Najljepša i najznačajnija arhitektonska djela osmanskog perioda u Bosni

nastaju u 16. stoljeću. Pored osnovne uloge kao sakralnih i kulturno-

prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala koje su
nosile imena svojih osnivača. Bili su to visoki funkcioneri osmanske
vlasti, bogati trgovci i zanatlije, kao i drugi građani Sarajeva.
Ferhadija džamija biser je islamske arhitekture koji svojom
monumentalnošću dominira okruženjem. Stručnjaci smatraju da je ona
jedna od najljepših jednoprostornih potkupolnih džamija izgrađenih u
osmanskoj Bosni. Ostale su: Aladža u Foči, Karađoz-begova u Mostaru,
Ali-pašina u Sarajevu, Hadži Alijina ili Šišman Ibrahim-pašina u
Počitelju, Pljevljanska, Sinan-begova džamija u Čajniču i Kalaum Jusuf-
pašina (Kuršumlija) u Maglaju.
Unutrašnjost sarajevske Ferhadije oslikali su arabesknim slikarstvom
vrhunski majstori. Takva ljepota i mistika arabeske mogle su se u Bosni
naći još u Aladža džamiji u Foči i Karađoz-begovoj džamiji u Mostaru.
Džamija se nalazi na zapadnoj strani sarajevske čaršije uz ulice
Ferhadija i Vladislava Skarića. Iza džamije je vakufsko zemljište na
kojem je danas parking. U neposrednoj blizini bio je izgrađen Tašlihan
(kameni han). Ferhadiju je sagradio Ferhad-beg Vuković-Desisalić
hidžretske 969. godine (1561./62). Ferhad-beg je bio bosanski sandžak-
beg od 1568. do 1572. godine. Oko džamije je kasnije nastala posebna
mahala, poznata kao Ferhadija.
Datum izgradnje džamije vidi se iz hronograma iznad portala:
Ferhad-beg podiže ovu građevinu,
Sastajalište asketa, dom pobožnih
Bog nam nadahnu njen hronostih:
“Za ljubav Boga, gospodara svjetova.“ (969.)
Osnivač Ferhadije potječe iz poznate srednjovjekovne familije Vukovića-
Desisalića. Ferhad- beg Vuković Desisalić, bio je bosanski sandžak beg,
iz ugledne sarajevske hrišćanske porodice. Osta zabilježeno i da je u
vrijeme dok je Ferhad gradio džamiju majstor Todor Vuković iz Maine
je u kući njegovog brata, Vojvode Ivana, slikao bogorodicu sa
Kristom… Evlija Čelebi, zabilježi da je Ferhad beg bio prvo sandžak-
beg kliški , zatim sandžak-beg pakrački i sandžak-beg bosanski od aprila
1568. do svoje smrti, juna 1568. godine.

Za održavanje džamije i drugih svojih zadužbina, Ferhad-beg je ostavio

nekoliko nekretnina u sarajevskim ulicama Halači i Bravadžiluk. Kako
su ta dobra nestala u požaru 1697. godine, brigu za održavanje džamije i
izdržavanje njenih službenika preuzele su druge osobe koje su zavještale
svoje nekretnine i novac. Nekad su uz džamiju bili mekteb, imaret (javna
kuhinja), česma i šadrvan, koji su uništavani najviše u požarima. Iznova
su podizani pa opet rušeni, paljeni… Na istočnoj strani džamijskog
dvorišta bio je mekteb osnivača džamije koji je uništen u požaru 1697.
godine. Potom je izgrađena nova zgrada s istom funkcijom. Podigao ju
je Mehmed-beg Dženetić, ali je i ona izgorjela 1879. godine. U ovom je
mektebu mualim bio i poznati sarajevski ljetopisac Mula Mustafa
Bašeskija. Prema Evliji Čelebiji, darul-hadisi (škole za izučavanje
islamske tradicije) postojale su na deset mjesta u Sarajevu. Profesori
islamske tradicije predavali su besplatno u Carevoj, Ferhadiji, Husreviji,
Kodža Ali-pašinoj i Isa-begovoj džamiji.

Ferhadija je podkupolna džamija s trijemom natkrivenim malim

kupolama i vitkim minaretom. Šejh Sejfudin Kemura o Ferhadiji piše:
“Džamija je od klesanog kamena sazidana, pokrita kubetom, koje je
olovom prekriveno, sa kamenitom munarom. U džamiji imade, kao i u
ostalim, minder od izrezanog kamena vrlo krasno i fino napravljen; ima
ćurs, koji, iako je drven, ipak je lijepo napravljen, a musandra joj je na
kamenitim oblim stupcima. Džamija je dosta široka i duga, a dobro i
vidna zbog mnogih pendžera. Vrata su joj na svod, a ispred vrata su sofe,
pokrite sa tri pomalešna kubeta. Oni su također na kamenim oblim
stupcima…“
Minaret je građen od sedre, a kupola, kupolice, unutrašnji lukovi i lukovi
oko prozora zidani su turskom opekom. Sve unutrašnje zidne površine
džamije ožbukane su i okrečene, a pojedini su dijelovi i oslikani.
Unutrašnja je visina džamije do kupole oko 16,5 metara, vanjska je
visina do alema gotovo 17 metara. Četrnaestostrani kameni minaret ima
prečnik od oko dva metra i prigrađen je uz desni, vanjski zid. Na vrhu je
minareta alem, rađen u olovu, sa četiri jednake jabuke. Alem završava
japrakom (motiv lista). Osvjetljenje unutrašnjosti dobro je zbog 26
jednostavno oblikovanih prozora. O slikanoj dekoraciji Ferhadije
džamije nije se dugo znalo gotovo ništa, jer su zidne površine krečenjem
i naslagama boja jako oštećene. Arabeskno slikarstvo 16. stoljeća
vidljivo je u Aladža džamiji u Foči, Karađoz-begovoj džamiji u Mostaru
i u sarajevskoj Ferhadiji. Po kvaliteti i tehnici rada, ove arabeske
posjeduju mnogo veće vrijednosti od drugih koje se mogu naći u Bosni i
Hercegovini. “Koliko su dugo uspjele da se očuvaju orginalne, najstarije
dekoracije, nije poznato, ali je sigurno da je 1761.–1762. godine
uslijedio novi dekorativi ciklus. O tome, jednom kratkom rečenicom
govori sarajevski hroničar Mula Mustafa Bašeskija, koji kaže: da su
popravljene i ukrašene Ferhadija i Baščaršijska džamija. Ovaj hroničar
je dalje zabilježio među umrlim i nekoliko imena nakaša koji su živjeli u
drugoj polovini XVIII stoljeća (Mustafa Basa sin Mahmutov, Mula
Ismail, Mula Mehmed, Mali Husein), što navodi na mogućnost da je
oslikavanje Ferhadije džamije mogao obaviti i neki majstor iz Sarajeva“,
napisao je Jusuf Začinović.
U Ferhadiji džamiji posebno su interesantni stubovi, I tzv. Dijamantaski
kapitali. Zovu ih tako zbog načina obrade kamena, koji podsjećaju na
rezove na dragom kamenju. Ovakve kapitele možemo vidjeti na
kapitelim au kuršumli medresi.
Portal sa stalaktitskim ukrasima (ulaz u džamiju) ispod njega se nalazi
jedan od najljepših izvedenih tariha u BiH sa dželi sulus pismom.
U periodu austrougarske okupacije BiH svi vapnom obijeljeni i bojeni
premazi iz osmanskog perioda bili su prekriveni novim dekorom, rađeni
šablonski, tmurnog kolorita.
Međutim, i to je skoro sve uništeno (ostali su samo pojedini fragmenti),
zato što je austrougarska vlast skinula olovni pokrivač s džamije.
Sondiranje zidnih namaza radi otkrivanja starih zidnih dekoracija
pokazalo je da postoji pet bojenih slojeva iz različitih perioda.
Ferhadija džamija u Sarajevu rekonstruirana je tako što joj je vraćen
prvobitni izgled, a posebno arabeskne slike, što je čini jedinstvenom i
prepoznatljivom. Ona je predmet interesiranja putnika namjernika,
posebno turista, koji je posjećuju i uživaju u njenoj arhitektonskoj i
estetskoj ljepoti, a vjernici u džamiji nalaze mir i osjećaj blizine s
Bogom.
U manjem haremu pred džamijom nalazi se dvadesetak nišana, s
natpisima na osmanskom turskom jeziku, različito oblikovanog završnog
dijela (aginski nišani, ulemski s mušebek i čatal-turbanom, derviški s
kapom…) Natpisi pokazuju da su ovdje, uglavnom, sahranjivani
službeni predstavnici janjičarskog odžaka u Sarajevu, čije se sjedište
nalazilo u blizini, na mjestu današnje Katedrale. Najstariji nišan
ukrašava mezar bosanskog Čelebi-age Tumadžibaše, rađen 1746./47.
godine. Uzglavni nišan oblikovan je na vrhu u formi janjičarskog oblog
turbana. U njemu je sahranjen i jedan od najznačajnijih bh.
pisaca Nedžad Ibrišimović.

Džamija Ferhadija znatno je oštećena tokom posljednjeg rata, kada je

nekoliko granata oštetilo džamijsku kupolu, koja se, uslijed tih
oštećenja, obrušila 2007. godine.
Rekonstrukcija džamije izvršena je u dvije faze - u prvoj je sanirana
šteta od granata, dok je u drugoj restaurirano arabeskno slikarstvo na
zidovima i svodovima.
Kroz restaurirano slikarstvo sada je moguće iščitavati historiju, jer su
vidljivi radovi iz 16. i 17. stoljeća, austrougarskog perioda, kao i razlike
u umjetničkim stilovima. Najstariji obnovljeni dijelovi – mihrab (niša u
zidu džamije koja je usmjerena u pravcu Meke) i lusteri datiraju iz 16.
stoljeća.
Graditeljska cjelina - Ferhadija džamija (Ferhad-begova džamija) sa
haremom proglašena je u novembru 2004. godine nacionalnim
spomenikom BiH.