბმის ნაჯერობა ეწოდება.
უკვე აღნიშნული იყო, რომ კოვალენტური ბმის წარმოქმნა არის ურთიერთმომქმედი
ატომების სავალენტო ელექტრონული ღრუბლების გადაფარვის შედეგი. მაგალითად,
წყალბადის მოლეკულაში ატომის s-ელექტრონული ღრუბლის გადაფარვა ხდება ურ-
თიერთმომქმედი ატომების ბირთვების შემაერთებელი წრფის (ბმის ღერძის) გასწვრივ.
მაგალითად, HI-ის მოლეკულაში კოვალენტური ბმა წარმოიქმნება წყალბადის ატომის
1s-ელექტრონული ღრუბლისა და იოდის ატომის 5p-ელექტრონული ღრუბლის
გადაფარვის შედეგად. s- ორბიტალებს სფერული სიმეტრია აქვს, ამიტომ ამ ორბიტალებით
დამყარებული ბმები ყველა მიმართულებით ერთნაირი სიძლიერისაა. სხვა დანარჩენი ბმა
გარკვეული ორიენტაციით ხასიათდებიან. I2-ის მოლეკულა წარმოქმნილია იოდის ორი
ატომის 5p-ელექტრონული ღრუბლით.

ა ბ
ნახ. 3. იოდწყალბადისადა(ა) და იოდის(ბ) მოლეკულების წარმოქმნა

ატომური ელექტრონული ორბიტალების ჰიბრიდიზაცია

ატომური ორბიტალების ჰიბრიდიზაციის მეთოდი ემყარება იმ დაშვებას, რომ მო-

ლეკულის წარმოქმნისას საწყისი s-, p- და d-ატომური ღრუბლების ნაცვლად წარმოიქმნება
მათი ტოლფასი ისეთი „შერეული” ანუ ჰიბრიდული ელექტრონული ღრუბლები,
რომლებიც გაწელილია მეზობელი ატომების მიმართულებით, რის გამოც ხდება მათი
უფრო სრული გადაფარვა ამ მეზობელი ატომების ელექტრონული ღრუბლებით. ელექტ-
რონული ღრუბლების ასეთი დეფორმაცია საჭიროებს ენერგიის გარკვეულ რაოდენობას.
მაგრამ სავალენტო ელექტრონული ღრუბლების უფრო სრული გადაფარვისას
წარმოიქმნება უფრო მტკიცე ქიმური ბმა, და, შესაბამისად, ხდება დამატებითი ენერგიის
გამოყოფა. თუ გამოყოფილი ენერგია აკომპენსირებს ღრუბლების დეფორმაციაზე
დახარჯულ ენერგიას და აღემატება კიდეც მას, მაშინ ასეთი ჰიბრიდიზაციის შედეგად
მცირდება წარმოქმნილი მოლეკულის პოტენციალური ენერგია და, აქედან გამომდინარე,
მისი მდგრადობა მატულობს.
განსხვავებული ფორმისა და ენერგიით ახლოს მყოფი ატომური ორბიტალებისგან
ერთნაირი ფორმისა და ენერგიის მქონე ატომური ორბიტალების წარმოქმნას -
ჰიბრიდიზაცია ეწოდება.
მაგალითისათვის განვიხილოთ ბერიულიუმის ჰიდრიდის (BeH2) მოლეკულის წარ-
მოქმნა. ამ მოლეკულის შემადგენლობაში შემავალ წყალბადის თითოეულ ატომს აქვს ერთი
გაუწყვილებელი ელექტრონი, რომელიც მონაწილეობს კიდეც კოვალენტური ბმის
წარმოქმნაში.
 ბერილიუმის ატომს არაღგზნებელ მდგომარეობაში (1s22s2) გაუწყვილებელი ელექტ-
რონი არა აქვს:
2p
2s
Be

ამიტომ, ქიმიური ბმის წარმოსაქმნელად ატომი უნდა გადავიდეს აღგზნებულ

მდგომარეობაში (1s 2s 2p ):
2 1 1

2p
2s

Be*

ბერილიუმის აღგზნებულ ატომს (Be*) აქვს ორი გაუწყვილებელი ელექტრონი: ერთი

მათგანის ელექტრონული ღრუბელი შეესაბამება 2s-მდგომარეობას, ხოლო მეორის – 2p-
მდგომარეობას.
ბერილიუმის ატომის საწყისი s- და p-ორბიტალების ნაცვლად შეიძლება წარმოიქმნას
ორი ტოლფასი ჰიბრიდული ორბიტალი (sp-ორბიტალები). sp-ორბიტალები გაწელილია
ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით.

ნახ. 4. ბერილიუმის ატომის ჰიბრიდული sp-ელექტრონული ღრუბლების ფორმა (სქემატური

გამოსახვა) და ურთიერთგანლაგება (თითოეული ჰიბრიდული ორბიტალისათვის ცალ-ცალკე).

ნახ.5. BH2-ის მოლეკულაში ქიმიური ქმების წარმოქმნის სქემა. სიმარტივისათვის, ბერილიუმის

ატომის ჰიბრიდული sp-ღრუბლები სრულად არ არის გამოსახული

ჰიბრიდული ორბიტალების გაწელილი ფორმის გამო ხდება ურთიერთმოქმედი

ელექტრონული ღრუბლების უფრო სრული გადაფარვა. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ წარმოიქმ-
ნება უფრო მტკიცე ქიმიური ბმები. ამ ბმების წარმოქმნისას გამოყოფილი ენერგია მეტია,
ვიდრე ბერილიუმის ატომის აღგზნებასა და მისი ატომური ორბიტალების ჰიბრიდიზაცი-
აზე დახარჯული ენერგია ერთად. ამიტომ BH2-მოლეკულის წარმოქმნა ენერგეტიკულად
ხელსაყრელია.
ერთი s- და ერთი р-ორბიტალის ჰიბრიდიზაციას (განხილული შემთხვევა), რის
შედეგადაც წარმოიქმნება sр-ორბიტალი, sр-ჰიბრიდიზაცია ეწოდება. როგორც მე-5
ნახაზიდან ჩანს, sр-ორბიტალები ურთიერთსაწინააღმდეგოდ არიან ორიენტირებულნი,
რასაც მოლეკულის წრფივ აღნაგობამდე მივყავართ. მართლაც, BH2 მოლეკულა ხაზოვანია,
ხოლო ამ მოლეკულაში ორივე Be – H ბმა სავსებით ტოლფასია.
შესაძლებელია ატომური ორბიტალების ჰიბრიდიზაციის სხვა შემთხვევებიც, ამასთან,
წარმოქმნილი ჰიბრიდული ორბიტალების რიცხვი ყოველთვის ჰიბრიდიზაციის პროცესში
მონაწილე საწყისი ატომური ორბიტალების რიცხვის ტოლია. ასე, მაგალითად, ბორის
აღგზნებული ატომის
2p
2s
B*

ერთი s- და ორი р-ორბიტალის ჰიბრიდიზაციის დროს წარმოიქმნება სამი ტოლფასი

sр -ორბიტალი. ამ შემთხვევაში ჰიბრიდული ელექტრონული ღრუბლები ერთ სიბრტყეშია
2

განლაგებული და ერთმანეთის მიმართ 1200-იანი კუთხით არიან ორიენტირებულნი (ნახ.

6.). ჰიბრიდიზაციის ასეთ ტიპს შეესაბმება ბრტყელი სამკუთხა მოლეკულის წარმოქმნა

ნახ. 6. ჰიბრიდული sр2-ელექტრონული ღრუბლების ურთიერთგანლაგება

განვიხილოთ ბორის ფტორიდის (BF3) მოლეკულა, სადაც ხორციელდება sр2-ჰიბრიდი-

ზაცია. ამიტომ BF3-ის მოლეკულას წესიერი სამკუთხედის ფორმა აქვს, რომლის ცენტრში
მოთავსებულია ბორის ატომი, ხოლო წვეროებში – ფტორის ატომები.
თუ ჰიბრიდიზაციაში მონაწილეობს ერთი s- და სამი р-ორბიტალი (sр3-ჰიბრიდიზაცია),
მაშინ წარმოიქმნება ოთხი ჰიბრიდული sр3-ორბიტალი, რომლებიც ტეტრაედრის
წვეროებისენ არიან მიმართული და ერთმანეთის მიმართ ქმნიან 109 28′- კუთხეს. ასეთი
0

ჰიბრიდიზაცია ხორციელდება მაგალითად, ნახშირბადის აღგზნებულ ატომში მეთანის

მოლეკულის (CH4) წარმოქმნისას. ამასთან, მეთანის მოლეკულას აქვს ტეტრაედრის ფორმა.
2p
2s
C*

z
y

x + + +

2px 2py 2s
2pz

ნახ. 7. ჰიბრიდული sр3-ელექტრონული ღრუბლების ურთიერთგანლაგება

წყლის მოლეკულის წარმოქმნისას ადგილი აქვს ჟანგბადის ატომური ორბიტალების

sр -ჰიბრიდიზაციას.
3
ამიტომ, წყლის მოლეკულაში სავალენტო კუთხის (HOH)
მნიშვნელობა ახლოს არის არა 900-თან, არამედ მცირედ განსხვავდება ტეტრაედრული
კუთხის მნიშვნელობისაგან (109,50). ეს აიხსნება იმ გარემოებით, რომ წყლის მოლეკულაში
ჟანგბადის ატომის ელექტრონული ღრუბლები ტოლფასი არ არის. წყლის მოლეკულაში
ჟანგბადის ატომში sр3-ორბიტალებზე მოთავსებული რვა ელექტრონიდან მხოლოდ ოთხი
მონაწილეობს O – H ბმის წარმოქმნაში, ოთხი ელექტრონი კი გაუნაწილებელი რჩება, ე.ი.
ეკუთვნის ჟანგბადის ატომს. ამის გამო, ჟანგბადის ატომის გარმომცველი ელექტრონული
ღრუბლების განაწილებისას ადგილი აქვს გარკვეულ ასიმეტრიას, და, აქედან
გამომდინარე, O – H ბმებს შორის კუთხის გადახრას 109,50დან
.

ნახ.8. წყლის მოლეკულის გეომეტრია

ამიაკის მოლეკულის წარმოქმნისას ასევე ადგილი აქვს ცენტრალური ატომის აზოტის

ატომური ორბიტალების sр3-ჰიბრიდიზაციას. სწორედ ამიტომ სავალენტო კუთხე HNH
(107,90) ახლოს არის ტეტრაედრულთან. ადგილი აქვს არასრულ ჰიბრიდიზაციას. ამ
კუთხის ასეთი მცირე განსხვავება 109,50-დან ისევე, როგორც წყლის მოლეკულის
შემთხვევაში, აიხსნება აზოტის ატომის ბირთვის ირგვლივ ელექტრონული ღრუბლების
განლაგებაში არსებული ასიმეტრიით: ოთხი ელექტრონული წყვილიდან სამი
მონაწილეობს N – H ბმების წარმოქმნაში, ერთი კი გაუნაწილებელი რჩება.

ნახ.9.ამიაკის მოლეკულის გეომეტრია

ცხრილი 1.
სხვადასხვა ჰიბრიდიზაციისას წარმოქმნილი ნაწილაკების გეომეტრიული ფორმები

ჰიბრიდიზაცია ნაწილაკის გეომეტრიული ფორმა სავალენტო კუთხე

sp წრფივი 180 0

sp2 სამკუთხა (ტრიგონალური) 1200

sp3 ტეტრაედრული 109028
dsp2 ბრტყელი კვადრატი 900
dsp3 ან sp3d ტრიგონალურ-ბიპირამიდული ან 900, 1200, >900, <900
კვადრატულ-პირამიდული
d sp ან sp d
2 2 3 2 ოქტაედრული 900

მესამე და მომდევნო პერიოდების ელემენტებისათვის ჰიბრიდული ელექტრონული

ღრუბლების წარმოქმნაში d-ორბიტალებსაც შეუძლიათ მონაწილეობა. განსაკუთრებით
ხშირია sp3d2-ჰიბრიდიზაცია, როცა ჰიბრიდული ორბიტალების წარმოქმნაში მონაწილეობს
ერთი s-, სამი p- და ორი d-ორბიტალი. ამ შემთხვევაში წარმოიქმნება ექვსი ტოლფასი
ჰიბრიდული ორბიტალი, რომლებიც გაწელილია ოქტაედრის წვეროების მიმართულებით.
SF6-მოლეკულის, [Fe(CN)6]3--იონების და სხვა ოქტაედრული სტრუქტურა აიხსნება იმით,
რომ ყველა ამ შემთხვევაში ადგილი აქვს ცენტრალური ატომური ორბიტალების sp3d2-
ჰიბრიდიზაციას.
ატომების ელექტრონული ორბიტალების ჰიბრიდიზაციით აიხსნება ნივთიერების
აღნაგობა და გეომეტრია.
- და - ბმები
კოვალენტური ბმის წარმოქმნა არის ურთიერთმომქმედი ატომების სავალენტო
ელექტრონული ღრუბლების გადაფარვის შედეგი. მაგრამ ასეთი გადაფარვა შესაძლებელია
მხოლოდ ელექტრონული ღრუბლების გარკვეული ორიენტაციისას. სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვათ, კოვალენტურ ბმას აქვს მიმართულება.
მაგალითად, წყალბადის მოლეკულაში ატომის s-ელექტრონული ღრუბლის გადაფარ-
ვა ხდება ურთიერთმომქმედი ატომების ბირთვების შემაერთებელი წრფის მახლობლად.
ასეთნაირად წარმოქმნილ კოვალენტურ ბმას -ბმა ეწოდება.
ატომბირთვის შემაერთებელი ღერძის გასწვრივ დამყარებულ ბმას -ბმა ეწოდება.
-ბმის წარმოქმნაში მონაწილეობის მიღება შეუძლიათ ბმის ღერძის გასწვრივ ორი-
ენტირებულ р-ელექტრონულ ღრუბლებსაც. მაგალითად, HI-ის მოლეკულაში კოვა-
ლენტური -ბმა წარმოიქმნება წყალბადის ატომის 1s-ელექტრონული ღრუბლისა და
იოდის ატომის p-ელექტრონული ღრუბლის გადაფარვის შედეგად.-ბმაა აგრეთვე I2-ის
მოლეკულაში. ის წარმოქმნილია იოდის ორი ატომის p-ელექტრონული ღრუბლით.ბმის
ღერძის პერპენდიკულარულად ორიენტირებული p-ელექტრონული ღრუბლების ურ-
თიერთქმედებისას ღერძის ორივე მხარეს წარმოიქმნება გადაფარვის ორი არე. ასეთ
კოვალენტურ ბმას -ბმა ეწოდება.

ნახ. 10. p-ელექტრონული ღრუბლების გადაფარვის სქემა -ბმის წარმოქმნისას

 განვიხილოთ -ბმის შემცველი მოლეკულის მაგალითები N2-ის მაგალითზე.
აზოტის მოლეკულაში ატომებს შორის სამმაგი ბმაა. მოლეკულის წარმოქმნისას
აზოტის ატომის s- და p-ორბიტალი განიცდის sp-ჰიბრიდიზაციას. ჰიბრიდიზაციას
ადასტურებს ესპერიმენტულად დადგენილი -ბმის მაღალი ენერგია (543 კჯ/მოლ).
აზოტის ატომებს რჩებათ არაჰიბრიდული py- და pz-ორბიტალები, რომელთა გვერდითი
გადაფარვით ურთიერთმართობულ სიბრტყეში წარმოიქმნება -ბმა.

ნახ. 11. 2p-ელექტრონული ღრუბლების გადაფარვის სქემა N2-ის მოლეკულაში;

ერთი მათგანი -ბმაა, დანარჩენი ორი კი – -ბმა. ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ
ბმების გახლეჩის ენერგია განსხვავებულია.

მრავალცენტრიანი ბმები

მაგალითისათვის განვიხილოთ აზოტმჟავას მოლეკულის – HNO3 – ელექტრონული

აღნაგობა. ამ მოლეკულაში წყალბადის ატომი ჟანგბადის ატომთან დაკავშირებულია
კოვალენტური ბმით. ჟანგბადის ატომი ერთი გაუწყვილებელი ელექტრონის ხარჯზე
აზოტის ატომთან წარმოქმნის კოვალენტურ ბმას. თავის მხრივ, აზოტის ატომის ორი
გაუწყვილებელი ელექტრონი მონაწილეობს ჟანგბადის მეორე ატომთან ორი
კოვალენტური ბმის წარმოქმნაში:

.. ..
H O: .. : ..N : : ..O
როგორც ამ სქემიდან ჩანს, აზოტის ატომს კიდევ აქვს ელექტრონების გაუზიარებელი
წყვილი. აზოტის ატომს შეუძლია წარმოქმნას კიდევ ერთი კოვალენტური ბმა დონორულ-
აქცეპტორული მექანიზმით. მოლეკულაში აზოტის ატომის ელექტრონული წყვილის
აქცეპტორია ჟანგბადის მესამე ატომი, რომელიც გადადის აღგზნებულ მდგომარეობაში,
სადაც მას აქვს ერთი თავისუფალი 2p-ორბიტალი.

2p 2p
2s E 2s

O O*

ამრიგად, აზოტმჟავას მოლეკულისათვის ვღებულობთ შემდეგ ვალენტურ სქემას:

 .. .. 1 O
: .. : ..N : : ..O
H O an H O N (I)
: ..O : 2 O

ამ უკანასკნელი სქემის თანახმად (ციფრებით დანომრილია აზოტი-ჟანგბადის ბმა),

HNO3-ის მოლეკულაში 1 – ორმაგი ბმაა, ხოლო 2 – მარტივი ბმა. სინამდვილეში, ეს ბმები
ტოლფასია (ბმის ენერგია, ბირთვებს შორის მანძილი N–О და ა.შ.). ეს ნიშნავს, რომ NHO3-
ის მოლეკულის სტრუქტურა თავისუფლად შეიძლება აღიწეროს ანალოგიური
ვალენტური სქემით:
1 O
H O N (II)
2 O

(I) და (II) ვალენტური სქემებიდან თითოეული ზუსტად არ გამოსახავს აზოტმჟავას

მოლეკულის აღნაგობასა და თვისებებს: ამ მოლეკულის ჭეშმარიტი სტრუქტურა
შუალედურია (I) და (II) სქემებს შორის და შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ამ ვალენტური
სქემების შერწყმის (ან ზედდების) შედეგი.
აზოტმჟავას მოლეკულაში ელექტრონების განაწილება უფრო ზუსტად შეიძლება
შემდეგი სქემით გამოისახოს:
1 O
H O N
2 O

აქ წყვეტილი ხაზი იმას აღნიშნავს, რომ საერთო ელექტრონული წყვილიდან ერთი

მთლიანად არ ეკუთვნის არც 1 (სქემა I) და არც 2 (სქემა II) ბმას. ის თანაბრად არის
განაწილებული ამ ბმებს შორის.

მოლეკულური ორბიტალების მეთოდი

ვალენტური ბმის მეთოდის თანახმად, კოვალენტური ბმა ხორციელდება
ელექტრონების საერთო წყვილით. მაგრამ ჯერ კიდევ გასული საუკუნის ბოლოს,
დადგენდა წყალბადის მოლეკულური იონის – H +2 არსებობა, რომლის ბმის გახლეჩის
ენერგია ტოლია 259,6 კჯ/მოლი. H +2 -იონი მხოლოდ ერთ ელექტრონს შეიცავს. ამრიგად,
ვალენტური ბმის მეთოდი ვერ ხსნის H +2 -იონის არსებობას.
ჟანგბადის მოლეკულის (O2) წარმოქმნა ვალენტური ბმის მეთოდით აიხსნება ორი
ელექტრონული წყვილის წარმოქმნით:
2p
2s

2p O
2s

ამ წარმოდგენით, O2 მოლეკულა არ შეიცავს კენტ ელექტრონებს. მაგრამ ჟანგბადის

მაგნიტური თვისებები იმაზე მეტყველებს, რომ O2 მოლეკულაში ორი კენტი ელექტრონია.
 ნივთიერებებს, რომელთა მოლეკულები შეიცავს კენტ ელექტრონებს, აქვთ საკუთარი
მაგნიტური ველი და პარამაგნიტებს წარმოადგენენ; ასეთი ნივთიერებები მიიზიდებიან
მაგნიტურ ველში.
ჟანგბადი პარამაგნიტური ნივთიერებაა, რაც მის მოლეკულაში კენტი ელექტრონების
არსებობაზე მიუთითებს.
ვალენტური ბმის მეთოდის საფუძველზე ძნელია იმის ახსნა, თუ რატომ ახლავს
ზოგიერთი მოლეკულიდან ელექტრონების მოწყვეტას ქიმიური ბმის განმტკიცება. ასე
მაგალითად, F2 მოლეკულის ბმის გაწყვეტის ენერგია შეადგენს 155 კჯ/მოლი, ხოლო F2+
მოლეკულური იონისა –320 კჯ/მოლ; ანალოგიური სიდიდეები O2 მოლეკულისა და O +2
მოლეკულური იონისათვის, შესაბამისად არის 449 კჯ/მოლი და 642 კჯ/მოლი.
ეს და სხვა ფაქტები კარგად აიხსნება მოლეკულური ორბიტალების (მო) მეთოდის
საფუძველზე .
ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ატომში ელექტრონების მდგომარეობა კვანტური მექანიკით
აღიწერება, როგორც ატომური ელექტრონული ორბიტალების (ატომური ელექტრონული
ღრუბლების) ერთობლიობა; თითოეული ასეთი ორბიტალი ხასიათდება ატომური
კვანტური რიცხვების განსაზღვრული რიცხვით. მოლეკულური ორბიტალების მეთოდით
მოლეკულაში ელექტრონების მდგომარეობა შეიძლება აღიწეროს, როგორც მოლეკულური
ელექტრონული ორბიტალების ერთობლიობა (მოლეკულური ელექტრონული
ღრუბლები). მოლეკულაშიც სამართლიანია პაულის პრინციპი, რომლის თანახმადაც,
თთოეულ ორბიტალზე არ შეიძლება იმყოფებოდეს ორზე მეტი ელექტრონი
საწინააღმდეგოდ მიმართული სპინებით.
მოლეკულური ელექტრონული ღრუბელი შეიძლება თავმოყრილი იყოს მოლეკულა-
ში შემავალი ერთ-ერთი ატომბირთვის მახლობლად. ასეთი ელექტრონი პრაქტიკულად არ
მონაწილეობს ქიმიური ბმების წარმოქმნაში. სხვა შემთხვევებში ელექტრონული ღრუბლის
უმეტესი ნაწილი ორ ატომბირთვს შორის არის განლაგებული; ეს შეესაბამება
ორცენტრიანი ქიმიური ბმის წარმოქმნას. მაგრამ ზოგად შემთხვევაში ელექტრონული
ღრუბელი რამდენიმე ატომბირთვს ეკუთვნის და მონაწილეობს მრავალცენტრიანი
ქიმიური ბმის წარმოქმნაში. ამრიგად, მოლეკულური ორბიტალების მეთოდის მიხედვით,
ორცენტრიანი ბმა მრავალცენტრიანი ქიმიური ბმის კერძო შემთხვევაა.
მოლეკულური ორბიტალების წარმოქმნისას ელექტრონული ღრუბლის სიმკვრივე
ბირთვთაშორის სივრცეში იზრდება. შედეგად, დადებითად დამუხტულ ბირთვებსა და ამ
არეს შორის აღიძვრება მიზიდულობის ძალა – წარმოიქმნება ქიმიური ბმა. ამიტომ ასეთი
ტიპის მოლეკულურ ორბიტალს მაკავშირებელი ორბიტალი ეწოდება- ტალღის
ფუნქციებს აქვს ერთნაირი ნიშანი და აქედან გამომდინარე, ადგილი ექნება დადებით
გადაფარვას.
თუ გაზრდილი ელექტრონული სიმკვრივე ბმის ღერძის მახლობლად მდებარეობს,
წარმოქმნილ მოლეკულურ ორბიტალს -ტიპს უწოდებენ. ორი ატომური 1s-ორბიტალის
ურთიერთქმედების შედეგად მიღებული მაკავშირებელი მოლეკულური ორბიტალი აღი-
ნიშნება – მ1s. მაკავშირებელ ორბიტალზე მყოფ ელექტრონებს მაკავ-
შირებელელექტრონებს ეწოდებენ.
 ორი ატომის ურთიერთქმედებისას ორბიტალების ტალღური ფუნქციების ნიშანი
შეიძლება განსხვავებული აღმოჩნდეს. ასეთი შემთხვევა ერთი ატომის ორბიტალის
ტალღური ფუნქცია დადებითია, ხოლო მეორის – უარყოფითი. მოლეკულური
ორბიტალი, რომელიც წარმოიქმნება ასეთი ურთიერთქმედების დროს, ხასიათდება
ბირთვთაშორის არეში ტალღური ფუნქციის აბსოლუტური მნიშვნელობის შემცირებით
საწყის ატომებში მის მნიშვნელობასთან შედარებით. ეს იმას ნიშნავს, რომ განხილულ
შემთხვევაში შემცირდება ელექტრონული ღრუბლის სიმკვრივე ატომებს შორის. რის
გამოც, თითოეული ატომის ბირთვის მიზიდვა ბირთვთაშორის სივრცით აღმოჩნდება
უფრო სუსტი. ქიმიური ბმა არ წარმოიქმნება. ამ შემთხვევაში წარმოქმნილ მოლეკულურ
ორბიტალს გამთიშავი ორბიტალი ეწოდება (გ1s), ხოლო მასზე არსებულ ელექტრონებს –
გამთიშავი ელექტრონები.
ელექტრონების გადასვლას ატომური 1s-ორბიტალებიდან მაკავშირებელ მოლეკუ-
ლურ ორბიტალზე, რომელიც იწვევს ქიმიური ბმის წარმოქმნას, თან ახლავს ენერგიის
გამოყოფა. ელექტრონების გადასვლა ატომური 1s-ორბიტალებიდან გამთიშავ მოლეკუ-
ლურ ორბიტალზე კი, პირიქით, საჭიროებს დამატებით ენერგიას. აქედან გამომდინარე,
ელექტრონების ენერგია მ1s-ორბიტალზე უფრო ნაკლებია, ვიდრე ატომურ 1s-ორ-
ბიტალებზე, ხოლო გ1s-ორბიტალზე კი უფრო მეტია, ვიდრე ატომურ 1s-ორბიტალებზე.
ენერგიების ეს თანაფარდობა ნაჩვენებია ნახ. 12.-ზე, სადაც წარმოდგენილია, როგორც
წყალბადის ორი ატომის საწყისი1s-ორბიტალები, ისე მოლეკულური ორბიტალები მ1s და
გ1s. მიახლოებით შეიძლება ჩაითვალოს, რომ 1s-ელექტრონის გადასვლისას
მაკავშირებელ მოლეკულურ ორბიტალზე გამოიყოფა ენერგიის იგივე რაოდენობა, რაც
აუცილებელია დაიხარჯოს მის გადასაყვანად გამთიშავ მოლეკულურ ორბიტალზე.

atomuri molekuluri atomuri

orbitalebi orbitalebi orbitalebi

g1s
i a
n e r g

1s 1s
e

m1s

ნახ.12. ორი ერთნაირი ატომის 1s-ორბიტალების ურთიერთქმედებით მოლეკულური

ორბიტალების წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა.
 H-is atomis H2-is molekulis H-is atomis
atomuri molekuluri atomuri
orbitalebi orbitalebi orbitalebi

g
a
1s
i
g
r

1s 1s
e
n
e

1s
m

ნახ.13. H2-ის მოლეკულის წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

ცნობილია, რომ ატომის ყველაზე მდგრად მდგომარეობაში ელექტრონებს უკავიათ

ისეთი ატომური ორბიტალები, სადაც ენერგიას მინიმალური შესაძლო მნიშვნელობა აქვს.
ამიტომ, წყალბადის მოლეკულის წარმოქმნისას ორივე ელექტრონი გადადის ატომური 1s-
ორბიტალებიდან მაკავშირებელ მოლეკულურ ორბიტალზე – მ1s. პაულის პრინციპის
შესაბამისად, ერთ მოლეკულურ ორბიტალზე მყოფ ელექტრონებს უნდა ჰქონდეთ
საპირისპირო მიმართულების სპინები. წყალბადის მოლეკულის წარმოქმნა შეიძლება
შემდეგი სქემით გამოვსახოთ:
2H [1s1] → H2[(შ1s)2] + 436 კჯ
მოლეკულური ორბიტალების მეთოდში ბმის რიგი განისაზღვრება ბმის წარმოქმნაში
მონაწილე მაკავშირებელი ელექტრონების(n) და გამთიშავი ელექტრონების(n*) რიცხვთა
სხვაობის ნახევრით:
ბ.რ.= (ბ.რ.=ბმის რიგი)
ამრიგად, წყალბადის მოლეკულაში ქიმიური ბმა განიხილება, როგორც მარტივი ბმა.
ახლა გასაგები ხდება მდგრადი მოლეკულური იონის – H +2 -იონის არსებობის შესაძ-
ლებლობა. ამ იონის წარმოქმნისას ერთადერთი ელექტრონი ატომური 1s-ორბიტალიდან
გადადის მაკავშირებელ მ1s-ორბიტალზე, რასაც თან სდევს ენერგიის გამოყოფა (ნახ. 14)
და რაც შეიძლება გამოისახოს ასეთი სქემით:
H [1s1] + H+→ H +2 [(მ1s)2] + 259 კჯ
 H-is atomuri H2+-is molekulis
H+-is atomuri
orbitalebi molekuluri
orbitalebi orbitalebi

g
1s

1s 1s

v
1s

ნახ. 14. წყალბადის H2+-მოლეკულური იონის წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

He-is atomuri He+2-is molekuluri He+-is atomuri

orbitalebi orbitalebi orbitalebi

1sg

1s 1s

1sm

ნახ. 15. ჰელიუმის He2+-მოლეკულური იონის წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

მოლეკულურ He+2 -იონში (ნახ.15) არის სულ სამი ელექტრონი. პაულის პრინციპის
თანახმად, მაკავშირებელ მოლეკულურ მ1s-ორბიტალზე შეიძლება მოთავსდეს მხოლოდ
ორი ელექტრონი; ამიტომ მესამე ელექტრონი იკავებს გამთიშავ გ1s-ორბიტალს. ამრიგად,
მაკავშირებელი ელექტრონების რიცხვი აქ ერთით აღემატება გამთიშავი ელექტრონების
რიცხვს. შედეგად, He+2 -იონი ენერგეტიკულად მდგრადი უნდა იყოს. მართლაც, He+2 -
იონის არსებობა ექსპერიმენტულად დამტკიცებულია და დადგენილია, რომ მისი
წარმოქმნისას გამოიყოფა ენერგია:
He[1s2] + He+→ He+2 [(მ1s)2(გ1s1)] + 293 კჯ
პირიქით, ჰიპოთეტური მოლეკულა He2 ენერგეტიკულად არამდგრადი უნდა იყოს,
რადგან აქ მოლეკულურ ორბიტალებზე განსათავსებელი ოთხი ელექტრონიდან ორი
დაიკავებს მაკავშირებელ, ორი კი – გამთიშავ მოლეკულურ ორბიტალს. ამიტომ He2-მოლე-
კულის წარმოქმნისას ენერგია არ გამოიყოფა. მართლაც, He2-მოლეკულები ექსპერიმენ-
ტულად აღმოჩენილი არ არის.
მეორე პერიოდის ელემენტების მოლეკულებში მოლეკულური ორბიტალები წარმო-
იქმნება 2s- და 2p-ატომური ორბიტალების ურთიერთქმედების შედეგად. ქიმიური ბმის
წარმოქმნაში შიდა 1s-ელექტრონების მონაწილეობა უმნიშვნელოა. ასე, მაგალითად, ნახ.
16-ზე გამოსახულია Li2-მოლეკულის წარმოქმნის სქემა: აქ ორი მაკავშირებელი ელექტ-
რონი მარტივი ბმის წარმოქმნას შეესაბამება. Be2-მოლეკულაში კი მაკავშირებელი და
გამთიშავი ელექტრონების რიცხვი ერთნაირია; ასე, რომ ეს მოლეკულა He2-მოლეკულის
მსგავსად ენერგეტიკუალდ არამდგრადია. მართლაც, Be2-მოლეკულების აღმოჩენა ვერ
მოხერხდა.
Li-is atomuri Li2-is molekuluri Li-is atomuri
orbitalebi orbitalebi orbitalebi

g
2s

2s 2s

2s
m

ნახ. 16. Li2-ის მოლეკულის წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

ატომური 2p-ორბიტალების ურთიერთქმედებით მოლეკულური ორბიტალების წარ-

მოქმნის სქემა ნაჩვენებია ნახ. 17.-ზე. როგორც ჩანს, ექვსი საწყისი 2p-ორბიტალიდან
წარმოიქმნება ექვსი მოლეკულური ორბიტალი: სამი მაკავშირებელი და სამი გამთიშავი.
ამასთან, ერთი მაკავშირებელი (მ2px)- და ერთი გამთიშავი (*2px)- ორბიტალი
მიეკუთვნება -ტიპს: ისინი წარმოქმნილია ბმის ღერძის მიმართულებით ორიენტირებუ-
ლი ატომური 2p-ორბიტალების ურთიერთქმედებით. ორი მაკავშირებელი (მ2py)- და ორი
გამთიშავი (გ2pz)-ორბიტალები წარმოქმნილია ბმის ღერძის პერპენდიკულარულად
ორიენტირებული 2p-ორბიტალების ურთიერთქმედებით. ეს ორბიტალები მიეკუთვნებიან
-ტიპს.
 atomuri molekuluri atomuri
orbitalebi orbitalebi orbitalebi

g
2px

g2py g2pz

2p 2p

m
2px

m2py m2pz

ნახ. 17. ორი ერთნაირი ატომის 2p-ორბიტალების ურთიერთქმედების დროს მოლეკულური

ორბიტალების წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

ნახ. 18.-ზე ნაჩვენებია აზოტის მოლეკულაში ორბიტალების შევსების სქემა. აქ

მოლეკულურ ორბიტალებზე უნდა მოთავსდეს აზოტის ორივე ატომის ექვსი 2p-
ელექტრონი. ისინი ავსებენ სამ მაკავშირებელ მოლეკულურ ორბიტალს, ხოლო ყველა
გამთიშავი მოლეკულური ორბიტალი რჩება ვაკანტური. აზოტის მოლეკულაში – N2 –
მაკავშირებელი მოლეკულური ელექტრონების საერთო რიცხვი არის ექვსი, რაც სამმაგი
ბმის წარმოქმნას შეესაბამება.
atomuri molekuluri atomuri
orbitalebi orbitalebi orbitalebi

g
2px

g2py g2pz

2p 2p

m
2px

m2py m2pz

ნახ.18. აზოტის მოლეკულის (N2) წარმოქმნის ენერეგეტიკული სქემა

პერიოდებში მარცხნიდან მარჯვნივ 2s და 2p ორბიტალებს შორის ენერგეტიკული

სხვაობა იზრდება. Li2 -დან N2-ის ჩათვლით სხვაობა მცირეა, ამიტომ მოლეკულური
ორბიტალები შეივსება შემდეგი თანმიმდევრობით:2py=გ2pz<2px
ხოლო O2-დან შემდეგი თანმიმდევრობით:2px<2py=გ2pz
ჟანგბადის მოლეკულაში – O2 – ქიმიური ბმების წარმოქმნაში (ნახ. 26) მონაწილეობს
თითოეული ატომის ოთხ-ოთხი 2p-ელექტრონი; აქედან გამომდინარე, მოლეკულურ
ორბიტალებზე უნდა გადავიდეს რვა ელექტრონი. ექვსი მათგანი დაიკავებს სამ
მაკავშირებელ-, და ორ გამთიშავ ორბიტალს. გ2py და გ2pz -ორბიტალი ენერგეტიკულად
ტოლფასია და მათზე ელექტრონების განლაგება მოხდება ჰუნდის წესის შესაბამისად,
ჰუნდის წესი სამართლიანია მოლეკულის შემთხვევაშიც. ნახ. მე-19-ზე გამოსახული
სქემიდან გამომდინარეობს, რომ ჟანგბადის მოლეკულაში არის ორი გუწყვილებელი
ელექტრონი, რის გამოც ეს მოლეკულა უნდა იყოს პარამაგნიტური. როგორც ზემოთ იყო
აღნიშნული, ეს ცდითაც დასტურდება. ამრიგად, მოლეკულური ორბიტალების მეთოდი
ხსნის მოლეკულური ჟანგბადის მაგნიტურ თვისებებს.

O-atomuri O2- molekuluri O-atomuri

orbitalebi orbitalebi orbitalebi
g
2px

g2py g2pz

2p 2p

m2py m2pz

m
2px

ნახ. 19.ჟანგბადის მოლეკულის (O2) წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

O2+ -იონის წარმოქმნისას ჟანგბადის მოლეკულას წყდება ელექტრონი, რომელსაც აქვს

მაქსიმალური ენერგია, ე.ი. რომელიც იმყოფება გამთიშავ მოლეკულურ გ2p-ორბიტალზე.
გამთიშავი ელექტრონების რიცხვის შემცირებით ბმის რიგი მატულობს და აქედან
გამომდინარე, წარმოიქმნება უფრო მტკიცე მოლეკულა. სწორედ ამიტომ, მოლეკულური
იონის – O2-ის დისოციაციის ენერგია უფრო მაღალია, ვიდრე O2+ -მოლეკულის
დისოციაციის ენერგია.

+
O-atomuri O2- molekuluri O+-atomuri
orbitalebi orbitalebi orbitalebi
g
2px

g2py g2pz

2p 2p

m2py m2pz

m
2px
 +
ნახ. 20. ჟანგბადის იონის ( O2 ) იონის წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

მოლეკულური ორბიტალების მეთოდის მიხედვით, ანალოგიურია სხვადასხვა

ატომებისაგან შედგენილი მოლეკულების წარმოქმნაც. ასე, მაგალითად, 21.-ე ნახაზზე
ნაჩვენებია ნახშირბადის მონოქსიდის მოლეკულის – CO-ს – წარმოქმნის ენერგეტიკული
სქემა. ჟანგბადის ატომის ბირთვის მუხტი მეტია, ვიდრე ნახშირბადის ატომის ბირთვის
მუხტი, და, ამიტომ, ჟანგბადის ატომში 2p-ელექტრონები ბირთვის მიერ უფრო ძლიერად
მიიზიდება. ჟანგბადის ატომის 2p-ორბიტალების მდებარეობა შეესაბამება უფრო დაბალ
ენერგიას, ნახშირბადის ატომის 2p-ორბიტალების ენერგიასთან შედარებით. როგორც სქემა
აჩვენებს, ბმის წარმოქმნაში მონაწილე ყველა ექვსი ელექტრონი განლაგდება სამ
მაკავშირებელ მოლეკულურ ორბიტალებზე;

C-atomuri CO- molekuluri O-atomuri

orbitalebi orbitalebi orbitalebi
g
2px

g2py g2pz

2p
2p

m2py m2pz

m
2px

ნახ.21. ნახშირბადის ოქსიდის (СО) მოლეკულის წარმოქმნის ენერგეტიკული სქემა

СО-ს მოლეკულაში ექვსი მაკავშირებელი ელექტრონის არსებობა ისევე, როგორც

აზოტის მოლეკულაში, უზრუნველყოფს სამმაგი ბმის წარმოქმნას. ამით აიხსნება
თავისუფალი აზოტისა და ნახშირბადის ოქსიდის (СО) თვისებების მნიშვნელოვანი
მსგავსება – მაგალითად, მცირე განსხვავება დისოციაციის ენერგიების მნიშვნელობებს
შორის (N2 – 945 კჯმოლ, СО – 1076 კჯ/მოლ), მოლეკულების ბირთვთაშორის მანძილებსა
(შესაბამისად, 0,110 ნმ და 0,113 ნმ) და ლღობისა (63 K და 68 K) დუღილის (77 К და 82 К)
ტემპერატურებს შორის.
განხილული მაგალითებიდან ჩანს, რომ მოლეკულური ორბიტალების მეთოდი ხსნის
ისეთი მოლეკულების აღნაგობასა და თვისებებს, რომელთა აღწერა ვალენტური ბმების
მეთოდის საშულებით დიდი სიძნელეებთან არის დაკავშირებული.
 იონური ბმა
იონური ბმა ხორციელდება სხვადასხვა ნიშნით დამუხტულ იონებს შორის
ელექტროსტატიკური მიზიდვის შედეგად. დადებით მუხტიან იონებს ყველაზე ადვილად
წარმოქმნიან I და II ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის მეტალები. უარყოფით მარტივ იონებს
წარმოქმნიან ტიპური არალითონების ატომები. ამიტომ, იონური ბმის ტიპურ ნაერთებს
მიეკუთვნება ტუტე მეტალების ჰალოგენიდები, მაგალითად, NaCl, CsCl (CsF) და სხვ.
კოვალენტური ბმისაგან განსხვავებით, იონურ ბმას არ ახასიათებს მიმართულება. ეს
აიხსნება იმით, რომ იონის ელექტრულ ველს სფერული სიმეტრია აქვს, მანძილისგან
დამოკიდებულებით, ყველა მიმართულებით სუსტდება ერთი და იმავე კანონის
შესაბამისად. ამიტომ, იონებს შორის ურთიერთქმედება ერთნაირად ხორციელდება ყველა
მიმართულებით. ორი ერთნაირი აბსოლუტური სიდიდის საწინააღმდეგო ნიშნიანი მუხტი
გარემომცველ სივრცეში ქმნის ელექტრულ ველს, შეუძლია სხვა იონებთან
ელექტროსტატიკური ურთიერთქმედება. აქედან გამომდინარე, იონურ ბმას არ ახასიათებს
ნაჯერობა. მოცემულ იონს შეიძლება მიუერთდეს საწინააღმდეგონიშნიანი იონების
სხვადასხვა რაოდენობა. „იონურ მოლეკულებს“ აქვთ მიდრეკილება ასოციაციისკენ.
აირად მდგომარეობაში იონური ნაერთები ძირითადად არაასოცირებული მოლეკულების
სახით არსებობს. მაგრამ ტემპერატურის შემცირებისას, თხევად, განსაკუთრებით კი, მყარ
მდგომარეობაში გადასვლისას, იონური ნაერთების ასოციაცია ძლიერია. მყარ
მდგომარეობაში ყველა იონურ ნაერთს აქვს არა მოლეკულური, არამედ იონური
კრისტალური მესერი, სადაც ყოველი იონი გარშემორტყმულია საწინააღმდეგო ნიშნის
მქონე რამდენიმე იონით. მთელი კრისტალი შეიძლება განხილულ იქნას, როგორც ერთი
გიგანტური „მოლეკულა”.
ტიპურ იონურ ნაერთებშიც კი, ადგილი არა აქვს ერთი ატომიდან მეორეზე
ელექტრონის სრულ გადასვლას. მაგალითად, სუფრის მარილის – NaCl-ის კრისტალში
ქლორის ატომის უარყოფითი მუხტი არის ელექტრონის მუხტის მხოლოდ 0,94 ნაწილი.
აბსოლუტური სიდიდის ასეთივე, მაგრამ დადებითი მუხტი აქვს ნატრიუმის ატომსაც.
100%-ით იონური ბმა არ არსებობს. ეს აიხსნება იონების ურთიერთპოლარიზაციით, ე.ი.
მათი ურთიერთგავლენით, რაც იონების ელექტრონული გარსის დეფორმაციას იწვევს.

წყალბადური ბმა
ნაერთები, სადაც წყალბადის ატომი უშუალოდ არის დაკავშირებული ფტორის,
ჟანგბადის და აზოტის ატომებთან, მთელი რიგი ანომალური თვისებებით ხასიათდებიან.
ეს ვლინდება, მაგალითად, ამ ნაერთების დნობისა და დუღილის ტემპერატურებში.
ჩვეულებრივ, მოცემული ქვეჯგუფის ელემენტების ერთნაირი ტიპის ნაერთების დნობისა
და დუღილის ტემპერატურა ელემენტის ატომური მასის ზრდისას მატულობს. ეს აიხსნება
მოლეკულების ურთიერთმიზიდვის გაძლიერებით, რაც დაკავშირებულია ატომების
ზომის გადიდებასთან და მათ შორის დისპერსიული ურთიერთქმედების გაზრდასთან.
მაგალითად, რიგში HCl – HBr – HI დუღილის ტემპერატურა, შესაბამისად არის -114,20C; -
86,90C; -50,80C. ანალოგიური დამოკიდებულება შეიმჩნევა აგრეთვე რიგში:
H2S – H2Se – H2Te
მაგრამ როგორც ნახ. 22. და ნახ. 23.-დან ჩანს, ფტორწყალბადი და წყალი ლღვება და დუღს
ანომალურად მაღალ ტემპერატურაზე.

ნახ. 22. VI ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის ელემენტების წყალბადნაერთების დნობისა (●) და

დუღილის () ტემპერატურის დამოკიდებულება მოლეკულურ მასაზე

ნახ. 23. ჰალოგენების წყალბადნაერთების დნობისა (●) და დუღილის () ტემპერატურის

დამოკიდებულება მოლეკულურ მასაზე

ამჟამად დადგენილია, რომ, აღნიშნული ნაერთების ეს და ზოგიერთი სხვა თავი-

სებურება აიხსნება ძლიერ ელექტროუარყოფით ელემენტთან შეერთებული წყალბადის
ატომის უნარით, წარმოქმნას კიდევ ერთი ქიმიური ბმა სხვა ასეთსავე ატომთან. ასეთ ბმას
წყალბადური ბმა ეწოდება.
წყალბადის ატომსა და ფტორის ატომს შორის კოვალენტური ბმის წარმოქმნისას,
ელექტრონული ღრუბელი ძლიერ გადაინაცვლებს ფტორის ატომისკენ. რის გამოც,
ფტორის ატომი იძენს მნიშვნელოვან ეფექტურ უარყოფით მუხტს, წყალბადის ატომის
პროტონსა და მეზობელი HF-ის მოლეკულის ფტორის უარყოფით ატომს შორის აღიძვრება
ელექტროსტატიკური მიზიდვა რასაც მოსდევს წყალბადური ბმის წარმოქმნა. ეს იმით
არის განპირობებული, რომ წყალბადის იონს (პროტონს),სხვა კატიონებისაგან
განსხვავებით აქვს მცირე ზომა, არა აქვს შიგა ელექტრონული შრეები, რომლებიც
განიზიდებიან უარყოფითი იონების მიერ, შეუძლია სხვა ატომების ელეტრონულ გარსში
შეღწევა.
 HF-ის მოლეკულის ურთიერთქმედებისას წყალბადური ბმის წარმოქმნის პროცესი
შეიძლება ასეთი სქემით წარმოვადგინოთ:
_
+ _ + _ + F

..
+
H F +H F H

.
134 0 H
_
F

აქ წერტილებით აღნიშნულია წყალბადური ბმა. წყალბადური ბმა დამახასიათებელია

ყველაზე ელექტროუარყოფი ელემენტების ნაერთებისათვის: ყველაზე ძლიერად ის
ვლინდება ფტორისა და ჟანგბადის, უფრო სუსტად – აზოტის და კიდევ უფრო სუსტად –
ქლორისა და გოგირდის ნაერთებში.
წყალბადური ბმის ენერგია გაცილებით ნაკლებია ჩვეულებრივი კოვალენტური ბმის
ენერგიაზე (150-400 კჯ/მოლი). ის აზოტის ნაერთებისათვის არის დაახლოებით 8 კჯ/მოლი
და აღწევს დაახლოებით 40 კჯ/მოლი ფტორის ნაერთებისათვის. აღმოჩნდა, რომ ეს
ენერგია საკმარისია მოლეკულების ასოციაციის გამოსაწვევად, ე.ი. მათ დიმერებად ან
პოლიმერებად შესაკავშირებლად,
H H
O ... HO C
C CH3 C
CH3 C OH O ... O OH ... O OH ...