Islamska arhitektura

Islamska arhitektura obuhvata širok opseg svjetovnih i

religijskih arhitektonskih stilova od utemeljenja islama do današnjice,
utjecajući dizajnom i konstrukcijom zgrada i građevina na ukupnu
islamsku kulturu.

Najčešći tipovi građevina na kojima se primječuje islamska arhitektura

su: džamije, mezari, palače i utvrđenja. Osim ova četiri tipa građevina, u
islamskoj arhitekturi postoje i brojne druge građevine i objekti od manje
važnosti kao što su javna kupatila, fontane i stambeni objekti, odnosno
kuće.[1]
630. godine Muhammed a.s sa svojim ashabima ponovo ulazi u Mekku i
uzima je od plemena Kurejša. Centralno islamsko svetište Kaba je
ponovo obnovljena i ponovo je postala najsvetiji hram islama. Obnova je
počela prije smrti Muhammeda, 632. godine od strane etiopskog stolara
koji je preuređivanje uradio po svom narodnom običaju. Ovo svetište je
bilo prvo važno djelo islamske arhitekture. Zidovi su bili ukrašeni
slikama Isusa, Marije, Abrahama, anđela, kršćanskih proroka (u islamu
Božijih poslanika)i drveća. Novi zakoni koji su kasnije uvedeni
u Šerijat u 9. vijeku, zasnovani na hadisu Muhammeda, , su zabranjivali
upotrebu ikona te vrste u arhitekturi, posebno one sa ljudima i
životinjama.[1]
U 7. vijeku su Arapi koji su primili islam, osvojili velike teritorije.
Nakon što su muslimani uzeli pod kontrolu skoro cijeli region, jedna od
osnovnih potreba im je bilo mjesto gdje bi mogli obavljati namaz,
odnosno džamije. Jednostavan izgled je morao obezbjediti elemente
ugrađene u sve džamije i prve generacije muslimana su gradile
jednostavne građevine zasnovane na izgledu Poslanikove kuće ili su
preuređivali i prilagođavali svojim običajima i propisima postojeće
građevine, kao naprimjer crkve.

Specifičan prepoznatljivi stil islamske arhitekture se razvio ubrzo nakon

vremena Poslanika Muhammeda, i to
iz rimskog, egipatskog, perzijskog i bizantijskog modela. Jedan od
najranijih primjera islamske arhitekture je Kupola nad Stijenom,
izgrađena 691. godine u Jeruzalemu. Imao je unutrašnji nadsvođeni
prostor, kružnu kupolu i koristio je ponavljajuće dekorativne šare
(arabesku).
Velika džamija Samarre u Iraku, završena 847. godine, kombinirala je
hipostilizovanu arhitekturu redova i kolona koji su podržavali ravnu
podlogu ogromne munare koja je bila konstruisana iznad same džamije.

Aja Sofija u Istanbulu je utjecala na islamsku arhitekturu. Kada su

Osmanlije osvojili Carigrad od Bizanta, baziliku su pretvorili u džamiju i
pripojili elemente bizantijske arhitekture u svoja nova djela (naprimjer
kupole). Aja Sofija je također služila kao uzor za mnoge osmanske
džamije kao što su Šehzada džamija, Sulejmanije džamija i Rustem
pašina džamija.

Jedna od prvih civilizacija koja se upoznala sa islamom i koja ga je

primila još za vrijeme prvih generacija je Perzija. Prestolnica Perzijskog
kraljevstva u 7. vijeku je ležala istočno od rijeka Tigris i Eufrat. Zbog
blizine, islamski arhitekti nisu samo posuđivali, nego i prisvajali
tradiciju propalog Perzijskog carstva.

Islamski arhitekti su mnogo toga posudili iz perzijske arhitekture i često

se može zvati nastavak i dalji razvoj i evoluiranje perzijske arhitekture.

Mnogi gradovi kao naprimjer Bagdad, su zasnovani na na gradovima

kao što su Firuzabad u Perziji. Ustvari, poznato je da su dva dizajnera
koja je Al-Mansur zaposlio da osmisle izgled grada, bili Naubakht (
‫)نوبخت‬, biviši perzijski oroastrijanac i Mašallah (‫)ماشاء‌هللا‬,
bivši jevrej iz iranskog grada, Horasan.

Izgradnja Velike džamije Kordobe je započela 785. godine i označava

početak islamske arhitekture na Pirinejskom poluotoku i Sjevernoj
Africi. Džamija je poznata po svojim upadljivim lukovima. Maurska
arhitektura je dosegla svoj vrhunac sa izgradnjom Alhambre,
veličanstvene palače/tvrđave u Grenadi koja zrači sa otvorenošću i
svježinom unutrašnjosti ukrašene crvenom, plavom i zlatnom. Zidovi su
ukrašeni sa motivima prirode, posebno lišća, arapskim natpisima i
arabeskom. Zidovi su također obloženi keramikom.

Čak i nakon završetka Rekonkiste, islamski stil je još dugo uticao na

arhitekturu Španije. Interesantno je da su Španci u srednjem
vijeku koristili Mudejar stil, koji je ustvari imitacija stila islamske
arhitekture. Jedan od najboljih primjera maurske arhitekture je Alkazar u
Sevilji.

Registan je mješavina uticaja sve tri škole

Timurska arhitektura je vrhunac islamske umjetnosti u Centralnoj Aziji.
Veličanstvene i impoznatna građevine izdignute od strane Timura i
njegovih nasljednika u Samarkandu i Haratu su pomogle rasprostraniti
uticaj Ilkhanidske škole umjetnosti u Indiji, pa prema tome učiniti
poznatom i mongolsku školu arhitekture. Timurska arhitektura je
započela sa svetištem Ahmeda Jasavija u današnjem Kazahstanu, a
doživjela svoj vrhunac sa izgradnjom mauzoleja Gur Amir u
Samarkandu. Stil je uglavnom izveden iz Perzijske arhitekture. Osna
simetrija je karakteristična za sve glavne timurske građevine, posebno
kod Šah Zendah u Samarkandu i kod džamije Govhar Šad u Mešhedu.
Građevine obiluju različitim oblicima dvostrukih kupola, a sa vanjske
strane su prelivene sa blistavim bojama.

Arhitektura Osmanlijskog carstva je u cjelini specifična i drugačija od

ostalih, posebno kada je u pitanju izgradnja džamija u stilu Mimara
Sinana, kao Sulejmanije džamija iz 16. vijeka. Gotovo 500 godina,
Bizantska arhitektura je uticala na izgradnju crkvi kao što je Aja Sofija,
koja je poslužila kao primjer za mnoge osmanlijske džamije kao što je
Šehzada džamija, Sulejmanije džamija i Rustem pašina džamija.
U arhitekturi, Fatimidi slijede tehniku Tulunidske dinastije i koriste
slične materijale, ali su veliki dio toga sami razvili. U Kairu, njihova
prva džamija je bila Al-Azhar džamija, osnovana zajedno sa gradom
(969.-973.), koja je zajedno sa obližnjom visokoobrazovnom ustanovom
(Al-Azhar univerzitet), postala duhovni centar za Ismailite. Džamija Al-
Hakima (996.-1013.), važan primjer fatimidske arhitekture i
arhitektonskog ukrašavanja, je odigrala važnu ulogu u fatimidskoj
ceremoniji koja naglašava vjersku i političku ulogu fatimidskog halife.
Pored detaljnih pogrebnih spomenika (mezarja), ostale opstale
fatimidske građevine uključuju džamiju Al-Akmar (1125.) kao i
grandioznu kapiju od zidina Kaira izgrađenu od strane moćnog
fatimidskog emira i vezira Badr al-Džamalija (1073.-1094.).

Al-Hakim džamija (990.-1012.), renovirana od strane Dr. Sjedna

Muhammeda Burhanuddina (vođu Davudi Bohra zajednice) i Al-jame-
al-Akmar, poznatog po fatimidskoj filozofiji i simbolici i po tome što je
ponovo oživio tu arhitekturu.

Vladavina Memluka] (1250.-1517.) označila je cvjetanje islamske

umjetnosti koja se najviše primijeti u starom Kairu. Njihova pobožnost
se najviše ogleda u velikim religioznim kompleksima ali i u umjetničkim
djelima. Zbog svog religijskog zanosa postali su zaštitnici arhitekture i
umjetnosti. Također pod njihovom upravom procvjetla su
i trgovina i agrikultura, a Kairo je postao jedan od najbogatijih
gradova Bliskog Istoka ali i centar umjetničkih i intelektualnih
djelovanja. Zbog ovoga je po riječima Ibn Halduna Kairo postao “centar
svemira i bašta svijeta”. Memluci su koristili rad u drvetu i tačkaste
svjetlosne efekte u svojim zgradama. Dobar primjer toga su prekrasni
svodovi, palače, i munare koje postoje po čitavom Kairu.

Historija se dijeli na dva perioda, odnosno dvije dinastije: Bahri

Memluci (1250.-1382.) i Burji Memluci (1382.–1517.). Bahri Memluci
su porjeklom od Qipchaq Turaka iz južne Rusije, a porijeklo Burji
dinsatije je Kakuzijsko-Circazijsko.
Umjetnost i arhitektura čitavog memlučkog perioda su definisani tokom
Bahri perioda. Dekorativna umjetnost memluka se cijenila
po mediteranskom području i u Evropi gdje je i uticala na mjesnu
proizvodnju. Posebno su se isticale dekoracije svjetlucavim staklom, te
unutrašnjost ukrašena rezbarenim drvetom, metalom, i tkaninama. Jedan
od primjera je i uticaj memlučke staklene robe na Venecijansku
industriju stakla.

Pod vlašću Baibarovog saveznika i nasljednika Kala’una (1280.–1290.),

započeo je patronat javnih i vjerskih temelja gdje su bile
uključene medrese, mauzoleji, munare i bolnice. Takvi kompleksi ne
samo da bi osiguravali bogatstvo patrona nego bi i ovjekovječili njegovo
ime, što je oboje bilo ugroženo pravnim problemima oko nasljedstva i
konfiskacijom imovine. Osim Kala’unovog kompleksa druge važne
akvizicije sultana Bahri Memluka uključuju i ona od al-Nasir
Muhammada (1295. – 1304.) i Hasanov kompleks (započet 1356).

Sultani Burji Memluka su slijedili umjetničku tradiciju svojih Bahri

prethodnika. Memlučke tkanine su bile iznimno cijenjene u
međunarodnoj trgovini. U arhitekturi su i dalje favorizirali temelje
javnih i vjerskih objekata. Najznačajnija akvizicija ranog Burji perioda
u Egiptu uključivala je komplekse koje su izgradili Barkuk
(r. 1382 – 1399.), Faraj (r. 1399. – 1412.), Šejh Mu’ayyad (r. 1412.–
1421.), i Baibars (r. 1422.–1438.).

U istočnim mediteranskim provincijama, unosna trgovina tkaninama

izmađu Irana i Evrope omogućila je oživljavanje ekonomije. Značajne
su bile i komercijalne aktivnosti hadžija na ruti između Mekke i Medine.
Velika skladišta, poput Han al-Kadi (1441.), su podizana da bi
zadovoljila zahtjeve trgovine. Ostali javni temelji u regiji su uključivali
džamije Aqbugha al-Utrush (Aleppo, 1399 – 1410) i Sabun
(Damask, 1464) i medresu Jaqmaqiyya (Damask, 1421).

U drugoj polovini 15. vijeka umjetnost je procvala pod patronatom

Qa’itbay (r. 1468–1496), najvećim vladarom kasih memlučkih sultana.
Tokom njegove vladavine svetišta u Mekki i Medini su značajno
obnovljena. Najznačajniji gradovi su bili preplavljeni trgovačkim
kućama, religijskim objektima i mostovima. U Kairu na Sjevernom
groblju se nalazi Qa’itbay kompleks koji je najpoznatije i najcjenjenije
djelo ovog perioda.

Gradnja se nastavljala i za vrijeme posljednjeg memlučkog sultana,

Qansuh al-Ghawri (r. 1501.–1517.) koji je podigao i vlastiti kompleks
(1503.-1505.) ali konstrukcijske metode su odražavale finansijsko stanje
zemlje. Iako je memlučko carstvo ubrzo postalo dio Osmanskog
carstva (1517.), vizualna kultura memluka je nastavila inspirisati
Osmanlije i ostale islamske umjetničke tradicije.

Badšahi mesdžid, doslovno ‘Kraljeva džamija’ je izgrađen 1674. od

strane Aurangzeba. To je jedan od najpoznatijih znamenitosti Lahora i
jedan je od najljepših i najgrandioznijih predstavnika Mogulske ere

Tadž Mahal u Agri, izgrađen od Šah Džehana kao mazolej za svoju

suprugu, predstavlja vrhunac Mogulske islamske arhitekture u Indiji i
jedna je od najznamenitijih građevina u svijetu.
Još jedan karaterističan podstil islamske arhitekture
je arhitektura Mogulskog carstva u Indiji u 16. vijeku koja predstavlja
spoj perzijskih i hinduističkih elemnata. Mogulski vladar Akbar
Veliki je 1500ih izgradio kraljevski grad Fatehpur Sikri, udaljen
42 kilometra od Agre.

Najpoznatiji primjer Mogulske arhitekture je Tadž Mahal, “Suza

vječnosti”, izgrađen 1648. od strane vladara Šaha Džehana u znak
sjećanja na svoju suprugu Mumtaz Mehel koja je umrla tokom porođaja
njihovog četranestog djeteta. Velika upotreba dragog i poludragog
kamena, ugrađenog u Tadž Mahal i velika količina bijelog mramora su
skoro dovele do bankrota Mogulsko carstvo. Tadž Mahal je savršeno
simetričan, izuzev sarkofaga Šaha Džehana, koji nije postavljen na
centru grobnice, jedan sprat ispod prizemlja. Džamija od ogledala je
izgrađena od crvenog pješćara (pješćanog kamena) da upotpunjuje sa
vanjske strane sličnu džamiju iz Mekke i ova džamija je u cjelosti
simetrična. Drugi objekat koja je izgrađen da pokaže veličinu mugalskog
uticaja su Šalmarski vrtov.

rva kineska džamija je podignuta u 7. vijeku u vrijeme Tang dinastije u

mjestu Xi’an. Velika džamija Xi’ana čije sadašnje zdanje potiče još iz
doba Ming dinastije ne odražava glavne karakteristike koje se često
povezuju sa tradicionalnim džamijama. Zapravo slijedi tradicionalnu
kinesku arhitekturu. Džamije u zapadnoj Kini imaju više elemenata
zajedničkih sa džamijama u ostatku svijeta. Džamije zapadne Kine
mnogo češće uključuju munare i kupole, dok džamije u istpčnoj Kini
mnogo češće podsjećaju na pagode.[2]
Značajna karakteristika Kineske arhitekture je naglašavanje simetrije
koja se veže za osjećaj raskoši. Ovo se odnosi na sve, od palata do
džamija. Jedan značajan izuzetak je dizajn bašte koji ima tendenciju
asimetrije istaknute što je to više moguće. Kao u kineskom okomitom
slikarstvu, glavni princip koji naglašava kompoziciju bašte je dozvoliti
vakifu da uživa u bašti bez pravila kao u samoj prirodi.

Kineske džamije mogu biti građene crvenom ili sivom ciglom ali drvene
konstrukcije su najčešće jer su one najotpornije da izdrže zemljotrese.
Međutim potpuno su neotporne na požare. Krov tipične kineske
građevine je zaobljen; postoje striktne klasifikacije tipa zabat koje se
mogu uporediti sa klasičnim redom evropskih kolona.

Većina džamija imaju određene zajedničke karakteristike, ali kao i u

drugim regionima kineska islamska arhitektura odražava lokalnu
arhitekturu. Kina je poznata po svojim prekrasnim džamijama koje
odražavaju dvorce. Ipak u zapadnoj Kini džamije podražavaju one
sa Bliskog Istoka sa visokim vitkim munarama i kupolastim krovovima.
U sjeverozapadnoj Kini postoji kombinacija istočnjačkog i zapadnjačkog
stila. Džamije imaju sjajne krovove u budističkom stilu iza zazidanih
bašta u koje vode ulazi sa lučnim nosačima prema minijaturnim
kupolama i munarama. (vidi Bejtullahova džamija).
Afro-islamska arhitektura
Islamska osvajanja Sjeverne Afrike su rezurtirala razvojem islamske
arhitekture u tom području koja uključuje i slavnu Kairsku Citadelu.

Južno od Sahare islamski uticaj je uzrokovao značajan razvoj arhitekture

u Kraljevstvu Gana. Na području Kumbi Saleha mještani su živjeli u
kupolastim barakama ali su trgovci imali kamene kuće. Sudansko-
Sahelianska arhitektura se prvobitno javila u dva
grada Djenné i Timbuktu. Sanskorska džamija u Timbuktu koja je
sagrađena od blata i iverice je po stilu slična Velikoj Djenné džamiji.
Razvoj kraljevine na zapadno-afričkom priobalnom području je za
rezultat imao arhitekturu baziranu na drvetu. Slavni grad Benin kojeg je
uništila kaznena ekspedicija je u stvari bio veliki kompleks kuća
napravljenih od blata i prekrivenih većinom palminim lišćem. Palata je
imala red ceremonijalnih soba i bila je ukrašena bronzanim pločama.