ორგანული ქიმია

ლექცია 3

ორგანულ ნაერთთა ფუძე- მჟავური

თეორია
არენიუსის ელექტროლიტური დისოციაციის თეორია(1890г.)

მჟავა არის ელექტოლიტი, რომელთა წყალხსნარების

დისოციაციის დროს წარმოიქმნება პროტონი

H2O
H2SO4 H + HSO4

ხოლო ფუძე არის, რომლის წყალხსნარის

დისოციაციის დროს წარმოიქმნება
ჰიდროქსილის იონი
    Сванте-Август Аррениус
H2O
NaOH Na + OH 19.02.1859 - 1927

ეს თეორია ზუსტად არ ასახავს ორგანულ ქიმიასი

მჟავებისა და ფუძეების აღნაგობას.
 ბრენსტედის და ლოურის
პროტოლიტური თეორია

ლუისის ელექტრონული
თეორია
I. მჟავა ეს არის მოლეკულა ან იონი რომელსაც
შეუძლია პროტონის გაცემა , ე.ი. პროტონის
დონორი
II. ფუძე არის მოლეკულა ან იონი, რომელსაც
შეუძლია პროტონის შეერთება,ე,ი, პროტონის
აქცეპრტორი

იოჰანეს ნიკოლაუს ბრენსტედი

22.02.1879 - 17.12.1947
მჟავასა და ფუძეს შორის მიმდინარე ზოგადი
რეაქცია:

რაც უფრო ძლიერია მჟავა მით უფრო სუსტია მისი

შეუღლებული ფუძე და პირიქით.
მაგალითად:
ძლიერი მჟავა HCl და მისი შეუღლებული სუსტი ფუძე
Cl-, სუსტი მჟავა CH3COOH – მისი შეუღლებული
ძლიერი ფუძე CH3COO- :
 
 უმეტესობა ორგანული ნაერთებისა
შეიძლება განვიხილოთ როგორც
პოტენციური მჟავები, რადგან ისინი
შეიცავენ წყალბადის ატომებს, სხვადასხვა
ელემენტთან შეერთებულს(O,S,N,C).
ელემენტი და მასთან შეერთებული
წყალბადი იწოდება მჟავურ ცენტრად .
 მჟავური ცენტრის მიხედვით ანსხვავებენ:
OH-მჟავები( კარბონმჟავები,
ფენოლები,სპირტები).
SH-მჟავები (თიოლები,თიოფენოლები).
NH-მჟავები (ამინები, ამიდები,მჯავური იმიდები).
CH-მჟავები (ნახშირწყალბადები და მათი
ნაწარმები).
 მჟავა პროტოლიტების სიძლიერე იზომება
პროტონის გადატანის უნარით წყალზე და ფასდება
მჟავიანობის კონსტანტით (Ка).
რაც უფრო მეტია Ка, მით უფრო ძლიერი მჟავაა.
მაგ: Ка(HCl) = 103
Ка(CH3COOH) = 1,75*10-5
პრაქტიკაში გამოიყენება pKa= -lgKa
რაც უფრო ნაკლებია pKa, მით უფრო ძლიერია
მჟავა.
მარილმჟავასთვის pKa = -3;
ძმარმჟვასათვის pKa = +4,76.
პირობითად იყოფა „ძლიერი" pKa < 0 და „სუსტი" pKa  2-15.7
 ფაქტორები, რომლებიც გავლენას ახდენენ
მჟავიანობაზე

მჟავების სიძლიერე განისაზღვრება ანიონების

სტაბილურობით, რომლებიც წარმოიშვება ამ მჟავების
დისოციაციით, რაც უფრო სტაბილურია ანიონი მით
უფრო ძლიერია მჟავა.
ანიონის სტაბილურობა განისაზღვრება უარყოფითი
მუხტის დელოკალიზაციით, რომელიც განისაზღვრება
მინიმუმ 4 ფაქტორით.
1)მჟავურ ცენტრში მოთავსებული ატომების
ბუნება(ელექტროუარყოფითობა და
პოლარიზებადობა).
რაც უფრო მეთია ელექტროუარყოფითობა და
პოლარიზებადობა მით ძლიერია მჟავა
ბრენსტედის მჟავებისატვის მთავარი არის
ელექტროუარყოფითობა , ვინაიდან
პოლარიზებადობა ნაკლებად იცვლება.
ელექტროუარყოფითობა O>N>C,ამიტომ
OH-მჟავა უფრო ძლიერია ვიდრე NH-მჟავა,
ხოლო NH-უფრო ძლიერია,ვიდრე CH-მჟავა.

H-CH3 < H-NH2 < H-OH < H-F

ელექტროუარყოფითობის
ზრდა
 ნახშირბადის ატომის ელექტროუარყოფითობაზე
მოქმედებს ჰიბრიზაციის ტიპი:
С(sp) > С(sp2) > С(sp3),
მაგ:
აცეტილენი ეთილენი ეთანი
НС≡СН Н2С=СН2 Н3С-СН3
рКа=25; рКа=36; рКа=42
 ზემოდან ქვემოთ ჯგუფების
ელექტროუარყოფითობა მცირდება, ხოლო
პოლარიზებადობა იზრდება, ე.ი. ატომის რადიუსის
შესაბამისად მატულობს.

H-F H-OH
< <
H-Cl H-SH
< <
H-Br H-SeH
<
H-I
 მაგალითად შევადაროთ ეთანოლისა და
ეთანთიოლის მჟავიანობა( (С2H5OH) და (С2H5SH) ).
გოგირდის ატომი ქმნის მჟავურ ცენტრს S-H
რომლის ელექტროუარყოფითობა ნაკლებია,
მაგრამ მეტია პოლარიზებადობა, რაც იწვევს
მერკაპტან იონების სტაბილიზაციას
CH3-CH2-S-
ალკოქსიდ იონთნ შედარებით CH3-CH2-O-
ამიტომ თიოლები უფრო ძლიერ მჟავებია, ვიდრე
სპირტები:
рКа (С2Н5SH) = 10.5 рКа(С2Н5OH) = 16
 ამიტომ მჟავიანობა იცვლება შემდეგი
თანმიმდევრობით:
SH-მჟავა > OH- მჟავა >
> NH- მჟავა > CH მჟავა
 2)იონის სტაბილიზაცია შეუღლების საფუძველზე
:
შევადაროთ მაგალითდ ალიფატური სპირტები,
ფენოლები და კარბონმჟავები.
დელოკალიზაციის გამო ფენოლქსიდ ანიონი
უფრო სტაბილურია, ამიტომ ფენოლი უფრო
ძლიერი მჟვაა, ვიდრე ალიფატური სპირტი.
პროტოლიტური თეორია
 ხოლო ფენოლის მჟავიანობასთან შედარებით
კარბონმჟავები უფრო ძლიერი მჟავებია, ვიდრე
ფენოლები, რაც განპირობებულია იონის
სტაბილურობით. აცილატ -იონში, არსებობს р,π-
შეუღლება, რომლის დროსაც ხდება ორ ჟანგბადის
ატომის შორის გადანაწილება:
3)ჩამნაცვლების ელექტრონული ეფექტის
გავლენა მჟავურ ცენტრზე.
ელექტროაქცეპტორული ჩამნაცვლებლების
გავლენას ახდენს უარყოფითი მუხტის
დელოკალიზაციაზე, ასტაბილურებს ანიონს,
რომელიც ზრდის მჟავიანობას.
ელექტროდონორული ჩამნაცვლებელი
პირიქით ასუსტებს მჟავიანობას.
განვიხილოთ ფენოლურ ნაერთთა
წარმოებულების მჟავიანობა და შევადაროთ.
მჟავიანობა მცირდება, დამოკიდებულია ჩამნაცვლების
ეფექტიანობაზე.
 ჩამნაცვლებლის მიმდევრული შეყვანით
ძლიერდება მჟავიანობა:

ძმარმჟავა СН3СOOH pKa=4.76

მონოქლორძარმჟავა СН2ClСOOH pKa=2.86

დიქლორძმარმჟავა СНCl2СOOH pKa=1.29

ტრიქლორძმარმჟავა СCl3СOOH pKa=0.65

4) სოლვატაციის ეფექტი
რაც უფრო მცირეა მოლეკულა უფრო მეტად არის
სოლვატირებული და სტაბილური.

HCOOH pKa= 3,7

CH3COOH pKa= 4,76
CH3CH2COOH pKa= 4,9

 
 გაზურ მდგომარეობაში ზოგიერთ ნაერთთა
კლასის მჟავურობა იცვლება საწინააღმდეგოდ. მაგ
სპირტები გაზურ მდგომარებაში უფრო ძლიერი
მჟავებია ვიდრე წყალი, ხოლო სითხეებში პირიქით–
 ბრენსტედის ფუძეები
ფუზეა პროტონის მიერთების უნარის მქონე
ნაწილაკი.
არსებობს ორი ტიპის ფუძე:
π- და n-ტიპის.
π-ტიპის ფუძეებია ალკენი, ალკინი და არენი.
π- ბმის შემცველი. არიან სუსტი ფუძეები.
ბენზოლი π-კომპლექსი
 Протолитическая (протонная) теория Бренстеда-Лоури

n- ტიპის ფუძეებია ჰეტეროატომის შემცველი

ნაერთები O, N, S, Hal.
იყოფა ჯგუფებად:
1) ამონიური ფუძეები. ამინები, ნიტრილები და
აზოტშემცველი ჰეტეროციკლური ნაერთები.
2) ოქსონიური ფუძეები. სპირტები, მარტივი
ეთერები, ალდეჰიდები, კეტონები, ესტერები.
3) სულფონიური ფუძეები.თიოლები, თიოეთერები.
 Протолитическая (протонная) теория Бренстеда-Лоури

1)ცენტრალური ატომის ბუნებაზე

R-NH2 > R-OH > R-SH
2) ჩამნაცვლებელზე

3) გამხსნელი
 Протолитическая (протонная) теория Бренстеда-Лоури

ორგანულ ნაერთთა ამფოტერულობა

O O

H 3C C + H 2O H 3C C + H 3O

OH O
кислота

O OH

H3C C + H2SO4 H 3C C + HSO3

OH OH
основание
 Теория Льюиса

II. ლუისის თეორია

ლუისი მჟავა- ელექტრონების აქცეპტორო
ლუისი ფუძე -ელექტრონის დონორი
 Теория Льюиса

ურთიერთქმედება ლუისის ფუძეებსა და მჟავებს

შორის
 მადლობა
ყურადღებისათვის