TARU'MAN NIN BOLINAO

(MGA KATUTUBONG KUWENTO SA BOLINAO)

(FOLKTALE STORIES IN BOLINAO)
BOLINAO
PILIPINO
ENGLISH

Nisurat tan Dininep ra ni:

Teresita G. Malonzo
Neri S. Zamora

Inistorya ra ni:
Bedencio Caasi
Rina Carolino
Elfie Caasi
Masiken Teodolo Caasi
Ofelia Olermo
Freda Camba
Socorro Sanchez
Marlou Olermo
Helen Caasi

Nihusto ra ni:
Emerita C. Caasi
Socorro C. Sanchez
Virgilio Cister
Helen Cister

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS

1982
 Published
in cooperation with
Bureau of Elementary Education
and
Institute of National Language
of the
Ministry of Education and Culture
Manila, Philippines

Additional copies of this publication may be

obtained from:
TCP
P.O. Box 423
Greenhills, Metro Manila

Folk Tales
in Bolinao

64.3-482-2.3SC 64.150 PT-826ofOB

Printed in the Philippines

 PAUNANG SALITA

Ang isang katang iang masasabi tungkol sa

Pilipinas ay ang pagkakaroon nito ng iba' t
ibang pangkat etniko na nag-aangkin ng
kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man,
ito'y hindi naging balakid sa pag-unlad ng
bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa
pagbubuk lod at pagkakaisa ng mga marnamayan
tungo sa pagkakaroon ng isang diwang
panlahat.
Ang aklat na ito ay isa sa serye ng
ganitong uri ng mga babasahing inihahanda
para sa higit na ikalilinang ng mga kaalaman,
kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at
pagrnamahal sa sariling wika ng mga rnag-aaral.
Sinikap na malakipan ang aklat ng mga
paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at
rnakabu luhang kapak inabangan ea rnga gagami t
nito. Sa paghahanda ng rn~a ito'y
isinaalang-alang ang rnga pangkalahatang
layunin ng bansa. Isinaalang-alang din ang
mga pangkasalukuyang pangangailangan ng rnga
rnag-aaral sa- pagpapalawak at pagpapayarnan ng
kanilang talasalitaan, paglinang ng
kakayahang gumamit ng wikang garnitin at
wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga
pag sasanay na inaaka lang maka tutu long sa
mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na
ganap na nil'ang natutuhan at nauunawaan ang
wika kung ito 'y buong katalinuhan na nilang
natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit
sa tunay na buhay.
Buong pagmamalaking inihahandog ng
Ministri ng Edukasyon at Kultura ang aklat na
i to tag lay ang matapat na hangar in at
mithiing lalo pang mapataas ang uri ng
edukasyon para sa di rnarunong bumasa at
sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng
k inag isnang wika. At inaasahan din sa gayon
ang rnadaling pagkatuto ng wikang parnbansa.
Onofre D. Corpuz
Ministro ng Edukasyon at Kultura
 PAU'NAN SARITA'

Sitin libron tutaru'man nigagara

ya para konran mag'irgon Bolinao tan

wanin namaet para konran marabay

mamasan Bolinao. Anted yaytin kadinepan

nin uistorya o tutaru'man nin Bolinao.

Say uistorya naipataoy sa Pilipino tan

Ingles.

Nisadya yaytin libro ta pigaw

maparmaw saran mamasan Bolinao a taga-

Bolinao tan mabyan ran ata'gay pamaalaga

a tawir ran mayaman a kultura. Ilaluan

a makatulong yayti konran mannnasan

Bolinao sa pakapasal ran mamasan

Pilipino tan Ingles ta pigaw sitatanda'

sara sa kapapa'sar iti sa nasyon ran

Pilipinas- maipa'ka' sa sosyedad,

kultura, o linggwistika man wadi'.

Nu'nan nisurat a uistoryadti sa Bolinao

mi'sa nipataoy sa Pilipino tan Ingles.

Si Sarita tan Saray Tutawo
Si sarita a Bolinao (matawag lamang
nin Binobolinao) saya ya sa grupon
susarita nin Zambalitan dandani ya
kipada sa sarita nin Sambal.
Man'usaren yay Bolinao sa naduma'-
duman bubarangay sa babalin Bolinao tan
Anda iti sa Pangasinan. Maip karkulon
15-20,000 saray tutawon mag'irgon Bolinao.
Sarayti a luletra sa alpabeton
Bolinao: a b k d e ~ i 1 m n ng o p r
s t u w y Lan' (glottal stop). Say
balikas ran luletra sa Pilipino
(National Language).
Kisalamat kami konran tinmulong
komi. sa nipangisadya' konan sitin libron
tutaru'man. Kisalamat kami konran
uamigo tan mag'aadal sa Binabalian,
Santiago Island nin nakatulong komi nin
nakaadal sarita sa leleg a'pat bulan a
niikap mi sa mabistan isla ra.
 Lalo-lalo mi saran kisalamatan a
SUIIDDer Institute of Linguistics tan
Translators Committee of the Philippines
sa nipakibiang ra sa pagtatrabaho mi ta
pigaw naisadya' yaytin libron tutaru'man
nin Bolinao a makatulong tuloy ambo'
tamo' sa maipaka' sa sosyedad tan kultural
a kabibyay ran tagaBolinao no kai wanin
namaet sa kabibyay ran akademika.

Teresita t. M&lonzo
Neri S. Zamora
TRANSLATORS COMMITTEE OF THE PHILIPPINES
 PAMBUNGAD
Ang aklat na ito ng mga kuwentong-
bayan ay inihanda para sa mga
nagsasalita ng wikang Bolinao at gayundin
naman para ito sa mga interisadong mag-
basa ng wikang Bolinao. Ito ay maliit
na kalipunan ng mga kuwento sa una o
katutubong kuwento sa Bolinao. Hindi
literal manapa'y makahulugan ang
pagkakasalin ng mga ito sa Pilipino at
Ingles. Inihanda ang aklat na ito upang
masanay sa pagbasa ng Bolinao ang mga
Bolinao at mabigyan nila ng mataas na
pagpapahalaga ang kanilang minanang
mayamang kultura. Umaasang makatutulong
ito sa mambabasang Bolinao sa kanyang
pagsasanay sa pagbabasa ng Pilipino at
Ingles samakatuwid baga'y upang rnakaagapay
sila sa anurnang kalalagayan sa kanilang
bansang Pilipinas, maging iyon ay
panglipunan, pangkultura o panglinggwistika.
,Isinulat ang mga kuwentong ito sa
Bolinao pagkatapos ay isinalin sa Pilipino
at sa Ingles.
Ang Wika at ang mga Tao
Ang wikang Bolinao (tinatawag ding
Binobolinao) ay isa sa grupo ng mga
wikang Zam.bali at ito ay halos
nakakahalintulad ng wikang Sambali.
Ginagamit ang Bolinao sa ilang
rnga bayan sa Bolinao at Anda sa
lalawigan ng Pangasinan. Humigit-
kumulang sa 15,000 hanggang 20,000 ang
gumagamit ng wikang ito bilang paraan
ng kanilang pakikipag-usap.
Ang abakadang Bolinao ay binubuo ng
mga sumusunod na titik~ a b k d e g i 1
I

m n ng op r s t w y at '(glotal). Ang
bigkas ng mga titik ay nahahalintulad
humigit-kumulang sa bigkas ng mga titik
ng ating Wikang Pambansa.
Nagpapasalamat kami sa mga tumulong
sa amin upang maihanda ang aklat na ito
ng mga katutubong kuwento. Pinasasalamatan
namin ang aming mga kaibigan at ang mga
estudyante sa Binabalian, Santiago Island
na siyang tumulong upang aming matutuhan
ang kanilang wika sa loob ng apat na
buwan naming paninirahan sa kanilang
matulaing isla.
 Higit sa lahat, pinasasalamatan
na.min kapuwa ang Summer Institute of
Linguistics at ang Translators Committee
of the Philippines sa pakikibahagi sa
a.ming pagsisikap na maihanda ang aklat na
ito ng mga katutubong kuwento na
napakabisa hindi lamang sa panglipunan at
pangkultural na pamumuhay ng mga taong
Bolinao kundi pati na rin sa kanilang
pang-akademyang pamumuhay.
 PREFACE

This folktale book is for speakers

of the Bolinao language and interested
non-Bolinaos. It is a small compilation
of indigenous Bolinao folktale stories.
The stories have been given idiomatic
and meaningful translations into Pilipino
and English.
The book is designed to give
practice in reading Bolinao and
appreciation of its rich cultural heritage.
It also hopes to encourage the Bolinao
reader to become more familiar with the
Pilipino and English languages thus
keeping him abreast with the varied
socio-cultural ~nd linguistic situations
in his country- the Philippines.
The Bolinao versions have been
written fi;st, followed by Pilipino, and
then English.
Tile Language and People
The Bolinao language (also called
Binobolinao) is a member of the Zambali
language group and is very closely
related to the language of Sambali.
Bolinao spoken in portions of
the municipalities of Bolinao and Anda
in the province of Pangasinan. There
is an estimate of around 15-20,000
speakers that use the language as their
normal mode of speech.
The Bolinao alphabet consists of
the following letters: a b k d e g i 1
m n ng op ·rs tu w y and '(glottal stop).
Tiley have approximately the same phonetic
value as their National Language equiva-
lents.
 We are grateful to those who assisted

us in the preparation of this folktale

book. We thank our friends and the

students of Binabalian, Santiago Island

who have helped us learn their language

during the past four months of our stay

in their majestic island.

Most of all, we are equally grateful

to the Summer Institute of Linguistics

and the Translators Connnittee of the

Philippines in sharing our endeavor not

only in the socio-cultural enrichment of

the life of the Bolinao people bu~ in

their academic life as well.

 FAY LAMAN NAN LIBRO

Paunang Salita ii

Pau'nan Sarita' iii

Pambungad vi

Preface ix
Bolinao Page
1. Say Nangibwatan Nin Ngaran
Bolinao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-3
2. Say Nangibwatan Nin Ngaran
Ran Silaki, Tagaporo, Tres
Hermanos, Tan Si Talugtog
Nin Sibarbar .................. 4-7
3. Ambale' Ma'sin Yay Taaw....... 8-9
4. Rwa Ray Miamigo ............. 10-13
5. Si Juan Mahula' ............... 13-14
6. Si Juan Tan Saray Ayama ....... 15-16
7 . Ambale' Kasan But'ol Nan
Labeng-labeng ................ 17-20
8. Si Pag'ong Tan Si Bake' ...... 21-23
9 .. Si Uysa Tan Si Pag'ong ...... 24
10. Si Kayo Nin Makapag'irgo. 25-27
Pilipino
1. Ang Alamat ng Bolinao ............. 28-30
2. Ang Alamat ng Silaki, Tagaporo,
Tres Hermanos at Bundok ng
Sibarbar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-33
3. Bakit Maalat ang Dagat? ........... 34-35
4. Ang Dalawang Magkaibigan .......... 36-38
5. Si Juang Sinungaling .............. 39
6. Si Juan at ang mga Alimango ....... 40
7. Bakit Walang Buto ang Dikya? ...... 41-43
8. Ang Pagong at ang Matsing ......... 44-45
9. Si Usa at si Pagong ............... 46
10. Ang Punungkahoy na Nagsasalita .... 47-48
English
1. The Legend of Bolinao ............. 49-51
2. The Legend of Silaki, Tagaporo,
Tres Hermanos, and the Mountain
of Sibarbar ....................... 52-53
3. Why is the Sea Salty? ............. 54-55
4. The Two Friends ................... 56-58

•
;.
 ') Juan. the Liar ')9

6. John and the Crabs. 60

7 Why the Jelly Fish is Boneless 61-63

8. The Turtle and the Monkey. 64-65
9. The Deer and the Turtle ....... 66
10. The Talking Tree ..... .......... 67
 :1

..
 SAY NANGI~WATAN NIN NGARAN NAN
BOLINAO

Sin nu'nan panaon, si babalin

Bolinao ket saya ya nin tatalon nin
ampiikapan ran nagsikabarang anan klasin
ayep. Main anan uysa, bake', baboy
talon, manuk-manok tan abaw et rarurna.
Kasan rabay miikap konan sitin tatalon no
kai san sayay pamilya. Si kagaw'en nan
bali ra kawayan, si bubong namaet ket
makrang nin rabot say tawag sa Bolinao
rabot uno dayami. Napalibidan nin abaw
alalaki tan atata'gay nin kayo. Say puon
kayo nin boli-bolinao uno pamulinawen
sitaw pa'nat ya nin naka'deng bana' ta
syay sangkata'gayan tan sangkabistawan a
kayo konan siin a tatalon. No awro
nagsikabarang a manuk-manok na ma'kit sa
sanga na. Saray manuk-manok rabay-rabay
ran miikap konan sitin kayo bana' konan
kabistawan tan kataga'yan na. Mariga
saran ampangansyon say. bara'mon kasan
mangyadi nin duka' sa byay ra.
Saray nu'nan niikap sa babalin
Bolinao nangibwat sara sa Zambales.
Saraytin Ita itaw ra napili a niikap sa
Santiago Island ta adanin baybay, ket

1
abaw pangunaan. Sin inmabaw sarayna,
main saraynamaet a tilong a ibat sa
panrupan a dinmuong tan mangrumi' konra.
Kanya' nisisyak sara main nako sa adanin
babali, main nako sa Anda, sa Agno tan
iti sa babali a sawanin.
Sin ka'tengan, bana' sa pirmin pamaidap
ran tilong konran tutawodtaw naisip na ni
Kapitan Lombi, nu'nan nipangulon Bolinao a
iyalis yay babali sa dani nan Libsong.
Sitin Libsong, main nin mansumbor a malinon
ranom. Sa Libsong ma'kit a abaw mabibistan
kuna'.
Sitin nipa'deng a bali sa dani nan
sitin Libsong ket tinulungan naya ni
Padre Geronimo de Cristo sayan padi' nin
babali sin saytaw. Si Yupa' nan sitin
bali syay naod a ampag'upisina wanra.
Tan si ta'gay na piikapan raya nin
pamilya na ni Kapitan Lombi.
Sayan awro main naman nan nin rinmate'
nin rarurnan Kastila. Main namaet rway
bubayin narate' ran saraytin Kastila a
ampami'pi' ket tinepet ra no ani ngaran
nan ba9ali ra. Saraytin rway bubayi kai
ran mataros a Kastila ampetepetan sara
ket naisip ra ay angan ko say rabay ran

2
nibarita' si kayo kanya' naibarita ' ran
boli-bolin ao. Saray Kastila naidapan
saran irgwen yay boli-bolin ao kanya' 1
bolinao tanay nasambit ran irgwen. ...._1-.._
Nangibwat sin saytaw bolinao anay ngaran
na nin babali. Nangibwat an na ket sa
alakln kayon boli-bolin ao sayan kayon
alaki, ata'gay, ma'get tan mablong

3
 SAY NANGIWATAN NIN NGARAN RAN
SILAKI, TAGAPORO, TRES
HERMANOS, TAN SI
TALUGTOG NIN
SI BARBAR

Sin nu'nan panaon, main niikap nin

sayay pamilya sa rigrig nin baybay iti
sa Binabalian. Say tingkapan nan sitin
pamilya ket manguna'. Maririket yaytin
pamilya ta sin nu'nan panaon ket abaw et
a kuna'. Abaw a pirrni rnakalap ran
alalakin kuna' ket abaw a paglakuan ra.
Kanya' subra nin isaliw ra nin bungat
anan rnatkap ra. Sitin bale' a parnilya
pirmi rayan pa laywan a ba'lag ra; no
rumate' saray tilong laloyna-no panrupan
yay s1r1. No matamuraw raynay baluto .ran
tilong nin ibat sa panrupan ket rnako
sarayna urnadi'. Ta say ugali ran saray
tilong ket rnangrnati sara nin tutawo nin
ma'kit ra.
Main sayay awro kai nasara naararnan,
ket bigra' nalibed yan tilong a ba'lag ra.
Nabigra' saraytin kapamilyawan ket kasan
nakapalayo. Sulo tamo' si Barbara ta kai
rayan tuloy inasikaso bana' ta babayi ya.

'
4
-------··- ....:.:.:.:.::.-
-

-----
--~ _.___
13
._ ---·----
.c: · . . . .,_•. _

5
Si nu'nan napati ra si a.ma ni Barbara a
katyangan ni Poro. Sumunor a napati si
Poro nin asawa ni Barbara. Mi'sa saray
tuluy mibubsat nin lullaki sa a'nak ra.
Sin nayadi' nasara pinati-pati, nitampal
ran tilong a bangkay ra sa taaw. Si
bangkay nan ama ni Barbara naipadpad ya
sa isla sa amyanan kanya' napangaranan
ya Silaki ta laking rayan tuluy a'nak.
Saray tuluy bangkay naipadpad sara sa
tuluy madidintek, kanya' saray tuluy
Isla napangaranan saran Tres Hermanos.
Si bangkay naynamaet ni Poro nipadpad ya
sa sayay Isla sa baytan ran Tres
Hermanos. Kanya' say ngaran nan Isla Poro.
Si Barbar.a bale' nakapalayo yan namagatanan
ta rabay nan iligyas a byay na. Napunta
nay nuli' sa ta'gay talugtog ta itaw ya
inmadi. Bana' sa pagal nan nalayo~ tan
bereng na sa nikamati ran pamilya na,
sin saytaw et lamang awro, nati ya si
Barbara. Sin saytaw a awro nin natya si
Barbara main naibansag nin mampangaso nin
uysa tan baboy talon ket nabigra' yay
saya ko.nra sin na'kit nayay bangkay nan
sayay babayi sa ta'gay talugtog ket wana
ay, "Sibarbar!". Sin narnge' ran kalamo'

6
na nan gi"b watan
Sibarbar an ggan anan ngaran nan talugtog
sawanin

7
 AMBALE' MA'SIN YAY TAAW

Sin nu'nan panaon, main sayay higanti,

say ngaran na ket Angalo. Si Angalo ket
sabtay kalakyan nan higanti. No umdeng ya
si sangkalakyan nin talugtog anggan tuod
naya tamo'. Si ulo na ket andani ya miabot
sa langit. Si Angalo, mabistay ugali' na.
Sayay awro nabereng saray tutawo sa !locos.
Na'pos anay asin ra. Ambo' mataway a kona'
ra ta kasanin maiyusar ran asin. Kina'dwan
nasara ni Angalo.
"Abaw a asin sa rubari nin nunasyon,"
wani Angalo. "Tanda mi, Angalo," wanran
tutawo. "Kai kami makarubari sa taaw.
lfangisip yan ararem si Angalo. Kainsanan
buga' inumdeng yan bigra'. Say wana: "Tu-
mikre' ako sa danin taaw. Ipababo ko sa
rubari nin nunasyon a ayi ko. Tumalaytay
kamo sa bisit ko nin mako sa rubari nin
nunasyon." Buryaw ran tutawo sa ririket
ra. Nangalap sara nin pangwan ra nin asin.
Maririket sara nga'min. Lalon maririket
ya si Angalo ta nakatulong ya. Sin andani
na yumabi, na'kit ni Angalo nin mansumubli'
saraynay tutawo nin ibat sa rubari nin
nasyon. Barang saya ket main awit ran sir-
wa-sirwaran sako nin napno' nin asin. Palna-
palna' saran tinmalaytay sa bisit ni Angalo,
pinggat makarate' saran tampor sa !locos.
Kapingmatan naingar ni Angalo a kataway
sakit tan kataway gate' nin ayi na. Kina-
yat raya nin sabtay kalakyan nin kanit nan
rnu'dit. Kai naginagara bigra' naikimey
nayay bisit ni Angalo. Nanabo' sara nga'min
a tutawo nin mantumalaytay kalamo' a
sinaku-sakon asin. Nairebreb saray tutawo

8
Kanya' wantaw anay bereng ni Angalo. Kanya'
sa ka'bwan asin nin linumdeg sa ranom sa
taaw nag-in ma'sin nangibwat sin saytaw.

9
 RWA RAY MIAMIGO
Main rwa ray miamigo nin parehon
bulag. Say tingkapan ra ket mangawil.
Sin nu'nan nako sara sa taaw ket
nagulpi ra namaet a nakalap ra. Nako
saraynan nako sa taaw.
Sayay awro, adap ra namanaet sa
taaw. Nibursok rayay baluto ra. Sin
narate' raynay arare~ buga' ket rirunuran
sarayna bale' niadap aran timmakre'.
Say wani Juan, "iti tayna namundo ta
adayo' anay nasaki ta. !ti anaytaw say
nakakalapen tan abaw kuna' ." Nibantak
saraynan kawil ra. Si nu'nan namantak
kawil ket si Juan ba'yo si Pedro.
Na'teng ana kasan mapadawi ran kuna'.
Karam-aram main dirunawi sa kawil ni Pedro.
Binira naya ba'yo nata nikarga sa baluto
ra. Sin kapang'ik~rga na sa baluto
kinayat-kayat nasaran aso ta say dimmawi
sa kawil ranamain ket aso ya, ta kai
sara et namain nakaalis sa abay ta
miadap saran a main nin timmakre' nin
namugsay. Sin nadlaw ran itaw sara et
sa abay ket say wanan saya konra, "Umalis
ata ta iti et sa abay," Binira rayay

10
Namugsay saranamaet bale' niadap saran
tekrean. Napagal saraynan namugsay anan
namugsay ket "Ay, adayo ana layi ti say
nasaki ta!" wani Juan. Kanya' namundo
saraynamanaet. Timmarana' saraynamanaet
namantak kawil ra. Karam-aram nakapadawi
a namaet si Pedro. Binarur rayay nakalap
ra ta say wanra ket alakin ruyong.
Kakalap-kalap ra baboy alaki, binarur
raya, ta kai sara et namain nialis sa
abay ta miadap saran namugsay. Ba'yo
-
binalatay raya ta inawit sa bali ra. Sin
mablay sarayna, nitgen raya sa balin
nadalanan ra. Leg'an ran pinainawa sinilyan
nayan main bali a awit ran ruyong nin a'song.
Sin nakapainawa sara nibwat sarayna et,
binalatay rayaynaytaw si awit ra. Kai
ra bale' tanda' nin nasilyan yan a' song
a awit ra. Sin rumate' sarayna sa bali
ra, niblak rayayna ta mabyat ya. Sin
getgeten rayayna kumon a kuna' ra
nakarapas rayan a' song namain kanya'
nanager sara. Nangalap saran balbal ra
ta keen raya balbalen 'taw si main bali
nin tinggenan ra nin nanilin awit ra.
Say wani Juan, "!ti ako dumalan sa aydan
sa loob." Say wana namaet ni Pedro,

11
"Iti ako dumalan sa kusina' ta pigaw
misna' 'atan mamalbal konan lukon tawo,"
wani Pedro. Sin nakauli' sarayna
nakapisna' sara ket nangarute si Juan.
Ba'yo yanamaet ginnale' si Pedro. Sin
sain inmadyay 'taw si main bali.
Nibalbalan bale' saran lamang a naka-
pigket. Sin kasaynan mainger ran tumnoy
say wanra napati rayayna. Ba'yo sarayna
nako sa bali ra. Say wani Juan, "Nabukol
yay ulo kon nagket nan kalaban." "Taman
si'ko nagket ako namaet," wani Pedro.
"Bale' napati tayanamaet a kalaban ta".
Bale' kai raya gapo nagket a kalaban ra.
Ta saran mismo a nibalbalan ta bulag
saray naod.

12
____ ,. • j • p

13
 SI JUAN MABULA'

Sin awron Linggo nako' ya nikadaw si

Juan konran bubalasang, narate' nasaran
mampananglay mais. Wanran bubalasang,
"Mako kayna mangan-mais, Juan." Wani
Juan, "Ay, abaw itaw komi tan kayadi'
ko nangan itaw komi." "Mabati kayna Juan
ta mako kami yapo' manago' ta kasan
ranom mi," wanran naman nan bubalasang.
Sin kasa saray nadsen a bubalasang
sinambot nay nananglay mais ni Juan.
Sin natamuraw nasaraynay bubalasang
nin adani na inaro nay nan tampor a
mais anta kay'et naluto' binerber nayay
butarga na ba'yo na nitubong. Pinasyan
amot dukdok na. "Ansiin Juan, andumukdok
ka layi'?" wanan sayay balasang.
"Mampag'adal akon arte," wani Juan.
Nabulsot yay berber nan butarga na
ket barusubos a mais a sinanglay na.
Nilukso nay nadalanan nan pupilapil ket
natumba ya. Nading'eyan ya ta nibula'-bula'
ya konran bubalasang.

14
15
 SI JUAN TAN SARAY AYAMA
Nako sara sa palingki si Juan tan si
nanay na. Nanaliw saran ayama. Bana' ta
abaw et saliwen nan ina na, pinauna na yayna
si Juan, a awit nay ayama. Sin iti yayna sa
dalan mamontan bali ra, naka'kit yan bayawas
si Juan.

Pinasya ka'bawan maluto'. Nangisip ya

si Juan no an1· gaw ' en na k onran ayama. "A , "
ani Juan: "Say maong layi' mu'na kamoyna
sa bali. Tanda' mo yay bali mi, ani? Sige
bulosan ta kamo ta sunuren mo yayti si dalan.

16
No marate' moyoy kawayan, sitaw anay bali
mi . II Mariga
. yan namayawas si Juan .

Sin rinmate' ya sa bali ra, itaw yayna

si nanay na. Wanan nanay na: "Juan, adti
saray ayama? Mambale' kasan awit mo?"
Obat ni Juan: "Nanay, nibaki ko saraynadti
sa bali." "Ambale' kai saradti et para?"
Nanager yay nanay na ket nibaki naya si Juan
tapigaw tikapen sara. Sinmubli' ya si Juan
sa puon bayawas ket dinakep nasaray ayama
mi'sa yayna nako sa bali ra.

17
~ALE' KASAN BUT'OL NAN LABENG-LABENG?
Sin nu'nan panaon, main sayay pa~adian
sa rarem ranom. Main sayay awro duka ingar
nan prinsisa ket namakayab yan manambar a
adi' . Kinikit nan manambar no ani masakit
nan prinsisa. Say wanan manambar: "Say
matkap ket agtay nin bake'." Ket konan sa
pagadian kasa gapon mampiikap nin bake'.
Kanya' kinayaban naya si labeng-labeng a
sangkapwersawan nin ayep sa sakop ni paga-
dian. Nibaki naya nin adi' si labeng-labeng
sa raruman lugar nin mangr•p agtay bake'.
Ket sa katatangoy na naka'kit yan sayay
isla. Ket sin umabay ya naka'kit yan bake'
sa ta' gay kayo.

18
 (~~\,(~~-'-, -~ ·. &:_-
:---.~- \f~~
uu -~,rn
· 1-·.·-._··' ""
I -
" ' ,•
/----
·• ,

·-.1 )\I-~'.,--~-:; ,../'-~

..~" '.:,; :_-_· /I\,~ ,.~ /
~'if· fut..,\ ,/
/
,,,,,,.~~ .-r
. _,
,.

Kirunadani ya si labeng-labeng ket nibi nay

maabig a odas tan nikitanda' ya koni bake'.
Nangistorya si labeng-labeng nin pulos
pangayat ta rabay nayan sag(.aten si bake'
sa pagadian a ibwatan na. 'Itaw sa ibwatan
kon lugar, wana ni labeng-labeng, abaw a
ma'kan nin nagsikabarang a prutas, ket no
rabay mo amigo, mayi ka kongko tapigaw
ma'kit moy lugar nin kami'nan ko, ta itaw
kayna sumawa' nin prutas. Nasagyat naya
si bake'. Rinmuran si bake' sa gurot ni
labeng-labeng. Tangoy saraynan tangoy ket
sin adani sarayna sa pagadian wani labeng-
labeng koni bake': "Kasan raruma amigo nin

19
 I

nanagyatan ko komo no kai si agtay mo ta

matkap yan tambar nan prinsisa." Anta
siin main a gagara mo kongko ambale' kai
mo tana' nibarita' sin itaw ata et sa
ibwatanta? Si agtay ko ket itaw yan naka-
so' bit sa ta'gay kayo." No rabay mo sumu-
hli ata ta keen taya kalapen." Sinubli
raya kinalap a agtay ket sin itaw sarayna
sa abay inmarawas yay bake' ket kai yayna-
maet ana nayi koni labeng-labeng. No kai
nipana'way naya si labeng-labeng a wana:
"Kasinakem~ si'noy naaram-araman mon

20
iso'bit nayay agtay na sa ta' gay kayo?"
Nikadaw ya si bake' konan intiro nan sitaw
a isla. Nibari-barita' na konan kapada
nan bake' a'no ma'kit raya si labeng-labeng
andi' raya tepren a say gagara ni laberrg-
labeng konra si agtay ra. Sin sain kasa
gapon nasagyat ni labeng-labeng konran
bake' konan sitaw a isla. Sinmubli' ya
si labeng-labeng nin kasan awit nan agtay.
Sin rinmate' ya sa pagadian nak0 ya konan
adi' ket nibarita' ni labeng-labeng a main
na'kit nan bake' nikilason ya kona ket sin
adani saraynadti sa pagadian nibarita~ na
kona nin si nanagyatan na kona ket kasan
raruma no kai si agtay na ta matkap yan
tambar nin prinsisa. "Ket sin narnge' nay
nibarita' ko wana nalingwanan nayay agtay
na. Ket sin sinubli miyay agtay na kai
yaynanamaet ana nayi. Nanager yay adi'
ket dinusa naya si labeng-labeng. Kinaya-
ban na saray gwardiya. "Dakpin moya si
labeng-labeng ta upusen moyon galaten a
but'ol na." Dinakep raya si labeng-labeng
ket impos ran ginlat a but'ol na.
Siti nangibwatan no mayin anggan
sawanin kasan but'ol nan labeng-labeng.

21
 SI PAG-ONG TAN SI BAKE'

Main rwaray miamigo, si Pag-ong tan

si Bake'. "O, amigo," wani Bake' koni
Pag-ong. 'ko tayna kidawat batag a imula
ta." Sin nakakalap sarayna, rumate' itaw
sa bali ra pinutol rayay batag. Wani Bake':
"Ikon maynay puon ta ikonkwa namaet a
puwit." Ket nako saraynay nimula ray
tanaman ra.

Sawanin, si ikon nan Bake' nalanes ya.

Si nimula ni Pag-ong malambot ya. Sin
na'kit ni Bake' a ginmunga ya inuli' naya.
"Ha sigurado, wani Bake' "Kai ya makauli' ."
Sawanin impos ni Bake' a maluto'. Nanager
si Pag~ong; sinuraan nayay puon nan batag
mi'sa ya pinaisakeb sa abab.

22
 Sin nunaoy yaynay Bake' nasurot ya nin
nisura' ni Pag-ong. Tinmekre' ya si Bake'
sa abab a kami'nan ni Pag-ong tapigaw
Ralten nay diwi. Sawanin ket wanan Bake':
'Ad ti yaynayti bale' ..·si torpen Pag-ong?"
Kai naya na'kit si Pag-ong ket nanager ya.
Pinitpit nayay abab. Sin na'kit nayay si
Pag-ong sinampat naya. "Sawani bale' pat-
yen kata~ Ani kade' a gaw'en ko pigaw mati
ka? Puoran kata?" wani Bake'. Wani Pag-ong
namaet: "Sige puoran nako pigaw mati ko."

23
Sin naingar naytaw ni Bake' nangisip yaynamaet
no pa'no naya mapati a pag-ong. Say wani
Pag-ong: "Andi' nako itampal sa ilog ta
mali'mo ako." Sin naingar naytaw ni Bake'
nako ya sa ilog mi'sa naya nibantak a pag-ong
sa ranom. Ilis na tamo ni Pag-ong ta niban-
tak naya ni Bake' sa raranom. Wani Pag-ong:
"Bali kon kundit'. bali kon maget'."

24
 SI UYSA TAN SI PAG-ONG
Main rwaray miamigo. Si Uysa tan
si Pa?-ong. Wani Uysa koni Pag-ong: "Mi-
lumba ata amigo." Sawanin nilumba' sara.
Si Uysa alaki ya kanya' adayo yayna. Si
Pag-ong bale' kayam ya tana' nin kayam.
Si Uysa ta'way yaynan ta'way koni Pag-ong.
Sin kai naya mata'wayan, na'lek ya yapo'
sa sirong kayo. Sin na'kit naya ni Pag-ong
pinalna-palna' nay linmalako angga sin
adayo yayna. Si Uysa na'lek ya et.
Si Pag-ong bale' nirate' yayna. Si Uysa
wana: "Adayo' ya et si Pag-ong anta rinmate'
yaynanamain. Si nanalo ket si pag-ong
kinantyawan naya si Uysa.
Wanin a istorya ra nin rwaray miamigo--
si Uysa tan si Pag-ong.

25
 SI KAYO NIN MAKAPAG'IRGO

Sin nu'nan panaon, main sayay

parnilya a nakasawan ilalo byay bana' sa
asam nan saya. Nako saraynan nipatiwawer
anggan sin nakarate' sara sa lugar nin
para konra. Abaw a ma'kan sa kina'ran
lugar. Inawro-awro sara nin mako
manilador nin manuk-manok tan mangalap
nin bunangankayo pigaw main ma'kan ra.
Saya awro, si Lito saya konran a'nak
ra nako ya namanaet mangalap nin bungan-
kayon kanen ra. Narate' nayay sayay puon
a main narnge' na nin nag'irgo a wana,
"Ka'dwan nako, andi' nako pangalapen
bunga ta makapoy akoyna mabari mo 'tamo'
a sanga ko. Say maong, mako kayna sa
bali moyo ket marat'anan moynadtaw a
sabtan bistan bali, abaw nin ma'kan, tan
raruma et. Gaw' en koyayti nin asenda si
tatalon para komoyo." Mamper yan kai si
Lito, kanya' nangred ya sa bali ra ket
nag' in yan gagawa'. Kai malitrato a
ririket ran mipami-lya. Nibi ray pasalamat
sa Dyos. a namarsa. Sin sinubli ni Lito
'taw si kayon nag'irgo ket nakasa yaynamaet
ana, wanin man nagpasalamat yan lamang

26
Si Lito kona nin Katawan ta binyan
nasara nin kaligwasan nin byay ra.

27
 ANG ALAMAT NG BOLINAO

Noong unang panahon, ang bayang

Bolinao ay gubat na gubat. Iba't ibang
uring hayop ang nakatira rito. May usa,
matsing, baboy-ramo, mga ibon at marami
pang iba. Walang gustong manirahan dito
sa bayang ito maliban sa isang mag-anak.
Yari sa kawayan ang bahay ng nasabing
mag-anak. Yari naman sa kugon o dayami
ang bubong ng bahay nila. Napaliligiran
ng malalaki at matataas na mga punungkahoy
ang bahay nila. Tuwid na nakatayo na tila
nagmamalaki sa kanyang kapuwa puno,ang
boli-bolinao o pamulinawen. Kung araw,
makikita ang iba't ibang uri ng ibon sa
kanyang mga sanga. Gustung-gustong mag-
laro ng mga ibon sa punong iyon .. Dahil
marahil sa kanyang angking kagandahan at
kataasan. Nag-aawitan__ sila. Tila di
alintanang maaaring may masamang dumating
sa buhay nila.
Ang mga !ta ang unang mga taong
nanirahan sa bayan ng Bolinao. Galing
ang mga iyon sa Zambales. Napili nilang
manirahan sa baybayin ng Isla Santiago.
Doon sila nakapangingisda nang husto.

28
Nang dumami na ang mga Ita, may mga
dumating namang mga pirata na galing sa
kanluran. Inapi ng mga pirata ang mga
tao. Nagkahiwa-hiwalay sila dahil sa
pang-aapi ng mga pirata. May mga
nagtungo sa Anda, sa Agno at ang iha'y
sa bayan na patuloy pa ring naninirahan
dito hanggang sa kasalukuyan.
Makaraan ang mahabang panahong
pang-aapi ng mga pirata sa mga tao,
naisip ni Kapitan Pedro Lombi na siyang
unang pangulo sa Bolinao na ilipat ang
bayan sa malapit sa Libsong. Malinaw
ang tubig na bumubukal sa Libsong.
Napakagaganda rin ng mga isdang matatag-
puan doon.
Sa tulong ni Padre Geronimo de Cristo
na siyang pari noon sa bayan, nakapagpatayo
ng bahay na malapit sa Libsong si Kapitan
Lombi~ Naging opisina raw ang silong
ng nasabing bahay. Naging tirahan naman ng
pamilya ni Kapitan Lombi ang itaas noon.
!sang araw, may dumating na namang
isang grupo ng mga Kastila. Dalawang
babae ang naratnan nilang naglalaba.
Itinanong ng mga Kastila sa dalawang
babae kung ano ang ngalan ng kanilang

29
bayan. Palibhasa'y hindi nakakaintindi
ng Kastila ang dalawang babae, akala
nila ay ang punungkahoy ang t~nutukoy ng
mga Kastila. Boli-bolinao ang isinagot
nila. Nahirapan ang mga Kastila sa
pagbigkas ng salitang boli-bo'linao.
Bolinao lamang ang nabigkas nila.
Mula noon, Bolinao na ang naging tawag
sa bayan. Galing ang salitang iyon sa
malaking kahoy na tinatawag na boli-
bolinao. Malaki, mataas, matibay at
mayabong ang kahoy na ito.

30
 ANC; ALAMAT NGSil.AKI. TAGAPORO,
TRES HERMANOS AT BUNDOK
UG SIBARBAR
Noong unang panahon, may isang
mag-anak na nakatira sa may baybayin ng
dagat ng Binabalian. Pangingisda ang
tanging ikinabubuhay nila. Maligaya ang
mag-anak na ito sa dahilang sagana sa
isda noon. Palagi silang maraming huling
malalaking isda kaya malaki ang kanilang
kita. Marami silang pambili lalo na ng
kanilang mga pangangailangan. Subali't
!aging iniiwan ng pamilyang ito ang
kanilang bahay sa dahilang natatakot
sila sa mga piratang pumapatay ng tao;
nakararating doon ang mga pirata kapag
ipinapadpad ng hanging pakanlurah ang
kanilang bangka. Kapag nakita ng mga
taong may dumarating na mga bangka mula
sa kanluran, nagpapanakbuhan na sila
upang magsitago. Naging ugali na ng mga
piratang ito na patayin ang sinumang
taong kanilang makita.
!sang araw, dumating ang mga pirata
lingid sa kaalaman ng mag-anak. Pina-
ligiran ng mga pirata ang kanilang kubo.
Nabigla ang mga nasa loob ng kubo kaya't
ni isa sa kanila ay walang nangahas

31
tumakas. Si Barbara lamang ang natirang
buhay. Hindi siya ginalaw man lamang ng
mga pirata sapagka't isa siyang babae.
Ang ama ni Barbara na biyenan ni Poro
ang unang pinatay ng mga pirata. Si
Poro na asawa ni Barbara ang pinatay
nilang sunod. Pagkatapos, ang kanilang
tatlong anak na lalaki. Kapagkuwa'y
itinapon na lamang nila ang kanilang
mga bangkay sa dagat.
Napadpad ang bangkay ng ama ni
Barbara sa isang isla sa hilaga at tinawag
iyong Silaki, ang lolo ng tatlong anak na
lalaki ni Barbara. Tinangay ng agos ang
tatlong bangkay ng magkakapatid sa tatlong
maliliit na pulo na tinatawag ngayong Tres
Hermanos. Sa isang isla sa silangan ng
Tres Hermanos naman tinangay ng agos ang
bangkay ni Poro. At tinawag iyong Isla
Poro. Tumakas si Barbara patungo sa
timugang bahagi ng isla. Umakyat siya
sa ituktok ng bundok upang magtago.
Dahil sa matinding pagod, lungkot at
sama ng loob sa pagkamatay ng kanyang
buong pamilya, namatay noon din si

32
B a r b a r a. Nagkataon namang isang
mangangaso na namamaril ng usa at baboy-
ramo ang nakakita sa bangkay ni Barbara.
Nagulat siya nang makita niya ang bangkay
na nasa ituktok ng bundok kaya't napasigaw_
siya ng "Sibarbar~". Narinig siya ng
kanyang mga kasama at magmula noon
tinawag nang Sibarbar ang bundok na iyon.

33
 BAKIT MAALAT ANG DAGAT?
Noong unang panahon ay may isang
higante na ang pangalan ay Angalo. Si
Angalo ay isang napakalaking higante.
Kapag nakatayo siya ay hanggang tuhod
lang niya ang pinakamataas na bundok.
Halos umabot sa langit ang kaniyang ulo.
Mabuting tao si Angalo.
!sang araw, nalungkot ang mga tao sa
Ilocos dahil naubusan sila ng asin. Walang
lasa ang kanilang ulam. Naawa si Angalo
sa kanila. "Maraming asin sa ibang lugar,"
wika niya. "Alam namin, Angalo," sabi ng
mga tao. "Pero hindi kami makakatawid sa
karagatan." Nag-isip nang malalim si
Angalo, Maya-maya ay bigla siyang tumayo.
"Tatayo ako sa malapit sa dagat at iuunat
ko ang aking binti sa ibabaw ng tubig
upang makapunta kayo sa ibang lugar.
Pagkatapos, tum.ulay kayo sa aking binti."
Nagsigawan ang mga tao. Nagsikuha sila ng
lalagyan ng kanilang asin. Masasaya silang
lahat. Higit na masaya si Angalo dahil
nakatulong siya.
Nang gum.agabi ·na, nakita ni Angalo
na nagsisibalik na ang mga tao, galing sa
ibang lugar. Bawat isa ay may dalang tig-
dadalawang sakong asin. Dahan-dahan
silang tum.ulay sa binti ni Angalo upang
agad silang makabalik sa !locos. Sa di
kawasa'y nakaramdam ng matinding sakit
at pangangati ng paa si Angalo. Kinagat
siya ng malalaki at mga pulang langgam.
Hindi sinasadya ay naigalaw ni Angalo ang
kaniyang paa. Nangahulog sa dagat ang mga
taong t1J.IDatawid pati na ang saku-sakong
asin. Nangalunod ang mga tao at gayon na

34
lamang ang kalungkutan ni Angalo. Mula
noon, naging maalat na ang dagat dahil sa
dami ng asing natapon doon.

35
 ANG DALAWANG MAGKAIBIGAN

May magkaibigang kapuwa bulag.

Pangingisda ang kanilang ikinabubuhay.
Minsan, nangisda sila at marami
nam.an silang huli. Magmula noon,
ginawa na nilang palagian ang pangingisda.
!sang araw, muli na naman silang
nangisda. Hinila nila ang bangka patungo
sa laot. Nang nasa medyo malalim na
bahagi na sila ng dagat, sumakay sila sa
bangka pero magkaharap silang naupo.
"Pagbutihin mo ang pagsagwan," ani Juan
kay Pedro. Sumagwan sila nang sumagwan.
"Idaong na natin ang l;>angka kasi malayo
na ang ating nasasagwan. Narito na tayo
sa lugar na pinanghuhulihan ng maraming
isda." At inihagis na nila ang kanilang
kawil. Si Juan ang naunang naghagis ng
kanyang kawil kasunod si Pedro. Hinila
niya ang kanyang kawil at ikinarga ang
kanilang huli sa bangka. Nagsimula iyong
mangagat sa dahilang aso. pala ang kanilang
nahuli. Yayamang magkaharap sila sa
pagsagwan, mangyari pang nasa baybay pa
rin sila. Nang maramdaman nilang nasa
baybay pa rin sila,_ "Kailangan nating
umusad kasi narito pa pala tayo sa baybay,"
anang isa sa kanila. Hinila nila ang
36
kanilang angkla. Nagsimula na naman
silang sumagwan na hindi namamalayang
sumasagwan silang magkaharap. "Marahil,
.
malayo na ang ating nasasagwan," ang sabi
nila nang kapuwa mapagod na sila sa pag-
sagwan. At dumaong na naman sila.
Inihagis nilang muli ang kanilang kawil.
Muli, naramdaman ni Pedrong may kumagat
sa kanyang pain. !sang napakalaking
baboy pala na inakala nilang malaking
isda ang nahuli nila. Itinali nila iyon.
Pagkatapos, dinala nila iyon sa kanilang
bahay. Sa daan, nang makaramdam sila ng
pagod, huminto muna sila sa isang bahay.
Samantalang nagpapahinga sila, pinalitan
ng may-ari ng bahay ng lusong ang kanilang
baboy. Pagkapamahinga, pinasan na nila
ang kanilang nahuli. At nagpatuloy na
sila sa paglakad. Wala pa rin silang
kamalay-malay na pinalitan ng may-ari ng
bahay na kanilang hinintuan ang kanilang
dala. Pagdating nila sa kanilang bahay,
pabagsak nila iyong ibinaba dahilan sa
kabigatan noon. Nang hahatiin na nila
ang inaakala nilang isda, nasalat nilang
lusong iyon kaya nagalit sila. Kumuha

37
sila ng kaputol na kahoy at ipinasiya
nilang bumalik sa bahay na hinintuan nila
upang gumanti sa may-ari ng bahay. "Mag-
hiwalay tayo ng daan. Sa kusina ako
daraan at sabay nating paluin ang lokong
lalaking iyon," ang sabi ni Pedro. Nang
nasa itaas na sila, sabay nga sila sa
pagpalo nguni't si Juan ang tinamaan ni
Pedro at si Pedro naman ang tinamaan ni
Juan. Nang mga sandali namang iyon,
nagtatago ang may-ari ng bahay. Silang
dalawa ang nagpaluan nang nagpaluan
sapagka' t hindi naman sila nakakE:!·:ita.
Nang wala na silang naririnig na ir~ay,
.
inakala nilang napatay na nila ang may-
ari ng bahay. Pagkatapos, umuwi na sila.
"Nabukulan ako kasi tinamaan ako ng aking
kalaban," ang sabi ni Juan. "Ako man ay
tinamaan din," ani Pedro. "Hindi bale,
napatay naman natin ang ating kalaban."
Nguni't ang totoo'y hindi nila kailanman
tinamaan ang kanilang kalaban. Silang
dalawa ang nagkatamaan sa dahilang kapuwa
nga sila bulag.

38
 SI JUANG SINUNGALING
!sang araw ng Linggo, dumalaw si
Juan sa mga dalaga na noon ay
nagsasangag ng mais, "Halika at kumain
ka ng mais, Juan," ang yaya ng mga
dalaga. "Marami niyan sa amin. Kumain
na ako," tugon ni Juan. "Dito ka muna
sandali Juan kasi, · iigib kami, '' ang
sabi ng mga dalaga.
Nang makaalis na ang mga dalaga,
naisipan ni Juang magsangag ng mais.
Nang makita niyang dumarating na
ang mga dalaga, kaagad niyang hinango
ang mais kahit hindi pa iyon luto.
Pagkatapos, kumuha siya ng kapira~ong
pisi at tinalian niya ang dulo ng kanyang
pantalon. Parang nagsasayaw si Juan
sapagka't napakainit ng mais. "Ano'ng
nangyayari sa iyo Juan, para kang nag-
sasayaw," tanong ng isa sa mga dalaga.
"Nag-aaral lang akong umarte," tugon
naman ni Juan.
Nalagot ang pising nakatali sa dulo
ng pantalon ni Juan. Nabuwal siya sa
paglukso niya sa mga pilapil na naraanan
niya.
Hiyang-hiya siya sapagka't nagsinu-
ngaling siya sa mga dalaga.

39
 SI JUAN AT ANG MGA ALIMANGO
Namalengke si Juan at ang kaniyang
nanay. Bumili sila ng alimango. Dahil
marami pang bibilhin ang kaniyang nanay
pinauna na lang niya si Juan upang iuwi
ang mga alimango.
Umuwi na nga si Juan. Pero sa daan
ay nakakita siya ng isang puno ng baya-
bas. Napakaraming noong hinog na bunga'.
Nag-isip si Juan kung ano ang gagawin sa
mga alimango. "Ah," sabi ni Juan, "mabuti
pa kaya e, mauna na kayong umuwi. Alam
narnan ninyo ang bahay narnin, hindi ba?
Sige, urnuwi na kayo. Sundin lang ninyo
ang daang ito. Kapag nakarating na kayo
sa may kawayanan, iyon na ang bahay namin."
At masayang namayabas si Juan. Pagda-
ting niya sa kanilang bahay ay naroon na
ang kaniyang nanay.
"Nasaan ang mga alimango, Juan?
Bakit hindi mo dala?" tanong ng kaniyang
nanay. "E, pinauna ko na po sila, !nay,"
sagot ni Juan. "Kasi, namitas pa po muna
ako ng bayabas."
"E, bakit wala pa sila rito?" tanong
ng kaniyang nanay.
Nagalit ang nanay ni ~uan at ipinaha-
hanap sa kaniya ang mga alimango. Buma-
lik si Juan sa may puno ng bayabas at
doon niya natagpuan ang mga alimango.
Hinuli niya ang mga iyon at kaniyang
iniuwi.

40
 BAKIT·WALANG BUTO ANG DIKYA?
Noong unang panahon ay may kaharian
sa ilalim ng dagat. !sang araw, nagkasakit
ang prinsesa kaya ipinatawag ng hari ang
manggagamot. Ti.ningnan ng manggagamot
kung ano'ng sakit ng prinsesa. At ang
kaniyang hatol ay kumuha raw ng atay ng
matsing. Pero walang matsing sa kaharian.
Kaya, ipinatawag ng hari si Dikya. Dahil
noong panahong iyon ay si Dikya ang pinaka-
malakas na hayop sa kaharian. Inutusan
siya ng hari na maghanap ng atay ng matsing
sa ibang lugar.
Kaya, um.al is si Dikya at· 1umangoy
nang lumangoy hanggang sa makakita siya
ng isang isla. Paglapit niya sa pampang
ay nakakita siya ng isang matsing sa itaas
ng puno. Lumapit si Dikya sa matsing.
Nagbigay galang siya at nagpakilala. Nag-
simula na itong magkwento ng panay na
nakakaganyak sa kwento dahil gusto niyang
anyayahan ang matsing na sumama sa kaniya
sa kaharian. Sabi pa ni Dikya: ''Doon sa
pinanggalingan kong lugar ay napakara-
ming prutas na makakain. Kung gusto mo,
kaibigan ay sumama ka sa akin para makita
mo naman ang aking tinitirhan at doon ka
magsasawa sa lahat ng prutas."
Nakumbinsi nga ni Dikya ang matsing.
Sumama ito sa kaniya at sumakay sa liku-
ran ni Dikya. Lumangoy sila nang lumangoy
at nang malapit na sila sa kaharian ay may
sinabi si Dikya sa matsing: "Kaibigan,
wala akong ibang sadya sa iyo kundi ang
makuha ang atay mo dahil kailangan ito ng
prinsesa upang gumaling sa kaniyang sakit."

41
Sumagot naman ang matsing "!yon lang
pala ang kailangan mo, e, bakit hindi mo
sinabi sa akin noong naroon pa tayo sa
aming lugar? "Yong atay ko' e, naroon sa
itaas ng puno at nakasabit. Kung f.usto
mo ay bumalik tayo at ating kunin.' Kaya,
binalikan nila ang atay pero noong nasa
parnpang na sila ay bumaba ang matsing sa
likod ni Dikya at nagpasya na itong hindi
sumama sa kaniya At pagdaka'y binulyawan
niya si Dikya· "Hangal' kailan ka
nakakita ng nagsabit ng kaniyang atay sa
itaas ng puno?"
At lumibot ang matsing sa buong isla.
Ibinalita niya sa kaniyang kapwa rnatsing
na kapag nakita nila si Dikya _ay hindi
sila dapat makinig doon. Dahil walang
ibang sadya si Dikya kundi ang makuha
ang kanilang atay. Dahil dito, wala nang
rnaanyayahang matsing si Dikya sa islang
iyon. Bumalik siya sa kaharian na walang
dalang atay.
Nang durnating si Dikya sa kaharian ay
ibinalita niya sa hari na may natagpuan
siyang matsing "Sumakay pa r~ga iyon sa
aking likuran pero nang malapit na kami
dito sa kaharian ay sinabi ko sa matsing
na wala akong ibang .sadya sa kaniya kundi
ang kanyang atay. Kailangan ng prinsesa
ng atay upang gurnaling sa kaniyang sakit.
At nang marinig ng rnatsing ang sinabi ko,
patuloy pa ni Dikya, "ay sinabi niyang
nalirnutan daw niya ang kaniyang atay.
Binalikan namin ang atay niya ngunit
pagdating namin <loon ay ayaw na niyang
surnarna sa akin."

42
 Nagalit ang hari at pinarusahan nito
si Dikya. Ipinatawag niya ang mga gwardiya
at nag-utos: "Dakpin ninyo si Dikya at
tanggaling lahat ang kaniyan mga buto'.''
Dinakip nga nila si Dikya at tinanggal
nga nilang lahat ang kaniyang mga buto.
Ito ang dahilan kung bakit ngayon ay
walang buto ang Dikya.

43
 ANG PAGONG AT ANG MATSING

May magkaibigang pagong at matsing.

"Hoy, kaibigan," ang bati ni Matsing kay
Pagong. "Tayo na~g humingi ng saging na
ating maitatanim," yaya ni Matsing Umalis
na sila at nakahingi naman ng maitatanim.
Pagkatapos, umuwi na ang dalawa at hinati
ang punong saging. Sabi ni Matsing: "Iyo
na ang bandanP. puno at akin naman ang
bandang dulo.' Pagkatapos hatiin, umalis
na ang dalawa upang itanim ang kani-kaniyang
kabahagi.
Hindi nagtagal nakipagkita na naman
si Matsing kay Pagong. Nalanta raw ang
kaniyang itinanim na saging. Ang itinanim
naman ni Pagong ay tumubo at namunga pa iyon.
Nang makita ito ni Matsing ay kaniyang
inakyat. "Aha, sigurado akong hindi makaka-
akyat si Pagong," sabi ni Matsing. Kinain
niyang lahat ang mga hinog na bunga ng saging
ni Pagong. Nagalit si Pagong. Kaya,
nilagyan ni Pagong ng tinik ang tapat ng
ibaba ng puno ng kaniyang saging. Pagkatapos
ay nagtago siya sa kaniyang bao. Pagbaba ni
Matsing ay natusok siya sa mga tinik na ini-
lagay doon ni Pagong.
Samantala, naupo si Matsing sa bao ni·
Pagong habang inaalis niya ang kaniyang
tinik. At siya'y nagwika: "Nasaan kaya
ang torpeng pagong na iyon?" Tiningnan niya
sa ilalim ng bao si Pagong. At nang hindi
niya makita si Pagong ay nagalit siya.
Hinampas niya nang malakas ang bao ni
Pagong. Nang makita niya iyon ay kaniyang
hinatak. "Humanda ka ngayon," sabi ni Matsing.
"Ano kaya ang mabuting gawin para ka mamatay?"

44
tanong ni Matsing. "Sunugin kaya kita?"
Sumagot si Pagong: "Sige, sunugin mo ako
para mamatay na ako." Nang marinig ito
ni Matsing ay nag-isip siya ng ibang paraan
kung paano niya mapapatay si Pagong. "Huwag
mo sana akong ihagis sa ilog, natatakot ako,"
pagmamakaawang sabi ni Pagong. Nang marinig
ito ni Matsing at pumunta siya sa ilog at
saka inihagis si Pagong.
Gayon na lamang ang tuwa ni Pagong dahil
inihagis siya ni Matsing sa tubigan. Sabi
pa ni -PaJiong: "Bahay kong maliit, bahay kong
matibay~

45
 SI USA AT SI PAGONG

May magkaibigang usa at Pagong. Sabi

ni Usa kay Pagong isang araw: "Magkarera
tayo, Kaibigan." At nagkarera nga sila.
Dahil sa napakalaki ni Usa, malayo na ang
kaniyang natatakbo ay gapang pa nang ga-
pang si Pagong.
"Bilisan mo, Pagong~" sigaw ni Usa.
Pero napakalayo na ni Usa at hindi na niya
makita si Pagong kaya nakatulog muna siya.
Hindi nagtagal, inabutan ni Pagong si Usa.
At nang makita niya itong natutulog ay
dahan-dahan siyang dumaan hanggang sa
malampasan niya si Usa. Naunang nakarating
si Pagong.
Samantala nagulat si Usa: "Kanina lang
e, malayo pa si Pagong a. E, bakit nauna pa
siyang nakaratine kaysa sa akin?"
Kaya, ang nanalo ay si Pagong at kinan-
tyawan niya si Usa.
Dito nagtatapos ang kwento ng magkaibi-
gang usa at pagong.

46
 ANG PUNUNGKAHOY NA
NAGSASALITA

Noong unang panahon, may isang

mag-anak na nawalan na ng pag-asa sa

buhay dahil sa kasakiman ng isa sa

kanila. Naglibut-libot sila hanggang

sa makarating sila sa isang lugar na

itinuring na nilang kanila. Sagana sa

anumang pagkain sa nasabing lugar.

Araw-araw, namamaril sila ng rnga ibon.

Namimitas din sila ng mga bungangkahoy

upang kanin.

!sang araw, umalis ng bahay si Lito.

Isa si Lito sa miyembro ng nasabing

pamilya. Lumakad siya upang manguha ng

bungangkahoy na kanilang kakanin. !sang

tinig ang narinig niya pagtapat niya sa

isang puno. "Maawa ka sa akin. Huwag

mong pitasin ang aking mga bunga sapagka't

ako'y matanda na. Isa pa, baka mabali

47
mo pati na ang aking mga sanga. Mabuti

pa'y umuwi ka na. Mararatnan mong may

nangyaring pagbabago sa iDyong tinitirhan.

Marami roong mga pagkain at iba't ibang

uri pa ang mga iyon. Magiging palayan

patina ang kagubatan," ang sabi ng puno.

Hindi makapaniwala si Lito. Patakbo

niyang tinungo ang kanilang lugar.

Namangha siya nang makita niya ang kanilang

bahay. Naging maganda ang kanilang bahay

at naging palayan naman ang kagubatan.

Hindi mailarawan ang kaligayahan ng buong

mag-anak. Pinasalamatan nila ang Diyos na

maawain. Wala na ang punungkahoy na

nagsasalita nang balikan iyon ni Lito upang

pasalamatan. Gayunman, sa Diyos na lamang

siya nagpasalamat dahil sa ibinigay sa

kanilang kaginhawahan sa buhay.

48
 THE LEGEND OF BOLINAO

Once upon a time, Bolinao town

used to be a forest where various kinds
of animals lived. There were deer,
monkey, wild pig, birds and many others.
Nobody wanted to live in this certain
house except one family. The house
where this family lived was made of
bamboo, the roof of which was made of
what they call cogon grass or rice stalk.
It was surrounded by many big and tall
trees. The boli-bolinao or pamulinawen
tree was among the trees surrounding that
house. It stood there straight as if he
thought himself better than his fellow
trees. During daytime, one could see a
variety of birds on its branches. The birds
liked to play very much on the boli-bolinao
tree because of its luxuriant foliage and
height. They sang happily as if unmindful
of anything bad that would befall their
lives.
The Aetas were the first inhabitants
of the town of Bolinao. They came from
Zambales. They had chosen to live along
the shore of Santiago Island. There they

49
could catch plenty of fish. When the
Aetas grew in number, the pirates coming
from the west arrived. The pirates
maltreated the people. The people were
scattered because of fear from being
maltreated by the pirates. Some went to
Anda, others went to Agno and still others
went to the town.
Captain Pedro Lombi, the first
president of Bolinao thought of transfer-
ring the town to a place near Libsong
after many years that the people had been
getting maltreated by the pirates. The
water springing from Libsong was crystal
clear. A variety of beautiful fish could
be found there.
With the help of Father Geronimo de
Cristo who was the priest of the town at
that time, Captain Lombi was able to build
a house near Libsong. It is said that the
ground floor was used as an off ice while
the second floor was made the residence of
Captain Lombi's family.
One day, there came another group of
Spaniards .. They found two women washing
clothes when they arrived. The Spaniards
asked the two women what the name of their

50
town was. Due to the fact that the two
women didn't understand Spanish, they
thought that the Spaniards were ref er-
ring to the tree. So, they answered
boli-bolinao. The Spaniards had a hard
time pronouncing the word boli-bolinao.
All they could pronounce was the word
bolinao. From then on, they called the
town Bolinao. That word was taken from
the huge tree called boli-bolinao. It is
a huge, tall, durable tree with luxuriant
foliage.

51
 THE LEGEND OF SILAKI, TAGAPORO,
TRES HERMANOS, AND THE
MOUNTAIN OF SIBARBAR

Once upon a time, there lived a

family along the shore of Binabalian.
Fishing was their means of livelihood.
This family was happy because at that
time fish were still abundant. They
could always catch plenty of big fish,
therefore they had much income. They
had much to spend especially for their
needs. But this family would always
leave their hut because they were
afraid of the pirates who killed people;
these pirates usually arrived when the
wind would come from the west (thus,
driving these pirates to Binabalian).
When the people saw the boats of the
pirates coming from the west, they
would run away and hide. It had been
the habit of these pirates to kill all
the people they saw.
One day, the pirates arrived without
the knowledge of the members of this
family because they were eating. Those
inside the hut were startled that nobody
got a chance to run. Barbara was the
only one who's very life was spared
because the pirates did not harm her since
she was a woman. The pirates first k~lled
Barbara's father. Next, they killed Poro,
Barbara's husband. After him his three
sons were killed also. After killing them,
the pirates just threw their bodies into
the sea. The corpse of Barbara's father
was carried by the tide to an island in
the north and so, they called that island
Silaki, Barbara's three sons' grandfather.

52
The corpses of the three brothers were
carried by the tide to three small
islands that's why those islands are
called Tres Hermanos now. Poro's body
was carried by the tide to the island
east of Tres Hermanos and they named
the Island Poro.
Meanwhile, Barbara ran to the
southern part of the island to save her
life. She climbed on top of the
mountain to hi.de. Because of over
fatigue. grief and discouragement over
the death of her whole family, Barbara
died. On that same day, that Barbara
died. a hunter was there hunting deer
and wild pig. He saw Barbara's dead
body. Much to his surprise seeing a
dead body on tof of the mountain, he
cried "Sibarbar.". His companions heard
him and from that time on. they call the
mountain. Sibarbar.

53
 WHY IS THE SEA SALTY?
There was a time when there lived a
giant whose name was Angalo. Angalo was
a very huge giant. Whenever he stood up,
the highest mountain only came up to his
knee. His head nearly reached the sky.
Angalo was a good person.
One day, the people in !locos became
sad. Their salt was all consumed. Their
viand did not taste good because they had
no salt to use. Angalo took pity on them.
"There's plenty of salt in other
places," said Angalo.
"We know it, Angalo," said the people,
"but we cannot cross the sea."
Angalo started thinking seriously
what to do. After a little while he stood
up and said: "I will stand near the sea.
I will stretch my foot out over to the
other places."
The people shouted for joy. They all
went to gather containers of salt. They
were all happy. Greater was Angalo's joy
because he could ~elp them.
When it was nearly night time, Angalo
saw the people returning from the other
places. Each one was carrying two sacks
full of salt .. They slowly walked over on
the leg of Angalo just so they could
arrived at !locos soon. Then all of a
sudden, Angalo felt a strong pain and a
great itch in his foot. He was bitten by
very big red ants. And Angalo accidentally
moved his leg. And all the people crossing
over on his leg, together with the sacks
full ~f salt fell over into the sea. All
the people got drowned and Angalo was
extremely sad
From then on, because of so much
salt that fell into the sea, the sea became
salty.

55
 THE TWO FRIENDS
There were two friends who were both
blind. Fishing was their means of live-
lihood·'
Once, they went fishing and caught
plenty indeed. So, they kept on going
fishing.
One day, they went fishing again.
They pulled the boat towards the sea.
When they reached the part where the
water was a little deeper, they got in
the boat but they were sitting facing
each other. Juan said to Pedro, "Paddle
well." They paddled and paddled. Juan
said, "Let us anchor our boat now because
we sailed far enough. Here we are now to
the place where we can catch plenty of
fish." They threw their fish hooks. It
was Juan who threw his hook first followed
by P.edro. For quite sometime, no fish
bit the bait. Then Pedro felt that his
hook was being bitten. He pulled it in
and loaded what he caught in·the boat.
Right after putting their catch in the
boat, the dog began to bite them because
what they caught was a dog since they
were not able to move from the shore
because they were facing each other while
paddling. When they sensed that they
were still on the shore one of them said, •
"We'd better get moving since we are
still on the shore." They pulled their
anchor. They began to paddle again not
knowing that they were sitting facing
each other. They were already very tired
and said, "Maybe, we have sailed far
enough already." So, they anchored again.
They began throwing their hooks again.
Again Pedro felt his bait being bitten.

56
They tied the pig because they thought it
was a big fish. It was a big pig that
they had caught and tied because they were
yet unable to move away from the shore
since they were sitting facing each other
while paddling. Then, they carried it to
their house. When they got tired on their
way, they stopped by a house. While they
were resting, they owner of the house
changed the pig (which they thought a big
fish) with a mortar. Having rested, they
again carried what they caught on their
shoulders and started out. But they did
not know that their big fish had been
changed for something else in the house
where they stopped by. When they reached
home, they dropped it because it was very
heavy. When they were to divide what they
had thought was a fish; they felt it was
a mortar, so they got angry. They got a
piece of wood because they were going to
go back to the house where they stopped by
to take revenge for what the owner did.
Juan said, "I;'ll pass through the stairs
inside." And Pedro said, "I'll pass
through the kitchen so that we'll meet
to hit that man who is a fool," when they
were already upstairs, they met and Juan
was hit. Then it was Pedro's turn to hit
the man. Meanwhile, the owner of the house
was hiding. They hit and hit each other
because they could not see anyway. When
they could no longer hear any noise, they
thought that they had killed the owner of
the house. Then, they went home. Juan
said, "My head is swollen because I was hit
by my opponent." "Even I, was also hit,"
said Pedro. "Anyway, we were able to kill
our opponent." But they never did hit

57
their opponent. Because they were the only
ones who hit each other for they were both
blind.

58
 JUAN, THE LIAR
One Sunday, Juan went to visit some
maidens who were roasting corn when he
arrived. One of the maidens said, "Come
and eat some roasted corn, Juan." Juan
said, "We have plenty of those, I have
already eaten." "Juan, kindly stay for
a while. We're going to fetch some water
for we ran out of water," the maidens said.
When he saw the maidens coming, he
at once removed the roasted corn,from the
fire although they were not cooked yet,
then he got a piece of string and tied
the end of his trousers. He seemed to be
dancinR because the corn was still very
hot. 'What's the matter with you Juan,
you seem to be dancing?" asked one of ~he
maidens. "I'm learning how to act," Juan
replied.
The string which was tied at the end
of his trousers was snapped off and so,
the roasted corn came pouring out. He
jumped over the rice paddies where he
happened to pass by but he stumbled down.
He was so embarrassed because he told a
lie to the maidens.

59
 JOHN AND THE CRABS

John and his mother went marketing.

They went to buy some crab. Because his
mother had plenty to buy yet, she just
told John to go ahead and take the crab
home. John was already on his way home
with the crab when he saw a guava tree.
There were plenty of ripe fruits. John
thought about what he would do with the
crabs.
"Oh, said John, it would be good for
you to go ahead and go home. You know
our house, don't you?" he asked the crabs.
"Just go now and follow this road, okay?
When you get to the place where there is
bamboo, that would be where our house is."
John was so happy to gather the
guavas•. It. did not take long and he was
at their house also. His mother was
already home. His mother asked: "Where
are the crabs, John? Why didn't you
bring them?" "I have already sent them
home, Mother," John answered. "I have
asked them to go ahead because I went
picking guavas." "But why aren't they
here yet?" asked the mother. She got
angry and sent John back to find the
crabs.
John returned to the guava tree and
caught the crabs. Then he headed for
their house.

60
 WHY THE JELLY FISH IS BONELESS
During the early days there was a
kingdom underneath the sea. And one day
the princess was not feeling well so the
king asked for a healer. The healer
examined what was wrong with the princess.
And he said: 11 We need to get a monkey's
liver." It happened that there was not
any monkey that lived in the kingdom.
And so the king called for the jelly fish.
During that time the jelly fish was the
strongest animal in the kingdom. The king
sent the jelly fish to go and find a
monkey's liver in other places.
The jelly fish went ahead and kept
swimming and swimming until he saw an
island. When he got near the shore he
saw a monkey up in a tree. The jelly
fish went nearer and greeted the monkey.
He got to know the monkey and then he
told the monkey many inviting stories ~
because he wanted to convince the monkey
to come with him to where he came from.
The jelly fish everi said: "There at my
place there is plenty of food to eat.
There are lots of ·fruits there and if
you would come, Friend,
all the fruits you want.'
xou
could eat
The jelly fish was able to convince
the monkey and off they went. The monkey
rode on the jelly fish's back. They kept
swimming and when they were already near
the kingdom the jelly fish said to the
monkey: "The only reason I invited you
is just so I could secure your liver
because the princess needs it in order

61
to get healed." The monkey replied: "Is
that right? But why didn't you tell me
while we were still there at my island?
My liver is hanging up on a tree. If you
want we could return and get it."
And so they returned to get the liver.
But when they were already ashore, the
monkey got off and did not want to come
back with the jelly fish anymore. Rather,
he yelled at the jelly fish saying: "You
fool~ who do you think would be hanging
his liver up on a tree?" The monkey
walked away and went around the whole
island. He warned his fellow monkeys
about jelly fish and said to them that
they must not liste~ to him. Because his
only intention was to get their liver.
And so it was that the jelly fish
did not get any liver from any of the
monkeys on the island. He returned to
the palace without taking any liver.
Upon getting back to the kingdom he went
straight to the king and told him that
he found a monkey that rode on his back.
But when they were already near here at
the kingdom he told the monkey about his
only purpose, that of taking his liver as
the princess needed it to get well. He
even told the king that when the monkey
heard that, he said to the jelly fish that
he forgot his liver. And that when they
went to return for his liver the monkey
did not want to come back with him anymore.
The king became so angry that he
punished the jelly fish. He called for

62
the gua1 ds and ordered them. "Get him
and remove all his bones~" And so the
guards caught jelly fish and removed all
his bones.
This is why until now the jelly fish
has no bones.

63
 THE TURTLE AND THE MONKEY

There were once two friends, the

turtle and the monkeX.
"Hello, friend~' monkey greeted
turtle one day. "Let's go ask for a
banana tree that we can plant."
After they were able to get the
banana tree they went home and divided
the tree between them. The monkey said
to the turtle, "You can have the lower
portion and I will have the upper end.h
And they went on to plant their plants.
But now the part which the monkey
planted withered. While the part that
the turtle planted grew into a young
plant. When the turtle's plant bore
fruit, monkey saw it and he went up the
tree.
"Huh, I am sure he won't be able to
go up the tree," said monkey. The
monkey ate all the ripe ones. The turtle
became angry. What he did however, was
he placed thorns on the lower part of
the banana tree and he hid himself in his
shell. When the monkey came down, he got
pricked by the thorns that the turtle had
placed there. The monkey sat on turtle's
shell and removed his thorns. By this
time monkey was already mad and he looked
under the turtle's shell saxing: "Where
did this foolis~ turtle go? '
The monkey did not find the turtle
and he became very angry. He hit the
shell very hard. And when he saw the
turtle he grabbed him. "Now, I am going
to kill you~ What do you think I will do

64
in order for you to die? Will I burn you?"
asked monkey. "Come on, burn me so I'll
die," said turtle.
When monkey heard that, he paused. to
think how he can kill turtle. The turtle
pleaded saying, "Please do not throw me
into the river because I am scared'." When
monkey heard that, he went to the river
and hurled the turtle into the water.
Turtle just laughed because monkey threw
him into the water.
The turtle exclaimed, "My dear small
house, my dear strong house."

65
 THE DEER AND THE TURTLE

Once there were two friends. The

deer and the turtle.
Deer said to turtle, "Let's have a
race, friend."
And so they had a race. Because deer
was big, he was much ahead of turtle
already. Turtle on the other hand, was
still crawling very slowly. The deer
started to call the turtle telling him to
walk faster. But when he could not see
turtle anymore as he was too far behind
the deer went to sleep for a while under
the tree. When turtle saw deer fast asleep
he walked by slowly until he went farther
ahead. The deer on the other hand was
still asleep. Apparently, the turtle was
able to arrive ahead. The deer woke up and
said: "I thought the turtle was still,
very far, so~ he has arrived already.
And so the winner was the turtle.
After that he jeered at the deer.
This is how the story of the two
friends went- the deer and the turtle.

66
 THE TALKING TREE

Once upon a time, there was a

family who had lost hope in life because

of the avariciousness of one of the

members. They went roving around and

when they arrived to a certain place,

they claimed it for themselves. Their

place was abundant with things to eat.

They would shoot birds and pick fruits

everyday so they would have something to

eat.

One day, Lito left the house. Lito

was one of the members of the family.

He went to gather some fruits for them

to eat. He heard a voice when he came to

a tree. "Have pity on me. Don't pick my

fruits because I'm already old. Besides,

you might break my branches. It would be

,much better if you go home now. You will

find there a-better house. There are

67
plenty and various kinds of food. I will

turn the woods into a ricefield," said the

talking tree. Lito could hardly believe

it. He ran to their place. He was amazed

when he saw their house. Their house turned

beautiful and the woods turned into a

ricefield. ·The happiness of the family

could not be described. They thanked the

merciful 9od. When Lito went back to the

woods to thank the tree it was gone.

However, he just thanked God for giving

them that comfort in life.

68