ŞUBAT 2015

Türkiye futbolu: 1923-1952

Mehmet Yüce, Türkiye futbol tarihini özgün kaynaklara inerek kaleme aldığı
çalışmasının ikinci cildinde, 1923-1952 dönemini ele alıyor: Cumhuriyetin
ilanından, profesyonelliğin resmen başlayışına kadar.

İstanbul’un büyük üçlüsüne ve İstanbul turnuvalarına takılmıyor sadece

kitap, yalnız Ankara ve İzmir’e de bakmakla kalmıyor, Türkiye’nin bütün taşra
kentlerindeki futbol meşgalesine de mutlaka göz atıyor.

FUTBOL TARİHİMİZİN KADİM DEVRELERİ

• OSMANLI MELEKLERİ
TÜRKİYE FUTBOL TARİHİ - BİRİNCİ CİLT
Futbol Kitapları, 397 sayfa

FUTBOL TARİHİMİZİN KLASİK DEVRELERİ:

1923 -1952
• İDMANCI RUHLAR
TÜRKİYE FUTBOL TARİHİ - İKİNCİ CİLT
Futbol Kitapları, 512 sayfa

YENİ

www.iletisim.com.tr iletisim@iletisim.com.tr vimeo.com/iletisim facebook.com/iletisimbirikim twitter.com/iletisimyayin


Ayasofya: Kimlik, Hafıza ve
Mekân Üzerine Bin Beş Yüz
Yıllık Bir Tartışma
dosya editörleri: çiğdem kafescioğlu-nevra necipoğlu
Ayasofya İstanbul tarihinin, Bizans
ve Osmanlı tarihinin, bölge tarihinin
belki en kuvvetli simgesi. Bir hafıza
mekânı; neredeyse bin beş yüz yıla
yayılan uzun tarihi boyunca fiziksel
varlığı ve imgesi bir arada ve ayrı
ayrı birer karşılaşma ve müzakere
zemini ve rekabet alanı olan bir eser.
Aynı zamanda tarihsel ve kültürel
hafıza ile siyaset arasındaki karma-
şık alışveriş ve iç içeliğin kuvvetle
görünür kılındığı bir mekân. Uzun
dönemli tarihini zabt etmek, tutarlı-
lığı ve bütünlüğü olan bir anlatıda bir
araya getirmek neredeyse imkânsız.
Dolayısıyla, hafızanın ve tarihin ço-
TOPLUMSAL TAR‹H 254 ŞUBAT 2015
ğulluğu ve değişkenliği karşısında nelen seslerin yüksekçe çıktığı gü-
Ayasofya’yı tek bir anlamda, imge- nümüz ortamının en yakın arka pla-
sini tek bir tarihte dondurmak müm- nında tarihi araçsallaştıran bir siyasi
kün değil. Oysaki Ayasofya’nın kimli- irade ve Türkiye’nin yakın tarihinde
ğine, işlevine ve kurumsal aidiyetine baskın olmuş muhafazakâr bir tarih
dair günümüz konjonktüründe za- tahayyülü yer almakta. Diğer yandan
man zaman yeniden alevlenen tar- binanın uzun dönemli tarihinden im- Ayasofya ve
Atmeydanı,
tışmalar, ibadete açılması yönündeki geler ve onu etkileyen tarihi süreç- Freshfield
talep ve gösteriler çoğunlukla özcü lerin çeşitli vecheleri bazen aşikâr, Albümü,
pozisyonlara göre seçilmiş bilgi ve bazen nispeten saklı biçimlerde gü- 1574 civarı,
Cambridge,
anlatı kümeleri ve sıklıkla sığ klişeler nümüzün tartışmalarını şekillendir- Trinity College
üzerinden yürütülmekte. Ayasofya’yı meye devam ediyor. Library, Ms.
0.17.2, fol. 20.
dinler ve medeniyetler arası bir ça-
tışmanın ve rekabetin simgesi olarak Bu dosyayı oluşturan akademik ça- G. Necipoğlu, Sinan
Çağı: Osmanlı
anlamlandıran, tekil bir tarih, tekil lışmalar ve kaynak metinler, 6. yüz- İmparatorluğunda
Mimari Kültür
bir kimlik içerisine hapsetmeye yö- yıldan 20. yüzyıla kadar, bin dört yüz (Istanbul, 2013)
41
 Melchior Lorichs
panoramasında
Ayasofya ve
Istanbul,
1559-1562.
Leiden
AYASOFYA DOSYASI
Üniversitesi
Kütüphanesi
Cod. 1758, levha
6’dan detay.
Leiden
Üniversite
Kütüphanesi’nin
izni ile.
yılı aşan bir süreden, Ayasofya’nın fi-
ziki dokusuna, tarihine, anlatılarına,
ona atfedilen anlamlardaki ve yapı-
sındaki, bezeme programlarındaki ve
çevresindeki dönüşüm ve yeniliklere
dair, bazıları birbiriyle şaşırtıcı de-
recede uyumlu ve sürekli, bazıları
olabildiğince ayrı ve tezatlı resimler
sunuyor. Bu resimlerin hiçbiri nihai,
gerçek, mutlak değil, çünkü yarıma-
danın doğu ucunda kubbeli şekliyle
yükseldiği anı takip eden yüzyıllar
boyunca, bu anıtın asla tek bir res-
mi ve tek bir anlamı olmadı. Öte
yandan bu esere dair tüm bilgiyi ve
anlatıları bir araya getirmek de bizi
Ayasofya’nın gerçek ve nihai imgesi-
ne ve anlamına ulaştırmayacak. Fa-
kat bu imgeleri bir arada düşünmek,
onun tarihine eşzamanlı/senkronik
ve uzun dönemli/diyakronik boyut-
larıyla yaklaşmak için bir başlangıç
olabilir.
Ayasofya’yı Ortadoğu’nun ve Doğu
Akdeniz’in uzun dönemli tarihi için-
de fiziki, kültürel, dini, siyasi bir
özne olarak belgelemek, anlamak ve
anlamlandırmak kuşkusuz başlı başı-
na büyük bir iş. Diğer yandan böyle
bir yaklaşım uzun dönemli bir tarih
perspektifini Ayasofya’nın bugünü
üzerine süren tartışmanın bir par-
çası kılmanın, bu anıtın Türkiye’nin
bugünkü konjonktüründe önümüze
sürdüğü soruları (En basit halleriyle:
İbadete açılmalı mı? Nasıl bir müze
42 olmalı?) cevaplamaya başlamanın da
bir yolu.
Ayasofya üzerine süren tartışmayı
tekilleştirici ve dışlayıcı zeminden,
binanın ve imgesinin daha çok Bi-
zanslı mı yoksa daha çok Osmanlı mı,
Hıristiyan mı Müslüman mı olduğu-
na, aslında kimin “hakkı” olduğuna
dair dualist, çatışmacı çerçeveden
çıkartıp, bu anıtın ve onu çevreleyen
metin ve anlatıların, fiziki dokusu-
nun, işlevlerinin, ona ait tarihlerin
muazzam çokkatmanlılığını, karma-
şıklığını, iç içe geçmişliğini ne derece
bildiğimizi, nasıl anladığımızı, nasıl
anlamlandırdığımızı sormamız isa-
betli olacaktır. Bu amaçla, burada
Bizans’tan başlayıp erken İslam’dan
20. yüzyıla kadar uzanan süreç içe-
risinde binanın dokusunda ve tem-
silindeki devamlılıkları, değişim ve
dönüşümleri gözler önüne seren ma-
kalelere ve kaynak alıntılarına yer
verdik.
Karşılaşma ve rekabet, sahiplenme
arzusu ve bu eseri fiziki ve simgesel
boyutlarda temellük etmenin pek
çok şekli Ayasofya’nın neredeyse
bin beş yüz yıllık tarihinin, dokusu-
nun ve efsanelerinin içsel parçaları.
Diğer yandan bu dosyada yer alan
yazılar ve kaynak metinler sahiplen-
me, anlamlandırma, yeniden tanım-
lama süreçlerinin tarihselliğinin ve
karmaşıklığının altını kalınca çiziyor.
Hıristiyanlık-İslam, Arap-Bizans, Os-
manlı-Bizans, Türkiye-Yunanistan,
Türkiye-Batı ikili hatları üzerinde
sürer görünen çatışma ve rekabeti,
bu bağlamda kültür ürünlerinin sa-
hiplenilmesini tarihsel olarak tahlil
edebilmek gerekiyor. Modern öncesi
dönemde bu karşıtlıklar kültürlerin
öznel tarihleri kadar, Ortadoğu’nun
ve Doğu Akdeniz’in ortak dini, siyasi
ve estetik kodları ile dünya hüküm-
darlığına, hükümdarlığın ilahi teyi-
dine dair paylaşılan tahayyüllerle
şekilleniyor. Ayasofya’nın 19. ve 20.
yüzyıllarda değişen anlam ve işlev-
lerini, dolayısıyla geçmişe dair bazı
izlekleri devralarak ama değişerek
devam eden müzakereyi de, bir yan-
dan modern dünyanın tarih, anıt ve
miras anlayışları ve siyasetleri çer-
çevesinde, bir yandan da bu eseri
miras addeden aktörlerin öznellikle-
ri çerçevesinde değerlendirebilmek
gerekiyor.
Hayrettin Yücesoy’un erken İslam
dünyasının fetih tasavvurlarında Bi-
zans ve Konstantinopolis üzerine ve
Gülru Necipoğlu’nun Osmanlı dönemi
Ayasofya’sı üzerine odaklanan maka-
leleri, fetihlerin yol açtığı kültürler
arası karşılaşmalarda, sahip olmanın
meşrulaştırdığı müdahalelerden ziya-
de, bölgenin kültürel geçmişiyle ku-
rulan diyalogların belirleyici olduğu-
na, bu tutumların ideolojik ve siyasi
dönüşümlere koşut olarak değişmesi-
ne dikkat çekiyor. Kostantiniyye’nin
fethi konusundaki meşhur hadisin
tarihi arka planı, siyasetin hafıza ile
ilişkisi konusunda ipuçları sunuyor.
Yücesoy, hilafetin bir imparatorluk
modeline göre yeniden kurgulanması
bağlamında, Necipoğlu, İstanbul’un

Osmanlılarca fethi bağlamında, bu
hadisin Emevilerin Konstantinopolis’i
fethetme amaçlarının ağırlık kazandı-
ğı bir dönemde dolaşıma girdiğine
dikkat çekiyor. Ayasofya’nın Osmanlı
dönemindeki tarihini, binanın tarih-
leri ve efsanelerinin yanı sıra fiziki
dokusunun geçirdiği dönüşümler ve
sahne olduğu müdahalelerin uzun
dönemli bir tahlilini sunan Gülru
Necipoğlu’nun makalesinde Osmanlı
hanedanının, idaresinin ve İstanbul-
luların ona verdiği anlamların, kul-
lanım biçimlerinin zaman içinde ne
derece çarpıcı farklılıklar gösterdiğini
takip etmek mümkün.
İslamlaştırılan Ayasofya’nın Osman-
lılarca anlamlandırılmasının merkezi
unsurları olduğunu hatırlatıyor.
Kaynakları geniş zamanlı ve mekânlı
dini ve siyasi fikir ve pratiklerde
bulunan ortak duyarlılıkların altını
çizerken, Ayasofya’nın dallı budaklı
bir karşı tarih öznesi olduğunu da
hatırlamak, Osmanlı siyasasının mer-
kezileşme sürecinde II. Mehmed’in
bu yöndeki girişimlerini eleştirmek
üzere kaleme alınan “yeni” Ayasofya
efsanelerini en azından zikretmek
gerekiyor. II. Mehmed’in ölümünden
sonra yazılarak anonim Tevârîh-i
TOPLUMSAL TAR‹H 254 ŞUBAT 2015
tartışmalı parçaları. 19. ve 20. yüz-
yıllar, Ayasofya’nın ortak ve aynı
zamanda çatışmacı bir zeminde evri-
len dini ve siyasi simgeselliğine, yine
ortak ve aynı zamanda çatışmacı bir
zeminde formüle edilen tarihi anıt ve
sonrasında müze kimliklerinin ek-
lemlendiği dönem. Edhem Eldem, ya-
pının modern dönemde dünyalaşma
ve millileşme süreçleri çerçevesinde
geçirdiği kurumsal dönüşümlerin,
edindiği kimlikler ve anlamların izini
sürdüğü makalesinde, kilise-caminin
1790’lar ile 1930’lar arasındaki mü-
zeleşme sürecini “tabii abideleşme”
kavramı üzerinden ayrıntılı biçim-

Ayasofya’ya dair resimlerin hiçbiri nihai, gerçek, mutlak değil, çünkü yarımadanın
doğu ucunda kubbeli şekliyle yükseldiği anı takip eden yüzyıllar boyunca, bu anıtın
asla tek bir resmi ve anlamı olmadı. Bu esere dair tüm bilgiyi ve anlatıları bir araya
getirmek de bizi Ayasofya’nın gerçek ve nihai imgesine ve anlamına ulaştırmayacak.
Fakat bu imgeleri bir arada düşünmek, onun tarihine eşzamanlı/senkronik ve uzun
dönemli/diyakronik boyutlarıyla yaklaşmak için bir başlangıç olabilir.

Estetik değerlendirme ve algıdaki
ortaklıklar ve ayrılıklar da bu bü-
yük resmin parçası. Buket Kitapçı
Bayrı’nın makalesi Bizans dönemin-
de Ayasofya’nın insanlar üzerinde
bıraktığı etkiyi görme, işitme, koku
alma ve dokunma duyularına hi-
tap eden unsurlar bağlamında ele
alıyor. Bayrı’nın örneklerini sun-
duğu Ayasofya’nın dokusuna dair
Bizans döneminden tasvirler ile
Tâcîzãde Cafer Çelebi’nin (ve baş-
ka pek çok Osmanlı yazar ve şai-
rinin) Ayasofya’nın gökkubbesini,
İstanbul’u çevreleyen denizin dal-
galarını andıran mermerlerini, paha
biçilmez somaki sütun ve levhalarını
anlatım biçimlerindeki paralellikler,
bu anıtın estetik değerlerinin Bizans
ve Osmanlı kimliklerinin ötesinde
benzer tarzlarda da anlaşıldığına
işaret ediyor. Farsça yazdığı Heşt Be-
hişt adlı tarihini 16. yüzyıl başlarında
II. Bayezid’e sunan İdris-i Bitlisi’nin
çeviriler ve metinler arası diyaloglar-
la beslenen Ayasofya anlatısı, payla-
şılan siyasi ve dini söylemler kadar,
ortak görsel ve estetik değerlerin de
Al-i Osman metinlerinin bir bölümü
olarak dolaşıma giren “Tarih-i Kos-
tantiniyye” anlatılarının ilk derinlikli
tahlilini, vakitsiz kaybettiğimiz tarih-
çi Stefanos Yerasimos’a borçluyuz.1
Ayasofya, saraylarını hemen yakını-
na kurup onun kuvvetli dini ve siyasi
çağrışımlarına paydaş olan Bizans ve
Osmanlı hükümdarlarının ve mer-
kezileşme ve imparatorluk karşıtı
bir söylem geliştirirken onun farklı
tarihlerini yazan muhaliflerin ötesin-
de, birçoğu kaybolmuş, bazen küçük
ipuçları bırakmış başka anlatıların
ve tarihlerin de öznesi. Bu dosyada-
ki kaynak metin ve resimlerde izleri
bulunan, nadir de olsa Ayasofya’nın
tarihlerine nakşolmuş kadınların, in-
şaatında çalışan işçilerin, dokusunun
kaybolan katmanlarına dair metin
parçacıklarının ya da binayı 1480’ler-
de kubbesinin üzerinde bir haç ve
minaresinin üzerinde bir hilalle res-
meden haritacının da üzerinde dü-
şünmeye değer.2
Ayasofya’nın modern zamanlardaki
tarihi ve bugünü bu uzun sürecin en
de anlatıyor. Zeynep Ahunbay ise
bu “modern” kimliklerden birinin,
Ayasofya’nın bir dünya mirası anı-
tı olarak tanımlanışının kültürel ve
kurumsal altyapısını sunuyor. Ahun-
bay, tarihin ve dini-kültürel kimlik
tartışmalarının ötesinde bir başka
noktaya, son on yıl zarfında kitle
turizmindeki dönüşümden payını
alan İstanbul’da Ayasofya’ya her gün
binlerce ziyaretçi girmesinin binanın
dokusunda oluşturabileceği hasara
da dikkat çekiyor.
Dosya yazarlarına, Gülru Necip-
oğlu’nun makalesini Türkçe’ye çevi-
ren Ayşegül Damla Gürkan’a, Bizans
kaynaklarının çevirilerini yapan Bu-
ket Kitapçı Bayrı’ya, Aleksandr Kons-
tantinidi ve Ahmet Refik’in yazılarını
paylaşan Melike Sümertaş ve Yavuz
Sezer’e içten teşekkürlerimizi sunu-
yoruz.
dipnotlar
1 Stefanos Yerasimos, Kostantiniye ve Ayasofya
Efsaneleri (İstanbul: İletişim, 1993).
2 Bu detay Gülru Necipoğlu’nun bu dosyadaki 43
makalesinin ilk resminde görülebilir.