Zajęcia 4.

Temat: Odyseja ducha – po co Słowacki dokonał podróży w głąb historii…

1. Wędrówka Słowackiego z Neapolu przez Grecję i Egipt do Ziemi Świętej

Wędrówka do krain, gdzie powstały najstarsze religie, była podróżą w obszar czasu i przestrzeni starożytnej historii i
związanych z nią mitów kulturowych:
- Grecja: grób Agamemnona w Mykenach, mogiły bohaterów w Termopilach i na Ćheronei:
Grób Agamemnona - Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, pieśń VIII; 1839 r.
- Egipt: Rozmowa z piramidami, 1836 r.

Pierwsza część utworu to refleksje poety na temat własnej twórczości. Autor ubolewa na dość słabym
oddziaływaniu jego twórczości na odbiorców.

Przebywający w grocie (tytułowym Grobie Agamemnona) poeta snuje analogie do wielkiej twórczości
jednego z większych twórców starożytnych Homerem. Autor odczuwa swoją małość wobec tak ogromnej
potęgi twórczej a jednocześnie oddaje on pokłon i składa hołd wielkości pióra Homera. Z ogromnym żalem
powiada poeta:

Nad wielkim niczem grobów i milczą

Garstka popiołów - ale w moim ręku
Ta struna drgnęła i pękła bez jęku.

Naród którego jest przedstawicielem Słowacki określa mianem głuchego ludu – obojętnego na przekaz.

Druga część utworu bazuje przede wszystkim na porównaniach między Grecją a ówczesną Polską. W
surowym rozrachunku Polska wypada bardzo blado na tle świetnej Grecji:
Na Termopilach? - Nie na Cheronei
Trzeba się memu załamać koniowi
Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei
Dla małowiernych serc podobnie snowi.
Więc jeśli koń mój w biegu się przestraszy,
To tej mogiły co równa jest naszej.

W tej części autor nie moralizuje, ale stara się być obiektywnym w ocenie by poruszyć serca i umysły
Polaków sparaliżowanych sromotną klęską. Słowacki uważa, iż szlachta – ów czerep rubaszny – jest
odpowiedzialna za bierność, nieporadność oraz uleganie obcym wpływom co w rezultacie daje jedynie
osłabienie Ojczyzny:

Na Termopilach - jaką bym zdał sprawę,

Gdyby stanęli męże nad mogiłą
I pokazawszy mi swe piersi krwawe
Potem spytali wręcz: "W i e l e w a s b y ł o?
Zapomnij, że jest długi wieków przedział".
Gdyby spytali tak - cóż bym powiedział?

Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;

Pawiem narodów byłaś i papugą,
A teraz jesteś służebnicą cudzą.
Choć wiem, że słowa te nie zadrzą długo
W sercu - gdzie nie trwa myśl nawet godziny,
Mówię - bom smutny - i sam pełen winy.

Polskę, wobec tych wszystkich zarzutów, nazywa niewolnicą, która utracił swoją godność:
O! Polsko! póki ty dusze anielską
Będziesz więziła w czerepie rubiesznym,
Póki kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym,
póty mieć będziesz hyjenę na sobie
I grób - i oczy otwarte w grobie!

Słowacki przeżywa wewnętrzne rozdarcie postawą rządzących Polską szlachciców i zatroskany o losy swej
ojczyzny powiada:

Teraz nie jestem niczym - a te mary,

Co okrążyły mnie... wzywają dalej
I pokazują girlandy i gwary
Anielskich duchów... pójdę... krew mnie pali;
Już osądzony, śpiewam jak łabędzie,
Lecz gdy cię dojdzie pieśń, co z tobą będzie!

2. Podróż po Grecji - Grób Agamemnona - Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, pieśń VIII; 1839 r.
Analiza:
a) Podział na części:
I część – autotematyczna , do „Ta struna drgnęła i pękła bez jęku.” „Jeśli napotka grób rycerzy — padnie”
II część – zestawienie historii Grecji z historią Polski
Uzupełnij tabelę:
antyk grecki współczesna Polska kontrast/ sens
analogia
Termopile – Spartanie Upadek powstania Żaden Polak nie ma prawa zatrzymać się
bohatersko walczą z listopadowego pod Termopilami, gdzie Spartanie
Persami i giną wszyscy; bohatersko walcząc z Persami zginęli
stromy, górski wąwóz, (wszyscy), nikt nie oddał się do niewoli, a
stanowiący przejście z Tesalii czyn ich na zawsze pozostał symbolem
do Grecji środkowej, z obu kontrast patriotyzmu i poświęcenia dla ojczyzny.
stron zamknięty bramami, u Niestety, Polacy nie wykazali się taką
których znajdowały się odwagą i gotowością poświęcenia życia
termy, czyli gorące źródła dla ojczyzny.
(stąd pochodzi nazwa;
thermos: gorący, pyle:
brama); stanowiły ważny
punkt strategiczny; w 480 r.
p.n.e. król Sparty Leonidas
wraz z trzystoma swymi
rodakami bronił tego
miejsca przed wojskami
króla perskiego Kserksesa,
walcząc do śmierci
ostatniego obrońcy, z
przyczyn honorowych,
wiedząc, że wojna jest już
przegrana; napis na
pomniku Spartan poległych
pod Termopilami głosi:
„Przechodniu, powiedz
Sparcie, że leżymy tutaj,
posłuszni jej prawom”.
[przypis edytorski]
Ćheronea – Grecy ponieśli
tu klęskę przez ucieczkę z
pola walki i utracili
niepodległość, miasto w
staroż. Beocji; tu Filip
Macedoński zadał w 338 r.
p.n.e. klęskę połączonym
siłom Aten i Teb; pobity w
tej bitwie przez Aleksandra
Macedońskiego, syna Filipa,
oddział Tebańczyków
walczył do śmierci
ostatniego wojownika.
„nagi trup Leonidasa”
„ Dejaniry paląca koszula”
żona Herkulesa. Herkules
zabił zatrutą strzałą centaura
Nessosa, który próbował
zgwałcić Dejanirę.
Umierając, centaur
podarował Dejanirze swoją
tunikę splamioną krwią,
twierdząc, że ma ona moc
zapewnienia miłości męża.
Dejanira posłała
Herkulesowi tę tunikę, gdy
zakochał się w innej
kobiecie, Joli. Herkules
zmarł w męczarniach po
włożeniu tuniki, która na
skutek działania zatrutej
krwi Nessosa, przywarła do
jego ciała i paliła jego ciało.
analogia
Wady szlachty
wyeksponowane
bezlitośnie zostają
poprzez przywołanie analogia
osoby Leonidasa. Jego
trup na Termopilach jest
nagi - co poeta zaznacza:
bez kontusza, bez złotego
pasa. Te przywołane
szczegóły z narodowego
stroju szlachcica są
symbolami. Mają
sugerować, w czyich
przywarach widzi
Słowacki źródło polskiej
porażki. 
„Paląca koszula Dejaniry”
jest więc synonimem
nieznośnego, zabójczego
cierpienia, które więzi
ofiarę w swej mocy, od
którego nie ma ucieczki.
Tu koszulą tą ma być
„czerep rubaszny”, który
należy kojarzyć z
spuścizną sarmatyzmu: analogia
przez nią Polacy nie są
zdolni do
odpowiedzialnego i
honorowego czynu
patriotycznego, a jedynie
do zabawy w wojaczkę.
Polacy, nadal skrępowani łańcuchem
niewoli, nie mogą bez zażenowania stanąć
nad mogiłą Leonidasa. Jedynym miejscem,
godnym Polaka jest niestety Cheronea,
gdzie Grecy ponieśli klęskę (uciekli z pola
walki) i utracili niepodległość.
Leonidas — król Sparty 491–480 p.n.e.,
poległ pod Termopilami
Szlachta, z jej upodobaniem do przepychu,
podkreślaniem własnej świetności i
bufonadą, nie ma szans dorównać
doskonałości nagiego Leonidasa i
wywalczyć dla kraju wolności. Zapatrzona
w siebie i egoistyczna, zaprzepaszcza
polskie szanse na niepodległość, gdyż swym
"czerepem rubasznym" więzi "duszę
anielską narodu", czyli prosty lud. 
Pozbycie się starych nawyków,
przyzwyczajeń, wyjawienie wszystkich
grzechów i przewinień – tylko to umożliwi
Polsce odzyskanie wolności.
Oddziaływanie szlachty na naród
porównane zostało do zabójczego
działania koszuli Dejaniry, która
spowodowała śmierć Heraklesa w
straszliwych męczarniach.
Przyczyny upadku powstania upatruje
podmiot liryczny w braku jedności
narodowej. Zarzuca szlachcie, że nie
słuchała głosu ludu. Ponadto jej
skłonności do wystawnego życia i
bezmyślnego naśladownictwa obcych
zwyczajów także miały duży wpływ na
bieg wydarzeń w kraju.
Dalsze hamowanie postępowych,
demokratycznych idei doprowadzi tylko
do tego, że Polska będzie nadal żywym
trupem spoczywającym w grobie.
 Receptą jest "zrzucenie palącej koszuli
Dejaniry", czyli odejście od
przewodniej roli szlachty w narodzie
polskim, albo też jej zdecydowany
odwrót od błędów przeszłości. One
bowiem spowodowały, że niepodległość
została utracona. Jeżeli takowe zmiany
nie nastąpią - Polska nadal będzie
"pawiem i papugą narodów łudzonym
błyskotkami".

 Jest szansa na odejście od tej mało

chlubnej roli. Dokona się to jednak pod
warunkiem, że z mogiły powstanie
naród "złożony z jednej bryły", czyli
silny swym zjednoczeniem. Ważna jest
też wypracowanie nie tylko zdolności
Polaków do wielkich poświęceń dla
kraju, ale i uzyskanie trzeźwego
spojrzenia na gubiące szanse na
wolność wady narodowe. Póki co, poeta
stwierdza gorzko: "Boś ty, jedyny syn
Prometeusza - Sęp ci wyjada nie serce -
lecz mózgi".

III część – autotematyczna – credo artystyczne

Słowacki tłumaczy swą odwagę w mówieniu gorzkich prawd ojczyźnie i Polakom - wynika ona ze smutku i własnego
poczucia winy. Poeta, od zawsze zaangażowany w sprawy ojczyzny, bardzo ubolewa nad faktem, że ciążą nad nim
niespełnione powinności (z biografii Słowackiego możemy wnioskować, że chodzi tu o brak czynnego włączenia się w
powstanie listopadowe). Dlatego uważa, że jego misją teraz jest wskazanie drogi, nawet jeżeli prowadzi ona przez
wytknięcie najbardziej bolesnych prawd.

WNIOSKI:
Deklaracja Mickiewicza:
Deklaracja Słowackiego:

Praca domowa:
1. Przedstaw poetycki obraz Polski rzeczywistej i projektowanej
2. Wychodząc od analizy „Grobu Agamemnona”, zinterpretuj tekst w kontekście rozważań o Polsce i
Polakach ( na przyszłość, do matury)
3. Przeczytaj tekst: Juliusz Słowacki Rozmowa z piramidami, 1836 r.
Wiadomości wstępne

Podobnie jak liryk „Grób Agamemnona”, wiersz „Rozmowa z piramidami” został napisany podczas
podróży Juliusza Słowackiego na Wschód. Poeta wybrał się w nią w 1836 roku. Podróżując po
malowniczych krajach, takich jak Korynt, Ateny, Aleksandrię, Kair, Teby, Jerozolima, Betlejem, Nazaret,
Damaszek czy Bejrut, zachwycił się Egiptem, a dokładnie największą z tamtejszych piramid, piramidą
Cheopsa, uznaną przez starożytnych Greków za jeden z Siedmiu Cudów Świata.

Tak jak przywołany „Grób” zawiera refleksje poczynione w czasie zwiedzania podziemnego miejsca
pochówku króla, tak „Rozmowa” jest zapisem wędrówki na szczyt piramidy oraz zajrzenia do jej wnętrza.
Odczytawszy wyryty na wznoszącym się na prawie 147 metrach (obecnie, wskutek ścięcia wierzchołka w
czasie odbudowy, 138,75) polski napis: „Przekażcie wiekom pamiętny dzień 29 listopada 1830”, poeta
zacząć rozmyślać o sytuacji swej ojczyzny, o roli poety i poezji w tych trudnych czasach, o tułaczym losie
emigranta, jaki przyszło mu wieść.

Zainspirowany widokiem kamiennej budowli służącej kiedyś za miejsce pochówku, Słowacki poszukuje
odpowiedzi na pytanie o istnienie grobowca polskiego ducha narodowego.

Interpretacja i analiza

Tematyka liryku Juliusza Słowackiego „Rozmowa z piramidami” oscyluje wokół wrażeń z wycieczki
podmiotu lirycznego w głąb egipskich budowli, stanowiących miejsce pochówku bogatych obywateli.

Zwiedzanie niezwykłego obiektu, uznanego za jeden z Siedmiu Cudów Świata, stanowi punkt wyjścia dla
refleksji o niewoli Polski. Utwór rozpoczyna się apostrofą do tytułowych piramid:
„Piramidy, czy wy macie
Takie trumny, sarkofagi,
Aby miecz położyć nagi,
Naszą zemstę w tym bułacie
Pogrześć i nabalsamować,
I na późne czasy schować?”.

W tym pytaniu retorycznym podmiot podejmuje motyw podtrzymywania inicjatywy walki, ukrycia
„nagiego miecza”, symbolu zemsty, „na późne czasy”, gdy dążenie do odzyskania niepodległości przez
Polskę z pustej idei stanie się realną możliwością, gdy miłość do ojczyzny będzie silniejsza, niż strach o
własne życie.

Pierwsza strofa kończy się odpowiedzą piramid. Zapraszają one podmiot do wejście w głąb budowli i
pozostawienia w ich kamiennych ścianach „miecza”:
„- Wejdź z tym mieczem w nasze bramy,
Mamy takie trumny, mamy”.

Połączenie wypowiedzi podmiotu oraz tytułowych piramid jest dowodem na dialogowość dzieła
Słowackiego.

W kolejnym fragmencie tekstu, rozpoczynającym się podobnie jak pierwsza zwrotka i dwie kolejne
apostrofą i pytaniem, podmiot podejmuje wątek przechowania ciał „męczenników” w taki sposób, aby – gdy
przyjdzie właściwy moment na kontynuowanie walki, oni byli gotowi i zwarci, mimo fizycznej śmierci:
„Piramidy, czy wy macie
Takie trumny, grobowniki,
Aby nasze męczenniki
W balsamowej złożyć szacie;
Tak by każdy na dzień chwały
Wrócił w kraj, choć trupem cały?”.

Ponownie jak wyżej, końcowy dwuwiersz przynosi optymistyczną odpowiedź piramid:

„- Daj tu ludzi tych bez plamy,
Mamy takie trumny, mamy”.

W trzeciej zwrotce podmiot pragnie „zlać” w jedną „trumnę i łzawice” wszystkie wylane do tej pory „łzy
nasze i tęsknice” w wyniku utraty „ojczystych pól” oraz „łzy matek” z powodu śmierci ich dzieci.
Istnienie takie miejsce, zdaniem piramid, gdzie możliwe będzie ocalenie pamięci o przeszłości,
symbolizowanej przez łzy:
„- Wejdź tu, pochyl blade lice,
Mamy na te łzy łzawice”.
Z kolei czwarta części dzieła naszego rodzimego, romantycznego wieszcza podnosi wątek „trumien
zbawicielek”, które byłyby schronieniem dla polskiego narodu do chwili ponownej walki:

„Aby naród cały, wielki,

Tak na krzyżu, w majestacie
Wnieść, położyć, uśpić cały
I przechować - na dzień chwały?”.

Oczywiście, jest to możliwe:

„- Złóż tu naród, nieś balsamy,
Mamy takie trumny, mamy”.

Po tych wszystkich złożonych przez tytułowe piramidy obietnicach ocalenia pamięci o zmarłych, przechowania idei
zemsty oraz ciał pomordowanych na czas ponownej walki, w ostatniej części podmiot...pyta o możliwość złożenia
swego „ducha”:
„Piramidy, czy została
Jeszcze jaka trumna głucha,
Gdzie bym złożył mego ducha,
Ażby Polska zmartwychwstała?”.

Tym razem słowa piramid różnią się od poprzednich zapewnień i zachęt do przekroczenia ich progów:
„- Cierp, a pracuj! i bądź dzielny,
Bo twój naród nieśmiertelny!
My umarłych tylko znamy,
A dla ducha trumn nie mamy”.

To nie piramidy mają uchronić „ducha” narodu Polskiego, lecz właśnie poeta. Musi pozostać dzielny, ciężko pracować
i nie zapominać, że przecież jego ojczyzny nic nie złamie, żadna trumna nie jest w stanie pomieścić bijącego jeszcze
serca.

Główną ideą wiersza Juliusza Słowackiego „Rozmowa z piramidami” jest pragnienie przeczekania ciężkiej sytuacji w
zniewolonej po upadku powstania listopadowego Polsce i podjęcie ponownej próby odzyskania niepodległości, gdy
przyjdzie dogodna chwila. Ważne jest, aby pielęgnować w sercach wspomnienie przelanej krwi, wylanych łez,
pomordowanych ofiar – do sprecyzowania roli poety przyczyniają się właśnie upersonifikowane piramidy – swoiste
sanktuarium wojny.