(Muzika Šehidski rastanak Safet Isović)

Džamija je najčešće postavljena unutar šireg prostora koji je smješten

uz, ili na raskrsnici dviju ulica. Prostor oko džamije, odnosno harem,
većinom je omeđen zidom.“ Džamija je neizbježni kulturni i prosvjetni
centar mahale, jasno prepoznatljiv u urbanoj slici jednog naselja. Time
džamija dobiva, ne samo na važnosti formiranja mahale, nego utječe i na
život u mahali. U manjim mjestima i selima džamija je epicentar
stanovništva koje se tu okuplja. Ona u čaršiji ipak slovi za kulturni
centar cijelog naselja. Cijeli kompleks kojem pripada džamija ima bitnu
ulogu u formiranju urbane strukture i estetike grada.

Bijela džamija (džamija Divan katiba Hajdara) nalazi se na Vratniku.

Džamija je locirana na uglu ulica Bijela česma i Džanina ulica
(Kršilovac) i u neposrednoj je blizini kasarne Jajce. To je jedna od
najstarijih džamija u Sarajevu. Sagradio ju je hadži-Hajdar efendija,
sekretar Gazi Husrev-bega, poslije 1536, a prije 1545. godine, po uzoru
na Begovu džamiju.
On je živio u Sarač Alijinoj mahali na Vrbanjuši , pošto se obogatio
sagradio je džamiju I mekteb.

1545.umro je na povratku iz Mekke i sahranjen je u posebnom turbetu

koji se nalazi u haremu džamije.

Nije poznato koliko je Hejdar ef. uvakufio svojih dobara za izdržavanje

zadužbina, poznata je jedna njegova naredba, da se svaki dan u džamiji
uči po 6 džuzeva Kur’ana, on je osigurao sredstav za učenje dva džuza,
za ostala četiri džuza se pobrinuo njegov brat. Kao vakufi se spominju i
dva dućana u Tabacima. Dućani su izgorjeli u velikom požaru koje je
zahvatilo Sarajevo.

Drugi dobrotvor je Hatidža hanuma, kći Mahmutova obnovila je česmu,

I dovela je čistu vodu, pa ime pomogla ljudima. 1545.divan katib je
sagradio česmu, ali je ovom prilikom zamjenjena. Ovo je bila jedina
česma sa desne strane Miljacke, do koje j evoda išla uz ulicu nekada su
se sa obje strane česme nalazila prala, na kojima se prala odjeća. Iznad
česme bio je izgrađen I drveni krov. Na posebnoj tabli uklesan je natpis
sa stihovima na turskom jeziku. Natpis se odnosi na obnovu česme.

Arhitektura osmanske džamije je specifična po potkupolnim i

četverosvodnim zdanjima, koja su i na ovim prostorima građena na isti
način, ali u znatno manjim dimenzijama. Osim praktičnih urbanističkih
uslova, postojali su i finansijski uslovi koji su dirigovali izgradnju
ovakvih građevina. Džamije na prostoru Bosne i Hercegovine su
većinom jednostavnih fasada i skromnih dimenzija i većina ima
kvadratni tlocrt. Sve džamije na tlu Bosne i Hercegovine karakterizira
centralni unutrašnji prostor - orta. U sredini prednjeg zida tog prostora se
nalazi mihrab, polukružna niša, gdje stoji imam kad predvodi vjernike u
molitvi. U desnom prednjem uglu je minber u vidu uzdignutog
stepeništa. Vani, s obje strane ulaza u džamiju, nalaze se trijem i portal.
Uzimajući u obzir materijal i vertikalni prostor, posebno se ističu
džamije s kamenom kupolom. Kod takvih džamija, četiri masivna
kamena zida prelaze preko stalaktitima ispunjenih trompa u tambur. '

Prema konceptu prostorne organizacije Bijela džamija pripada

jednoprostornim džamijama , spoljnim drvenim sofama, četvorovodnim
krovom i kamenom munarom visine 22,50 metara. U Bosni i
Hercegovini ovaj tip džamija gradi se neprekidno od sredine XV vijeka.
Reprezentativnijem izgledu džamije doprinose i dva horizontalna reda
prozora pravougaonog oblika.

Prozorskih otvora ima ukupno 20. Vitka munara džamije ukrašena je

jendostavnim motivima, uz munaru je nekada stajala i drvena sahat kula,
sagrađena je 1874.godine. U njoj je bio smješten stari satni mehanizam
poput u GHB sahat kuli.
Nažalost, kako se drvena sahat kula tokom jakog vjetra ljuljala,
stanovnici su je srušili u austrougarskom periodu iz straha da se sama ne
sruši i povrijedi nekoga.

Opjevana je u pjesmi Safeta Isovića "Šehidski rastanak".

Spominju se imena imama Ahmeda iz 1697., Mula Hasana I mula Jusufa

Prozorca, Abdullah ef. Fočak..Poznati hafiz Bugari učinio je džamiju
svojim hutbama i vazom vrelom mudrosti koja se tokom namaza
ispunjavala do posljendjeg mjesta.

Tri predaje objašnjavaju postanak naziva Bijela džamija. Jedna ima

pseudohistorijski sadržaj po kojem je ovu džamiju podigao nekakav
bijeli paša, koji je sagrado i vratničku Bijelu tabiju. Druga sadrži
jednostavno objašnjenje da je ova džamija jednom tako okrečena da u
Sarajevu nije bilo bjelje džamije. Treća je nešto opširnija ali opet vrlo
jednostvna. Predstavama vezanim za islamske religioznoobredne norme
prikazuje kontrast između ove i drugih džamija. Čovjek koji je krenuo
na molitvu, u nekoliko džamija zatekne imama i vjernike nepropisno
obučene. Tek u Bijeloj džamiji je sve bilo u redu – „bijelo“, dok je
drugdje bilo „crno“.

Nehotičnim prekršajem vjerskih pravila objašnjava predaja postanak

džamije Pelteka Husamudina. Njen osnivač je jednom zakasnio na
jutarnju molitvu, pa je zato odlučio da podigne džamiju u vlastitom
dovorištu. Predaja sadrži i neku vrstu dokaza istinitosti, koji je
vjerovatno i poticaj za nastanak predaje: priča se da je osnivač živio u
kući što i danas stoji odmah uz džamiju.
 
Od ukupno deset džamija na Vratniku Bijela džamija sa svojom vitkom
kamenom munarom po svojoj arhitekturi spada među najljepše džamije
na Vratniku. U haremu džamije se nalazi mezaristan, kao i turbe
graditelja džamije.

U haremu među novijim mezarima nalaze se i stanovnici mahale koji su

poginuli prilikom srpskog granatiranja džamije i prostora oko nje. Na
nišanima iz daleke 1548. godine, ali i na nekima iz posljednjeg rata
uklesani su stihovi koji šalju istu poruku: „Od Boga se traži oprost za
umrlog i njegove bližnje, a živi se pozivaju da im prouče Fatihu“.

 Kroz svoju historiju bila je dva puta renovirana. Prvi put poslije ulaska
princa Eugena koji ju je spalio, tačnije 1697. godine. Drugi put 2003.
godine, nakon što je bila teško oštećena tokom agresije 1992/1995.
godine. Unutrašnji dio džamije je renoviran, dok je vanjski dio i krov u
planu da se u skorije vrijeme renovira.

Graditeljska cjelina – Bijela džamija (džamija Divan katiba Hajdara) u

Sarajevu proglašena je 2006.godine za nacionalni spomenik Bosne i
Hercegovine.