Psiholgija

Ψхологија Проф.
д-р Љупчо Кеверески

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
_____________________________________________________________________________________
Ψхологија Проф. д-р Љупчо Кеверески
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Naslov na trudot: Психологија
Автор: проф. д-р Љупчо Кеверески
Рецензенти:
 Проф. д-р Миклош Биро
 Проф. д-р Тања Недимовиќ
Лектор:
Техничка обработка и корекции:

м-р Бранко Кукоски
Марија Илковска
Тираж:
100 примероци
Печати:
Миг- Струга
Издавач:
Универзитет Св Климент Охридски Битола
Педагошки факултет-Битола
2
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
СОДРЖИНА
ПРЕДГОВОР ............................................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

Историски осврт врз појавата на поимот психологија ..................................................................... 14
Феноменот на душата низ призмата на традицијата и современоста ............................................. 15
ПРЕДМЕТ НА ПСИХОЛОГИЈАТА ................................................................................................... 17

Дефинирање на психологијата низ призмата на предметот на проучување . Error! Bookmark not
defined.
Теориски и практични цели и задачи на психологијата .................................................................. 21
РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА ........................................................................................................ 24

Развој на психологијата во историско - општествен контекст......................................................... 24
Улогата на природните науки во развојот на психологијата .......................................................... 26
Психолошки школи и правци.............................................................................................................. 35
МЕТОДИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА .................................................................. 41

Систематско неекспериментално истражување (карактеристики и видови) ................................ 41
Метода на интроспекција или самонабљудување ............................................................................. 43
Експериментално истражување (дефинирање, карактеристики, видови) ..................................... 43
ТЕХНИКИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА ................................................................. 43

Прашалник ............................................................................................................................................ 47
Интервју ................................................................................................................................................ 47
Скали на процена ................................................................................................................................. 49
Анкета.................................................................................................................................................... 51
Соцометриска постапка ....................................................................................................................... 52
Проективни техники ............................................................................................................................ 56
Тестови .................................................................................................................................................. 60
СТАТИСТИКА ВО ПСИХОЛОГИЈАТА........................................................................................... 62
Статистички постапки за статистичка дескрипција ................................................................34
Статистичко мерки на заклучување.........................................................................................................34
ОРГАНСКИ ОСНОВИ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТТ73
АНАТОМСКО-ФИЗИОЛОШКИТЕ ОСНОВИ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ .......................... 73
Рецептори и ефектори ............................................................................................................................ 74

Рецептори .............................................................................................................................................. 74
Ефектори ............................................................................................................................................... 76
Ендокрин систем ( жлезди со внатрешно лачење) ............................................................................ 77
Нервен систем....................................................................................................................................... 80
Главни делови на нервниот систем ................................................................................................... 83
Функционирање на нервниот систем ................................................................................................. 87
РАЗВОЈ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ ............................................................................................... 91
3
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
РАЗВОЈ НА ОДНЕСУВАЊЕТО И ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ НА ЧОВЕКОТ И

ЖИВОТНИТЕ ......................................................................................................................................... 91
Настанување на психичкиот живот .................................................................................................... 91
Инстиктивно однесување .................................................................................................................... 92
Интелектуалното однесување кај животните .................................................................................... 93
Биолошки основи на психичкиот живот ............................................................................................ 94
Механизмите на наследство ................................................................................................................ 94
Социјална основа на психичкиот живот ............................................................................................ 95
Период во развојот на поединецот ..................................................................................................... 96
Детство .................................................................................................................................................. 97
Младост ................................................................................................................................................. 97
Зрела возраст......................................................................................................................................... 98
Доба на старост..................................................................................................................................... 98
ПСИХИЧКИ ПРОЦЕСИ ..................................................................................................................... 102
СЕТИЛНИ ДРАЗБИ, ОРГАНИ И ОСЕТИ (дефинирање, настанување, видови) ................... 102
ЗАБЕЛЕЖУВАЊЕ ИЛИ ПЕРЦЕПЦИИ ........................................................................................ 109

Фактори во перцепирање ................................................................................................................... 113
Перцепција на други лица ................................................................................................................. 114
Грешки во перцепирањето ................................................................................................................ 115
Парапсихолошки феномени .............................................................................................................. 119
ПРЕТСТАВИ ......................................................................................................................................... 122

Видови претстави ............................................................................................................................... 124
Претстави и поими ............................................................................................................................. 125
ВНИМАНИЕ ............................................................................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

Теориски пристап и дефинирање...................................................................................................... 128
Форми на внимание............................................................................................................................ 128
Својства на вниманието ..................................................................................................................... 129
УЧЕЊЕ ................................................................................................................................................... 133

Традиционални и современи сфаќања и толкувања на поимот учење.......................................... 133
Видови на учење................................................................................................................................. 134
Методи на учењето............................................................................................................................. 135
Теориски сфаќања за учењето и нивни педагошки импликации ................................................. 140
Напредување во текот на учењето .................................................................................................... 149
Плато во учењето ............................................................................................................................... 149
Криви на учење ................................................................................................................................... 149
Трансфер на учење ............................................................................................................................. 152
Теории на трансфер ............................................................................................................................ 152
ПОМНЕЊЕ И ЗАБОРАВАЊЕ .......................................................................................................... 155

Суштина на помнењето ..................................................................................................................... 156
Функции на помнењето ..................................................................................................................... 156
Видови на помнење ............................................................................................................................ 157
Нарушувања на процесот на помнење ............................................................................................. 160
ЗАБОРАВАЊЕ ...................................................................................................................................... 162

Физиолошки и психолошки фактори за заборавање ..................................................................... 162
Теории на заборавањето: ................................................................................................................... 163
4
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
МИСЛЕЊЕ И ГОВОР ......................................................................................................................... 168
МИСЛЕЊЕ ............................................................................................................................................ 168

Особености на мислењето ................................................................................................................. 169
Заклучување и судење ....................................................................................................................... 170
Мислење и асоцијации ....................................................................................................................... 170
Видови на мислење ............................................................................................................................ 171
Творечко мислење .............................................................................................................................. 172
Растројства на мислењето.................................................................................................................. 175
ГОВОР .................................................................................................................................................... 178

Развој на говорот .............................................................................................................................. 179
Видови на говорот ............................................................................................................................ 180
ЕМОЦИИ ............................................................................................................................................... 183

Влијанието на емоциите врз човекот................................................................................................ 184
Карактеристики на емоциите ............................................................................................................ 185
Карактеристики на чувствата и емоциите........................................................................................ 185
Карактеристики на личноста и емоциите......................................................................................... 187
Видови емоции ...................................................................................................................................... 188
МОТИВАЦИЈА ..................................................................................................................................... 195

Поим за мотив..................................................................................................................................... 195
Теории на мотивацијата ..................................................................................................................... 197
Физиолошки основи на мотивацијата .............................................................................................. 198
Класификација на мотивите .............................................................................................................. 199
Биолошки мотиви ............................................................................................................................... 202
Социјални мотиви .............................................................................................................................. 204
Хиерархија на мотивите.....................................................................................................................34
ФРУСТРАЦИИ, МЕХАНИЗМИ НА ОДБРАНА И КОНФЛИКТИ ........................................... 211
НЕЗАДОВОЛУВАЊЕ НА МОТИВИТЕ - ФРУСТРАЦИЈА ........................................................ 212

Фрустрации и извори на фрустрации ............................................................................................... 212
КОНФЛИКТИ ....................................................................................................................................... 213

Извори на конфликти ......................................................................................................................... 214
Видови на конфликти ........................................................................................................................ 215
Разрешување на конфликтите ........................................................................................................... 217
Реакции и последици од фрустрациите и конфликтите................................................................. 218
Одбрамбени механизми ..................................................................................................................... 220
ВОЛЈА..................................................................................................................................................... 227
Сфаќања за структурата на волјата ................................................................................................. 228

Нарушување на волјата...................................................................................................................... 229
Волјеви димензии ............................................................................................................................... 229
ПСИХИЧКИ ОСОБИНИ .................................................................................................................... 232
СПОСОБНОСТИ.................................................................................................................................. 232
Видови способности: ......................................................................................................................... 233
5
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Различни гледишта во однос на способности.................................................................................. 236
ИНТЕЛЕГЕНЦИЈА.................................................................................... Error! Bookmark not defined.

Дефинирање на интелегенцијата ...................................................................................................... 237
Развој на интелигенцијата ................................................................................................................. 241
Периоди на интелектуалниот развој ................................................................................................. 242
Мерење на интелигенцијата .............................................................................................................. 246
Современи погледи на интелегенција ............................................................................................. 253
Емоционална интелигенција нова психолошка
парадигма...............................................................Error! Bookmark not defined.
Ментална заостанатост ...................................................................................................................... 261
Надареност и талентираност ............................................................................................................. 261
ТЕМПЕРАМЕНТ....................................................................................................................240
Определување на поимот...........................................................................................
Типологии на темпераментот .....................................................................................
Темпераментот и активноста ......................................................................................
Аргументи за влијанието на средината .......................................................................
Влијанието на наследството и средината врз цртите на темпераментот ........................
КАРАКТЕР ............................................................................................................................................ 278

Карактерни особини .................................................................................................
Односот на личноста према другите луѓе ...........................................................................................
Однос на личноста према себе .............................................................................................................
Однос на личноста према должноста ..................................................................................................
Карактерни црти и типови ....................................................................................................
Развој на карактерот .................................................................................................
ПСИХОЛОГИЈА НА ЛИЧНОСТА ................................................................................................... 286
ЛИЧНОСТ ............................................................................................................................................. 286

Проблеми на психологијата на личноста ......................................................................................... 290
Типови и типологија на личноста ..................................................................................................... 291
Јунгова типологија ............................................................................................................................. 292
Кречмерова теорија или теорија на физичката конституција ........................................................ 292
Шелдонова типологиаја .................................................................................................................... 293
Вредности на типологии .................................................................................................................... 294
Фактори на развој на личноста ......................................................................................................... 294
Биолошки фактори - наследство ...................................................................................................... 296
Социјални фактори - средина ........................................................................................................... 297
ТЕОРИИ НА ЛИЧНОСТА.................................................................................................................. 303

Психоаналитички теории................................................................................................................... 304
Персоналистички теории на личноста ............................................................................................. 310
Олпортова теорија на личноста ........................................................................................................ 310
Социјално - психолошки теории ....................................................................................................... 312
ЗРЕЛОСТ НА ЛИЧНОСТА ................................................................................................................ 322
Аспекти на зрелост на личноста ........................................................................................................ 324

Физичка зрелост ................................................................................................................................. 325
Интелектуална зрелост ...................................................................................................................... 325
Емоционална зрелост ......................................................................................................................... 326
Социјална и морална зрелост ............................................................................................................ 327
6
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Психосексуална зрелост .................................................................................................................... 327

Односот на поедините аспекти на зрелост....................................................................................... 328
Нормалност на личноста.................................................................................................................... 329
Незрелост на личноста ....................................................................................................................... 330
ЛИТЕРАТУРА....................................................................................................................................... 332
7
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Предговор
Да се зборува за психологијата, да се проучуваат различните психолошки процеси,

особини и состојби на личноста во различни контекти значи да се трага и посегне по
„психолошката пандорина кутија“ која е полна со неизвесност, очекување, предизвици и
ризик кој го преземаат само вистинските вљубеници во психолошката наука.
Психологијата во својата научна перспектива погледната низ една општествено-
историска дистанца може да се каже дека се соочувала со голем број на контраверзни,
спектакуларни и мистични манифестни феномени кои биле и остануваат примарна лаичка
и научна преокупација. Предходниот контекст оди во насока на потврдување на
потенцијалната претпоставка дека „вистината за човекот се наоѓа внатре во него“ која
може, но не мора, секогаш да се пронајде надвор од него.
Книгата која е пред вас претставува класичен учебник од областа на психологијата
која на еден синтеризиран начин го отсликува нејзиното теоретско-емпириско научно
богатство. Нејзиниот историски развој најдобро го отсликуваат зборовите на Ебинхаус
дека психологијата има кратка историја, но долго минато. Во тој контекст психологијата
го проучува однесувањето на личноста низ отворен судир на биолошкиот, когнитивниот,
психодинамичкиот, бихевиористичкиот, феноменолошкиот и другите модели и концепти
кои во нивната спротивставеност го бараат единството на функционирањето на личноста.
Проучувањето на душата низ призмата на традицијата и современоста е сеуште енигма
без или со многу одговори во психологијата, таа е нејзин личен идентитет од каде се црпи
нејзииот научен легитимитет. Методолошкиот инструментариум со кој се проучуваат
психолошките феномени и личноста во целина укажува дека непостои априори успешен
методолошки терк туку тој зависи од истражувачкиот сензибилитет на истражувачот. Со
други зборови не постои неосвоива тврдина туку постојат лоши освојувачи. Корисниците
на содржините од оваа книга ќе имаат можност да дојдат до претпоставената теза дека
воспоставениот и одржуваниот баланс на психичките процеси и особини на личноста е
основа за нејзино адекватно функционирање во средината и постигнување на интра и
интерпсихичка рамнотежа и ефикасност. Исто така критичкиот однос кон содржините
читателите ги води кон заклучокот дека се напушта психометрискиот пристап во процена
на индивидуалната ефикасност на личноста и се поместува кон квалитативната
дескрипција на човечките психо-физички пеформанси. Односно нивото и степенот на
социо-емоционалните компетенции на личноста се подобра предикција на однесувањето
на личноста. Претставувањето на фрустрациите и конфликтите како забележителен
интегрален дел на книгата укажуваат дека се резултат повеќе на субективната перцепција
и доживување на реалноста отколку на фундаменталната природа на човекот. Секако во
овој контекст се настојува да се даде одговор на прашањето колку денешниот човек е роб
на сопственото его според Фројдовиот концепт на сфаќање на личноста односно колку
сме денес сведоци на т.н. пазар на суети? На нашата светска берза на морални вредности
се нуди се само невисоко квалитетни етички монети, туку таа е полна со дискутабилни
морални репрезенти кои секојдневно девалвираат пред општите универзални вредносни
норми или кодекс на однесување. Но, и покрај ваквиот песимистички, но реален дискурс
на дискусија психологијата нуди одговор на прашањето како денешниот човек може да го
одржи и оправда сопствениот легитимитет кој е резутат на неговата еволуциска историја.
8
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Тоа е вечна потрага по постигнување на индивидуална духовна хармонија и совладување

на самиот себе.
Користењето на одбрамбените механизми од страна на сите нас во тој контекст се повеќе
одговор за нашите (не) остварени потреби и цели односно поддржување на постојаната
потреба за постигнување на компромис на самите со себе. Екстремните деструктивно
облици на однесување на човекот и нивните последици говорат за тоа дека и покрај тоа
што тој го носи епитетот на најсовршено битие на планетата тој го губи својот
летитимитет посебно во неговите хумани аспирации. Ако се послужиме со дефиницијата
на Хрњица за објаснување на зрелоста на личноста според која зрелоста е постигната
рамнотежа помеѓу идентитетот и интегритетит на личноста тогаш голем број на лица би
биле надвор од овој дефинциски склоп со оглед на постојаната (не) успешна потрага по
овие два психолошки постулати.
Согледувајќи ги социо-психолошките аспекти на функционирање на личноста можеме да
констатираме дека денешниот социјален амбиент е попогоден за оние кои побрзо, полесно
и поевтино го продаваат и се откажуваат од својот морален кредибилитет како заблуда на
патот кон успехот. Во таа смисла се отвараат голем број на заблуди кои се потврдени со
десетте психолошки истражувања на Харвардскиот универзитет кои се иницијално мото
на книгата дека: секој е способен да направи зло, не го забележуваме она што е пред нас,
одложувањето на уживањето е тешко, но поуспешни сме ако во тоа успееме, моќта лесно
расипува, односно потребата за моќ лежи во сопствената слабост, конфликтните групи нас
не привлекуваат, самодовербата и признавањето се ужасно добри, постојано го
оправдуваме своето искуство како би имало смисла, во голема мерка имаме предрасуди,
само една работа е доволна за среќа, моралните импулси се често конфликтни. Тоа ќе
можеме да кажеме основни психолошките закони на живеење кои најчесто се пропуштени
во нивното совладување, епилогот е превластот на (не) човечкото над (не) човечкото. На
крајот ќе напоменеме дека светот го водат во прогрес оние кои поседуваат автентичен
склоп на три фундаментални психолошки особини и тоа: натпросечни способности,
висока мотивација и високо ниво на креативност сфатена според Ренцулиевиот концепт
на надареноста. Можеме да констатираме дека се чувствува потреба да се поголем број на
актуелни психолошки сознанија, достигување и искуства се подложат на сопствена
ревизија како резултат на новите современи парадигми на човековото живеење според кои
се може и мора да се гледа со сопствена, но објективна призма. Наведениот психолошки
колорит на содржини во книгата нуди (пре) испитувања на себе, другите, околината и се
она што за нас претставува вистински лаички и научен предизвик. Психологијата е само
таа која ќе ве води кон таа цел.
Авторот
9
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
10
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Вовед
Во креирањето на овој труд се прави обид од исклучително богатиот теориско -

емпириски придонес остварен во рамките на општата психологија да се издвои
содржинскиот контекст неопходен за студентите на кои психологијата не им е основен
односно примарен педагошки интерес. Како што наведува Хрњица во својата книга
“Општа психологија со психологија на личноста” знаењата кои се интегрирани во овој
труд треба што поефикасно да го збогатат основниот професионален идентитет.Трудот е
резултат на еден интензивен процес на акумулација на селектирана и обработена
психолошка литература која произлегува од голем број на медиумски извори. Во неа се
претставени различни теориски и емпириски сфаќања на различни автори кои се
однесуваат на проучување на голем број на психолошки појави, процеси, состојби и
феномени. Но, она кон што се тежеше во содржинското компонирање на трудот е пред сè
синтетизирање на традиционалните и современите концепти, погледи, опсервации и
сфаќања обединети во еден заеднички структурален облик. Во концептуална смисла
основна карактеристика на трудот е тоа што тој има еден логичен и конзистентен
содржински континуитет. Во почетниот дел на трудот се разработува предметот и
развојот на психологијата во еден подолг општествено историски контекст во кој се
објаснува влијанието на учењата на голем број мислители од различни временски епохи за
развој и осамостојувањето на психологијата како самостојна научна дисциплина.
Во продолжение на трудот се операционализирани и дефинирани суштината,
сфаќањата и природата на поимот психологија низ различна временска дистанца како и
развојните периоди на психологијата и нејзините научни карактеристики. Во тој контекст
е даден и придонесот на значајни автори од областа на психологијата (Фројд, Олпорт,
Адлер, Левин, Фром и др).
Како значајни компоненти на трудот се и дескрипција на најпознатите психолошки школи
и правци и теоретските и применетите психолошки дисциплини.
Во трудот преку методите и техниките кои се користат во психологијата се прави обид да
се стекне увид за начините и патиштата до стекнување на сознанија во научната и
секојдневната практика. Базичното преставување на основните статистички постапки во
квантифицирање на психичките феномени даваат можност за стекнување на елементарни
сознанија од оваа област.
Претставувањето на психичките процеси во трудот се основа со која читателите
можат на направат реална опсервација на непосредната и посредна опсервација на нашата
психичка реалност.
Проучувањето на мотивационите и конативните димензии на личноста претставува
реална можност да се согледаат основните динамизми на човековата активност.
Тематската структира за личноста на читателите им овозможува личноста да се сфати
како целосен односно интегрален комплексен и сложен психофизички систем.
Најзначајните теории на личноста во трудот им даваат можност на корисниците на
трудот врз основа на нејзините теориски основи да ги согледаат практичните импликации
во наставата и секојдневието.
Зрелоста на личноста е подрачје во трудот во кој се претставени аспектите на зрелост и
нивните карактеристики, нормалното и абнормалното однесување и реагирање на
11
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
личноста со што на корисниците им дава можност да предвидат и направат брза и

ефикасна проценка на видот на однесување кај поединци од различни категории.
Во трудот се користени и модифицирани содржини, слики и друг материјал кој се
сметаат за значаен придонес на студентите на Педагошкиот факултет- Битола во
обликувањето на ова дело. Тоа посебно се однесува на одредени сегменти од презентации,
мисловни мапи кои се новина од овој тип во книгата.
Се разбира во трудот можат да се забележат одредени дилеми, а можеби и пропусти кои
имаат техничка и друга природа. Но, секако дека нејзината примена уште повеќе
нејзините корисници треба да бидат највалидни индикатори за тоа во која насока треба да
се движат корекциите, надополнувањата и иновирањето на овој труд. Одговорноста на
авторот останува и се движи во насока на почитување на сите конструктивни сугестии кои
придонесуваат за квалитативно збогатување на трудот.
Бидејќи да дадете констуктивна забелешка е храброст, но да ја почитувате истата
значи уште поголема храброст која е сигнал дека академското его не е заробено во
лавиринтите на вашата сопствена суета. Тоа значи оној кој дава конструктивни
критики, знае и конструктивно да критикува, што е не тоолкава предност на
денешниот човек.
12
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПРЕДМЕТ И РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА
ПОСЛЕ ОБРАБОТКАТА НА ОВА ПОГЛАВЈЕ ЌЕ МОЖЕТЕ :
 Кои основни прашања ги поставува човекот уште од најстаро време?

 Кога датира потребата за воведување на ред, систематичности логичност во
објаснување на појавите?
 Кога за прв пат се среќава поимот психологија?
 Какво објаснување човекот им давал на природните појави и процеси како и
состојбите во човековото однесување?
 Кои основни дилеми биле присутни кај човекот во неговитиот цивилизациски
развој?
 Во што се состои суштината на објаснувањето на концепциите здружени во
имињата на Демокрит, Платон и Аристотел?
 Во што се состојат суштинските разлики во сваќањата на Демокрит, Платон
и Аристотел?
 Од кои зборови е составен поимот психологија?
 Кој се смета за основач на психологијата?
 Како го разбирате тврдењето на Марфи Психологијата има долга историја
кратко минато?
 Наведете неколку дефиниции за научната дисциплина психологија?
 Во склопот на која научна дисциплина се развивала психологијата пред
нејзиното осамостојување?
 Што подразбирате под поимот душа?
 Каква е разликата во сваќањето на поимот душа во минатото и денес?
 Колку периоди постојат во развојот на психологијата?
 Кој е основач на првата психолошка лабораторија?
 Објаснете ги научните карактеристики на психологијата?
 Колку етапи постојат во развојот на психологијата?
 Во која етапа од развојот на психологијата е обележано влијанието на
Дарвиновото учење.
 Објаснете го придонесот на Фројд, Адлер, Олпорт, Фром, Левин за развојот
на психологијата?
 Во што се состои најголемото неслагање помеѓу Фројд и Адлер, Фром и
Левин?
 Кои се основните теориски постапки на Фројдовата теорија?
 Кои автори даваат најголем придонес за настанување на психологијата како
самостојна наука?
 Објаснете го Вебер-Фехнеровиот закон?
 Кое е оновното значење на Дарвиновата теорија?
 Наведете ги најпознатите психолошки школи и правци?
13
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПРЕДМЕТ И РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА
Историски осврт врз појавата на поимот психологија
Прашањето или потребата да се бараат корените на поимот психологија не значи да

се навлезе во едноставна фактографска елаборација туку пред се да се трага по почетокот
на вечната енигма – човекот која е испреплетена во долгиот истоториски развој на оваа
наука. Како да одговориме кога за прв пат се среќава поимот психологија? Прашањето во
себе не ги содржи формалните димензии туку има рефлексивен карактер и има за цел да
се доближи до констатцијата дека психологијата и нејзините содржини но не онаква во
научен формат се длабоко вткаени во историјата на развојот на човекот. Но, како тоа
тогаш да одговориме на прашањето што е психологија во еден современ контекст?
(Петровиќ, С. 2002:13) предлага тоа успешно да го направиме ако се присетиме на некои
настани или доживувања кои ни се случиле во блиско или далечно минато. Пр. Кога сме
полагале испит, кога сме биле во некоја непредвидлива ситуација, во состојба на радост,
тага, страв, стрес и друго, кога сме биле на прошетка во доцните вечерни часови, кога сме
во посета на некоја од европските или светски метрополи, кога сме поминувале покрај
некои животни, кога сме биле во конфликт со своите блиски или најблиски и други
ситуации. Ние веќе зборуваме за содржините на психологијата односно за : мисли,
чувства, емоции, помнење, заборавање, способности, карактер, темперамент и други
психички процеси и особини. Овој пример всушност ни говори дека самиот поим
психологија односно неговите појавни облици биле и се дел од нашето секојдневие како
одраз на нашите комуникации со другите и со самите нас. Ако појдеме од етимилогијата
на името “психологија” ќе забележиме дека се состои од два грчки (од грч. ψυχή, психи,
душа, дух; и λόγος, логос, знаење, наука). Меѓутоа оваа дефиниција не е суштинска туку
номинална.
Историчарите на психологијата, и покрај тоа што поимот психологија се среќава
во 4 век п.н.е. во Аристотеловото дело За душата, сметаа дека тој се јавува дури во 16
век. Настанувањето на овој поим најчесто се врзува за тројца германски филозофи од 16
век. Еден број на извори според (Хрњица 2000:6) зборуваат дека Филип Меланцхтон во
своите предавања За душата објавени 1540 година прв го употребува поимот
психологија. Рудолф Гоцкел во 1590 година објавил расправа во која за прв пат е
создадена кованицата психологија, напишана на грчки јазик. Неколку години подоцна
1590 Ото Касман објавил расправа под има Pcshologia antropologica. Според тврдењето
на Хариман (1972) Бланкар 1693 и Кристијан Фон Волф 1734 биле први кои го користеле
овој збор во нешто посовремено значење.
На поранешните југословенски простори Круно Крстиќ во 1972 година објавил
расправа Марко Марулиќ во која наведува дека овој писател поимот психологија го
користел уште 1520 година што значи 20 односно 70 години порано пред предходно
споменатите автори.
Овој историски континуитет на поимот психологија укажува на нејзините историски
корени кои укажуваат на тоа дека психологијата е наука на која не може да и се
минимизира нејзиното значење во општиот дисциплинарен склоп на науки.
14
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Феноменот на душата низ призмата на традицијата и современоста
Можеби ни една наука не предизвикувала интерес кај човекот токму поради

мистичноста и контраверзноста на нејзините појавни облици освен психологијата која
во својот развоен пат несебично ги дополнувала празнините во сфаќањето и
објаснувањето на феномените во сопствениот и општиот научен склоп. Да се проучува
човекот, личноста, душата ... значи вечно да се трага по недофатливото исполнето со тајни
и енигми кои се креација на највисоко развиеното битие- човекот. И покрај се
психологијата со својот историско наследен и развиен научен потенцијал влегува со силен
респект во кругот на општественото научно-дисциплинско јадро.
Општо мислење е дека поимот душа првобитно се јавува во областа на т.н.
примитивна мисла. За разлика од вообичаената метафизика определба на душата наспроти
телото, во примитивните култури се истакнува разликата меѓу предметот и неговата
внатрешна енергија. Тука човекот насекаде прави разлики меѓу појавниот облик на
нештата од една страна и нивните моќи и сили од друга. Тие загадочни моќи и таинствени
сили кои владеат со човековиот свет ги имаат значењето на феноменот што би можел да
се подведе под поширокиот поим душа. Секое нешто си има си има своја сопствена сила
или функција и таа е невидлива, но ја претставува неговата душа. Пред 2500г. па дури и
пред 5000 г., секој човек знаел дека во неговото физичко тело живее облик на енергија
која се вика душа. Научните откритија за последните 4 векови, иако биле корисни и
потребни, кај поголем број луѓе го уништиле самиот поим душа. Кога зборуваме за
душата, би било добро да започнеме со едно едноставно прашање кое човекот на нашево
време воден или можеби заведен од строгиот рационализам на нашата култура, може
веднаш да си го постави: Има ли воопшто душа во каков и да е облик? Прашањето ни
најмалку не е наивно како што изгледа бидејќи со отворањето на можноста за негативен
одговор, тоа може да ја направи беспредметна самата размисла за душата. Веројатно
најпродуктивен одговор на оваа првична скепса би се добил со видоизмена на прашањето:
Што е тоа душа? Дали има или нема душа зависи од тоа што за нас означува тој поим.
Еден енциклопедиски, синхрониски осврт, укажува на неколку начелни определби.
Супсранцијалостичките доктрини ја определуваат душата како посебно и од телото
независно суштеств кое има свој посебен живот. Според динамичките теории душата е
посебна моќ, сила која му дава живот и го доведува во движење телото во кое се наоѓа,
значи, таа би била некаква животворна моќ. За теоријата на идентитетот, душата и телото
се две различни појави на едно исто исконско единство. Теоријата на актуелизмот го
застапува ставот дека нема душа во супстанцијална смисла, туку само низа од душевни
процеси и функции. Според механицистичкото или вулгарно материјалистичко гледиште
душевните појави се сведуваат на функции на цереброспоналниот систем. Гледано
дијахрониски, поимот душа пробитно се јавува во областа на она што денес го означуваме
како религиозна мисла која всушност тешко може да се издвои од античкото, а тоа значи
изворното сфакање на филозофијата. На крајот на тој претпоставен историски развој на
размислата за душата се наоѓа т.н. современ научен поглед од кој се очекува современ и
соодветен одговор на првопоставенит прашања за душата. Меѓутоа тука не чека
изненадување. Во ниедна од современите научни области од кои очекуваме да дознаеме
нешто за душата, овој поим не се ни споменува. Во денешната наука поимотдуша
15
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
едноставно е отфрлен како ненужен. За биохемијата, физиологијата или медицината

душата е просто беспредметен поим. Тука душата се сведува на поим кој означува
определен збир на т.н. преднаучни заблуди и предрасуди. Во најдобар случај, современите
природни науки ја препуштаат душата на филозофијата сведувајќи ја на нејасен
метафизички поим.
Биохемијата во рамките на еволувионистичката теорија објаснува дека таму каде
што во определен момент развојот на група клетки достигнале определен облик, нужно
мора да се појави и душевниот живот. Физиологијата со објективни научни методи
утврдува строга функционална зависност на поединечни психички појави од определени
материјални промени во нерниот систем, особено во кортикалните и субкортикалните
центри на големиот мозок. За добар дел од душевните нарушувања психијатријата наоѓа
објаснување во физиолошките фактори. Сепак, во сите овие научни области се признава
дека душевнот живот има и посебен аспект кој не можа да се сведи на физичко-хемиски
промени. Психологијата не познава психички феномен кој би можел оправдано да го
понесе името душа. Доколку наидеме на овој термин во некој прирачник или лексикон по
психологија, тој се дефинира како збир на процеси и состојби на свеста, притоа душата се
ослободува од наследната религиозно-филозофска конотација.(од Платоновото учење за
душата – В.М.). Дистанцирањето на науката од религиозно-филозофските претстави на
душата има свое оправдување: ако се погледне поодблиску, станува јасно дека зад разните
називи што ги носи поимот душа можат да се кријат сосема различни идеи кои и покрај
определени сродности во некои случаи сосема се оддалечуваат една од друга. Радикални
разидувања во однос на претставите на душата се присутни и во рамките на религиозните
и филозофските учења. Говорејќи за душата, барем поименично, науката и филозофијата
се допираат во некои точки. Во двете области се говори за феноменот живот, а потоа и за
низа истоимени појави – свест, волја, нагони, чувства, интелегенција, памтење... Дали
науката и филозофијата употребувајќи исти термини мислат на исти поими? Дали
говорејќи за душата тие говорат за едно исто нешто? Поимот на душа како нешто
целовито и супстанцијално се негира во биологијата, физиологијата и психологијата; тоа е
илузија, не е беспредметно. Од друга страна, се усвојуваат како соодветни објекти на
научно истражување некои поединечни душевни манифестации. Поимот душа се
разложува на своите сегменти, на посебни пројави на животот: базични животни процеси,
а потоа и свест, емоции, инстинкт, интелегенција... Научната дискусија за тоа дали има
или нема душа станува беспредметна бидејќи науката и филозофијата со тоа име
означуваат сосема различни поими. Дали нашата помисла за душата по смртта не е само
сон за бесмртност? Дали душата како наше Јас не е она најсмртното, она што умира и
пред телото да умре? Како човек треба да гледа на таа загатка наречена смрт?
ПОВЕЌЕ ЗА ДУШАТА...Во контекстот на филозовските списи психичките процеси се
разгледуваат како единствена супстанца (душата). Кога зборуваме за душата, би било
добро да запoчнеме со едно едноставно прашање кое човекот на нашето време воден или
можеби заведен од строгиот рационализам на нашата kултура може веднаш да си го
постави: Има ли воопшто душа во каков и да е облик?
Веројатно најпродуктивен одговор на оваа првична скепса би се добил со видоизмена на
прашањето: Што е тоа душа? Дали има или нема душа зависи од тоа што за нас
означува овај поим. Според динамичките теории душата е посебна моќ, сила која му дава
16
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
живот и го доведува во движење телото во кое што се наоѓа ,значи таа би била некаква
животворна моќ.
Значи душата претставува синоним за животот. Во преднаучниот период од развојот
на психологијата се забележува идејата за одвоеност на душата од телото или нејзино
“вселување” и “одвојување” од него. За теоријата на идентитетот, душата и телото
се две различни пројави.Теоријата на актуелизмот го застапува ставот дека нема душа
во супстанцијална смисла, туку само низа од душевни процеси и функции. Според
материјалистичкото гледиште овие пројави се сведуваат на функции на
цереброспиналниот систем. Психологијата не познава психички феномен кој би можел
оправдано да го понесе името душа. Може да се каже и тоа дека и денес човекот не се
откажува од мистичното толкување на душевниот живот. Ралф Валдо Емерсон:
Душата доаѓа во телото однадвор, како во привремено живеалиште и повторно си оди
поминува низ други живеалишта, бидејќи е бесмртна. Сингер: Смрт не постои. Како
може да има смрт ако сè е дел на Бога. Душата никогаш не умира, а телото никогаш не
е навистина живо. Херман Хесе: Тој ги виде сите облици и лица во илјада односи. Сепак
ниту еден од нив не умре, само се менуваа, постојано повторно се раѓаа и секогаш имаа
ново лице; само времето стоеше помеѓу едно лице и друго.
Обидетет се да го дадете вашиот став во однос на овој поим.?
Во кои делови од текстот ги забележувате апсурдите во однос на душата?
На крај, никој навистина не може да ги разбере умот и душата се додека

експериментира надвор, не свртувајќи се внатре и со смирување на сите негови мисли
не почне да ги дледа својот ум и душа.
ПРЕДМЕТ НА ПСИХОЛОГИЈАТА
Потребата да се опише секоја наука е поврзана со определување на нејзиниот

предмет на проучување. Предметот всушност преставува подрачје на стварноста која таа
наука го проучува. Секоја наука има свој предмет на проучување од објективната
стварност. Објективната стварност се состои од три области: природна, општествена и
психичка. Природните науки физиката, хемијата, биологијата се ориентирани кон
проучување на неживата природа, односно ги проучуваат природните појави,
социологијата, историјата и други науки ги проучуваат општествените процеси, релации и
промени како предмет на проучување на опшественост. Но, што е предмет на проучување
на психологијата? Психологијата ги проучува психичкиот живот, појави, процеси,
сосотојби кај човекот односно психичката стварност. Всушност, целокупната стварност
која не опкружува постои како една целина, а поделбата се врши повеќе од практични
причини за полесно согледување и проучување на проблемите.
Ако сакаме во подобро и попрецизно да го одредиме предметот на психологијата треба да
одговориме на прашањето кои видови појави и на кој начин ги проучува психологијата
како свој предмет ? Психологијата го проучува психичкиот живот на човекот и животните
и тоа на два начини. Едниот се однесува по пат на надворешното манифестно однесување,
а другиот начин на основа на нашето непосредно сознание кое го имаме, или кои други ги
имаат за себе и сопствените доживувања.Така можеме да кажеме дека психичкиот живот
17
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на човекот можеме да го проучуваме на основа нанепосередно манифестно однесување

како и на основа на искажување за сопственото доживување. За разлика од човекот
психичкиот живот на животните може да го проучуваме само на основа на нивното
објективно манифестно однесување. Според тоа можеме да кажеме дека психологијата
можеме да ја дефинираме како систематско изучување на психичкиот живот на
човекот и животните, на основа на научно проучување на објективното однесување и
непосредното искуство.
Психичкиот живот на човекот е исклучително сложен и динамичен кој е мултифакторски
детерминиран и условен. Тој се состои од психички процеси и психички особини.
Психичкиот живот на човекот е мошне сложен и динамичен. Психичкиот живот го
сочинуваат голем број психички процеси и психички особини. Психичките процеси
можат да се поделат на:
1. интелектуални: со чија помош човекот го осознава светот (перцепции,
учење, помнење и мислење );
2. емоционални процеси или чувства: кои се однесуваат на начинот на
реагирањето; и
3. конативни или волеви(мотивациони): кои се однесуваат напоттикнувачите на
активност и на човековата волја и свесна желба да стори нешто.
Психичките особини или димензии претставуваат релативно трајни и општи

диспозиции на човекот како што се: темпераментот, карактерот, способностите,
навиките, ставовите, интересите и други особини.
Овие три групи психички појави се само теоретски одвоени заради полесно
изучување.
ПСИХИЧКИ ЖИВОТ
ПСИХИЧКИ ПСИХИЧКИ
ПРОЦЕСИ ОСОБИНИ
темпераментот,
интелектуални карактерот,
емоционални способностите,
конативни навиките,
ставовите,
интересите
Слика .1. Психички живот на човекот
Во описот на психичкиот живот се користи и поимот психички состојби. Со овој

поим се означува степенот на успешност на функционирање на менталниот апарат во
целина или на некој негов подсистем. Затоа, во овој контекст често се зборува за:ментално
здравје, ментална болест, (не) прилагодесност, ментална свежина, замор. Кога изразот
психички состојби се однесува на степенот на воспоставената комуникација со реалноста
тогаш се користат изразите: спиење, сон, будност за означување на разните степени на
контакти со реалноста.
18
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Кога се има предвид предметот на проучување на психологијата можат да се

издвојат три концепции (Баткоска, Л, 1999:9). Првата претендира да укаже на тоа дека
психологијата е наука која ги проучува процесите на свеста и како основна метода ја
нагласуваат интроспекцијата. Оваа концепција ја застапуваат преставниците на
структуралистичката психологија со нејзиниот основоположник Вилхем Вунт. Втората
концепција која ја застапуваат бихевиористите нагласуваат дека психологијата е наука за
однесувањето на организмот, а како основна метода ја нагласуваат опсервацијата.
Третата концепција е синтетичката или еклектичката која смета дека предмет на
психологијата се процесите на свеста како и надворешното однесување, а ја
застапуваат преставниците на функционалната психологија. Оваа концепција всушност
значи реален компромис помеѓу предходните две и е широко прифатена во научните
кругови во областа на психологијата..
Се чини дека не е претерано сфаќањето дека и по 120 години егзистирање како
самостојна наука психологијата на единствен начин не го определила својот предмет.
Утврдениот предмет на проучување во голема мера го олеснува дефинирањето на
психологијата како самостојна наука. Низ историјата на психологијата можат да се
сретнат повеќе дефиниции.На тоа укажуваат и најголемите умови на современата
психологија во светот. Едни од нив само констатираат (H. Eysenck), други ги објаснуваат
причините (P. J. Galperin, H. Prosanski, R. Zazzo), додека трети бараат патишта за
надминување на оваа состојба во психологијата (D. Magnuson, KMadsen). Причините за
ваквата состојба се повеќекратни, меѓутоа најзначајни се следните:
 Историјата на психологијата е историја на борба помеѓу различни учења и школи,

како резултат на тоа што припадниците на различни (па и на исти) школи давале
приоритет на едни прашања од областа на психологијата, а запоставувале или
негирале други. Тоа се одразило врз потполното развивање на психологијата, а
оттаму и врз определувањето на нејзиниот предмет;
 Брзото развивање на подрачјата на психологијата во последните педесеттина
години и стремежот на научниците од тие подрачја да преземат проблеми од
општата психологија без да ја обогатат со нови знаења стекнати во истражувања во
посебните области. Во врска со тоа францускиот психолог Рене Зазо (R. Zazzo),
истакнува дека за психологијата е карактеристичен недостатокот на единство
заради нејзиниот полиморфизам. Со други зборови, може да се каже дека нема
единствена психолошка наука (според Печјак, 1982);
 Положбата на психологијата во тријадата на науки филозофски, природни и
општествени, со кои е во тесна врска, и од кои како што истакнува Жан Пијаже,
зависи нејзината иднина, а со тоа и прецизното одредување на нејзиниот предмет
на проучување.
Социјалната страна на психичкиот живот, нашла одраз во стремежот на научниците да го

разгледуваат предметот на психологијата во зависност и од општествените услови, како и
во нивното заемно влијание со биолошките фактори.
Прашањето за дефинирањето на психологијата претставува централен проблем со
кој се занимававале голем број на истакнати носители и преставници на повеќе
19
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
психолошки школи и правци. Тргнувајќи од предметот на проучување на психологијата,

научниците во оваа област се пред предизвикот како да направат синтеза помеѓу
традиционалните и современите приоди во третирање на голем број психолошки
феномени, кои се предмет на нејзино проучување.
Голем број на автори во сфаќањата за предметот на психологијата ги имаат предвид
процесите на свеста, однесувањето на поединецот и свесните процеси и надворешното
однесување. Според тоа психологијата може да се дефинира каконаука за појавите и
процесите на свеста, или наука за менталниот живот како за неговите појави, така и
за неговото јавување (W. James, 1890), која за разлика од другите науки само таа го
користи методот – интроспекцијата за испитување на внатрешниот свет. (Џејмс и Сали,
1884 година).
ВилхемВунт (1832-1920) бил наречен “прв психолог” и “татко напсихологијата”
за него психологијата е наука која треба да го истражува внатрешното искуство -
односно своите осети, чувства, своите мисли и желби.
За Тиченер (Titchener, Е. В., 1897) психологијата ја дефинира како наука за
менталните процеси, анализа на менталното искуство, утврдување на законите на
нивното комбинирање и одредување на физиолошките функции на менталното искуство.
Бихевиористичката ориентација која ја застапува Вотсон ( Ј. В. Watson, 1919)
психологијата ја дефинира како наука која го проучува однесувањето на човекот бидејќи
само тоа може објективно да се набљудува.
Според претставниците на функционалниот правец Вилијам Џемс - 1890 година:
Психологијата е наука за менталниот живот, како за неговите појави така и за
неговите услови. Џемс Сали -1884 година: Психологијата се занимава со проучување на
појавите на внатрешниот свет, при што употребува своја метода или инструмент,
имено,
Х. Ман ( Х. Мунн 1951) : Психологијата проучува одредени функции на организмот и тоа
оние функции кои се објективизираат низ говорот или други форми на поведение.
Ц. Морган (C.Morgan 1956): Психологијата е наука која го проучува поведението на
животните и човечките суштества.
С. Рубиншајн (Rubinstejn 1956 година): Психологијата е наука за психичките појави кои
се функции на мозокот и одраз на објективната стварност.
На ваков став упатуваат и следните дефиниции: Психологијата е наука за
свесните процеси и состојби, како и за условите на нивното јавување и нивните
манифестации ( Рорацхер), Општата психологија ги изучува психичките појави,
механизмите, принципите и законитостите во однесувањето на психата, кои ги проучува
како одраз на надворешните влијанија и како функција на мозокот ( Трифонов, 1992).
Меѓутоа, ниту овие компромисни сфаќања не успеале да ги обединат сите идеи околу
предметот на психологијата.
Појавата на динамичките правци, особено психоанализата, ја истакнала потребата
од вклучување и на несвесното во дефинирање на психологијата. Како најповолен поим
кој би го опфатил свесното и несвесното, психолозите се определиле за поимот
“активност”. Б. Бајиќ наведува дека : “општата психологија е наука за активностите, со
индивидуално, односно субјективно лично обележје”. Хрњица смета дека се прифатливи
определбите кои психологијата ја сфаќаат како наука која ги истражува субјективните и
20
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
објективните аспекти на менталниот живот, како и биолошките и социолошките

детерминанти на неговото јавување. Како прифатливи ги смета дефинициите што ги
даваат З. Бујас, Н. Рот.
Бујас ја одредува психологијата како наука за психичкиот живот, односно,
како збир на научни дисциплини кои ги проучуваат психичките процеси (
субјективните феномени, доживувања), објективното исполнување ( реакциите,
облиците наоднесување). Рот ја одредува психологијата како систематско изучување
на психичкиот живот на луѓето и животните, а врз основа на научно проучување на
објективното однесување и непосредното искуство.
На крајот ќе наведеме без претензии да се постигне сеопфатност во нејзиното
дефинирање дека психологија е наука која ги проучува психичките појави, механизми,
принципи и законитости во одвивањето на психичкиот живот на возрасниот човек,
кои се резултат од влијанието во внатрешните и надворешните фактори, како и
самоактивноста на личноста.
Kaко ги објаснувате зботовите на Ебинхаус : Психологијата има кратка историја, но
долго минато, (според Печјак 1983) ?
Теориски и практични цели и задачи на психологијата
Како и секоја научна дисциплина така и психологијата има свои основни цели на
проучување. При тоа можат да се забележат три основни цели на психологијата. Тоа се:
 мерење и опишување на однесувањето
 предикција(предвидување) и контрола на однесувањето и
 разбирање и објаснување на однесувањето
МЕРЕЊЕ
ЦЕЛИ
ПРЕДВИДУВАњЕ РАЗБИРАЊЕ
Слика 2.- Приказ на целите на психологијата
Првата цел на психологијата била насочена кон проценување и опишување на

однесувањето на личноста. Ова е неопходен процес за разбирање и манипулирање со:
интелигенцијата, анксиозноста, учењето, ставовите и способностите. За нивно мерење и
проценување психолозите развиле повеќе тестови и техники.
Инструментите за мерење и проценка имаат две обележја. Прво мора да се
реалијабилни и валидни. Точноста се огледува во добивање на исти или слични
21
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
вредности, повторување на оценката во исти или слични услови. Ако се добијат различни
вредности на повеќе мерења значи личноста е варијабилна. На пример, тестот на
интелигенција кој секој пат при негово давање на исти личности допушта разлики, скоро е
бескорисен. Тестовите и техниките мора да бидат исправни т.е. особините на
испитаниците кои треба да се мерат. На пример, ако испитуваме способност, иструментот
ќе биде валиден доколку ја мери онаа способност која требаше да се испита, а не нешто
друго. Поради илустрација тестот за интелигенција не би требало да допушти прецизно
мерење на ниво на анксиозност.
Друга водечка цел на психологијата е да го предвиди, а со тоа да го контролира
однесувањето. Предикцијата се заснова на предвидување на секвенца на однесување и
случување кое тек треба да се случи. Степенот на успехот на предикцијата зависи од
областа на предвидување на време и тоа дали тоа се врши на лично или групно
однесување. Најпрецизно е предвидувањето врз интелектуалниот развој, а помалку
прецизно е предвидувањето на емоционалното однесување.
Посебен вид на предикција е предвидувањето на криминалот или степенот на
повратување на криминалната работа. Постојат посебни таблици (кои допринесуваат од
претходното следење да се земе во обзир факторот кој допринесува до криминалитетот) и
врз основа на нив се врши предикција на однесувањето на поранешните криминалци или
пределиквенти.
Предикцијата е поврзана со модификација и контрола. Промената на однесувањето
е примарна цел во работењето на психологот практичар. Пр. психотерапевтот се обидува
да промени абнормално однесување, индустрискиот психолог настојува да ја усоврши
работата на раководителот, затворскиот психолог сака да го корегира агресивното
однесување на затвореникот, советодавниот психолог сака да го модифицира
однесувањето меѓу мажот и жената како би се поправиле во своето однесување. Пред да
го измени однесувањето тој мора преку релијабилна и валидна мерна техника да ја
запознае личноста и врз основа на добиените наоди може да го предвиди неговото
однесување.
Третата и последна цел на психологијата е да го разбере и објасни човековото
однесувањето на поединецот кој има далекусежни импликации.
Како што е случај и со другите науки, така и психологијата може својата основна
цел да ја оствари доколку објективно и научно проверено одговори на прашањата ШТО,
КАКО и ЗОШТО.
1). Одговор на прашањето” ШТО” науката дава описна појава – опис на
дискреција на конкретни, поедини појави, но и опис на општи карактеристики на
одредедени врсти на појави. Со други зборови прашањето” ШТО “ бара идентификувани
појави и различни врсти на појави. Оваа цел науката ја остварува со гледање и со
класификациони појави и дефинирање на поимите.
2). Прашањето “КАКО” се однесува на текот на процесите ( како течат како се
одвиваат) и на врската помеѓу појавите ( како се појавите меѓусебно поврзани). Во врска
со прашањето “КАКО” треба да покаже како се одвиваат и како се поврзани помеѓу себе
психичките процеси и како се формираат психичките особини.
3). На прашањето “ЗОШТО” науката траба да ги открие причинита за појава на
поедечните врски и да ги објасни постапките и нивното влијание врз луѓето.
22
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Накратко кажано на прашањето “ШТО”се дава опис на појавата, на прашањето

“КАКО” нејзино објаснување, а на прашањето “ЗОШТО” се прават обиди да се откријат
причините за појавата. Но, психолозите одат и понатаму. Тие се обидуваат да го
предвидат јавувањето на психичките појави и уште повеќе врз нив да воспостават
контрола. Така, крајната цел на психологијата е подобрување на квалитетот на
човековото живеење.
Во периодот на формирање на психологијата како наука, прва и единствена задача
била да ги опишува одделните психички појави. Но, пред неа се поставувале нови задачи.
Се појавила потреба психолошките појави не само да се опишуваат, туку и да се
објаснуваат - така таа почнала да ја објаснува суштината на психичкиот живот. За
постигнување на таа цел било потребно истражување како би се откриле врските помеѓу
психичките појави и биолошко - хемиските процеси во организмот и влијанието на
среднината. За таа цел од голема корист за психологијата бил развојот на другите
природни и општествени науки, заради што нејзина задача било и активно следење на
развојот на останатите науки чии резултати ги користеле во своите истражувања.
Следна задача на психологијата била да го развива и усовршува сопствениот
научен систем, да открива нови методи за истражување на сложеното подрачје со кое се
занимава.
Накратко, теоретските задачи на психологијата можат да се сведат на
запознавање и проучување на карактеристиките и законитостите во јавувањето на
психичките функции, психичкиот живот во целина, како и условите во кои тие се
јавуваат. По успешното развивање на теоријата, своето поле на дејствување
психологијата го насочила на подрачјето на практиката каде ја достигнала својата
афирмација.
Практичната задача на психологијата е примена на теоретските сознанија за
психичкиот живот во унапредувањето на различните видови конкретни активности
на човекот како што се: унапредување на менталното здравје, успешноста на воспитно -
образовниот процес, меѓучовечките односи, зголемување на продуктивноста,
дијагностика и терапија на проблемите во различни групи ( семејни, работни, тераписки),
успешната комуникација, со помош на другите и самопомош. Нејзината задача е и
понатаму да го шири интересот за различните подрачја од практичниот живот и да решава
конкретни практични и актуелни состојби од секојдневието кои значајно влијаат врз
успешното функционирање на човекот во средината. Психологијата има големо
практично и теоретско значење.
Теоретското значење на психологијата се состои во тоа што таа го открива
новото, не запознава со психичките појави и психичката сварност, со што овозможува
да се добие потполна и точна слика за светот. Таа овозможува и запознавање на себеси,
сопствениот живот и животот на луѓето околу нас. Има големо значење и за развојот на
повеќе опшествени науки.
На пример, испитувањето на ефикасноста на помнење на безмислени зборови е
теоретско прашање ( во секојдневниот живот немаме потреба да помниме бесмислици).
Меѓутоа, иако директно неприменливи, резултатите од едно вакво испитување, особено
кога ќе се надополнат со резултати од други слични испитувања, многу придонесуваат во
решавањето на прашањата за природата на човековиот ум.
23
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Практичното значење на психологијата е сè поголемо откако почнала да се

занимава со решавање на практичните проблеми. Така, големо е нејзиното значење и за
унапредување на воспитно - образовниот процес, унапредување на продуктивноста во
работата и поуспешно извршување на разните други човекови дејности.Наполно
практична задача е да се одговори, на пример на прашањето: Кој е најефикасниот начин
на учење? Зошто секој ученик ќе може согледувањата до кои што ќе дојде да ги примени
во своето лично искуство.
Во контекс на претходното, треба да се истакне и тоа дека придобивките од
психологијата во практични цели можат да се злоупотребат. Најдобри примери за тоа се
злоупотребата на одредени психолошки техники за оценување на особините на личноста
или за оценување на психичките состојби; примената на рекламни и пропагандни пораки
кои користат психолошки средства неподобрени за одредена ситуација, збирот на
постапки кои се применуваат во таканаречената психолошка војна, манипулацијата со
јавното мислење итн. И токму сите тие базирани врз психолошки принципи што доведува
и до злоупотреба на теоретските психолошки придобивки. Бројните примери изнесени во
делото “Употреба и злоупотреба на психологијата” од Ајзенк (Eysenck. Х. Ј., 1980)
укажуваат на потребата од претпазливост во примената на психологијата во
секојдневниот живот, бидејќи врз основа на резултатите од различни психолошки
испитувања често се донесуваат важни животни одлуки како што се : зрелост за поаѓање
во училиште, избор на одредено училиште, избор на занимање, советување при избор на
брачен другар, подготовки за брак, развод на бракот, подобност - неподобност за
родителство итн.
РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА
Развој на психологијата во историско – општествен контекст
Човекот уште од најстарите цивилизации, бил соочен и поставен во ситуација да

бара објаснување за етиологијата, природата, карактерот, начинот на манифестирање,
последиците и други особености на голем број појави кои се случувале во него и околу
него. Од една страна настојувал да ги проучи манифестните форми на природните и
општествените појави, а од друга страна да даде објаснување за биолошката и социјалната
детерминираност на субјективните и објективните аспекти на неговиот психички живот.
При тоа за некои за него неразбирливи и мистични случувања во природата и во себе
барал објаснување во моќта на натприродните сили. Така често кај него биле присутни
дилемите за односот помеѓу душата и телото, животот и смртта, свесното и несвесното и
други универзални прашања и категории. Може да се каже дека голем број пишувани или
на друг начин пренесувани цивилизациски вредности во вид на митови, легенди или
други тематски мотиви зборуваат за тоа дека човекот познавал одредени облици на
неговиот психички живот. Подоцна систематизирани сфаќања за психичкиот живот се
среќаваат во рамките на филозофските расправи за метафизичката суштина на природата
и човекот. Во контекстот на филозовските списи, психичките процеси се разгледуваат
како единствена супстанца (душата). Значи душата претставува синоним за животот. Во
24
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
преднаучниот период од развојот на психологијата се забележува идејата за одвоеност на

душата од телото или нејзино „вселување” и „одвојување” од него. Може да се каже и тоа
дека и денес човекот не се откажува од мистичното толкување на душевниот живот.
Имајќи го тоа во предвид низ една временска дистанца користејќи го размислувањето на
(Хрњица 2000:10) смета дека од античкото време до денес имаме две паралелни
психологии. „Едната е водена од логиката на желбата и некој вид човечки нарцизам за
одржување на човечкиот сон за надживување и негова исклучителност како живо
суштество”. Другата психологија е водена од потребата и барањето за научна
објективност, со помош на научни методи да се изврши систематско собирање и
објаснување на сознанијата за човечкиот душевен живот.
Потребата за воведување на ред, систематичност и логичност во објаснувањето на
појавите датира уште од времето на Талес (624-548) п.н.е.) кој изнесува сфаќање во кое
настојува мистериозните и натприродни толкувања на разните појави и феномени да им се
даде научно објаснување. Таа тенденција се забележува и кај Хипокрит (460-548) со
учењето за четирите темпераменти кое се заснова на Епидоклеовото учење за земјата,
водата, оганот и воздухот како основа за сè. Тој научен дух продолжува и во толкувањето
на болестите на свеста односно за промена на сфаќањето дека епилепсијата е света болест
односно таа е болест како и секоја друга болест.
Движејќи се по оваа насока на размислување доаѓаме до тврдењето на Марфи, а
секако и на други историчари во психологијата дека психологијата е исто толку стара
колку и цивилизацијата. Но, прифаќајки го ова тврдење веднаш се соочуваме со нов
проблем околу тоа кое теориско и емпириско искуство да го издвоиме како значаен
придонес во развивањето на психологијата.
Со цел да го претставиме придонесот и на други мислители и научници надвор од
полето на психологијата ќе истакнеме значајни акценти од нивните учења и сфаќања. Ќе
започнеме од сфаќањата на највлијателните умови меѓу филозофите на античка Грција.
Тоа се трите концепции на свеста здружени во имињата на Демокрит, Платон и
Аристотел.
Демокрит (460-370) сметал дека светот е создаден од ситни атоми или честички
во движење и дека се она што е надворешно видливо е резултат на нивното меѓусебно
дејство. Душата според него се состои од мали честички кои со смртта се распрснуваат со
што нема никакво надживување, но тој тврди дека тие се од материјална природа, што
оди во крајна линија на Демокритовото тврдење дека сите ментални активности можат да
се објаснат со механицистички принципи. Дури и Аристотел во тоа време ги користел
демокритовите списи за душевниот живот, а подоцна Бехтерев, Сеченов и Вотсон како
духовни продолжувачи на неговите идеи ги трансформираат во барањето психологијата
да се засновува како објективна наука. Секако треба да се спомне дека демокритовата
објективистички насочената ориентација на објаснување на психичкиот живот послужила
како основа за раздвојување на научното од ненаучното.
Платон (427-347) е застапник на верувањето дека душата и телото се две битни,
различни работи. Душата, смета Платон, е и материјална и има моќ да го надживее
телото. При тоа, тој душата ја дели на три делови и тоа мисловен, емоционален и
нагонски дел при што желбата, нагонот и разумот кои се сместени во абдоменот,
градите и главата се детерминанти на индивидуалните разлики помеѓу луѓето. Платон
25
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
смета дека вкупното сознание кај човекот не е ништо туку реминисценција, односно
повторно откривање на веќе постојните идеи кои имааат внатрешно потекло кое не е
независно од искуството. Хариман смета дека ова сфаќање на Платон е наговестување на
идејата за нативизмот во која основа е сфаќањето за вродениот карактер на човековата
душевна моќ.
Аристотел (384-322) се смета за татко на психологијата благодарение на
аргументите за развој на психолошките идеи во еден долг историски контекст. Неговото
дело „За душата“ е едно од првите и најпознати дела во кое се третираат низа прашања од
областа на психологијата кои се актуелни и прифатливи дури и денес. Во него тој ги
изложува учењата за чувствата, сознанијата, помнењето, емоциите, фантазијата,
резонирањето и други. Но, Аристотеловото психолошко наследство може да се забележи
низ тростепениот допринос кој се забележува во:
1. Методичното изложување на системите на сознанието во кој проучувањето на
душата се доведува во врска со студиите на живите суштества
2. Сфаќањето дека душата е експресија на живите суштества, а живите суштества
експресија на душата
3. Најсистематичното опишување и толкување на човечките искуства и
однесувањето.
По мислење на Марфи, Аристотел не е задоволен ни од јазот помеѓу душата и
телото кој го поставува Платон, но и од механицизмот на Демокрит. Тој компромисот го
наоѓа во концепцијата за функциите кои ги извршува живиот организам. Од аспект на
денешното сваќање на психичкиот живот, Хрњица смета дека прифатливо е тврдењето
дека свеста е процес, подредена на она на што му служи и тезата дека живиот склоп и
околината не се независни, туку два аспекти кои имаат систем на взаемни односи. Секако
не треба да се изостави неговото значење во афирмацијата на неговите закони на
асоцијација и многу други аспекти, на кои им дава забележителен белег во психологијата.
Во продолжение во функција на континуитетот на придонесот на авторите во
развојот на психолошката идеја ќе го изложиме на кратко и придонесот и на други автори
кои се јавуваат во подоцнежниот период.
Улогата на природните науки во развојот на психологијата
Покрај веќе претставеното влијание и развој на психологијата во рамките на

филозофијата се наметнува потребата да се презентираат најважните природни науки и
нејзините автори кои на директен или индиректен начин имале влијание врз општиот
развој на психолошката мисла и психологијата воопшто. Најголем придонес во таа смисла
имале: физиката, физиологијата, биологијата, медицината, астрономијата, психофизиката
и други. Општо сваќање е дека развојот на природните науки нивното напредување и
изградување на низа на методи за објаснување на појавите било во функција на
објаснување на поедини психолошки појави и феномени. Физиката има значење за развој
на психологијата со развој на експерименталниот метод со кој се мереле и проценувале
голем број на појави. Физиологијата ја открива улогата и функциите на ретикуларната
формација на мозокот со што и се овозможило на психологијата да ја објасни појавата на
будноста во врска со мотивацијата, емоциите, вниманието и други процеси. Потоа
26
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
основачот на модерната физиологија Џон Милер (1801-1858) година открива пет видови
на нерви на кои им одговараат пет осети: вид, слух, допир, мирис и вкус, при што секој
нерв е носител на специфична енергија, а секој осет е зависен од специфичната енергија.
Милер својата теорија ја нарекол теорија на специфичната енергија на нервите, но не ја
објаснил законитоста на осетот од сензорните органи. Физиологот Бел (1774-1842) во 1826
година го открива постоењето на шестиот осет или познат како кинистетички осет. Исто
така познати се неговите експериментирања со осетите за вкус, невролошките структури
во внатрешното уво, ги открива моторните влакна во предниот дел на мозокот кои
овозможуваат движење и сензорните влакна во задниот дел на мозокот кои ги пренесуваат
импулсите од сетилата до мозокот.
Вебер (1795-1878) ги испитува сензорните појави експериментирајќи со сетилото
за топлина со што доаѓа до сознание дека искуството со топлото и ладното не се зависни
директно од температурата туку од промена на температурата на кожата. Значајно е
неговото откритие дека сензорната осетливот не е иста на сите делови на телото. Вебер
сметал дека односот помеѓу разликата и основната дразба се константни. Овој однос е
наречен Веберов закон кој е и прв квантитативен закон на психологијата.
Фехнер во своето дело „Елементите на психофизиката“ во 1860 година
психофизиката ја нарекол како егракна наука за функционалните односи помеѓу телото и
душата. Тој за современата психологија е значаен по своите психофизички методи, и
смета дека непосредно можат да се мерат само дразбите, а не и осетите. Како предходник
на современата експериментална психологија можеме да го наведеме името на Хелмхолц
со неговите истражувања за реакционото време, време кое поминува од делувањето на
стимулусот на сетилото до појавата на сетилната осетливост. Тој меѓу првите се обидел да
ја измери брзината на спроведување на нервните надразнувања.
Теоријата на Чарлс Дарвин (1809-1882) кон крајот на 19 век има огромно значење
за развој на психологијата. Во неговото најпознато дело „Потеклото на видовите“
Дарвин пишувал за индивидуалните способности споредувајќи ги способностите на
животните и човекот со што ги поставува основите на компаративната психологија. Во
неговото дело „Изразување на чуствата кај човекот и животните“ тој го објаснува
потеклото и развојот на емоционалното однесување и реагирање. Дарвиновото учење и
неговиот придонес за развојот на психологијата кој и денес може да се забележи може да
се согледа и преку поимањето на прилагодувањето или адаптацијата, изразите на лицето
врз основа на емоциите, механизмите кои доведуваат до индивидуални разлики и други.
Не малку е позната улогата и влијанието на психијатријата во објаснување на одредени
психички нарушувања што може да се забележи од нивното дијагностицирање,
одредување на етиологијата, начинот на третирање и.т.н.
Психологијата како самостојна наука: Во средината на 19 век поедини научници

посебно физичари и физиолози почнуваат со испитување на егзактни методи, а посебно
по пат на екперимент да испитуваат поедини психички појави (физика, хемија,
физиологија) - Вебер-Фехнер. Понатака Хелемхолц, Сеченов, Голтон пристапуваат кон
систематско и екпериментално истражување на психолошките проблеми. Со работата на
овие истражувачи почнува формирањето на психологијата како самостојна емпириска
дисциплина. Таа започнува со испитување на осетите, а подоцна се преминува кон
27
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
истражување и на другите сложени психички појави (помнење, учење, мислење и други.

Посебна заслуга тука има Вилјам Вунт кој во Лајпциг во 1879 година ја основал првата
лабораторија за експериментални психолошки истражувања. Мерењата на осетите било
една од главните задачи на Вунтовата лабораторија. Тој во 1873 година го издава трудот
„Принципи на физиолошката психологија” што се смета за незваничен датум на раѓање на
психологијата како самостојна наука. Тој предлага нова наместо стара психологија која
треба да е заснована на екперимент.
Вунтовиот придонес за развојот на психологијата може да се сведе на неколку
најважни поставки кои укажуваат на понатамошните насоки на развој на неговата
психолошка ориентација. Психологијата е емпириска наука и нејзиниот предмет на
проучување е непосредното искуство. Основната метода на испитување на искуството
според него е интроспекцијата со која може да се направи увид во сопствените ментални
случувања. Задача на таквата психологија смета тој треба да биде утврдување на
основните психички елементи. За понатамошниот развој на психологијата од посебно
значење се Голтоновите истражувања. Голтон се смета за еден од основачите на
психометријата со тоа што во неговата лабораторија во Лондон 1884 година биле
изготвени и применети тестови на способности. Но, како негово најзначајно
достигнување е проучувањето на влијанието на наследстово врз развојот на поеднецот.
Исто така е познат неговиот придонес во развојот на близнаците, оригинални постапки
за испитување на асоцијациите и претставите и.т.н. Подоцна неговиот ученик Пирсо ја
развил постапката за пресметување на коефициентот на корелација, која е најчесто
користена мерка во истражување на психолошките проблеми. Но, потребно е секако да се
спомне во ширењето на експерименталниот пристап во истражувањето на психолошките
проблеми и Кател. Кател посебно ги истражувал времето на реакција, обемот на
внимание, значењето на индивидуалните разлики и истражувањата во психофизиката и
неговата теорија на способностите.
На крај ќе го спомнеме придонесот на Вилјам Џемс со неговата позната теорија на
емоциите кој смета дека емоциите не постојат надвор од физиолошките промени. Тоа се
свесни манифестации кои потекнуваат од скелетните мускули, утробата и другите органи.
Не помалку е значајна и неговата теорија за меморијата во која се тврди дека моќта на
помнењето е својство на мозочната структура која се разликува од еден до друг поединец.
Во продолжение ќе наведеме бројни истражувачи кои имаат заслуга за развој на
психологијата во многу земји: Германија (Вунт, Ебинхаус, Штерн, Вертхајмер), Англија
(Спирман, Евелинг, Бартлет, Вернон, Ајзен) во Франција(Бине, Рибо, Валон, Пиерон),
во Швајцарија (Клапаред и Пијаже), во Русија (Сеченов, Павлов, Бехтерјев, Виготски,
Леонтијев, Лурија и други).
Во Америка (Џемс, Кател, Тичинер, Торндајк после нив Вудворт, Хал, Толман,
Терстон, Скинер, Левин, Олпорт и други. Во Словенија (Ростохар), Хрватска (Бујас),
Србија и Црна Гора (Стевановиќ) и други. Сите тие со својот теоретски и емпириски
допринос имаат значајно место во одвојувањето, а подоцна и во формирањето на
психологијата како самостојна научна дисциплина.(Поопширно за развојот на
психологијата во поранешните ју-простори и во Р. Македонија во книгата
Психологија од проф. Др Верица Трајкоска Стаменкова)
28
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
НAУЧНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ПСИХОЛОГИЈАТА
Секоја наука има свој еволутивен историски тек и тоа почнувајќи од една
недоволно развиена или диференцирана наука кон самостојна научна дисциплина со свои
препознатливи атрибути. Психологијата како наука се одликува со: емпиричност,
систематичност и примена на мерните техники. Името емпириски се однесува на
собирањето методи на опсервација и експериментирање. Психологијата како наука не е
заснована само врз основа на развој и примена на разни теории туку и на собирање
податоци врз основа на интуиција и примена на разни методолошки процедури. Тоа
доведува резултатите добиени на тој начин да можат да бидат проверени со повторување
на експериментите од други психолози. Психологијата е систематска наука.
Опсервацијата мора да ги вклучи најголем број на сетила во проучување на голем број
психолошки феномени и по тоа резултатите да можат се прикажат со економични начела.
Овие начела можат да бидат или систем на класификација или прецизни закони кои го
разјаснуваат текот или односот на опсервираните појави. Мерењето на психолошките
појави е уште една одлика на психологијата како наука. Различните науки обично се
рангираат според прецизноста на мерења на појавите кои им се предмет на проучување.
За физиката се смета дека е најнаучна наука бидејќи нејзините мерења се најпрецизни.
Поради комплексноста на психолошките појави и проблеми не секогаш постојат
потешкотии во можности за прецизно мерење на појавите кои се проучуваат, Но, тоа не
значи дека неможат да се измерат и соодветно кванититативно прикажат или
квалитативно да се интерпретираат. Тоа е резултат на користење на разновидни методи,
техники и инструменти кои ги користата психолози што доведува до поголема наулности
и легитимитет на психологијата (при. мерење на однесувањето, примена на тестовите за
мерење на интелигенцијата и друго). Периодот на развој на психологијата од нејзиното
основање до денес може да се прикаже во три етапи:
Првата етапа во развојот на психологијата обележува влијание на природните

науки, посебно на физиката и на хемијата. Под влијание на тие науки психологијата се
обидува да ги открие основните елементи во човековиот психички живот и врз основа на
тоа го проучува човековото однесување. Во тој период се вршат обемни истражувања, а
особено се испитува осетливоста на кожата, потоа осетот на видот, слухот и други сетила.
Психологијата се обидува да одговори на прашањето што сè човек работи. Оваа наука не
се интересира само за човекот како индивидуа туку за некои негови вредности добиени со
експерименталните истражувања. Резултатите кои се постигнати на тој начин се солидна
основа за понатамошната класификација и за дефинирање на наједноставните психички
процеси и методи. Значајни истражувања на процесот на памтењето извел психологот
Херман Ебимтаус (1850-1909) и тие се до денес актуелни.
Втората етапа во развојот на психологијата го обележува влијание на биологијата,

особено на Дарвиновото учење. Психологијата станува поблиска на животот, а
психолозите се обидуваат да одговорат на прашањето како настануваат одделни процеси и
појави во човечкото однесување. Тие ги проучуваат човечките способности, влијанието на
наследството и средината врз развојот на човекот и индивидуалните разлики меѓу луѓето.
29
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Третата етапа почнува со појавата на делото „Увод во социјална психологија“

(1908) на психологот Вилијам Макс (1870-1938), при што, покрај прашањата што работи
човек и како го прави тоа, психологијата се обидува да одговори и на прашањето зошто
работи така. Со одговорот на тоа прашање психологијата се класифицира во редот на
научните дисциплини. Во оваа етапа психологијата ги изучува мотивите на однесување,
однесувањето на луѓето и групите во социјалните средини на човековото однесување и
други феномени во човековото однесување.
Со согледување на досегашниот развој на психологијата како наука и сè што е

запишано за таа наука, може да се каже дека психологијата е наука која го проучува
психичкиот живот на човекот и животните и нивниот однос со органските, физичките и
општествените услови. Психичкиот живот го сочинуваат психички процеси и психички
особини. Обично се разликуваат три видови психички процеси: интелектуални или
сознајни (запазување, учење, паметење, мислење), емоционални (различни чувства) и
сакани или конативни (мотивација, сакана работа, однесување). Психичките особини се
релативно трајни својства на личноста: способности, карактерни особини, мотиви,
интересирања. Значи психичките појави имаат органска основа и се условуваат со
физиолошки процес, но не можат да се сведат на тоа.
Теориски и применети психолошки дисциплини
Брзиот развој на психологијата на крајот од 19 век, а уште повеќе на почетокот на

20 век допринесе психологијата да развие посебни области и дисциплини кои во овој дел
ќе бидат претставени. Што значи наскоро по формирањето на психологијата како посебна
научна дисциплина доживува експанзија во која израснуваат низа на научни дисциплини.
Во рамките на психолошката наука се создаваат посебни научни дисциплини за
изучување на поедини групи на психички појави како и настанувањето, развојот и
манифестирање на голем број општествени и други феномени и состојби. Во таа смисла
можеме да зборуваме за теориски и применети психолошки дисциплини.
Може да се каже дека оваа поделба е условна со оглед на фактот што сознанијата
од голем број на теоретски дисциплини се наоѓа можности за нивна примена во праксата,
како што во рамките на применетите психолошки дисциплини се наоѓаат голем број на
теоретски сфаќања, ориентации и воопштувања. Тоа значи голем број на психолошки
проблеми можат да бидат успешно дијагностицирани, решени и третирани само со
истовремена примена на сознанијата од разни области на психологијата.
Такви се: општа психологија, развојна, педагошка, физиолошка, социјална
психологија, индустриска, судска психологија, психологија на личност, психометрија,
ментална хигиена, психопатологија, семејна, инжењерска и други. Разновидноста на
психичките појави, групи, услови и средината во која тие се испитуваат, како и
критериумите и методите според кои се вршат испитувањата, во последните сто години
доведоа до поделба на психолошката работа на многу сектори, гранки, дисциплини итн.
Имињата кои им се даваат на психолошките дисциплини немаат секогаш ограничувачки
карактер: некои од нив означуваат и сродни подрачја, а некои имаат само ориентационо
30
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
значење или се остатоци и одрази на некои теоретски (методолошки) видувања на

психологијата.
Карактеристично за психологијата како наука која подоцна се осамостоила е тоа
што набрзо доживеала голема експанзија во развојот, што резултирало со појава и
издвојување на повеќе гранки кои се развиле во посебни научни дисциплини, поради што
денес е поправилно (како што смета Зазо) да се зборува за психолошки науки, а не за една
психологија.
Постојат повеќе критериуми за поделба, но најчеста е поделбата на теоретски и
применети психолошки дисциплини. И оваа поделба е релативна бидејќи и во областа
на теоретските дисциплини се сретнуваат разгледувања на можноста за нивна практична
примена, како што и во применетите психолошки дисциплини се развива теоретско
мислење за психичките процеси кои се одвиваат во одредени услови на примена на
психологијата. Ова уште повеќе и затоа што во рамките на применетите психолошки
дисциплини практиката ја наметнала потребата одделни практични проблеми да се
решаваат со помош на повеќе научни дисциплини ( психолошки и медицински;
психолошки и педагошки итн.). Затоа, во соглсност со програмските барања ќе зборуваме
за постојните психолошки дисциплини кои се развиле кај нас.
Општа психологија - е најразвиена психолошка наука која ги проучува основните
психички функции кај возрасниот здрав човек. Таа има аналитички пристап кон
психичкиот живот и претставува основа за сите други гранки на психологијата. Во
рамките на истата се сретнуваат повеќе имиња меѓу кои: психологија на сознајните
процеси, психологија на мотивацијата, психологија на волевите и емоционалните
процеси, психологија на личноста итн. Според тоа таа ги проучува психичките процеси
(осети, перцепции, претстави, помнења, мислења, емоциите, интелигенцијата,
волевите активности), психолошките состојби, особините на личноста, како и
заемниот однос и зависноста меѓу овие процеси и особини и нивната зависност од
физиолошките процеси и социјалните услови. Општа психологија: основните психички
функции на нормалниот возрасен човек, развој на филогенетскиот и онтогенетскиот
развој на живите суштества во тек на неговата еволуција.
Психологија на личноста - во некои класификации психологијата на личноста не
се издвојува како посебна гранка, а проблемите што таа ги проучува се вклучени во
рамките на општата психологија. Овој став се оправдува и со тоа што во содржините на
оваа гранка се сретнуваат скоро сите теми кои се предмет на разгледување и општата
психологија. Сепак психолозите кои се занимаваат со психологија на личноста како
критериум за разликување ги истакнуваат разликите во пристапот. Всушност, тие сметаат
дека општата психологија е аналитички насочена кон испитувања на одделни функции,
додека во психологијата на личноста постои ориентација кон целината внатре во која се
проучуваат одделните психички процеси. При разгледувањето на одделните проблеми, се
става акцент врз структурата, динамиката во развојот на личноста, на личноста како
целовит систем, додека сфаќањата за одделните процеси се интегрирани во одделни теми.
Според тоа психологијата на личноста ја дефинираат како теоретска психолошка
дисциплина која содржи преглед на сфаќањата за личноста како целовит систем,
структурата, динамиката во развојот на личноста, факторите за развој на личноста.
31
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сепак тие се согласуваат дека оваа област на психологијата е сеуште во фаза на

попрецизно конституирање на предметот.
Физиолошка психологија - се занимава со проучување на физиолошките аспекти
на одделни психички доживувања, односно ја проучува законитоста на психичките
појави од органските основи, а тоа се: нервниот систем, ендокриниот систем, сетилните
органи и организмот во целина. Резултатите до кои дошла физиолошката психологија се
од големо значење за осознавање на органската детерминираност на одделните психички
процеси, особини и состојби.
Генетичка или развојна психологија - го проучува развојот на психичкиот живот
во онтогенетска и филогенетска смисла. Филогенетските истражувања се насочени кон
развојот на психичкиот живот кај живите суштества во текот на нивната еволуција,
онтогенетските кон проучување на развојот на психичкиот живот на човекот од неговото
раѓање до неговата смрт. Според тоа кој период од онтогенетски развој на психичкиот
живот го проучува, развојната психологија се дели на : психологија на детето,
психологија на младешката доба, психологија на зрелоста, психологија на староста итн.
Компаративна психологија - ги споредува различните степени и облици на
психичкиот живот од најпростите организми до човекот: нејзините откритија кои се
применети на човекот се особено важни за запознавање на инстинктите, групното
однесување и еволуцијата на менталните активности, посебно интелигенцијата. Со
компаративната психологија се опфатени и испитувањата на психичките сличности и
разлики меѓу половите, меѓу припадниците на различни средини и занимања.
Диференцијална психологија - се потпира на општата психологија, а нејзина
задача е да врши истражувања и со социометриски средства да ги фиксира одделни
психички функции од осетливоста во одделни сетивни подрачја до интелигенцијата и
етичките реакции. Со примената на тест - методот таа ги дијагностицира и способностите
и одликите на поединецот кои се социјално пожелни, со што дава солидна основа за
професионална основа и селекција на работната сила во сите гранки на човечките
дејности а и во дидактиката и воспитната работа. Посебен дел на диференцијалната
психологија е психолошката типологија (карактерологија) која настојува да ги
класифицира и опише психолошките профили: типови, карактери, темпераменти.
Применета психологија - е заедничко име за цела низа дисциплини чија задача е
да ги применат резултатите од психологијата на разни подрачја од психичкиот живот.
Иако целта на применетата психологија секогаш е утилитарна: организирање, олеснување
и унапредување на некои постојни опшествени, стопански, културни и сл. Во
дисциплините на применетата психологија спаѓаат: Психологија на работата, а нејзина
значајна гранка е индустриската психологија која во текот на половина век од нејзиното
основање ( Х. Минстерберг) постигнала висок степен на развиток во решавањето на низа
проблеми како што се: хигиенските работни услови, работното време и одморот,
мотивацијата и стимулацијата, професионалната селекција и изборот на работен кадар,
организација на погонот итн.
Социјалната психологија- има широко поле на истражувања. Предмет на
нејзините интересирања се влијанието на социјалните фактори врз психичките функции
на луѓето, промените до кои доаѓа во однесувањето и особините на поединецот под
влијание на истите, разните видови социјална интроспекција, а особено групна
32
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
интеракција, групна динамика, влијанието на одделните психички функции и посебно

личноста и нејзините особини врз општествените збиднувања.
Психопатологија - ги проучува абнормалните (болните) психички манифестации,
симптомите кои се карактеристични за одделните психички пореметувања како што се
пореметувањата во мислењето, помнењето, емоциите, волевите активности, говорот,
како и пореметувањата на личноста во целина, прекумерната осетливост, илузиите,
халуцинациите, пореметувањето во ориентацијата, моториката итн.
Психопатологијата го проучува и начинот на јавување на овие пореметувања во текот на
постанокот и развојот на менталните заболувања како и причините за нивната појава
Педагошка психологија - ги проучува психолошките аспекти на воспитно-
образовниот процес односно психичките појави кои се од битно значење за обновувањето
на педагошката активност, а тоа се: процесите на учењето, мотивацијата за учење,
испитување и оценување, факторите од кои зависи успехот во учењето , ефектите од
наградата и казната итн. Посебно се занимава со натпросечните ученици, но и со ученици
кои тешко се воспитуваат. Значи педагошката психологија корисна е за наставата и
воспитната работа, која начелата на општата и генетичката (детската младинската)
психологија ги применува особено во условите на училишната работа (избор на предмети
и составување на училишни програми, наставни методи, распоред на часовите, изработка
на училишни помагала и учебници, дисциплина и меѓуученички односи, на
вонучилишната работа и разонода, систем на оценување, казни и награди итн). Со
училишната работа тесно е поврзана иако се применува и надвор од училиштата
докимологијата ( психологија на оценувањето ) која утврдувајќи ги околностите на
оценувањето настојува да ги пронајде оние ситуации на испитување и системи на оцени
со кои ќе се постигне најголем коефициент на објективност.
Форензична психологија- ( наречена и легална психологија) врзана е за
казненопоправната, истражната и судската пракса ( проблемите на сведочење, методите
на истрага, изрекување и издржување на казна): нејзин составен дел е
криминалистичката психологија- која ги испитува психичките извори на
криминалитетот, карактеристиките на личноста на криминалецот итн.
Психологија на трудот - ја проучува зависноста на успехот во работата од
различните психички фактори, како и влијанието на одредени видови работи и работни
услови врз психичкиот живот на работниците. Најразвиен дел на психологија на трудот е
индустриската психологија која се занимава со проучување на човекот во услови на
работа во индустријата со цел да се овозможи поголема ефикасност во работата, поголема
заштита на телесното и менталното здравје на работниците и поголема прилагоденост на
работникот во работниот процес. Во врска со тоа ги проучува факторите од кои зависи
успехот во работата, како што се способностите, професионалниот тренинг и
мотивацијата. Се занимава и со професионалната ориентација и селекција, појавата на
монотонија во работата, професионалните заболувања, несреќи при работата,
меѓучовечките односи и сл.
Психометрија - се занимава со мерење на психичките процеси и особини.
Тестирањето е најразвиениот дел на психометријата, а особено тестирањето на општите и
посебните и интелектуалните способности.
33
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Клиничка психологија - се одвојува од психологијата во поново време. Нејзина

основна задача е дијагностицирање на одделните пореметувања кои настануваат во
психичкиот живот на луѓето, причините кои довеле до нив како и методите и средествата
со помош на кои може да се влијае за зајакнувањето на менталната структура на личноста.
Менталната хигиена - претставува примена на психолошките сознанија на
активност насочена кон чување и унапредување на менталното здравје на поединецот. Се
занимава и со откривање и примена на мерки и техники неопходни за да се избегнат
разните психички пореметувања, како и да им помогне на луѓето во разни тешкотии за
успешно функционирање во животната средина и меѓусебно. Ги проучува ментално-
хигиенските проблеми на поединецот во различни развојни и животни периоди како и
проблемите кај лицата со одредени физички недостатоци или психички пореметувања.
Последните години поради се поголемото значење, забрзано се развиваат
психологијата на спортот, психологија на пропагандата, психологијата на
комуникација, маркетинг психологија, психологија на менаџментот, воената
психологија и др.
Клиничка психологија - таа ги применува психолошките сознанија во лечењето на
душевно болните.
Размислете: Кои се начините, примерите и областите во кои може да се

забележи злоупотребата на психологијата (образование, медицина, судство..) ?
Теориски пристапи во психологијата
Паралелно со развојот и примената на научната методологија во процесот на

собирање и интерпретација на разни психолошки фенменти се појавуват голем број на
теориски модели и пристапи кои се користат за објаснување на психолошката
феноменологија. Основната задача на тие модели била да се дадат автентични научни
толкувања за голем број на појави и процеси кои се дел и резултат од психолошките
истражувања. Во долгиот историски развој на психологијата се јавуваат голем број
теоретски правци кои со тек на време се прифаќаат, корегираат или надополнуваат со
нови научни сознанија. Авторите (Биро, М., и Недимовиќ, Т., 20014) година во нивното
дело Психологија ги операционализараат најпознатите модели кои сметаа дека денес се
прифатени од најголем број на психолози во светот и служат како основа за објаснување
на голем број психолошки феномени. Меѓу најпознатите од нив се:
Психодинамички модел: Овој модел води потекло од Фројдовата психоаналитичка
школа од која се развивват подоцна разни неоаналитички теории. Основниот постулат на
психодинамичкиот модел според нив е дека човечкото однесување и неговиот развој е
условено од менханизмите кои по својата суштина се интра психички и најчесто
несвесни. Секое однесување според овој модел има потекло од најраното детство, со тоа
настаните од минатото имаат апсолутен приоритет над сегашноста. Основана забелешка
на овој модел модел во објаснувањето на човековото однесувањее е неговата
едностраност односно неоправдано ставање на акцент само на интрапсихичките процеси.
34
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Бихевиористички модел: Во објаснувањето на овој модел авторите најчесто тргнуваат

од тезата дека однесувањето на човекот е резултат на социјалното учење кое е
нераскинливо од социјалниот контекст во кое се развива и функционира индивидуата.
Индивидуалните разлики според нив треба да се сфатат како последица на интеракција на
персоналните и други особини и срединските фактори. Во објаснувањето на
однесувањето се користат познати термини од теоријата на учењето: награда, казна,
поткрепување, генерализација, дискриминација и други. Основна забелешка на овој модел
е што бихевиористите се занимаваат повеќе со однесувањето на поединецот, а не со
самиот поединец.
Феноменолошки модел: Овој модел настанал на традициите на хуманистичко-
егзистенционалистичка филозофија. Единствена причина во однесувањето според нив е
перцепцијата на реалноста. Секоја индивидуа има свое единствено гледање на реалноста
кое се одразува во неговото однесување. Овој модел го отфрла апслоутниот
детерминизам, било да е резултат на интрапсихичка основа или на основа на
интеракцијата со средината туку го акцентира автентичкиот поглед на реалноста.
Најпознат претставник на овој модел е Роџерс од кого приизлегува широко прифатената
клиенто-центрична теорија.
Когнитивнен модел: Ово модел истражува повеќе како ние забележуваме, сфаќаме и го
претставуваме светот околу нас, како учиме, формираме заклучоци, донесуваме одлуки и
ги користиме нашите ментални функции и процеси. Со други зброви овој модел настојува
однесувањето на индивидуата да го доведе во врска со спознавање на менталните процеси
со цел да се сфати и објасни човечката природа.
Биолошки модел:Основен акцент на овој модел во објаснувањето на човековото
однесување е неговата биолошка (органска) основа. Според овој модел психичките
нарушувања се резултат на постоење на интраоргазмички нарушувања односно
оштетување на нервиот систем кое има патолошко-анатомски, неурофизиолошки,
биохемиски и други психопатолошки основи. За овој модел посебно е важна еволутивната
персектива на организамот во неговиот целокупен психо-физички развој. Наведените
модели и покрај тоа што имаат свој теориски дискурс, и се разликуваат меѓу себе сепак во
областа на психологијата имаат исклучително значаен придонес за целосното разбирање
на човековото однесување. Всушност нивните различни теоретски погледи даваат
можност за интердисциплинарно сфаќање и разбирање на однесувањето на организмот.
Психолошки школи и правци
Во анализата на појавата, развојот и влијанието на одредени психолошки школи и

правци врз општиот развој на психолошката наука (Хрњица, С. 2000:53) наведува дека во
историјата на психологијата забележани се бројни обиди, знаењето за менталниот живот
на човекот се воведе во целосен систем. Некои од нив сепроверувани низ времето, некои
значајно се изменети, а најголем број се заборавени. Во генерална смисла таквите обиди
можеме да ги подели на оние кои на извесен начин пробале да ја објаснат личноста како
целосен систем (како што е психологијата) и на оние кои пробуваат да ги објаснат
принципите на развој и функционирањето на мeнталните механизми ( како што е гештал
35
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
терапијата). Повеќето историчари на психологијата се согласуваат дека психоанализата

била најблиска во целосното објаснување на сите битни аспекти на менталното
функционирање, но и во овој систем наоѓаме нејаснотии и неубедливи објаснувања како
и одредени забелешки од различни автори.
Многу автори вложуваа значаен напор за да ни помогнат да ја сфатиме суштината
на менталниот живот, и покрај тврдењата на истражувачите и теоретичарите дека
состојбата во сегашнaта психологија е обесхарабрувачка. Иако психолошката продукција
(мерена со бројни истражувања и теоретски трудови ) исклучително е голема скоро и нема
обиди да се прават нови синтези за прибирање на материјал. Постои тенденција на
одалеченост која е резултат на херметичко затворање на поедини области од
психологијата како во теоретскиот така и појмовните погледи. Може да се каже дека
поедини системи од психологијата се развиваат како самостојни системи.
Марфи изјавува дека не постои никаква опасност во овој век дека може да се
опише комплетно човековата личност. Во објаснувањето на поимите за психолошките
школи и правци, авторите беа присилени да ги бараат во другите науки. Развивањето на
општествените фактори кои влијаат на личноста ги присилувало психолозите да ги
користат сознанијата од социологијата, а разбирањето на органската основа на
психичкиот живот ги упатувале на сознанијата од генетиката, неурологија, физиологија.
Користењето на знаењето од другите науки е значајно за разбирањето на менталниот
живот, но често имало и негативни последици. Некои истражувачи биле под импресија
во социологијата, претерувајќи во дејствувањето на општествените фактори на
менталниот развој, додека другите се движеа во спротивна крајност, ообидувајќи се да ја
објаснат неврофизиологијата и генетиката, запаѓајќи на тој начин во замката на
редукционализам.
Познато е дека во развојот на психологијата се формирале различни психолошки
правци кои на различен начин ги објаснувале психичките појави во целина. Тоа било
резултат на постоење на различни теориски поставки за постоење и настанување на голем
број на психички појави и процеси. Најпознати од нив се:
Структурализам. Во истражувањето на структурата на психичките појави според овој
правец наједноставните делови се поврзуваат по законите на асоцијација, оформувајќи ги
сите психички појави. Овој најстар психолошки правец настојува да даде одговор на
прашањето каква е структурата на психичките процеси? Структуралистите поаѓаат од
сваќањето дека крајните делови, елементите од кои се составени сите психички појави
се: осетите, претставите и едноставните чувства. Според законите на асоцијација
наједноставните делови на кои можат да се сведат сите видови психички процеси се
поврзуваат во повисоки комплекси и структури. Во таа смисла може да се каже според
нив претставите се збир на меѓусебно поврзани осети, а мислењатасе поврзани престави
со асоцијации. Најпознати претставници на овој правец се Тичинер и Вунт.
Гешталтизам: Основна поставка на овој правец е дека психичките процеси
непосредно се јавуват како структурни целини кои со анализа до крај не можат да се
сведат на нивните составни делови. Зачетник се смета Велтхајмер заедно со Кофка и
Келер. Преставниците на оваа психолошка школа сметаат дека дразбите од надворешниот
свет ние ги доживуваме и забележуваме како поврзани и организирани целини и дека
секогаш треба да се тргне од целината кон деловите.
36
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Бихевиоризам:Овој правец ја негира научната вредност на структурализмот и на

интроспективната метода. При тоа се застапува мислење дека основна задача на
психологијата треба да биде проучување на објективното однесување со помош на
опсервација и експеримент. Тоа го нагласуваат преставниците на овој правец бидејќи
сметаат дека со набљудување на надворешното однесување на поединецот можеме да
заклучиме многу за голем број појави и состојби кои се случуваат во личноста.
Основоположник на бихевиоризмот се смета Вотсон 1913, а значајни преставници се:
Торндајк, Хол и Веис. Радикалниот бихевиоризам го сведува човековото однесување на
С-Р концепција, тоа значи дека тоа е однос помеѓу дразбата –стимулусот С и одговорот-
реакција Р без при тоа да се има во предвид влијанието на стимулусот С врз организмот
на човекот (Прангоска, Л.1999:20).
Функционализам: Зачетник е Џон Дјуи 1896 и Џејмс Ејнџел 1906.Оваа
психолошка школа, психолошките појави ги проучува како процеси и активности со цел
да одговори на три прашања: што, (прават луѓето) како (луѓето го прават тоа што го
прават) и зошто (го прават тоа што го прават). Суштината на овој правец е во тоа што
психичките појави и особини ги сфаќаат како активни и делотворни случувања, а не како
статички структури и содржини на свеста.
Психоанализа: Увидувајќи дека несвесните, нерационалните и нагонските
моменти имаат голема улога во однесувањето на човекот, Фројд го заснова
психоаналитичкиот правец кој според повеќе критичари најголема забелешка ја има во
пренагласената улога на сексуалната компонента. И покрај тоа што денес психоанализата
ја губи трката со т.н. биолошка психијатрија сепак таа и денес има голем број на
следбеници. Фројд и неговите следбеници сметаат дека динамичката основа на
однесувањето се наоѓа во ИД-от што го претставува несвесното и нагонското
задоволување и ЕГО-то кое се брани од различни свесни или несвесни механизми кои ги
продуцира ИД-от. Кон овој дијаден однос СУПЕР-егото претставува социјална, односно
надворешна контола на тоа дали е оправдано, мора или треба да се случи тоа што е
поттикнато и провоцирано. Овој концепт секако дека е под притисок на различни
критички забелешки заради неговата целосна оправданост.
Индивидуална психологија: Создавач на оваа школа е Адлер која за главен мотив
на човековото однесување го има нагонот за моќ, истакнување и господарење. Тој тврди
дека значењето и улогата на целите и потребите за афирмација го одредуваат
однесувањето на личноста. Како социјална теорија имала голема афирмација во научните
кругови, но оставила неодредени и неразграничени поими како што се: тенденција за
супериорност, социјален интерес, стил на живеење, творечкото -јас и др.
Аналитичката психологија: Основен застапник бил Јунг кој го проширува
Фројдовиот поим либидо на сите облици на животински активности. Тој се обидел да ја
објасни личноста класифицирајќи ги луѓето на: екстровертни и интровертни. Првиот тип
свртен кон себе и сопствените доживувања, а вториот отворен кон светот и околината.
Забелешката и е што премногу едноставно ја сфаќа суштината на исклучително сложената
структура личноста.
37
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
38
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПРАШАЊА ЗА РАЗМИСЛУВАЊЕ И ПРОВЕРУВАЊЕ НА ЗНАЕЊАТА
 Што претставува предмет на психологијата?

 Во што ја забележувате разликата во однос на предметот на проучување?
 Наведете ги сфаќањата за предметот на психологијата?
 Според кое сфаќање психологијата претставува ислучиво наука за
однесувањето?
 Кој основен метод го користи ова сфаќање?
 Која група на сфаќања ги синтетизира предходните две сфаќања?
 Размислете за дијадната врска на психологијата со општествените и
природните науки?
 Како Никола Рот ја дефинира психологијата и го определува неговиот предмет
на проучување?
 Од што се состои психичкиот живот на човекот?
 Кои процеси го чинат неговиот психички живот?
 Како се дефинираат психичите особини?
 Наведете неколку од нив?
 Што настанува при нарушување на хармонија помеѓу психичките процеси?
 Како се нарекуваат психичките процеси кои се однесуваат на начинот на
реагирање на поединецот?
 Кои се основните цели на психологијата?
 Која од целите поврзана со бихевиористичката ориентација?
 Кој вид на однесување на човекот може да се предвиди попрецизно?
 Зошто не е можно потполно точно и со сигурност да се предвиди
однесувањето на човекот?
 Што значи одговор на прашањата ШТО? КАКО? ЗОШТО? Во однос на
целите на психологијата?
 Кои се теоретски задачи на психологијата?
 Наведете два примери на злоупотреба на практичните цели ?
 Размислете повеќе за употребата и злоупотребата на психологијата денес?
 Наведете неколку теоретски и применети психихолошки дисциплини?
 Во што е нивната основна разлика?
 Објаснете што проучува општата, педагошката и развојната психологија?
 Обидете се да наброите што поголем број на психолошки дисциплини?
39
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
МЕТОДИ И ТЕХНИКИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА

 Да ги дефинирате и користите основните поими методи и техники
 Да ги објасните фазите на психолошките истражувања
 Да се запознаете со методот на интроспекција и позитивните и негативните
страни
 Да објасните кога (не) може да се користи инстроспекцијата како метода
 Да опишете некои лични чувства кои имаат длабоки интроспективни
димензии
 Да го дефинирате поимот експеримент
 Да организирате истражување во кое ќе примените различни видови на
експерименти
 Да објасните суштината на екс пост експериментот
 Да ги воочите предностите и негативностите на техниките на психолошките
истражувања
 Да го користите прашалникот во процесот на собирање на истражувачки
податоци
 Да ги објасните фазите на примена на анкетата
 Да препознаете примена на анкета која не ги задоволува основните научни
карактеристики
 Да воочите разлики помеѓу интервјуто, анкетата и прашалникот
 Да ги објасните предностите и негативностите на интервјуто, анкетата и
прашалникот
 Да ги применувате анкетата и интервјуто во испитување на голем број
психолошки проблеми
 Да ја примените социометриската постапки
 Да ги зададете инструкциите за нејзина реализација
 Да вршите обработка на социометриски истражувања
 Да ги објасните основните социометриски индекси
 Да го утврдите статусот на учениците во одделението
 Да ја сфатите суштината на користење и примена на скалите на процена
 Да ја примените Роршаховата проективна техника за испитување на
особините на личноста
 Да ги разликувате различните видови на проективни техники
 Да го дефинирате поимот тест и да конструирате тестови на знаење
 Да ги препознаете метриските карактеристики на тестовите на знаења
 Да забележите разлики во квалитетот на изготвените тестови на знаења
 Да воочите предности и недостатоци на тестовите
 Да примените едноставни и посложени статистички постапки
 Да ги примените мерките на статистичка дескрипција и статистичко
заклучување
 Да ја објасните потребата за примена на различни статистички постапки
40
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
МЕТОДИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА
Со развојот на психологијата како наука паралелно се разивала и психолошката

методологија. Вообичаено е да секоја наука има свои методи за истражување на појавите
кои се нејзин составен дел. Зборот метод во различни психолошки дисциплини се
употребува во повеќе значења. Но, заедничко е тоа што тој скоро кај сите се сфаќа како
приод во решавањето на некој проблем или во проучување на некоја појава или состојба.
Други автори овој поим го определуваат како целокупната постапка на организирање на
истражување на психолошките процеси и појави односно општ начин на организирање на
на истражувањето на некој проблем ( Рот, 1983: 11). Организирањето на испитувањето на
психолошките феномени опфаќа повеќе фази: формулација на проблемот, изработка на
план на истражување, изнаоѓање и проверка на постапки кои ќе се користат во процесот
на собирање на и нивната обработка, обработка на добиените резултати, анализа и
толкување. Се разликуваат два општи начини на организирање на истражувањата или две
основни методи:
1. Метод на систематско неекспериментално истражување и
2. Метод на експериментално истражување.
Систематско неекспериментално истражување (карактеристики и видови)
Друга основна психолошка метода е систематско неекспериментално испитување.

Оваа набљудување се разликува од секојдневното набљудување, кое ние сите редовно го
вршиме. Ситематското неексперименталното испитување мора да се заснова на
набљудување кое се вврши со цел (одреден е предметот и целта). Со план (однапред
утврден начин на посматрање) систематски (се регистрира сè што е од важност за
испитуваната појава) и кое е контролирано (се води сметка за условите во кои овие појави
се набљудуваат). Ова испитување почнало да се користи пред експериментот но, и денес
многу се применува во психолошките истражувања, најмногу при испитување на
детското однесување, при испитување на личноста и при истражување на социјално –
психолошките проблеми. Можеме да разликуваме повеќе видови на систематско
неекспериментално испитување. Ако се набљудуваат и се забележуваат објективните
манифестации на испитуваните психички појави (на пример физиолошките промени при
емоциите), зборуваме за објективно систематско неекспериментално испитување.
Можеме да разликуваме повеќе видови на набљудување според тоа кои постапки се
користат, како на пример: прашалник или интервју, или пак не се користат посебни
постапки за собирање на податоци туку се регистрира сè што испитувачот мисли дека е
важно за проблемот кој го истражува.
Прва форма на набљудување се вика неструктурирано набљудување. Вакво
набљудување имаме кога на пример се испитува однесувањето на децата при игра така
што истражувачот посматра што децата работат, како се однесуваат едно спрема друго и
ги бележи сите работи кои мисли дека за одредено истражување се од важни. Спрема
овие видови на истражување разликуваме ситематско неекспериментално исражување кое
се заснова на структурално набљудување и она на кое се заснова на неструктурирано
наблудување. Ова истражуваање може да се врши со испитување на голем и на мал број
41
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
испитаници. Но, почесто се врши на поголем број испитаници избрани според посебни
постапки за избор. Често на овој начин се постапува во истражување на социјално –
психолошките проблеми. Така се постапува, на пример при испитувањето на јавното
мислење. Ваквото испитување на поголем број, спрема посебна постапка на избраните
испитаници се вика истражување на основа на причините.
Метод на систематско неекспериметално испитување (видови)
Дистинкцијата на збирот на методи од типот на објективни систематски

неекспериметални и систематски неекспериментални методи е направена врз основа на
појавите кои се испитуваат и начинот на регистрација на податоците и давање на
информациите. Ако се набљудуваат и бележат објективните манифестации на
испитуваните психички појави заборуваме за објективни систематски
неекспериметални истражувања. Ако се набљудуваат сопствените доживувања и тие се
претставуваат, зборуваме за интроспективно набљудување односно за систематско
неекспериментално набљудување.
Метод на систематско набљудување
Човекот во секојдневниот живот набљудува голем број појави односно врз

неговите сензорни органи се појавуваат различно сетилни објекти кои се појавуваат во
различи перцептивни облици. Нив ги восприема по некој случаен ред, без некоја
предходна подготовка за нивна опсервација. Тоа набљудување го нарекуваме “обично,
лаичко и ненаучно набљудување” набљудување. Но, за да тоа набљудување ни послужи
во научни цели или пак да тоа биде основа за спроведување на некое научно истражување
неопходно е да се задоволат повеќе предуслови. Значи, методот на систематското
набљудување претставува намерно и однапред планирано и набљудување на некој објект
или појава или нивното однесување. Со други зборови за да биде систематско со него
треба да се регистрира сè што може да е значајно за испитуваниот проблем, да се
направи план на набљудување, тоа да биде објективно односно независно од некои
карактеристики на набљудувачот, да се определи предметот на она што се истражува, за
кои цели ќе се користат податоците од набљудувањето, која ќе биде нивната крајна
намена или за што тие ќе се употребуваат, тоа да може да се контролира односно да се
контролираат условите во кои се јавува или би можела да се јави појавата која е цел на
испитувањата. Овој метод може да се примени во набљудување на голем број појави во
доменот на природните науки (астрономија, метеорологија, географија и други). Но,
исто така овој метод е препорачлив и за наблудување на некои појави во општетсвените
науки. Карактеристично за овоj метод е тоа што нема намерна промена на условите во кои
се набљудува појавата, таа се набљудува во неговите природни услови, а од друга страна
овој метод се доближува до експериментот според начелата на негова реализација. Со овој
метод најчесто се набљудува однесувањето на луѓето во одредени ситуации, или
однесувањето на поединецот во различни (не) предвидливи ситуации. Овој метод е
посебно корисен во школските ситуации во набљудувањето на некои карактеристични
облици на однесување на ученикот или наставникот, а кои со други методи многу тешко
може да се соберат информации за нивното однесување.
42
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Метода на интроспекција или самонабљудување
Методот на интроспекција или самонабљудување го прави набљудување на

сопствените доживувања. Некои психолози сметат дека оваа е главна метода на
педагошката психологија воопшто. Вилјем Џејмс пишува: „Интроспективно набљудување
е тоа на што мораме прво и во најголема мера и секогаш да се потпреме“. Со
интроспекцијата се добиваат податоци за доживувањата на поединците. Во таа смисла,
оваа метода е единствена и незаменлива. Со интроспекцијата можат да се откријат некои
лични особини на ученикот. Особено се важни податоците добиени од учениците на кои
начин ги решаваат школските задачи и како се чувствуваат во текот на часовите.
Посебно е важна оваа метода при истражувањето на тешкотиите кај ученикот при
совладувањето на некој предмет, затоа што така можат да се откријат грешките на
ученикот во решавањето на задачата. Оваа метода се користи и во самостојно
исполнување на многубројни анкети и мерење на ставови, а се употребува и
преиспитување на интереси, желби, и потребите на ученикот. Интроспекцијата може да
се изврши во експериментални, а и во природни услови.
Експерименталното набљудување има поголеми предности над природното
набљудување кое се остварува во секојдневните услови. Експерименталната
интроспекција носи заштеда во време, овозможува подобра контрола на условите
дозволува повторување на интроспекцијата, и што е најважно, го одвојува испитувачот
од испитаникот.
Интроспекцијата може да се подели на:
Ретроспекција и истовремено самонабљудување. Кај ретроспекцијата се случува
субјектот да даде изјава после доживеаниот случај кој претходно го гледал, додека кај
истовременото самонабљудување времето на доживување и гледање се вклопуваат.
Интроспекцијата зависи од тоа што се набљудува, дали се тоа нашите чувства, процесот
на мислење или емоциите. Оваа метода има свои предности и недостатоци. Предноста е
во тоа што со овој метод можат да се испитуваат суптилни појави и некои особини на
личноста, кои се тешки да се испитуваат со други методи.
Децата и возрасните тешко успеваат да се искрено самонабљудуваат. Затоа колку е
можно, тие се стремат да создаваат други прецизни облици на набљудување. Како
забелешка на оваа метода се става што таа е недоволно научна заснована, се нема доволна
доверба во податоците кои се добиваат, се јавуваат тешкотии во комуницирањето,
опишувањата можат да бидат неадекватни и непотполни, резултатите можат да бидат
несигурни и противречни, се навлегува во приватноста на поединецот.
Експериментално истражување (дефинирање, карактеристики, видови)
Метод на експеримент
Експерименталното истражување во психологијата почна во средината на 19 век со

испитувањето на реакционото време (времето кое поминува од појавата на дразбата до
реагирањето на неа, на пример од јавување на црвено светло до притискање на копчето
кога испитаникот ќе го види светлото), прагот на дразбата (најмалиот интензитет на
43
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
дразбата која може да предизвика осет) и други примери. Наскоро се пристапило во

испитувањето на сложени психички појави: учење, мислење и мотивација. Често пати
како карактеристика на експерименталното истражување се наведуваат: намерното
предизвикување на појавата која се сака да се испита и контролата на условите во кои се
испитува појавата. Но, пред тоа да оговориме на прашањето што претставува
експериментот? Експериментот претставува истражувачка постапка со која се
предизвикуваат систематски промени во определена појава за да се набљудува нејзиното
влијание врз појавата што се проучува, во услови кога сите други појави се држат под
контрола. Всушност и почетоците на научната психологија тесно се поврзани со
примената на овој метод. Вунт во својата лабороторија изведувал голем број
експерименти, а психолозите кои кај него се обучувале потоа низ светот ја
распространиле употребата на овој метод. Експериментот претставува најсигурен научен
метод. Со него главно користат природните науки (физика, хемија), а во психологијата се
препорачува секогаш кога постојат можности за негова употреба. Со методот на
експеримент се врши намерно предизвикување на појавата што се испитува. Во однос на
другите методи експериментот има големи предности: строга контрола на условите,
прецизно мерење, можност за повторување, можност за проверување од страна на
другите испитувачи, заштеда во време итн. Негови недостатоци се: постоењето појави
што неможат експериментално да се испитуваат. Учесниците во експериментот
(субјектите) секогаш знаат дека се набљудувани, па останува можноста неприродно да се
однесуваат. Често како карактеристики на експерименталното истражување се наведуваат:
1. Намерно предизвикување на појавите што се испитуваат 2. Повторување на појави и
контрола на условите во кои испитуваната појава се јавува.
Меѓутоа често и кај систематското неексперименталното истажување ги имаме

сите овие карактеристики или некои од нив. Затоа тие не се суштински карактеристики на
експерименталното исражување. Суштинската одлика на експерименталниот метод е
систематското и намерното менување на условите во кои некоја појава се јавува.
Условите кои намерно се менуваат во експерименталниот метод се викаат
експериментални или независни промени, а појавата која под дејство на менување на
условите истата се менува се вика зависна промена. Благодарејќи на овие карактеристики,
експерименталното истражување може најлесно да ги утврди законитостите на јавувањето
на некои појави. Затоа внесувањето на експериментот во психолошкото истражување
почна нагло да се развива. Целта на психолошкиот експеримент е да се провери дали
некој определен фактор влијае врз конкретната појава што се испитува. Бидејќи и
факторот и појавата се менуваат тие се нарекуваат варијабли (променливи) при таа појава
што се испитува претставува зависна варијабла, а факторот што во експериментот
намерно се воведува именува претставува независна варијабла. За варијабла во
психолошкиот експеримент се смета секоја карактеристика на било која психолошка
појава кај која се согледуваат квантитативните и квалитативните разлики кои се јавуваат
во неа. Во психолошките експериментални истражувања се воведува и трет вид
варијабли, тоа се интервенирачки варијабли. За прв пат овој израз го воведува Толман,
представник на необихејвиоризмот. Интервенирачките варијабли најчесто претставуваат
организмот или објектот (О) поточно тоа се варијабли кои се потполно операционално
44
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
дефинирани врз основа на С и Р варијаблите. Експериментот може да биде факторијален и

функционален. При факторијалниот тип определениот фактор (независна варијабла) во
еден случај е присутен, а во друг не е и се испитува дали тој влијае врз појавата (зависна
варијабла). На пример, се испитува дали слушањето музика за време на работа влијае врз
продуктивноста на трудот (во еден случај има, а во друг нема музика). При
функционалниот тип експериментот независна варијабла е постојано присутна, а се
менува нејзиниот интензитет или квалитет за да се види колкаво и какво е тоа влијание
(на пример, се менува видот на музиката).
Експериментот од факторијален тип најчесто се изведува со исти испитаници во

еден случај - експериментална ситуација (зависната варијабла се мери во присуство), а во
друг случај – контролна ситуација (во отсуство на независната вариајабла). Кога не е
можно експерименталната и контролната ситуација да се спроведат со исти испитаници,
се споредува нова група испитаници (конролна група). Експерименталното испитување е
најсигурна метода на испитување, бидејќи со негова помош можеме најсигурно да ги
откриеме причините за јавување на некои појави. Тоа е најпогоден научен начин за
откривање на каузалните врски на појавите. Затоа и психолозите настојуваат кога е тоа
можно, проблемите да ги испитуваат со експеримент. Меѓутоа, секогаш не можно да се
примени експериментот, ние неможеме, на пример, да испитуваме кај луѓетo по
eкспериментелен пат, како оштетувањето на определен дел од мозочната кора делува на
понашањето, бидејќи неможеме намерно да го проверуваме организмот на човекот. Или
неможеме експериментално да испитуваме кои психички особини кај брачните другари
најповеќе придонесуваат, за среќен брак бидејќи неможеме поради тоа да ги задржуваме
во брак. Често можеме да се одречиме од експерименталното однесување заради тоа што
испитаниците кога знаат дека со нив се врши експеримент тие поинаку реагираат отколку
кога се наоѓаат во природна ситуација. Во случај кога не можеме да го примениме
експерименталното испитуваање, користиме систематско неекспериментално
испитување.
Основни форми на психолошкиот експеримент
Во психологијата можат да се разликуваат објетивен и интроспективни

експеримент. Објективен експеримент имаме кога зависната променлива варијабла ги
следи објективните манфестации на психичката појава: физиолошките промени во
организмот, движења,брзина на реакции и други објективни манифестации. За
интроспекциски експеримент зборуваме кога се регистрираат доживувањата на
испитаникот , врз основа на неговите искази што доживува (Рот, Н., 2004:21). Ако
испитувањето го вршиме така да сите испитаници ги испитуваме под одредени околности
и услови кои можеме да ги менуваме и контролираме тогаш зборуваме за
експериментално истражување. Во психологијата се применуваат повеќе различни форми
на експеримент, а критериуми врз основа на кои се делат основните форми на
експерименталните постапки се состојат во бројот и распоредот на групите во кои
делуваат поедини експериментални фактори. Врз основа на тоа се разликуваат следните
форми: Експеримент со независни групи, Експеримент со изедначени групи,
Експеримент со една група и Факторијални експерименти.
45
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Експеримент со независни групи – ја обезбедува еквивалентноста на групите

применувајќи го случајното назначување на испитаниците како метод за формирање на
групите. Случајното назначување се задоволува со помош на постапките кои
обезбедуваат рандомизација. Експеримент со изедначени групи – во оваа форма на
експеримент учествуваат најмалку две групи испитаници, по една за секое вклучено ниво
на варирање на независна варијабла. Групите се формираат со методот на изедначување.
Експеримент со една група – овој вид е специфичен по тоа што секој од испитаниците
што учествуваат во истражувањето се изложуваат на сите третмани. Факторијални
експерименти – можат да бидат: Двофакторијални и Мултифакторијални
Факторијалните експерименти овозможуваат добивање два вида информации: главни
ефекти и интеракциски ефекти. Главниот ефект на факторот го одразува дејството на
дадена незавизна варијабла и го игнорира дејството на другите независни варијабли во
експериментот.
Екс-пост-факто постапка
Екс-пост-факто постапката спаѓа во квази експериментите бидејќи резултатите

кои се добиваат се хипотетички затоа што претставуваат само индикатор за можна
каузална поврзаност. Оваа постапка вклучува две фази: формирање најмалку две групи
испитаници и прибирање на мерките на зависна варијабла за дадени групи испитаници.
Овој експеримент овозможува стекнување заклучок дали постои поврзаност помеѓу две
или повеќе варијабли, но недава податоци дали таа поврзаност е причинско – последичен
карактер. Ваквиот вид истражувања имаат недостатоци, но неопходноста од нивна
примена во психологијата придонесува често да се користат. Екс-пост-факто вклучува
атрибутивни варијабли. Тоа ја зголемува одговорноста на испитувачот, бидејќи треба да
даде стручна и објективна интерпретација на заклучоците. Со овој експеримент се
одредува ефикасноста и влијанието на одреден фактор после престанокот на неговото
делување. Со тоа се намалува прецизноста зашто многу потешко се контролира наназад
условите во кои далувал експерименталниот фактор.
Пример за класичен психолошки експеримент е експериментот на Вотсон

(Watson, 1913) со малиот Алберт кој се играл со разни предмети меѓу кои и бело глувче
при што не покажувал никакви знаци. Кога се играл со малото глувче е прозиведен силен
звук кои бил произведен од експериментаторите. После повторување на ситуацијата,
малиот Алберт почнал да се плаши од белото глувче, но подоцна тој стравот го
проширил и на Дедо Мраз со белата брада, дури стравот го генерализирал и на белиот
мантил од лекарот. Резултатите подоцна се основа и за објаснување на фобијата.
ТЕХНИКИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА
Во процесот на прибирање на податоци и друг истражувачки материјал се користат

голем број на техники на психолошко истражување. Под техники на психолошко
истражување се подразбира посебни видови на постапки кои се користат во поедини
фази од истражувањето со цел да се приберати обработаат податоци. Постојат
46
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
голем број на техники во психолошките истражувања. Тоа се прашалник, интервју, скали

на процена, анкетирање, социометриска техника, проективни техники и тестови.
Прашалник
Прашалникот претставува постапка на писмено поставување на прашања кој е

изработен според одредени принципи на кои испитаникот треба да одговори. Оваа
постапка се користи во следните случаи: кога групата е привремено заедно и не постои
доволно време за поединечно испитување, кога групата е на испитаници е голема и не
постои можност за примена на интервју. При составување на прашалникот покрај другите
треба да се води сметка за задоволување на следните барања: да се одреди целта, за кого е
наменет прашалникот, познавање на психологијата на испитаниците, начин на нивно
реагирање, техничкиот и содржински изглед. Во однос на прашањата треба да се води
сметка за следното: за видот на прашањата, да не бидат премногу долги и опширни,
разбирливи за возраста или популацијата, да не се сугестивни, да не се даваат прашања
на кои однапред се знае одговорот, дали можат тие да се обработат, да не се поставуваат
прашања кои непосредно и директно навлегуваат во интимната сфера на испитувачот, да
се поставуваат прашања на кои ќе можат да одговорат најголемиот број на испитаници и
други критериуми.
Посебно е важно доколку е можно да се изврши прелиминарно испитување од кое
може да се добие претстава за следното: кои прашања се добри, кои треба да се отфрлат,
кои прашања нудат стереотипни одговори, кои прашања или зборови се неразбирливи,
каков е преминот од лесни кон тешки прашања, на кои прашања треба да се постават
алтернативни одговори, каква е логичката и содржинската стратегија на поставените
прашања, дали е доволен бројот на поставените прашања за целосно истражување на
проблемот, кои прашања непотребно се повторуваат, колку се среќаваат стручни
термини на кои испитаниците не можат да одговорат, дали во некоја мерка се навредливи
и достоинствени за категоријата за која се наменети и друго. Со оглед на бројот и видот на
барањата кои треба да се задоволат при изготвување и примена на прашалникот се
препорачува негово користење само кога не може да се примени некој друг по сигурен
психолошки метод.
Интервју Што претставува?
Pланско предизвикување
вербална комуникација PROFESIONALEN I SO CEL
NASOÊN RAZGOVOR NA
со цел да се добие мислење DVE LICA KOI UMAAT
KOMPLEMENTARNI ULOGI.”
и стекне сознание за NAJDOBRA E PODELBATA NA

проучување или разрешување DOBRI I LO[I INTERVJA
J.Berger, 1979.
на некој психолошки проблем.
47
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Интервјуто претставува една од најуниверзалните техники во секое психолошко

проучување. Тоа се дефинира како професионално со цел насочен разговор и уште се
нарекува види и поразговарај или излегување на лице место. Или уште интервјуто може
да се нарече планско предизвикување вербална комуникација со цел да се добие мислење
и стекне сознание за проучување или разрешување на некој психолошки проблем. Таа е
една од најеластичните техники при што се добива општа импресија за некоја, личност,
појава, ситуација, состојба и.т.н. Со оглед“ на целта интервјуто може да биде:
 информативно,
 експлоративно,
 дијагностичко и
 терапевтско.
Во однос на стратегијата дали е таа однапред одредена интервјуто може да биде
стандардизирано и нестандардизирано. Стандардизирано е она интервју во кое е
однапред определена содржината, начинот и текот на неговото изведување и реализација
кое е слично со анкетата. Додека другиот вид е слободно и повеќе наликува на обичен
разговор.
Во формална смисла при интервјуирањето треба да бидат задоволени следните
услови: плански и намерно да се организира средба, да постои контакт помеѓу две лица,
едната страна да биде носител на текот на интервуто односно она која поставува, на
другата страна лице кое е под контрола и одговара на поставените прашања и други.
Во текот на реализацијата на интервјуто оној кој го спроведува треба да се
придржува односно да ги почитува следните правила: преставување на интервјуерот, да
се објасни важноста на интервјуто, добро познавање на проблематиката, да биде
загарантирана анонимноста и дискрецијата, држење до темата, без дискусии со и
наметнување на сопствени ставови на инервјуираниот ненаметливост, отвореност,
тактичност, почитување на временското ограничување на оној кој се интервјуира, да не
се врши процена на квалитетот на прашањата, избегнување на движења или мимики кои
се индикатор некаково (не) задоволство кај или за испитаникот, без видлива
надворешност во облекување, однесување и друго.
Ќе укажеме и на некои вербално-комуникациски аспекти во текот на
интервјуирањето кои треба да се следат, а кои можат да бидат индикатори за одредена
психолошка состојба на испитаникот. Покрај содржинското значење и валидност на
одговорот треба да се следи како се искажуваат одговорите, со какви тонски модулации,
со какви паузи, каде и како тие се јавуваат, каков е стилот на изразување, движења на
устата и рацете, мимики и гестови, изразот на очите, лицето, држење на целото тело и
други спонтани и незабележителни движења кај испитаникот.
Посебна димензија при интервјуирањето претставува емоционалната која во
голема мерка ја покажува општата состојба на организмот. Паниќ (1999:14) покрај
дијалошкиот регистар и регистерот на видливото во текот на интервјуто треба да се
снима и третата лента која го регистрира емоционалниот тек на комуникацијата. Таа е
посебно важна бидејќи преку неа може да се забележи дали соговорникот глуми,
симулира или објективно ја преставуава состојбата во која се наоѓа. Секако при интервуто
е важно да се регистрираат одговорите кои ги дава испитаникот како и неговите реакции
за да се добие општа претстава за целта која е поставена пред испитувачот.
48
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Скали на проценка
Скалите на проценка или скали на судови претставуваат посебна психолошка техника

со помош на која се собираат мислења, ставови или судови на испитаникот за одредени
појави, постапки или особини. Тие се применуваат како индивидуално така и групно, a
со нив се проценува степенот на изразеност на одредена појава. Основен инструмент е
прашалникот, кој се состои од различни прашања на кои испитаниците одговараат.
Конструкцијата на скалите на проценка е сложена, а нивната примена може да се
реализира доколку се утврдат мерните карактеристики и се спроведе претходна примена
со пробна анализа на добиените резултати.
Општа поделба на скалите на проценка
Основната карактеристика на скалите на проценка се состои во тоа што од

испитаниците се бара да донесат субјективен суд за дадената појава, особина или
постапка. Според надворешната форма тие се делат на:
1. Дескриптивни скали
2. Графички скали
3. Нумерички скали
Дескриптивните скали се состојат од низа предложени тврдења. Испитаникот треба
да го означи она тврдење кое според негова лична проценка најдобро одговара на
реалноста. Од испитаникот се бара тоа да го обележи точно на одреден начин со
заокружување или вметнување на одреден знак.
Пример:
Кој од наведените фактори влијаат најмногу врз изборот на училиштето во
донесувањето одлука ?
а) личниот интерес
б) сугестиите на родителите
в) влијанието на врсниците
г) имиџот на училиштето
Графичките скали се состојат од обележана права (црта, линија) најчесто во

водорамна положба, но може и во вертикална, под или над неа се впишуваат, обично
само екстремните вредности (степени на изразеност на мислењето), а понекогаш се
впишуваат и средните вредности. Испитаникот треба да го означи местото кое според
негова лична проценка во најголем степен одговара на степенот на изразеност на одредена
појава.
Нумерички скали се оние кај кои степенувањето на дадените категории на одговори
е со помош на низа од броеви. При тоа, испитаникот треба или да ја заокружи бројката на
степенот на изразеност на одредена појава, или да стави одреден знак под таа бројка.
Пример:
49
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Успехот на ученикот е:
5 Одличен 4. Многу добар 3. Добар 2. Недоволен 1. Слаб
Посебни форми на скалите на проценка
Во психолошката пракса се применуваат повеќе посебни форми на скалите на

проценка. Тие се разликуваат по содржината на задачите, односно прашањата, што се
поставуваат пред испитаникот, но и по надворешниот изглед и формата на инструментот,
како најспецифични скали на проценка се:
Контролен лист
Оваа скала претставува варијанта на дескриптивната скала во која наместо поголем

број предложени тврдења, постојат само две тврдења: афирмативно и негативно.
Контролниот лист често се користи при систематското набљудување.
Скала “одреди кој”
Во оваа скала испитаникот треба да го наведе името на една или повеќе индивидуи,
на кои се однесуваат приложените карактеристики.
Скала на рангови
Во скалата на рангови испитаникот врши рангирање на особините, предметите или

постапките кои се проценуваат. Со други зборови, се одредува редослед од максималниот
до минималниот интензитет на изразеност на појавата. Скалата на рангови е особено
погодна за оние варијабли во кои е невозможно да се внесе внатрешна категоризација.
Скала на одредување со претходно одреден ранг
Оваа техника е комбинација на скала на рингови и скала на судови и служи за

подобар увид во појдовниот критериум од кој што поаѓа испитаникот при давањето на
своите судови. Од испитаникот се бара најпрво да “одреди кој” – односно да именува по
еден типичен претставник за секоја од предложените карактеристики, а после тоа треба
да одреди за секоја индивидуа за која што дава суд, помеѓу кои типични претставници
треба да дојде.
Скалограм – Гуманова скала:

Конструирана е со цел за усовршување на основната скала на судови и тоа во
однос на еднодимензионалноста на секоја скала која влегува во инструментот.
Q- постапка: Оваа скала најчесто се користи за проучување на личноста. На испитаникот

му се предлагаат повеќе тврдења во врска со одредени особини на личноста кои треба да
ги сортира на различни начини.
50
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Скала на производ: Со оваа скала са проценуваат одредени производи, споредувајки ги

истите со типични примери на поедини квалитетни категории.
Анкета
Под анкета подразбираме начин на собирање на податоци (по пат на писмен

прашалник) на поголем број на испитаници, со едноставна содржина и кратко траење на
собирањето. За анкетирање станува збор кога прашалникот, интервјуто или скалите на
проценка ги користиме за испитување на мислењето, ставовите или мотивите на
испитаниците во врска со некој проблем. Тоа е групно пополнување на прашалникот во
присуство на лице кое на испитаниците им дава потребни упатство за пополнување со
цел секој од нив самостојно да го пополни прашалникот, а тоа лице кое го води
разговорот се нарекува анкетар.
Примената на анкетата како постапка може да се забележи во многу случаеви и во
различно научни дисциплини, но не сите од нив тимаат секогаш научна вредност. За
анкетирање станува збор кога прашалникот, интервјуто или скалите на проценка ги
користиме за испитување на мислењето, ставовите или мотивите на испитаниците во
врска со некој проблем. Во однос на поставувањето и давањето на одговори на прашањата
анкетата може да биде усмена и писмена. Според тоа дали одговорите на прашањата се
слободни или тие се понудени алтернативи за кои испитаникот треба да се определува
анкетата може да се подели на анкета од отворен и затворен тип.
И во однос на примената на оваа постапка е неопходно предходно или во текот на
нејзиното спроведување да се задоволат одредени критериуми. Тие се однесуваат
посебно на испитаникот, реализаторот на анкетата, самата анкета односно прашањата во
неа, како и на други фактори и услови надвор од нив. Ќе наведеме некои барања кои се
однесуваат на оној кој ја реализира анкетата:
 добро да ја познава проблематиката од која произлегува анкетирањето,
 начинот на однесувањето,
 видот и стилот на комуникацијата со испитаниците,
 реакциите во текот на испитувањето,
 психофизичката подготвеност и други.
Во однос на прашањата во анкетата треба да се води сметка за следното: бројот на
прашањата, да бидат јасни и недвосмислени, едноставни, конкретни и одредени, не
треба да бидат сугестибилни и непотполни, да не се поставуваат прашања кои од
испитаникот барат посебен напор во давањето на одговорите, не треба да се поставуваат
прашања барем не во така експлицитна форма кои навлегуваат премногу во нивниот
интимен живот.
Како предности на анкетата можат да се наведат следните: испитување на голем
број на испитаници, спроведување на анкетата на поголема просторна оддалеченост,
може да се сочува анонимноста и други, додека како негативности или забелешки се тоа
што се смета дека се нема доволна контрола над одговорите не може да се примени врз
лица кои незнаат или не можат да пишуваат и.т.н.
51
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Социометриска постапка
Изразот потекнува од латинскиот збор социјус кој значи друштвено и метрос што
значи мерење. Што е социометрија? Тоа е мерење на друштвеноста аналогно на
психотерапијата (мерење во психологијата), биометријата (мерење во биологијата),
економетријата (мерење во економијата). Јакоб Морено е творец на социометриската
метода. Со оваа постапка брзо и лесно се испитуваат социјалните односи во групата,
како и структурата во групата односно се испитува положбата на поединците во групата.
Морено има неколку ралични пристапи на социометриската работа и тоа:
1. Социометрија за него првенствено претставува истражувачка техника која служи
да се проучи организацијата на групата и групите;
2. Социометријата ја сфаќа како дијагностичка процедува со помош на која треба
да се одреди положбата на поединецот и групата или положбата на пошироката заедница;
3. Психиометријата е психотерапевтска техника која му помага на поединецот или
на групата подобро да се прилагодат.
Најпосле она што Морено го вика комплетна социометриска пoстапка, опфаќа
користење на сите овие пристaпи заедно.
Социометриската техника служи за добивање на податоци со примена од било
која од овие процедури. Социометриската техника треба да овозможи објективна слика во
односите кои постојат помеѓу членовите на групата.
Упатството за социометриското испитување е следното: Јас сега ќе ви поставам
одредени прашање во врска со вашето учење, работа, слободните активности,
заедничките игри и взаемните посети. Мене ова ми е потребно бидејќи го проучувам
другарствто помеѓу децата. Вашите одговори никој нема да ги види освен мене. Се
надевам дека искрено ќе одговорите на сите прашања, бидејќи од вашите одговори
зависи дали ќе можеме да го проучиме односите меѓу учениците. Децата од другите
одделенија исто така одговорија на поставените прашања. После тоа се преминува на
социометриските прашања: Со кои ученици од одделението сакаш да учиш,
соработуваш, да се дружиш и.т.н? Напиши ги нивните имиња и презимиња и во
продолжение зошто сакаш заедно да учиш. Второто прашање гласи: Со кои учeници од
одделението помалку сакаш да учиш, соработуваш дружиш и.т.н? Наведи ги нивните
имиња и презимиња , а потоа напиши зошто (не) ги сакате.
Кај секое прашање можете да одберете онолку другари колку што сакате. Бројот на
изборот на ученици може да биде неограничен, но и да се ограничи (на пример еден,
три или пет) тоа зависи од целите на испитувањето.Ова упатство се прилагодува според
следните критериуми: возраст, интелегенција и образование на испитаниците.
Социометриското испитување на учениците и на писмени возрасни е по правило
писмено, освен кај претшколските деца, млади ученици во специјални училишта,
неписмени возрасни каде социометриското испитување е усмено. Социометриското
испитување се врши и на групи од 30 членови, односно има смисла најповеќе до
големината на една паралелка.
52
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Еден од најважните и најопходните услови за примена на социометрискиот тест е

членовите на групата да се познаваат. Потребно е да поминале одредено време заедно
(некои научници сметаат дека времето требало да биде најмалку шест месеци).
Обработка на социометриските податоци - Кај многу групи при ограничн број
на избор, податоците добиени со социометриски методи можат да се постават со помош
на социограмот. Во социограмот секој испитаник е поставен со еден симбол.
Кој со кој не сака да седи Кој со кого сака да седи
1 18 1
18 2 2
17
17
3 3
16 16
4
4
15 15
5
6 5
14 14
6
7
13 7
13
8
12 12 8
11 9 11 9
10 10
Пример 1 Пример 2
Слика 3- Графички прика на социограми
Обично децата се претставени со квадрат, а девојчината со кругови. Позитивните

избори се обележуваат со црвена боја или со непрекинати цртички, а негативните - со
сина боја или со испрекинти цртички, круговите можат да се обележат на разни начини ,
на редниот број на субјектот спрема списокот во разумни количини, успехот во
училиштето со иницијали и т.н. (прегледај ја сликата).
На основа на социограмот може да се врши анализа на различните односи на
групата, бидејќи со нивна помош добиваме разни социометриски категории. Под
социометриски категории подразбираме одредени квалитетни социјални односи односно
социјални положби на поединци во групата. Еве неколку социјални категории:
1. Осамени се оние членови на групата кои кои никој не ги бира кои никого не го
бираат.
2 .Неизбрани се оние, кои бираат други членови на групи, но кои никој не ги бира.
3. Отфрлени се оние кои бираат други членови и групи , но од другите членови се
отфрлени, односно добиваат само негативни гласови.
4. Апстиненти се оние членови на групи кои не бираат други, а сами се бирани од
други членови на групи.
5. Популарните деца (прифатени или звезди на привлекување) се оние кои добиле 4
или повеќе негативни гласови ( според некои научници ги бираат повеќе од половина во
одделението, а подруги само четворица).
6. Непопуларни (неприфатени или звезди на одбивање) се оние кои добиле четири
или повеќе негативни гласови (по некои научници ги отфрла повеќе од половината во
одделението, а по други само четворица).
7. Взаемно привлечните означуваат врска измеѓу двајца членови во групата кои
даваат позитивни гласови еден на друг (го бираат едниот другиот).
53
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Взаемно одбивање е кога двајца членови на групата се отфрлаат еден со друг

(т.е. си даваат еден на друг негативни гласови).
9. Нереципрочниот начин означува врска помеѓу двајца членови од кои едниот
дава позитивен глас, додека другиот го отфрла).
Со Социометриската матрица или Н х Н матрица, го нарекуваме статичко
прикажување на социометриските податоци, во социометриската матрица има и толку
столбови (колони) и редови, колку што има испитаници. Во столбовите се бележи од кого
испитаникот добил гласови, а во редовите – кого тој го бира. Собирањето на гласови во
столбови се добива социометриски статус на испитаниците (погледни сликата ).
А. Б. В. И. Ј. Ј. К. М. М. Н. Н. С. Т. Т. Т. Ц. Ц. Ц. + -
Г М К Е Е М Д Ј М З Д М Н П К Г И И
А.Г + + - + - + - + - - - + + + + - + 10 7
Б. + + + + - - - + - + - + - + - + + 10 7
М
В.К + + + - + + - + - + - + - + - + - 10 7
И. + + + - + - - + + + + + + - + - + 12 5
Е
Ј.Е + + + + + + + - - - + - + - + + + 12 5
Ј.М + + + - - - - + - - - - - + - - + 6 11
К.Д + + - - - - - - + + + + + + + - + 10 7
М.Ј + - - - - + + + + + - - - - - + + 8 9
М. + + + + + - + - + + + - + - - - - 10 7
М
Н.З + + + + + - - - + - + - + - + + - 10 7
Н. + - - + - + - - - - - + - - + - + 6 11
Д
С. + + + + + - - - - - - + + - + - + 9 8
М
Т.Н + - - - - + - + - + - + + + + + - 9 8
Т.П + + + + + + + - - - + - - - + + - 10 7
Т.К - - - + + + + + + + + - - + - + - 10 7
Ц.Г + + - + - - - - + + - + - + - - + 8 9
Ц. + + + - - + - - - - + - + + + + + 10 7
И
Ц. - - - - - - - - + + + - + + - + + 7 10
И
Слика 4. NхN СОЦИОМЕТРИСКА МАТРИЦА

(неограничен број на позитивни и негативни избори)
Социјалниот статус означува положба на поединците и групите, која е одредена од
ставовите на сите членови на групите према нив. Социјалниот статус покажува како
групата го прифаќа поединецот и социјалниот статус е поголем, доколку поединецот
одбил поголем дел од гласовите од членовите на групата. Со собирање на гласовите во
редови се добива социјална експанзивност на испитаниците,т.е. резултатот покажува
колку е единствениот испитаник дал позитивни, а колку негативни гласови. Социјалната
експанзивност е поголема доколку поединецот дава поголем број гласови. Со помош на
социометриската матрица. Социометриските матрици можат да се израчунаат : разни
социометрички индекси.
Социометрички индекси - Ќе наведеме само неколку социометриски групни индекси:
1. Индекс на групата експанзија (ИГЕ) значи просечен број на позитивни
гласови. Поголемиот индекс на групната експанзија укажува на подобри меѓусебни
односи во групата, односно на поголем број на симпатии меѓу членовите на групата. Овој
индекс се пресметува така што целокупниот број на позитивни гласови во групата се дели
со бројот на членовите на групата.
2. Индекс на групната тензија (ИГТ) претставува просечен број на негативни
гласови во групата. Поголем индекс во групната тензија значи поголема напнатост во
групата, нетрпеливост и затегнатост во меѓусебните односи. Ако во групата има мал број
на негативни гласови, се смета дека тензијата не е висока. Индексот на групната тензија
54
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
се пресметува на тој начин што сите негативни гласови на групата се делат со бројот на
членовите на групата.
3. Индекс на групна ефективна атмосфера (ИАА) покажува каков е односот
помеѓу позитивните и негативните гласови. Овој однос се движи од 1 до 100. Ако сите
гласови се негативни индексот изнесува 0. Индексот поголем од 50 значи дека во групите
има повеќе позитивни од негативни гласови. Поголемиот индекс укажува на позитивна
атмосфера во групата. Индексите на групната ефективна атмосфера може да се пресмета
кога вкупниот број на гласови се подели со вкупниот број на позитивни и негативни
гласови.
Психодрама – Јаков Морено прв почнал да се занимава со психодрамата во

Њујорк. Психодрамата е посебна метода на психотерапијата. Во психодрамата субјектите
сами ја бираат ситуацијата и улогата која сакаат да ја играат, како и партнерите за
одредената улога, а се претпоставува дека тие така се пронашле во вистинскиот живот.
Во текот на психодрамата доколку се наиде на конфликтна ситуација психотерапевтот
помага да се излезе од неа. Кај психодрамата се важни следните фактори: 1. субјектот, 2.
сцената или подот, 3. директорот (психијатарот или психологот) 4. помошно (јас
стручњакот преку кого директорот влијае на текот на психодрамата), 5. публиката,
слушателите, аудиториумот, кој исто така може да влијае на психодрамата.
Субјектот или пациентот треба да го претставува самиот себе, а не да биде обичен
глумец, на кого родителот би му ја наметнал улогата. Пациентот треба да ја изрази
својата личност сосем слободно.
Психодрамата во психологијата може да се примени во работата со децата и тоа:
посебно со децата кои имаат проблеми. Оваа метода може да се користи и во работата со
родителите. Така Ј. Морено со помош на својата жена (психолог) изведувал психодрама со
родителите на социјално неприлагодените деца. Психодрамата во психологијата може да
се примени во работата со децата. Оваа метода може да се користи и во работата со
родителите. Морено смета дека психодрамата има предности над вистинското
доживување со искуството во процесот на прилагодување еднакви на друштвото.
Вистинските ситуации често оневозможуваат еднаквите да ги увидат своите грешки па
тогаш од страв може да се повтори истата грешка кога би се нашле во иста ситуација.
Социодрама - социодрамата е психотерапија на групата. Разликата помеѓу
социодрамата и психодрамата е во тоа што кај психодрамата имаме во прв план еден
субјект и неговите проблеми, додека кај социодрамата имаме проблеми со групата. За
социодрамата и за психодрамата може да се каже дека се проективни техники, бидејќи
субјектите ја проектираат својата личност. Социодрамата како и психодрамата може да се
изведува во рамките на слободните активности и тоа потполно спонтано и доброволно.
Овие методи се користат и во дијагностичките и во воспитните потреби.
Проблемот на одделението или на поединецот им се изнесува на учениците и се
импровизираат активности со кои се настојува да се реши проблемот, а со тоа учениците
се подготвуваат како да се снаоѓаат во реални ситуации. Просветните работници би
можеле да ја подобрат организацијата и реализацијата на ученичките приредби,
екскурзии, посети, со цел ученици да се приготват за исполнување на своите должности
во вистинскиот живот.
55
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Со социодрамата можат да се отстранат извесни групни проблеми и расправии,

додека со психодрамата често се решаваат некои воспитувачки проблеми и се
отстрануваат одредени лични и емоционални проблеми на децата како што е: страв,
страмежливост и повлеченост.
Проективни техники
Тие претставуваат релативно неструктуирана, но сепак стандардизирана состојба

во која испитаникот е повикан да одговори. Суштината на овој вид техники е во тоа што
испитаникот се поставува во недоволно одредена задача која треба на таа неодредената
содржина да ја осмисли. Во тој процес на оформување, осмислување, човекот се потпира
врз доминантните склоности на својата личност во целина, и на тој неоформен стимуланс
му дава сопствен лик. Се претпоставува дека неодредениот стимуланс е важен затоа што
на тој начин се избегнуваат свесните и конвенционални одговори, и се воспоставува
комуникација со несвесните тенденции, кои инаку секогаш доаѓаат до израз кога се дава
слободен и инвентивен одговор. Нивната примена е најголема во клиничките испитувања
но и при откривањето на различни конфликти во личноста или во средината.
Главната предност на проективните техники се состои во тоа што во состојбата на
имагинативно структурирање или интерпретирање на дадена содржина, ослабнува
интелектуалната контрола при што подсвесните тенденции доаѓаат до израз. Од
одговорите на испитаникот (вербални и невербални) се заклучува за афективната
структура на личноста, за можни конфликти во кои таа се наоѓа, и за целиот склоп на
личноста поврзан со нејзиното прилагодување кон околината.
Основен недостаток на овие техники е нивната слаба метриска објективност и
доследност.
Видови проективни техники
Меѓу најпознатите и најчесто применувани проективни техники се спомнуваат:

 Роршаховиот тест
 Розенвеигов тест на фрустација
 Тест на недовршени реченици (ТНР)
 Тест на тематска аперцепција (ТАТ)
 Маховер тест итн.
Роршахов тест
Творец на овој тест е швајцарскиот психијатар Роршах (H.Rorschach). Овој тест се

бaзира на употреба на флека од туш и боја. Се состои од десет картони со нанесени дамки
од мастило од кои еден дел се поставени во симетрични парови, а другиот дел се
самостојни. Во овој тест испитаникот треба да каже што означува секоја дамка, црна или
во боја, односно што му се чини дека значи или на што го потсетува, т.е. на што го
56
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
асоцира. Одговорите на испитаникот претставуваат индикатори за неговата психичка

состојба, но и за евентуални функционални пречки како и причините за тие нарушувања.
Оценувањето на одговорите е многу сложено, и се врши зависно од тоа кој елемент од
дамката е интерпретиран, дали се врши интерпретација на цела дамка или само на некој
нејзин дел. Исто така, се обрнува внимание на тоа што ги детерминира одговорите:
формата, бојата или кинетичко-динамичките елементи, каква е содржината на одговорите:
дали се гледаат животни, луѓе, предмети итн.
Кога преовладуваат кинетичко-динамичките одговори, се заклучува дека
испитаникот припаѓа на интровертни типови, со карактеристики на неприлагодливост,
имагинативност, нереалност и чувствена стабилност.
Кога преовладуваат боите се заклучува дека испитаникот припаѓа на
екстравертните типови со изразена прилагодливост, практичност, како и непостојаност и
емотивна променливост.
Тогаш кога одговорите на испитаникот се поврзани со формата на дамките, се
заклучува дека се работи за карактеристичен тип на личност, кој има изразита
повлеченост, загриженост итн.
Кога одговорите се дадени во зависност од белите детали на дамката, се заклучува
дека кај поединецот постои изразита црта на спротиставување.
Следува основниот заклучок: првата реакција на субјектот е најпрезентативна, а
колку што се оди подалеку, одбранбените механизми се зајакнуваат. Можностите на овој
тест се големи, и затоа неговата употреба е широка. Гешталистите сметаат дека низ
визуелна перцепција на неструктуирана содржина, може да се дефинира со одредена доза
на сигурност однесувањето на личноста на еден човек.
Слика 5. Рорхшахова дамка
Херман Роршах во 1911 година го конструира проективниот тест дамка-флека од

мастило. Од испитаниците се бара да опишат на што им наликува пр. предмет,
животно.. Се претпоставува содржината која ја нагласил испиитаникот одговара на
неговите црти на личноста пр. агресивност, смиреност, депресија, фантазија и др.
Поради тоа овој тест има дијагностичка вредности врши процена на динамичките и
структурните особини на личноста како и на некои патолошки промени и тенденции.
Розенвеигов тест на фрустрација
Тоа е проективна техника која има за цел да го согледа однесувањето на

испитаникот во конфликтни состојби кои доведуваат до фрустрации. Затоа овој тест се
нарекува и тест на фрустрации.
57
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Овој тест се состои од низа на слики на кои се прикажани луѓе во различни

карактеристични конфликтни состојби.
Испитаникот треба во празниот простор на сликата, да напише со кои зборови
претставениот човек реагира на дадена ситуација. При тоа, испитаникот не смее да
размислува, туку спонтано да го напише првото на што ќе помисли. Одговорите се
оценуваат во зависност од агресивната насоченост и видот на реакцијата.
Тест на недовршени реченици (ТНР)
Овој тест, сметаат психолозите, ги открива само надворешните слоеви на

личноста, односно оние кои се во доменот на свеста – или се потсвесни (за разлика од
Роршах, во кој се очекува да ги открие најдлабоките). Успехот на овој тест зависи од
условите и расположението на испитаникот, кој дури може и да ги „подесува” одговорите
што ја отежнуваат интерпретацијата.
Овој тест има широка употреба, бидејќи е лесен за примена и е многу економичен.
Се состои од 30 до 50 започнати реченици, кои се конструирани зависно од целта на
истражувањето. Задача на испитаникот е да ја доврши започнатата реченица. Почетокот
на реченицата може да се упатува на одредена област – намера, конфликт, потреба и сл.
Тие почнуваат на пример вака: Јас сум ... Мојата мајка е ..... При анализата на
податоците одговорите се групираат во четири категории: неутрални, позитивни или
здрави, одговори кои упатуваат на конфликти и долги одговори, кои обично откриваат
потреба нешто да се сокрие или раскаже.
Тест на тематска аперцепција (ТАТ)
ТАТ се смета (покрај Роршах) за најзначајна проективна техника. Конструктори на

овој тест се американските психолози Морган и Мариј. Во него се употребуваат слики и
фотографии кои прикажуваат луѓе во различни ситуации (потенцијално драматични) со
цел да се стимулира фантазирањето на испитаникот.
Стандардниот тестовен материјал се состои од 31 слика, во црно-бела техника.
Ситуациите не се потполно одредени, имаат јасна форма, но не и значење, така што се
провокативни, за имагинација. Од испитаникот се бара да ја протолкува сликата (да каже
за лицето на сликата што работи, чувствува и што се случува на неа).
58
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 6. Пример за еден мотив од ТАТ тест
За да може да ја протолкува сликата испитаникот мора да се соживее со

ситуацијата и да се идентификува со личностите во неа. Но, бидејќи е ситуацијата
неодредена, не се работи за перцепција туку за аперцепција на темите, каде доаѓаат до
израз потребите кои доминираат и не се задоволени или се потиснати. Услов за проекција
на испитаникот е неговата идентификација со актерите во ситуацијата.
Одговорите се забележуваат од страна на испитувачот, а потоа детално се
анализираат. При оценувањето на дадените одговори се поаѓа од претпоставката дека
испитаникот себеси се проектира со херојот (главниот лик) на приказните, така што сите
карактеристики кои биле дадени за него, всушност се карактеристики на испитаникот:
потребите, чувствата, интересите итн.
Состојбите во кои запаѓа главниот лик, односите со другите, притисоците, сето
тоа укажува на ставовите на испитаникот кон околината, на изворите на неговите
конфликти и сл.
Начинот на нивната обработка (толкување – интерпретирање) и покрај напорите со
стандардизација на истите да се намали субјективноста, сеуште се доста подложни на
субјективни искривувања. Затоа, за интерпретација на овие тестовни резултати е потребно
големо стручно искуство, односно овој вид тестови може да ги употребува само
специјалисти.
Маховер техника-Цртеж на човечка фигура
Цртежи со фигури, се проективни дијагностички техники во кои на личноста

(испитаникот)и е наложено да нацрта личност, објект, или ситуација, така што може да се
проценат когнитивни, интерперсонални, или психолошки функции. Проективен тест е
оној со кој испитаникот реагира или обезбедува двосмислени, апстрактни, или
неструктурирани дразби, често во форма на слики или цртежи. Додека
другите проективни техники, како на пример Роршаховиот и тестот на тематска
аперцепција, бараат од испитаникот да ги протолкува постоечките слики, тестовите со
цртање бараат од испитаникот да создаде слики за себе. Оваа техника се однесува на тоа
како цртежот ги одразува вознемиреноста, самодовербата, стравот и други емоционални и
социјални состојби и најчесто се користи кај децата. Во овој тест, од децата се бара прво
да нацртаат една човечка фигура. Потоа да нацртаат, личност од спротивниот пол,
спротивно на првата фигура. Понекогаш се бара да нацртаат цртеж од себе или од некој
член од семејството. Потоа им се поставуваат прашања во врска со себе и со цртежите.
Маховер дава подлабоко објаснување во нејзината книга “Personality projection in the
drawing of a human figure”. Како секој дел од телото е третиран, и има различно значење.
59
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 7. Цртеж на семејство-човечка фигура (Маховер техника)

Ќе ги наведиме предности на оваа техника: лесна за управување, им помага на
луѓето кои имаат стравови да го направат тестот, релативно слободна за сите култури,
дозволува самостојно управување. Како недостатоци се наведуваат: ограничен износ на
хипотези може да се развиваат, релативно невербално, но може да има некои проблеми за
време на истражувањето, - мала истражувачка поддршка и други.
Тестови
Тестовите воопшто како дијагностички инструменти со кој се утврдуваат одредени
квалитативни и квантитативни атрибути на личноста, долго време, посебно, денес го
преокупираат стручниот интерес. Можеби не повеќе поради нивната примена во
секојдневната и научната практика отколку нивното толкување и импликации врз
личноста на поединецот. Може да се каже дека оваа постапка е најчесто користена во
психологијата и нејзините теоретски и применети дисциплини. Самиот збор тест
потекнува од латинскиот јазик тестум кој значи да се посведочи и докажи. Под тест во
најширока смисла на зборот се подразбира секое мерење кое ни дава квантитативни
податоци за расудување и заклучување. Кај нас зборот тест е примен од англискиот збор
каде што исто значи испитување, проверување. Во психологијата и педагогијата овој
збор има потесно значење. Во психологијата тестот се дефинира како стандардизирана
постапка со која се предизвикува одредена активност, а потоа учинокот се мери и
вреднува така што индивидуалните резултати се споредуваат со резултатите добиени кај
другите индивидуи во иста ситуација или со некоја однапред утврдена мерка или
критериум (Бујас, З. 1959 според Стаменкова-Трајкоска, В. 1995:57). Во педагогијата
тестот се дефинира како педагошки баждарен мерен инструмент со одредени
карактеристики. Тестот најчесто претставува збир група од задачи или прашања. Некогаш
слични на ребуси или интересни игри. Тестот може да се состои од извршување на некои
операции со предмети или машини. Задачите во него може да бидат поделени во посебни
групи. Во таков случај за секоја посебна група се дадени упатства како да се решаваат и
како да се одбележува решението. Тие може да се состојат од (5-6) па до 100 задачи.
60
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Испитаниците кои се подложени на тестирање всушност се ставени во контролни и

дефинирани ситуации. На тој начин се осознаваат квалитативните аспекти на личноста.
Тестовите најчесто се користат за испитување на различни видови на особини на
личноста. Според тоа кои видови на особини тестовите можеме да ги поделиме на
тестови на знаење, тестови на способности и тестови на личност.
Тестовите на знаење претставуваат односно со нив може да се утврди квалитетот
и квантитетот на усвоените знаење во одредена област. Овие тестови уште се нарекуваат
тестови на постигнување или наставни тестови (Рот, Н. 2004:28). Тестовите на знаење
како што веќе беше наведено претставуваат мерни инструменти со кои се утврдува
квалитетот и квантитетот на усвоените знаења. Тоа се еден од најчестите применувани
облици за утврдување на нивото и степенот на постигнатите знаења на учениците во
воспитно-образовната практика. Тестовите на знаење можат да бидат во различни облици
и тоа: тестови на повеќестепен избор, тестови на средување, дополнување и други.
Содржината и формата на овие тестови варира во зависност со нив што се испитува и која
е целта на знаењето. Ги има најчесто во форма на тетратки или листови кои содржат
повеќе задачи. Тоа се задачи од видот “ молив и хартија “. Задачите можат да бидат
дадени и во извршување на некоја операција и активности. За тестовите на знаење може
да се рече дека се такви мерни инструменти кои не утврдуваат што може единката, туку
она што успеала таа да совлада во текот на учењето. Поточно речено, со нив се испитува
и мери квантитетот и квалитетот на знаењето стекнато во текот на учењето. Тестовите на
знаење се еден вид мерни инструменти кои како сите други тестови имаат одредени мерни
и други карактеристики: валидност, доследност, осетливост, објективност, практичност
и економичност. Во многу средини во наставната практика се сретнуваат и се користат
други термини: наставен тест, педагошки тест, дидактички тест, училишен тест и
слично. Посебно е значајно тестовите на знаење во наставната практика да ги поседуваат
неопходните метриски карактеристики.
Тестовите на способности ги испитуваат предизпозициите - можностите на
индивидуата за успех во различни области од човековата активност уште пред нивното
обучување и увежбување за таа активност (Трајкова, Стаменкова, В. 1995:58). Тестовите
на способности ги испитуваат (способностите посебно општата способност или
интелигенција).
Слика 8- Сегментарен приказ на примери од тестови на унтелигенција
Тестови на личноста подразбираат прашалници за испитување на црти на

личноста, прашалници за самопроценка на личноста и инвентари на личноста и
проективни техники. Тестовите на личностите служат за испитување на личностите и тоа
од динамичката страна на личноста.Тестовите на личноста испитуваат дали кај личноста
61
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
постои и во кој степен одредени особини на карактерот или темпераментот. Најпознати

се проективните тестови. Проективни тестови има повеќе но најпознати се: 1)
Дијагностичките асоцијации, 2) Роршаховите дамки 3) ТАТ (тест на тематската
аперцепција) 4) Розенцвајгов тест на фрустрациите, 5) Тест на недовршени реченици, 6)
Детски цртежи, 7) Детски игри.(преставени во делот проективни техники).
Карактеристично за овие тестови е тоа што испитаниците го осмислуваат материјалот или
му даваат своја креација, при тоа се активираат несвесните механизми кои најчесто се со
намалена интелектуална контрола. (Керамитчиева, Р. 1996:34, Психологија во
образованието и воспитанието, 1996, Просветно дело Скопје).
Метриски карактеристики на тестовите
За да биде тестот со висока научна вредност тој треба да ги поседува следните

метриски карактеристики: веродостојност (релијабилност), правилност (валидност),
објективност, осетливост (дискриминативност), баждареност.
Веродостоен или релијабилен мерен инструмент е оној кој точно или поткрепено мери
исти варијабили. Ако еден тест поседува висока варијабилност, тогаш неговите резултати
не се менуваат од едно до друго тестирање. Колку е поголема разликата на добиените
резултати од мерењето, толку е помала нивната веродостојност. Оваа е многу важна
карактеристика на секој тест, бидејќи во секојдневните мерења на истите субјекти
добиваме сосема различити резултати. Валиден е оној тест кој вистински го мери она
што треба да го мери, односно што ние претпоставуваме дека мери. Така вистинскиот
тест на интелигенција би морал да мери само интелигенција,стинскиот тест за знаење
само знаењето, а не и интелигенцијата.Тестот е објективен ако резултатите на тестот не
зависат од лицата кои се тестираат или од други услови, туку исклучиво од оние кои се
тестираат.Тестот е осетлив или дискриминативен доколку можеме со него да ги
разликуваме испитаниците во поглед на развиеноста на особината која е предмет на
испитување. До колку сите испитаници би имале исти, или приближно исти резултати,
резултатите на некој тест, тогаш тој не би бил осетлив. Баждарењето претставува
постапка на трансформирање на оргиналните скорови во некои други резултати кои
претставуваат систем од нови единици со утврдени статистички големини, како
емпириски норми за одредена популација. Треба да се напомене дека тестовите не
поседуваат апсолутна вредност и прецизност на резултати. Нивната вредност е релативна,
но и покрај тоа тестовите сеуште се најмасовно средство за испитување на одреден вид на
особини, а посебно на способностите. (поопширно за оваа проблематика во книгата
Попоски, K, Стојановски, З. (1995) Тестови на знаење (второ издание), Просветно
Дело, Скопје).
СТАТИСТИКА ВО ПСИХОЛОГИЈАТА
Фундаменталните и применетите истражувања претставуваат основа со кои се

може или се настојува да се испитаат и проучат одредени психолошки појави како и да се
решат некои практични проблеми. При тоа методолошкиот инструментариум придонесува
62
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
голем број на педагошки и психолошки појави да добијат објективен третман во нивната

квантификација (Тодоровиќ, Д. 2008:29). Со цел да се мерат и статистички проучуваат
одредени педагошки појави неопходно е тие да се мерат односно квантифицираат. За
разлика од многу појави кои спаѓаат во доменот на природните науки (притисок, должина,
висина, растојание, брзина) кои лесно и едноставно можат да се мерат или воочат во
општествените науки поради специфичностите на процесите и појавите да забележуваат
одредени проблеми или тешкотии во нивното квантифицирање (Јованивиќ, Б. и
Кнежевиќ-Флориќ,2006:159). Долго време во психологијата се верувало дури и тврдело
дека мерењето во психологијата е невозможно. И покрај тоа што постојат изразени
тешкотии во мерењето на психичките појави и процеси поради нивната специфичност
мерењето во психологијата не е невозможно. Всушност евидентен развој психологијата
доживува во моментот кога во истражување на психичките појави и процеси почнува да
се користи мерењето. Најголемиот дел од психичките појави во психологијата се мерат
односно можат да се мерат индиректно, како и во многу други научни дисциплини. Пр.
мерење на помнењето, учењето, мотивацијата и други појави. Од тука може да се каже
дека напредокот на многу науки зависи од користењето на квантитативните постапки
односно од мерењето (Рот, Н. 2004:22).
Статистиката е неопходен дел од психолошкиот третман, бидејќи квантификацијата на

сознанијата овозможува пообјективна квалитативна дескрипција. Примената на
психолошките методи и техники не би била продуктивна, доколку добиените податоци не
се обработат со примена на соодветни статистички постапки. (Алексоски, С. 2005:31)
Алексоски ги наведува позитивните страни на статистичкото мислење и статистичките
операции:
 овозможуваат најегзактен начин на опишување
 не принудуваат да бидеме егзактни во своите постапки и во своето мислење
 осопособување за средено изразување на нашите резултати во рационален и

адекватен облик
 овозможуваат да извлекуваме општи заклучоци во процес во кој има усвоени

правила
 предвидување колку нештата ќе се случат под познати услови
 да ги анализираме каузалните врски и односи помеѓу појавите и предметите
Наведените предности овозможуваат во процесот на испитувањето, проучувањето,

претставувањето и објаснувањето на појавите и проблемите да се постигнуваат
исклучително егзактни резултати. Со оглед на сложеноста и комплексноста на
психолошките појави, потребата од нивно мерење, проценување односно одредување на
нивните квантитативни и квалитативни димензии станувала се понеопходна потребата тие
да се мерат. Мерењето можеме да го дефинираме како постапка со која разликите во
степенот на изразеноста на некое набљудувано обележје се претвараат во квантитативни
63
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
серии изразени во некоја мерна единица. Мерењето може да биде директно (висина,
тежина и сл.) и индиректно кога се мерат некои ментални функции за кои се заклучува на
основа на манифестирањето на тие функции во решавање на тие задачи кои се наменети
за мерење на тие функции(пр. количникот на интелигенција, емоционалната стабилност и
друго. Мерењето во психологијата исклучиво е индиректно. Може да се каже дека
екперименталното истражување на психолошките појави значајно го поттикнал развојот
на примена на статистиката во психологијата. Статистичките постапки кои се применуваа
во психологијата служат имаат две цели и тоа
1. Испитуваните појави да се опишат односно дескриптивно да се претстават и
2. Служат за донесување на заклучоци врз основа на добиените податоци, односно

станува збор за статистичко заклучување.
Статистички постапки за статистичка дескрипција
Одредени статистички постапки служат пред се за опис или дескрипција на

појавите кои се испитуваат. Добиените податоци кои имаат квантитативен израз треба да
се направат прегледни. За опишување на добиените податоци се користат различни
статистички мерки. Тие се делат на : 1. Мерки на централна тенденција и 2. Мерки на
варијабилност
1. Мерките на централната тенденција ги даваат просечните резултати односно

средишните вредности. Најпознати средни вредности се: аритметична средина,
медијана и мод.
Аритметичката средина во методологијата на педагошките и психолошките

истражувања претставува најупотребувана мерка на средни вредности. Таа го претставува
збирот на сите скорови, поделен со бројот на скоровите. (Јованивиќ, Б. и Кнежевиќ-
Флориќ,2006:189) Формула за пресметување на аритметичка средина:
Да претпоставиме дека 20 студенти ги постигнале следните резултати на тестот на

знаење по психологија: 11, 7, 20, 8, 10, 15, 15, 20, 9, 10, 10, 6, 20, 20, 15, 10, 5, 8, 12, 9.
Аритметичката средина се добива кога вкупниот збир на постигнати поени се дели со
бројот на студентите кои го решавале тестот. (200:20=10).
64
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА АРИТМЕТИЧКА
СРЕДИНА
Негрупирани податоци
13 17 18 14 10 12 11 15 10 201
140:10= 14 М=  X/N
М= аритметичка средина
X= секоја поединечна вредност- скор
N= број на случаи
• Вкупниот број на постигнувања се дели со
бројот на испитаниците.
скорови средна точка Фрекфенција fX1

X1 f
1 2 3 4
42-44 43 2 129
45-47 46 5 90
48-50 49 6 282
51-53 52 9 343
54-56 55 14 459
57-59 58 11 636
60-62 61 7 440
63-65 64 4 503
66-68 67 3 295
69-71 70 1 122
вкупно 63 3299
M
 fx М
3229
 52,4
N 63
Медијаната ја преставува вредноста под која и над која се наоѓа една половина од
скоровите. Таа се обележува со Мд. Всушност медијаната е онаа точка на мерната скала
над која се наоѓаат точно 50% број на случаеви, а под неа се наоѓа другата половина на
случаеви на една низа на вариоциона серија.
17  1
9,8,8,7,7,7,6,6,5,5,5,4,4,4,3,3,2 9
2
12,10,10,9,8,8,8,7,7,7,7,5,5,5,4,4,3,3 Мd=7
Јовановиќ,Б., Кнежевиќ-Флориќ, О.(2008) Основни методологије педагошких истреживење са

статистиком Јагодина, стр.189
65
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
X1 f fc
1 2 3
46-48 2 62
45-47 5 60
42-44 6 55
39-41 9 49
36-38 14 40
33-35 11 26
30-32 7 15
27-29 4 8
24-26 3 4
21-23 1 1
вкупно 62 /
Ако во некоја дистрибуција

најголема вредност има разредот 36-38,
средната вредност е 37
N 
  fL   31  26 
M  L 2  i  односно M  35,5    3  36,6 f L  26 i=3
 fM   14 
 
 
fM  26
Мод претставува скор или точка на мерната скала каде се наоѓаат најголем број на
случаи. Се обележува со Мо. Се пресметува според следната формула Мо = 3 Мд - 2 М.
f 2 – f1
Mo = d + i -------------------------
(f2 – f1) + (f2 – f3)
x (1) 48-50 45-47 42-44 39-41 36-38 33-35 30-32 27-29 24-26 21-23 Вкупно
f (2) 2 5 6 9 14 11 7 4 3 1 62
d = долна реална граница

i = големина на интервалот
f1 = фреквенција на претходниот интервал
f2 = фреквенција на модалниот интервал
f3 = фреквенција на наредниот интервал
14-11
Mo = 35,5 + 3 ------------------------- = 36, 62, Мо = 36,62
(14-11) + (14-9)
По добивањето односно прибирањето на податоците неопходно е да се врши

нивно средување. Групирањето на податоците се врши во неколку фази и тоа:
Сигнирање (шифрирање или кодирање),
Групирање според одредени критериуми,
Табелирање- создавање на поголема предност на добиените податоци.
66
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сите добиени податоци можат да се претстават графички. Предности на

графичкото прикажување се:1.на визуелен начин отсликуваат една или повеќе појави и
нивната меѓузависност, 2. популаризација на истражувањата и мотив за унапрдување, 3.
заштеда во прикажување на резултатите, 4. го подигнуваат нивото на преставување,
воведуваат систематичност и рационалност . најчести видови на гарфичко прикажување
се: полигон на фрекфенција, хистограм и огива.
6
Слика 9. Полигин на фрекфенции
120
100
8
80 7
6
60
5
40 4
3
20 2
1
0
0 1 2 3 4 5 0
-20 1 2 3 4 5 6
Слика 10. Огива Слика 11. Хистограм
1. Мерки на варијабилност
Мерките кои покажуваат како поедини резултати се распоредени околу нивните

средни вредности и колку од нив се разликуваат се нарекуваат мерки на варијабилност.
Тие всушност значат растурање на скоровите или збир на отстапувања од аритметичката
средина и покажуваат како одредени резултати се распоредуваа околку централната
вредност. Во психологијата се користат следните мерки на варијабилност: опсег на
варијации, квартилноотстапување, средноодстапување и стандардно одстапување.
67
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Мерки на варијабилност
Распон
(Опсег) - R Квартално
(Разлика помеѓу отстапување (Q) –
највисокиот (Тоа се точкиво
и најнискиот дистрибуцијата
скор) кои ја делат на
четири еднакви
делови)
Стандардно отстапување
(SD) - Квадрантитена
отстапувањатана
низана скоровите
од аритметичката средина
Слика 12. Приказ на мерките на варијабилност
МЕРКИ НА ВАРИЈАБИЛНОСТ: тенденцијата на скоровите да се оддалечуваат од

центарот на дистрибуци.
 Опсег на варијации - разликата помеѓу највисокиот инајнискиот скор добиен при

мерењето. Квартално отстапување - точки во дистрибуцијата кои ја делат на 4
еднакви делови. Средно-просечно отстапување - апсолутно отстапување од
скоровите од нивната аритеметичка средина. Стандардно отстапување -
квадратите на отстапувањата на низа на скорови од аритметичка средина крива на
нормална дистрибуција - скоровите се групирани околу аритметичката средина-
како се оддалечуваат од највисоката точка, бројот на скоровите опаѓа, и тоа во
почетокот побрзо, а потоа побавно. (приказ)
68
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 13. Мисловна мапа-Статистика во психологијата
Техники на статистичко заклучување
Статистичкото заклучување претставува вид на индуктивно заклучување, а

статистичките заклучоци cе тврдења изразени со термини на варијабилноста, дека
карактеристиките на мострата важат и за популацијата ( Николоски, Т. 1988:133).
Постојат неколку видови на статистички мерки на заклучување и тоа: коефициент на
корелација, стандардна грешка и значајност на разлики.
Коефициентот на корелацијата претставува сооднос т.е. поврзаност и зависност

помеѓу варијабилите. Мерка за поврзаност меѓу варијабилите т.е. мерка на корелацијата е
коефициентот на корелација. Коефициентот на корелација го претставува степенот на
поврзаност меѓу варијабилите. Во зависност од тоа колкав е степенот на поврзаност на
варијабилите постојат повеќе видови класификации:1.Позитивна корелација (р = 1
екстремно позитивна)2.Негативна корелација (р = -1 екстремно негативна) 3.Непостоење
корелација (р = 0). Ако линеарниот пораст на едната варијабила е постојано еднаков со
линеарниот пораст на другата варијабила, тогаш коефициентот на корелација ќе биде
максимален, но негативен ( р= -1.00 ). Ако одредени вредности на едната варијабила
кореспондираат било какви вредности од другата варијабила, тогаш коефициентот на
корелација е еднаков на 0 (р = 0) т.е. не постои корелација.Ако линеарниот пораст на
едната варијабила одговара - е еднаков со линеарниот пораст на другата варијабила,
тогаш коефициентот на корелација е позитивен (р = +1.00). Во однос на психолошките
појави кои се испитуваат се пресметуваат неколку видови на корелации.Видови на
корелации: Мултипла корелација-Линеарна корелација, Спирмаугинов коесфициент на
корелација, (Пирсонов коефициент rxy), Ранг корелација(p=po), Бисеријална корелација
(rbis), Фи-коефициент на корелација (f ), Коефициент на контингенција(C), Парцијална и
мултипла корелација (r1-2/3).
69
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Со помош на статистичкото заклучување можеме да утврдиме дали добиените

статистички вредности важат и за други случаеви, а не само за оние од кои се изведени.
Со одредени статистички постапки можеме ние можеме да утврдиме во која мерка
статисти вредности (аритметичка средина или стандардна девијација) важат и за други
групи исти категории. Тоа може да се закључи со помош на стандардана грешка СГ.
Стандардната грешка на разликите покажува колку добиената разлика одстапува од
разликата во популацијата.
Во психологијата од особено значење и важност е пресметувањето на значајноста

на разликите помеѓу две групи на испитаници, а во однос на дадени варијабли..
Значајноста на разликасе одредува како т-тест на значајност, хи-квадрат (X2) и.т.н.Т-
тест- се користи за тестирање на статистичките разлики меѓу две аритметички средини.
Ако веројатноста е помала од 5% разликата може да се прогласи статистички значајна
(соризик од 5%). Hi –квадараттестот најчесто се користи:Проверка на значајност на
разлики помеѓу емпириската и нормалната (теориската дистрибуција), Утврдување на
разлика помеѓу независни примероци во набљудуваните својстваУтврдување на разлики
( fo  ft )2
помеѓу два зависни примероци во набљудуваните својства.  2   Делот на
ft .
статистичкото заклучување укажува на тоа дека во процесот на примена на
истражувачките постапки не е потребно само да се опише појавата туку и да се изведат
заклучоци кој се однесуваат на примерокот и на целата популација.
70
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПРАШАЊА ЗА РАЗМИСЛУВАЊЕ И ПРОВЕРУВАЊЕ НА ЗНАЕЊАТА
 Како се дефинира поимот метод?

 Која е неговата основна функција?
 Наведете ги основните методи во психологијата?
 Во што се забележуваат суштинските разлики помеѓу експерименталната и
неексперименталната метода?
 Кои се основните недостатоци на неекпериментаната метода?
 Како се дефинира поимот екперимент?
 Наведете неколку видови на експеримент?
 Објаснете го експериментот од типот екс- пост факто?
 Со кој вид на експеримент може да се направи споредба на резултатите во
истражувањето?
 Размислете за етичките проблеми при експериментирањето?
 За каква метода зборуваме кога ја споменуваме интроспекцијата?
 Кои се нејзнините основни предности и недостатоци?
 Во што за забележување основната предност на интроспекцијата која не е
присутна кај другите методи?
 Од што зависи квалитетот на интроспекциската метода?
 За кои научни методи се залагаат бихевиористите?
 Што се подразбира под техники на истражување?
 Дефинирај ги поимите прашалник и интервју?
 Во што е нивната разлика?
 Кои се основните услови за спроведување на интервјуто?
 Размислете како не би требало да се однесуваме за време на интервјуирањето?
Зошто?
 Какво е стандардизираното, а какво е нестандардизираното интервју?
 Како би ја дефинирале анкетата? Наведете некој познат пример на
анкетирање?
 Со која техника се испитува статусот на поединците во групата?
 Која е основната инструкција во примената на таа техника?
 Кој е основниот услов за примена на техниката која овозможува да се добие
претстава за местото и улогата на поединецот во групата или колективот?
 Обидете се да направите социограм за 15 свои школски другари?
 Наведете ги социометриските индекси?
 За кој индекс станува збор кој покажува каков е односот помеѓу позитивните и
негативните гласови?
 Каков изглед има социометриската матрица?
 Зошто проективните техники се нарекуваат проективни?
 Наведете неколку проективни техники?
 Кои видови на психолошки тестови постојат?
 Како се дефинира поимот тест?
 Кој е стандардизиран, а кој нестандардизиран тест?
 Наведете ги метриските карактеристики на тестовите?
71
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Објаснете ја метриската карактеристика на тестот - баждареност?

 Кои се основните недостатоци и предности на тестовите?
 За кој вид на тестови станува збор кога ќе ги спомениме критериумските
тестови?
 Наведете неколку проективни техники?
 Објаснете ја суштината на проективните техники?
 Во кои случаи се користи Роршаховата проективна техника?
 Зошто е потребна примена на статистиката во психологијата?
 Што овозможува примената на статистиката во психологијата?
 Каква намена имаат статистичките постапки кои се користат во
психологијата?
 Што покажуваат мерките на централна тенденција, а што мерките на
варијабилност?
 Во која мерка спаѓа аритметичката средина?
 Нашишете ја нејзината формула и пресметајте некој хипотетички проблем?
 Кои се мерките на статистичка дескрипција и статистичко заклучување?
 Која распределба на податоците ја нарекуваме нормална распределба?
 Што се проверува со утврдување на стандардната грешка?
72
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
РАЗВОЈ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ
ПОСЛЕ ОБРАБОТКАТА НА ОВА ПОГЛАВЈЕ ЌЕ МОЖЕТЕ:
 Да ја дефинирате науката која ги проучува развојот и промените на

психичките процеси
 Да ги препознаете физиолошките промени кои се јавуваат кај човекот
 Да ја објасните улогата и функциите на ефекторите и рецепторите
 Да објасните функционирање на рефлексите кај човекот
 Да го објасните павловиот обид и да направите генерализација
 Да ги објасните основните функции на нервниот систем
 Да ги дефинирате и препознаете основните делови на нервниот систем
 Да извршите поделба на нервниот систем
 Да објасните во кој дел од мозокот се наоѓаат различни центри
 Да покажете каде е сместен ендокриниот систем
 Да препознаете болест на тироидната жлзеда
 Превентивно да идентификувате некои симптоми на пореметување на
ендокриниот систем
 Да откриете од кои делови се состои ендокриниот систем
 Да ја објасните улогата и функцијата на ендокриниот систем
 Да препознаете појава на хипер и хипофункција на хипофизата
 Да објасните кои хормони се карактеристични во половиот развој кај
машките и девојчињата
ОРГАНСКИ ОСНОВИ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ
АНАТОМСКО-ФИЗИОЛОШКИТЕ ОСНОВИ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ
Прашањето на проучување на психичкиот живот на човекот била и е преокупација

на стручните авторитети од различни наставни области. Така стручнаците од областа на
медицината, биологијата, физиологијата, генетиката, психологијата и други научни
дисциплини ги проучувале, полемизирале и откривале основите и карактеристиките на
психичкиот живот на човекот. Може да се каже дека психичкиот живот на човекот има
своја органска основа. Секогаш кога во човечкиот организам се случуваат одредени
физиолошки процеси присутни се и одредени физички и психички промени и процеси. Во
случај кога нешто учиме, се присетуваме, мислиме, кога имаме некое доживување во
исто време се одигруваат одредени физиолошкипромени во организмот.Со проучувањето
73
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на зависноста на психичките процеси и појави кои имаат органска основа во целина, а

посебно од процесите на нервниот систем се занимава психифизиологија.
Нашето познавање на законитостите на психичкот живот ќе биде потполно кога ќе
стекнеме подобри познавања за физиолошките и органските основи на психичкиот живот.
Многу факти потврдуваат дека психичкте процеси се во тесна врска со промените во
организмот. Така на пр. Застојот на работата на срцето или застојот на дишењето доведува
до бесознание. Исто така промените во нервниот систем доведуваат до различни психички
реакции. Можеме да кажеме дека органската основа на психичкиот живот претставува
организмот во целина, неговата целокупна анатмоско-физиолошка организација. Сите
органи заедно ја сочинуваат општата основа на психичкот живот. Но, не се сите органи
со иста важност за психичкиот живот. Најзначајни органи за психичкиот живот се
рецепторите (сетилните органи), ефектори, (мускули и жлезди) и пред сè нервниот
систем.
Рецептори и ефектори
Рецептори
Рецепторите претставуваат приемници на дразби, преку кои организмот се
запознава со промените во надворешната и внатрешната средина. Тие можат да бидат
слободни нервни завршетоци, специјализирани нервни клетки за прием на точно
определени дразбиили да се групирани со други ткива формирајќи сетилни органи( око,
уво). Рецепторите во зависност од видот на стимулацијата која ја примаат, можат да
бидат:
1. Механорецептори- се оние кои што реагираат на разни физички дразби (допир,
притисок, звук).
2. Хеморецептори- се оние кои што реагираат на хемиски дразби(вкус, мирис).
3. Терморецептори- се оние кои што реагираат на промена на температурата (ладно,
топло).
4. Фоторецептори- се они кои што реагираат на светлосна дразба во сетилото за вид.
5. Фонорецептори- се оние кои што ја примаат механичката дразба во вид на звучни
бранови во сетилото за слух.
Приемниците на дразби, преку кои се запознава организмот со промените на
надворешнта и внатрешна средина се претставени со рецептори. Тие можат да бидат
слободни нервни завршетоци, специјализирани нервни клетки за прием на точно
определени дразби, и да се групирани со други ткива формираjќи сетилни органи (око,
уво и др). Познатиот физиолог Иван Даболов, сите нервни клетки кои учествуваат во
примањето и спроведувањето на нервните стимулации, заедно со нервните клетки кои
учествуваат во обработка на дразбата на мозочната кора, ги дефинирал како анализатори.
Според тоа анализаторот се состои од рецептор, сензитивен нерв и нервен центар.
Особини на рецепторите
74
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сите видови рецептори, иако се приспособени да примаат различни нервни

стимулации, се карактеризираат со неколку заедничкиособености. Тоа се:-способност за
примање одреден вид стимул (дразба), кој се нарекува адекватна дразба.На пример
адекватната дразба на сетилото за вид, е светлосно, која го овозможува формирањето на
ликот.Механичката дразба (удар или притисок), создава чувство на болка и затоа не е
адекватна дразба.
Степенот на надразливост, кој е различен за секој вид рецептор, се определува преку
прагот на дразбата која се дефинира како најмал интензитет на дразбата која за најкратко
време може да го надразни рецепторот.
Способноста на рецепторите да го определат интензитетот и квалитетот на нервната
стимулација. Сетилото за слух може да ја определи јачината на звукот (шепот од
нормален говор). Но истовремено и да разграничи пријатни и непријатни звуци.
Способност на рецепторот за адаптација на интензитетот на дразбата. Кога
сетилата се изложени подолго време на една иста стимулација, по извесно време се
приспособуваат на неа. Така, во првиот контакт, музиката во дискотеките ја чувствуваме
како премногу силна звучна дразба. Меѓутоа, за многу кратко време сетилото се адаптира
за неа, а нормалниот говор ни прилега на шепот затоа што се зголемува прагот на
дразбата на рецепторите.
Рецептори-осетни клетки
Рецепторите претставуваат влез за информацијата од надворешната и внатрешната

средина преку која се добива претстава за состојбата на организмот во средината.
Осетните клетки можат да бидат групирани во осетни телца и сетилни органи(уво, око).
Еволутивно овој вид клетки се специјализирале за примање на посебен вид дразби
(светлина, топлина, мирис, звук и многу други). Рецепторите можат да се поделат според
местото каде се сместени и видот на дразбата.
Според местото тие можат да бидат: надворешни (егзорецептори) кои ја примаат дразбата
од површината на телото, внатрешни рецептори (ендорецептори); кои се наоѓаат во
внатрешноста на организмот (во органите и крвните садови). Овде спаѓаат и
проприорецепторите кои се наоѓаат во мускулите и зглобовите.
Според видот на дразбите рецепторите се делат на повеќе видови: за светлината
(фоторецептори), за топло и ладно (терморецептори). Последните ги има насекаде низ
телото, во усната и носната празнина. Овие рецептори на некои делови на телото
(врвовите на прстите од раката и усните) ги има повеќе. Рецепторите за звук (акустични)
се сместени во сетилниот орган за слух увото, за вкус (густативни) рецепторите се
сместени во усната празнина, особено на јазикот. Тоа се рецепторите за солено, горчливо,
благо и кисело. Рецепторите за мирис (олфактори) се сместени во носната празнина во
слузокожата.
Механорецепторите ги има насекаде во организмот, а адекватна дразба за нив е
механичката(удар, притисок). Осморецепторите ги има, исто така, насекаде во
организмот, особено во големите крвни садови, а реагираат на промената на
концентрацијата на некои материи и гасови од внатрешната средина. Осетот за болка нема
соодветна дразба. Секоја дразба што ќе го зголеми интензитетот таа поминува на дразба
75
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
за болка.Тоа е затоа што на тој начин доаѓа до повреда на ткивото и клетките. На пример,
термичката дразба со поголем интензитет предизвикува изгоретини, механичка дразба
(удар предизвикува кинење на ткивото и крвните садови).
Ефектори
Ефекторите се последно ниво во регулацијата во нервниот систем. Претставени се

со мускули и жлезди. Мускулите се ефективни органи кои го даваат крајниот одговор на
примената нервна стимулација. Со еден збор, тие се органи кои ја извршуваат наредбата
која доаѓа од нервниот центар. Наредбата за извршената работа до скелетната
мускулатура, доаѓа од централниот нервен систем, додека мазните мускули и срцевиот
мускул добиваат наредби од вегететивниот нервен систем.
Во контракција на сите три вида мускули се разликуваат три периоди:
1. Латентен период, кој трае од моментот на примање на дразбата до почетокот на
мускулната контракција;
2. Период на мускулната контракција и
3. Период на релаксација и опуштање на мускулот
Меѓутоа, меѓу мускулите постои голем број разлики кои не се однесуваат на градбата и
положбата во организмот, туку се поврзани со втората фаза од нивната контракција. Во
натамошниот текст ќе стане збор за некои од тие разлики.
Физиолошки карактеристики на напречно пругастите мускули:

-контракциите се остваруваат преку наредбите кои доаѓаат од централниот нервен систем,
-инервацијата се врши преку моторен нерв
-застапени се во скелетната мускулатура
-одговорни се за брзо рефлексно движење
-извршуваат сложени(тетанусни)контракции
-показуваат низок праг на дразба
-имаат голем степен на надразливост, најчуствителни се на електрична дразба
-невротрасматите во синапсите е арцителохлон, кој дејствува само на местото на
апликација.
Физиолошки карактеристики на мазните мускули

Мазните мускули ги иаа следните карактеристики:
 контракциите се остваруваат преку наредба од вегетативниот нервен систем
 двојна инервација, преку симпатичен и парасимпетичен нерв
 застапени се во вицералната мускулатура(на органите во утробата)во крвните
садови и зеницата
 извршуваат бавни контракции кои регулираат слоени процеси(варење храна)
 контракцијата на една група мускули, се пренесува на друга група мускули.Таков
случаје персталтичкото(брановидно)движење на цревата и буткање на храната во
нив
 посебна особина е спонтана контракција што настанува како последица на стегање
на мускулот(механичко надразнување). Се однесува на крвните садови и цревата, а
76
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
кај кои големиот прилив на крв и преумерното количество на храна, ги растегнува

мускулните ѕидови
 еднонасочно ритмички движења
 невротрансмитери се ацетилохолин, норадреналин и адреналин.
Врз активноста на мазните мускули немаат влијание само медијаторите во синапсите туку
адреналинот и норадреналинот, присутни во циркулацијата.
Физиолошки карактеристики на срцевиот мускул

 контракциите на срцевиот мускул се автоматски и се под контрола на
вегетативниот систем
 двојна инервација преку симпатичен и парасимпетичен нерв
 брзината на движењето е различна во различни делови во срцето. Во преткоморите
е побавна од коморите
 висок траг на дразба на различниот интензитет на прагови и натпрагова дразба.
Срцевиот мускул реагира максимално"закон на сè или ништо".
 ритмички, поединечни контракции
 рефрактерност-период кога срцето е во фаза на контракција и не може да прима
нова стимулација. Тогаш срцевиот мускул е ненадразлив.
Од приказот можат да се видат некои од типичните физиолошки карактеристики на
различните типа на мускули при нивната работа.
Ендокрин систем ( жлезди со внатрешно лачење)
Жлезди со внатрешно лачење се:

1. Епифиза
2. Хипофиза
3. Штитна жлезда
4. Градна жлезда
5. Надбубрежни жлезди
6. Панкреас
7. Женски полови жлезди
8. Машки полови жлезди
Ендокриниот систем претставува исклучително важен дел во целината на

квалитетното функционирање на човекот. Функцијата на ендокриниот систем се состои во
усогласување на односите помеѓу поедини ткива, создавање оптимална состојба на
организмот и нејзино одржување, како и воспоставување рамнотежа помеѓу внатрешните
процеси на организмот и барањата од надворешната средина. Со цел да се реализираат
различните функции наорганизмот постојат голем број на жлезди кои имаат или создаваат
различни хемиски супстанции. Некои од нив нивните продукти ги лачат во специфичните
делови на телото.(плунка, солзи). Другите кои немаат изводни канали своите излачевини
(хормони) ги уфрлаат директно во крвта или лимфата. Тие се нарекуваат ендокрини
жлезди. За целосно и ефикасно одвивање на психичките функции на организмот посебно
77
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
се значајни неколку жлезди со внатрешно лачење: хипофиза, тироидна (штитна жлезда),

адренални (надбубрежни), и гонадни (полови жлезди).
Хипофиза
Хипофизата (питуитарна или подмозочна жлезда) е жлезда која зазема водечка

улога меѓу ендокрините жлезди. Таа синтетизира цела низа важни хормони и е во
непосредна врска со вегетативните центри во мозокот (диенцепхалон). Хипофизата е
вметната во турското седло на клинестата коска на основата на черепот, а е поврзана и со
хипоталамусот со хипофизна дршка така што со него има важни анатомски и
функционални односи. Генетски и хистолошки хипофизата се состои од два дела: еден кој
се нарекува аденохипофиза, а другиот е неврохипофиза. Двата дела ги обвиткува
заедничка сврзна чаура во која е вметната богата нервна и крвна мрежа.
Хиперфункција и хипофункција на хипофизата
Најважен хормон на предниот дел на хипофизата е хормонот на растењето –

кресцин. Кај луѓето, а од домашните животни кај кучињата, се забележани промени во
врска со зголеменото или намаленото лачење на овој хормон. Зголеменото лачење на овој
хормон пред настапување на пубертетот причинува појава на џиновско растење.
Сите делови на телото се сразмерно развиени, но затоа пак премногу се развиени.
Зголеменото лачење на овој хормон по пубертетот причинува појава на акромегалија.
Слика 14. Приказ на нарушена функција на хипофизата 1.Човек со нормален раст

2. Човек – џин 3. Човек џуџе
Кај акромегалијата премногу се развиваат само одделени делови, од телото,

екстремитетите, коските на лицето, на носот, усните и сл. Намаленото лачење на овој
хормон, во периодот на растењето причинува појава на џуџесто растење, при кое сите
делови на телото се сразмерно развиени, но затоа пак слабо развиени. Од предниот дел на
78
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
хипофизата се образуваат хормони, кои имаат значење за регулирање на половата

дејност. Тие се гонадотропните хормони, што дејствуваат на машките и женските полови
жлезди.
Постојат два вида гонадотропни хормони: пролан „А“, кој овозможува растење и
зреење на фоликулите во јајниците и образување на сперматозоидите во тестисите.
Пролан „В“, кој овозможува образување на жолтото тело на јајниците и неговиот хормон
прогестерон, а кај машките животни овозможува развој на клетките, во кои се создаваат
машките полови хормони, како и производството на самите хормони.
Друг хормон на предниот хормон на хипофизата е пролактинот, кој ја овозможува
лактацијата. Во предниот дел на хипофизата се создаваат и други хормони, кои имаат
влијание врз работата на другите ендокрини жлезди (штитната, панкреасот,
надбубрежните жлезди и др.) Во средниот дел од хипофизата се лачат хормони, кои
имаат цел пигментирање на телото. Тука спаѓаат интермединот, кој има значење кај
пониските животни (жаба, гуштери и др.).
Тироидна-штитна жлезда
Штитната жлезда е најголема ендокрина жлезда и тежи од 20-40 грама. Се наоѓа на

предната страна од вратот, прилепена на гркланот и почетниот дел од душникот. Се
состои од два резени кои меѓу себе се поврзани со тесен дел наречен истмус. Во резените
има фоликули кои што се обложени со коцкаст епител и се исполнети со колоид каде се
депонираат хормоните. При нормална функција штитната жлезда не се палпира.
Штитната жлезда ги лачи хормоните:тироксин (Т4) и тријодтиронин (Т3).
За создавање на хормоните потребно е присуство на јод кој се врзува за
протеините, а се внесува во организмот преку храната и тоа околу 50 грама годишно
односно 1 милиграм неделно. За да се избегне дефицит на јод обичната готварска сол е
јодирана. Од хормоните на штитната жлезда 90% отпаѓаат на Т3 а само 10% на Т4,
меѓутоа Т4 дејствува четири пати посилно од Т3. Лачењето на овие хормони е регулирано
од предниот резен на хипофизата.
Дејство на тироидните хормони
Тироидните хормони дејствуваат како хемиски пораки кои пренесуваат

инструкции до различни ткива и органи преку крвта. Хормоните ја забрзуваат или
забавуваат нивната работа. Хормоните Т3 и Т4 дејствуваат врз:
Метаболизмот - на протеините така што ја стимулираат нивната синтеза особено
во периодот на растење. Врз метаболизмот на јаглехидратите дејствуваат на тој начин што
ја стимулираат ресорпцијата на гликозата од тенкото црево и нејзиниот метаболизам во
клетките. Дејството врз метаболизмот на мастите се состои во тоа што го помагаат
нивното разградување во масни киселини.
Терапијата кај болестите кај штитната жлезда може да се спроведе на три начини:
 медикаментозно - со лекови кои што го инхибираат или зголемуваат
лачењето на хормоните.
79
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

со радиоактивно зрачење - меѓутоа треба да се обрне внимание при
спроведувањето на ваквиот тип на терапија, така што најчесто се спроведува
кај луѓе после 45 годишна возраст кои поседуваат релативно добро здравје.
 Оперативно со преземање на хируршки интервенции.
Спроведувањето на овие три тераписки модели се од исклучително значење во превенција
и лекување на органските и функционалните промени кај штитната жлезда.
Полови жлезди
Половите или гонадните жлезди покрај репродуктивната улога и функција имаат и

други функции кои директно или индиректни влијаат на психичките и физичките
промени на организмот.Основна хормонска функција на половите жлезди е лачење на
тестостерон - кај мажите и естроген - кај жените. Овие хормони се лачат под влијание на
гонадотропинот, кој го лачи хипофизата при започнување на пубертетот. До пубертетот
хипоталамусот е инхибиран од епифизата (жлезда со внатрешно лачење, наречена
пинеална жлезда, со локација над хипоталамусот). Со пубертетот нејзиното влијание
исчезнува, така што хипоталамусот го активира лачењето на гонадотропинот од страна на
хипофизата. Влијанието на половите хормони се забележува по низа психофизички
промени и кај машките и кај женските индивидуи. Активноста на оваа жлезда посебно
расте во периодот на пубертетот и предизвикува карактеристични полови промени кои се
нарекуваат секундарни полови карактеристики.
Нервен систем
Нервниот систем на човекот претставува или е носител на сите психички функции

и претставува најважна основа на психичкиот живот. Без него човекот би бил механички
склоп на нефункционални делови во кој отсуствува психичкиот живот.
Нервниот систем има три основни функции:
1. Регулирање на работата на поедини функции и усогласување на организмот во
целина,
2. Поврзување на организмот со надоврешниот свет,
3. Претставува главна физиолошка основа на целокупниот човечки психички живот.
Првата функција се однесува на тоа да нервниот систем ја регулира работата на поедини

делови на човечкото тело во целот како што се мускулите, а на некои делови само
делумно пр. Некои жлезди кои се релативно автономни од нервниот систем и покажуваат
одредена активност. Истовремено нервниот систем ја обезбедува врската и усогласување
на тие активности на сите органи.
Втората функција на нервниот систем која се забележува преку одржување на врската на
организмот и надворешниот свет се манифестира преку поврзување на возбудувањето од
сетилните органи до централниот нервен систем кој ги поврзува, средува и со тоа се
добива осет и претстава за дразбите од надворешната средина. Од друга страна од
80
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
централниот нервен систем се спорведуваат нервните импулси до ефекторите со кои ние

влијаеме на надворешниот свет.
Тратата функција на нервниот ситем се заебележува преку тоа што тој е носител на сите
психички процеси не само за едноставните осетите и перцепцијата туки и за сложените
како што се учење, мислење и други.
Можеме да констатираме дека нервниот систем е дел од човечкото тело што врши
координативна функција помеѓу сите органи на телото пренесувајќи ги создадените
дразби од мозочните центри на периферијата, додека од друга страна ја условува свеста и
го овозможува спознавањето на сè што се случува во телото или околу него со
пренесувањето на осетите од периферијата во мозочните центри.
Нервниот систем го имаат само високодиференцираните суштества што му
припаѓаат на животинскиот свет. Големата совршеност на нервниот систем кај човекот му
овозможи тој да се оддели од другиот животински свет: свеста, помнењето, мислата и
разумот се неговите врвни достигнувања.
Целокупниот психички живот, психичките процеси и особини, сè она што човекот
чувствува, мисли, доживува секогаш има органска основа. Поради тоа се кажува дека
психичкиот живот е функција на организмот, но не само физиолошка функција, туку и
психолошка бидејќи доминантна улога имаат централниот нервен систем, доживување и
свест. Органската основа на психичкиот живот го претставуваат организмот во целина,
односно неговата целокупна анатомско-физиолошка организација. (Прангоска, Л. 2005:23)
Психичкиот живот е мошне карактеристичен како за човекот така и за повисоките
животински видови затоа што човекот поседува највисока форма на психа - свест а
животните поседуваат елементарна форма на психа која се базира врз биолошките
закономерности.
Психата е својство на високо организираната материја, настаната на определен
стадиум на развојот на животот.
Свеста е својство само на човекот и настанала како резултат од неговиот
општествено -историски развиток. Па според тоа свеста претставува збир на психичките
функции во еден конкретен момент.
Со помош на тие психички функции човекот ја доживува реалноста на сопствената
личност, но и реалноста од околината што го опкружува.
Градба на нервниот систем
Нервниот систем претставува организација на неврони. Невронот се состои од

нервни клетки и нејзините продолжетоци-нервни влакна. Нервната клетка се состои од
јадро и плазма. Во јадрото на нерввната клетка како и во другите клетки се наоѓаат
хромозомите кои се носители на наследните особини. Плазмата содржи неврофибрити
(тенки влакна) кои ја спроведуваат нервната возбуда низ клетката. Продолжетоците на
нервната клетка се нарекуваат нервни влакна. Се разликуваат два вида продолжетоци:
дендрити и аксон. Дендритите се протоплазматични разгранети продолженија кои
излегуваат од клетката.Од телото на клетката излегува и еден продолжеток-аксон или
неврит. Повеќе аксони, обвиткани во везивна обвивка формираат нерв или живец.
.
81
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 15. Приказ на структурната градба на нервната клетка
Преку дендритите доаѓа нервниот импул во клетките, а преку аксонот се

спроведуваат од клетките. Според тоа дали нервите го спроведуваат нервното
возбудување од централните делови на нервниот систем кон периферијата и обратно се
разликуваат два видови на нерви: 1. Оние кои го спроведуваат нервниот импул од
центарот кон периферијата и кои се нарекуваат моторни или еферентни нерви и 2. Оние
нерви кои го спроведуваат нервното возбудување од периферијата кон центарот и кои се
нарекуваат сензорни или аферентни нерви. Местото на кое се пренесува нервното
возбудување од еден во друг неурон се нарекува синапса.
Невронот има две основни особини: осетливост и спроводливост. Неговата
осетливост значи дека може да реагира на надворешните дразби со нервно возбудување, а
спроведливоста значи дека можат да се пренесуваат нервните возбудувања.Кога некоја
надворешна дразба или промена делува на нашите сетилни органи, кај него се создава
нервно возбудување или нервен импулс. Исто така кога ќе се активира некој неурон во
било кој дел од нервниот систем, се јавува нервно возбудување или нервен импулс. И
покрај тоа што неможе да се објасни самата природа на нервниот импулс може да се каже
дека нервното возбудување претставува некој видд на електрохемиски процес, кој се
шири низ нервните влакна и пренесува од неурон до неураон. Нервниот импулс не се
пренесува сам, тој се пренесува суксцесивно, постепено и ја пренесува промената во
електричниот потенцијал на нервното влакно. Денес е позната брзината со која се движи
нервното возбудување и е тразлична кај различни нервни влакна и различни прилики и
таа изнесува 1 и 100 метра во секунда.
Дендритите примаат дразби и ги пренесуват конклеточното тело, а невритите ги
одведуваат дразбите од клеточното тело до другите неврони.
Невритот претставува нервно влакно кое е со различна должина. Клеточните тела и
дендритите ја градат сивата маса. Миелинските нервни влакна ја градат белата мозочна
маса.
Благодарение на така високо развиените ментални својства човекот со право се
одделува од останатиот органски свет и се третира како посебна, своевидна и
неповторлива еволуциона појава во историскиот развој на материјата на нашата планета.
82
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Преку невронот импулсот се пренесува со помош на акционен потенцијал, а преку

синапсата од една до друга клетка со помош на синаптички преносник.
Нервниот импулс се јавува секогаш кога стимулацијата е доволно интензивна да
предизвика деполаризација на мембраната. Оваа промена во потенцијалот на мембраната
понатаму се пренесува низ нервното влакно. Кај нервното влакно се јавува една
специфичност. Ако е посилна дразбата ќе возбуди повеќе соседни нервни влакна, така
што до кората на мозокот ќе пристигнат поголем број импулси.
Импулсите што се пренесуваат низ нервниот систем можат да бидат аферентни и
еферентни. Аферентни се оние што доаѓаат од сетилата, а еферентни се оние што одат
кон мускулите и жлездите. Откако дразбата е примена по пат на сетилата таа се пренесува
аферантно до определен центар во мозокот, од каде се испраќа еферентен импулс во вид
на наредба за определена активност. При рефлексна активност, која претставува
наједноставен вид однесување, обработката на примените информации, како и наредбата
за активност можат да се извршат во рбетниот мозок без вклучување на повисоки центри.
Нервниот систем врши регулирање и координација на функциите преку четири нивоа:
а) Првото ниво-се приемниците за информации.
Тоа се сензитивни нервни клетки рецептори (за топло, ладно, притисок, вкус) или
сетилни органи(за слух, вид), преку кои се остварува врската меѓу организмот и
надворешната средина.
б) Второто ниво- се нервните патишта за спроведување на информации од
рецепторите до нервните центри.
в) Третото ниво- е анализаторот (нервен центар), во кој се обработуваат нервните
импулси преку дефинирање на видот на дразбата, анализа и определување на нејзиниот
квалитет.
г) Четвртото ниво- се ефекторите, кои како одговор на примениот стимул, ја
извршуваат наредбата преку реакција на мускулите или жлездите.
Предходно наведените нивоа му овозможуваат на организмот адекватна адаптација на
внатрешните и надворешните потреби и барања со кои се соочува организмот во целина.
Главни делови на нервниот систем
Нервниот систем се одликува со исклучително сложена морфолошка структура.

Од морфолошка гледна точка се целина:
 периферен нервен системи
 централен нервенсистем.
Периферен нервен систем
Периферниот нервен систем може да се замисли како канал преку кој се

пренесуваат инфромациите кон и од централниот нервен систем, Тој се состои од
сензорни и моторни неурони. Сензорните или аферентните неурони поаѓаат од нервните
завршетоци во сетилата и ги пренесуваат импулсите кон централниот нервен систем.
Моторните или еферентните неурони поаѓаат од централниот нервен систем и ги
активираат мускулите и жлездите. И покрај тоа што периферниот нервен систем
83
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
воглавном е канал за пренесување на импулси, во него се одвиваат извесни интегративни

активности, како што се наједноставни сензорни единици наречени рефлекси.
Според функционалната организација нервниот систем се дели на автономен
(вегетативен нервен систем) и соматски систем (Стаменкова-Трајкоска, В. :199579)
Вегетативниот нервен систем се нарекува уште и автономен нервен систем
распространет по целото тело, делува независно автономно од останатите делови на
нервниот систем. Нервниот систем го сочинуваат центрите во мозокот и рбетниот мозок и
група на нервни влакна во должина на рбетниот мозок, автономни ганглии. Тој се состои
од два дела кои обично делуваат спротивно, додека едниот ја зголемува активноста на
некои органи другите органи на другиот дел ја намалуваат активноста. Првиот дел на
вегетативниот нервен систем се нарекува симпатички и доведува до забрзана работа на
срцето, зголемување на крвниот притисок, зголемено лачење на адреналинот во
надбубрежната жлезда до ширење на зениците и други физички промени. Другиот дел на
вегетативниот нервен систем се нарекува парасимпатички и има силно влијание врз
функционирањето на поедини органи кога се наоѓаме во мирна психо-физичка состојба.
Неговата основна функција е пред се да ја намалува работата на срцето и бројот на
неговите отчукувања, намалување на крвниот притисок и други промени.
Во соматскиот нервен систем спаѓа се она што е надвор од автономниот (сетилниот
апарат-рецепторите), ефекторите, мускулите и моториката.
Централниот нервен систем претставува значително поголем дел, а сместен е во

черепната празнина и рбетниот канал. Централниот нервен систем го сочинуваат следниве
мозоци: рбетниот мозок и мозокот.
После приемот на информациите од периферниот нервен систем, централниот
нервен систем истите ги реорганизира и трансформира, ги поврзува со други информации,
некои од нив се задржуваат во меморијата и испраќаат сигнали преку моторниот дел на
периферниот нервен систем.
Рбетен мозок
Рбетниот мозок е сместен во рбетниоот столб. Во централниот негов дел се

наоѓаат неурони, а во надворешниот дел се наоѓаа нервните патишта. Нервните неурони
ги спроведуваат импулсите од мозокот кон моторните структури (мускули и жлезди), а
сензорните од сетилата кон мозокот.
Основни негови функции се: спроведување на нервните импулси од и кон мозокот
и ја овозможува рефлексната активност односно регулирање на одреден број на рефлекси.
Во неговиот состав влегуваат бела и сива маса. Белата маса се наоѓа површински, а
сивата длабоко околу централниот канал.
Сивата маса на внатрешен пресек наликува на буквата Н и на неа се разликуваат
средишна спојница и два рога, преден и заден. Во предните рогови се сместени клетки од
моторните центри, а во задните сензитивни центри. Од моторните клетки на предните
рогови тргнуваат нервни влакна кои што ги формираат предните корени на спиналните
нерви. Додека од клетките на задните рогови тргнуваат влакна кои што ги формираат
задните сензитивни корени од спиналните нерви. Секој преден и заден корен образува
84
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
мешовит спинален нерв којшто излегува преку меѓупрешленскиот отвор. На задниот

сензитивен корен е придодаден еден спинален ганглион (ganglion spinale).
Белата маса формира од секоја страна по три столба или врвци: предна, задна и
бочна. Патиштата од задната врвца се сензитивни, од предната моторни, а од бочната се
мешовити.
Во рбетниот мозок се наоѓа седиштето за голем број на рефлекси кои ако дојде до
повреда на нивната функција се прекинува врската помеѓу мозокот и рбетниот мозок при
што лицата не се во можност пожелба и нормално да се движат рацете и нозете како и
останатите делови на телото.
Мозок
Од сите делови на нервниот систем за разбирање на сложените ментални процеси

кои овозможуваат комуниакција со средината е мозокот. Мозокот го претставува делот
од централниот нервен систем што лежи во черепната празнина. Тој има јајцевидна форма
и се дели на:
1) заден мозок, 2) среден мозок, 3) преден мозок.
Слика 16. Видовите и градбата на мозокот
Задниот мозок го сочинуваат продолжениот мозок и малиот мозок. Во

продилжениот мозок се наоѓаат центрите за регулирање на дишењето и работата на
срцето. Малиот мозок е центар каде се наоѓаат механизмите кои ги усогласуваат
движењата, одржувањето на рамнотежата и одржување на тонусот на мускулите.
Физичките повреди или пореметувањето на функцијата на овој мозок доведуваат
доанрушување на рамнотежата и цврстината на мускулите.
Во средниот мозок се наоѓаат рани јадра кои се важни за функционирање на
нервниот систем и организмот во целина. Тука се наоѓа ретикуларната формација која ја
сочинуваат сивата маса на продолжениот мозок, средниот мозок и меѓумозокот. Нејзината
основна функција е да ги активира мускулите, контролира автоматските движења и за
активноста на мозочната кора во општо. Ако дојде до оштетување на ретикуларната
формација човекот постанува неосетлив на дразби и паѓа во длабок сон. Ако се активира
дел на ретикуларната формација доаѓа до зголемена и видлива ментална активност.
Предниот мозок е најважен дел на мозокот. Него го сочинуваат два дела:
меѓумозок и голем мозок. Во меѓумозокот посебно се значајни таламусот и
85
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
хипоталамусот. Таламусот (Thalamus) има јајцевидна творба. Во него се собираат

аферентните нервни влакна од каде се шири нервниот импул кон мозочната кора или до
други центри на ефекторите. Таламусот е изграден, главно од сива маса кој формира три
групи јадра. Белата маса содржи влакна што го поврзуваат таламусот со рбетниот мозок,
малиот мозок хипоталамусот, базалните ганглии и кората на големиот мозок.
Хипоталамусот (Hypothalamus) е центар за контрола на многу реакции кај човекот
посебно за интензитетот на емоционалните реакции и во општо за емоционалното
однесување. Преку него се усогласуваат и различни телесни функции кои имаат влијание
врз емоционалното однесување.
Мозочна кора
Најзначаен и најразвиен дел на мозокот е големиот мозок или мозочната кора или
кортекст . Во развојот на нервниот ситем мозочната кора се јавува најкасно и претставува
највисок резултат на еволуцијата (Рот, Н, 2004:47). Кај човекот кај кого мозочната кора е
повеќе развиена за разлика од другите животински видови, нејзината површина изнесува
220 00 квадратни милиметри. Во мозочната кора се сместени многубројни неурони.
Мозочната кора е носител на најсложените облици на однесување кај човекот. Најопшто
кажано, се разликуваат три области или три зони во мозочната кора.
Правата зона се нарекува сензорна зона и во неа се завршуваат сензорните нервни
влакна и тука нервното возбудување се претавара во осет и перцепции. Втората зона се
нарекува моторна зона и од неа тргнуваат нервните моторни влакна кои го пренесуваат
нервното возбудување до мускулите. Третатта област ја сочинуваат асоцијативната зона
која е составена од нервни клетки и влакна кои не се непосредно поврзани ни со
сетилните органи ни со мускулите туку поврзуваат различни делови на мозочната кора и
така овозможуваат различни сложени облици на однесување.
Кората на големиот мозок е изградена од клетки различни по форма големина и
функција.Тие се распределени во шест слоеви. Исклучок прави кората од мирисниот???
мозок кој претставува најстар и најпрост дел од големиот мозок кај човекот. Неговата
кора има само 3-4 слоја клетки. Според својата хистолошка градба кората на големиот
мозок се разликува во одделни делови и се целина 52 Бродман-ови полиња. Површината
на мозочната кора изнесува 220 000 квадратни милиметри со од 9-12 милјарди неурони.
Во мозочната кора се издвојуваат четири главни регии и тоа: фронтална или челна,
темпорална или слепоочна, париентална или темена и окцитипална или тилна.
Мозочната кора е поделена на две хемисфери. Иако се слични и заеднички
делуваат сепак имаат разлики во структурата и функциите на левата и десната хемисфера.
Десната хемисфера прима значителен дел на информации од левата страна на телото, а
левата хемисфера од десната страна на телото. Слично е и со контролата на движењата.
Левата хемисфера ги контролира движењата на десната страна на телото и обратно. Кај
95% од луѓето центарот за говор се наоѓа во левата хемисфера. Поради тоа во случај да
дојде до оштетување (излив, мозочен удар) на левата хемисфера, се губи способноста за
движење (парализа) на десната страна на телото и настануваат пречки во говорот. Кога е
оштетена десната страна на мозочната кора, се губи подвижноста на левата страна на
86
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
телото. Не се губи способноста за говор, но се јавуват потешкотии во разбирањето на

говорот бидејќи во десната се наоѓа центарот за разбирање на говорот.
Десната хемисфера има важна улога во претавувањ на ликови, замислување на
просторот и просторни односи. Во принцип луѓето ги користат двете хемисфери, иако не
во иста мерка.
Вегетативен нервен систем
Вегетативниот нервен систем се нарекува уште и автономен нервен систем

бидејќи делува независно автономно од останатите делови на нервниот систем. Нервниот
систем го сочинуваат центрите во мозокот и рбетниот мозок и група на нервни влакна во
должина на рбетниот мозок, автономни ганглии. Тој се состои од два дела кои обично
делуваат спротивно, додека едниот ја зголемува активноста на некои органи другите
органи на другиот дел ја намалуваат активноста. Првиот дел на вегетативниот нервен
систем се нарекува симпатички и доведува до забрзана работа на срцето, зголемување на
крвниот притисок, зголемено лачење на адреналинот во надбубрежната жлезда до ширење
на зениците и други физички промени. Другиот дел на вегетативниот нервен систем се
нарекува парасимпатички и има силно влијание врз функционирањето на поедини
органи кога се наоѓаме во мирна психо-физичка состојба. Неговата основна функција е
пред се да ја намалува работата на срцето и бројот на неговите отчукувања, намалување
на крвниот притисок и други промени.
Функционирање на нервниот систем
Рефлекси
Рефлексите се реакција на одреден дел од телото на примена дразба без учество на

волјата и свеста и е основен облик на физиолошка активност на нервниот систем. Со
рефлексна активност човекот брзо реагира на разни промени од внатрешната и
надворешната средина. Рефлексните реакции се остваруваат со учество на рефлексните
центри лоцирани во различни делови на централниот нервен систем. Под рефлекси се
подразбира одговор на човечкото тело, или негови поедини делови, кој се одвива без
учество на волјата, а кој се јавува после влијанието на некоја надворешна дразба врз
телото, кој се пренесува преку невроните.Најпроста форма на функционирање на
нервниот систем е рефлексната активност која се остварува преку рефлексниот лак.
Рефлексниот лак се состои од сензитивен, централен и моторен дел. Сензорниот дел
почнува во сетилните органи во кои дразбата се претвора во нервни патишта се пренесува
до централниот дел.
Слика 16. Приказ на рефлексиниот лак

87
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Централниот дел може да се наоѓа во р’бетниот мозок или во поткровите делови

на мозокот и се состои од повеќе неврони. Едни од невроните го насочуваат нервното
возбудување во некои мускули или жлезди. Овие неврони од кои паѓаат нервните влакна
кои го спроведуваат нервното возбудување во мускулите или жлездите го сочинуваат
моторниот дел на рефлексниот лак.
Рефлексниот е наједноставен облик на функционирање на нервниот систем. Со негова
помош се реализираат повеќе рефлекси кај човекот и животните. Со овој механизам се
остваруваат движења пр. авторматски движења на нозете кога се удира по
коленото(пателарни рефлекс), ненамерно стеснување и ширење на зениците под дејство
на светлината (пупиларни рефлекс), затварање на очните капаци (корнеални рефлекс)
или лачење на плунка со надразнување преку храна како и многу други.
Едноставните рефлексни реакции преставуваат вродени и секогаш еднакви начини на
реагирање кои автоматски се јавуваат кога одреден вид на дразба делува на одреден
сетилен орган. Се нарекуваат уште и безусловни рефлекси за разлика од реагирањето кои
познатиот научник Павлов ги нарекува условни рефлеси. За тоа се познати
експериментите на рускиот физиолог Иван Павлов. Павлов пред да му ја даде храната на
кучето палел електрична светилка или ѕвонел со ѕвонче ( условна дразба ), а потоа му ја
давал храната. Тоа го повторувал неколку дена, за што време кучето научило дека ќе
добие храна откако ќе се запали електричната светилка, или ќе заѕвони ѕвончето. Тоа
значи дека давањето на храната е условено со палењето на електричната светилка. Со тоа
е создаден условен рефлекс кај кучето. Доказ за тоа е што кучето продолжува да лачи
плунка и понатаму кога ќе ја види запалената светилка иако не му се дава храна, меѓутоа
тоа ќе потрае само извесно време, ако трајно ја исклучиме безусловната дразба (храната).
После тоа и самото лачење ќе престане, ќе згасне условниот рефлекс. Што значи, за
одржувањето на условните, стекнатите рефлекси, неопходно е да дејствуваат и двете
дразби и условната и безусловната. Условните рефлекси можат да се создаваат и кај
другите животни (вертебрати и некои инвертебрати ), меѓутоа времето за тоа е различно.
Некои учат побрзо, некои пак за подолго време. Павлов сметал дека условните рефлекси
претставуваат основна активност на кората на големиот мозок, па според тоа и
физиолошка основа на сите психички процеси. Условните рефлекси во текот на животот
кај човекот овозможуваат зголемување на можните начини на реакции на нервниот систем
кон различните нервни стимули.
88
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПРАШАЊА ЗА РАЗМИСЛУВАЊЕ И ПРОВЕРКА НА ЗНАЕЊАТА
 Што проучува психофизиологијата?

 При настанување на физиолошките промени во орагнизмот на човекот кој вид
на промени се јавуваат?
 Дефинирајте ги поимите рецептори и ефектори?
 Како се делат рецепторите во однос на видот на стимулација која ја
примаат?
 Наведете неколку особини на рецепторите?
 Дефинирајте ги рефлексите и наведете како се делат рефлексните реакции?
 Објаснете ги двата видови на рефлексно однесување?
 По кој вид на рефлекс е познат Павлов и објаснете ја неговата суштина?
 Како се дефинира нервниот систем?
 Објаснете нешто повеќе за градбата на нервниот систем кај човекот?
 Која е основната функционална единица на нервниот систем?
 Објаснете го пренесувањето на импулсот преку невронот?
 Како се дели нервниот систем?
 Кои се основните функции на нервниот систем?
 Што го сочинува централниот нервен систем?
 Од што е составен периферниот нервен систем?
 Која е улогата на вегетативниот нервен систем?
 Мозокот е дел од централниот или периферниот нервен систем?
 Во кој дел од мозокот се наоѓаат оптичките и акустичните центри?
 Размислете за некои нови сознанија за функционирањето на мозокот?
 Дали е можно постоење на некој дел во мозокот кој сеуште не е воопшто или
доволно проучен дел?
 Од кои делови е составен ендокриниот систем?
 Која е основната функција на хипофизата?
 Кои видови на нарушувања се јавуваат при хипер и хипофункција на
хипофизата?
 Кои се симтоми на пореметување на тироидната жлезда?
 Наведете неколку видови на нарушувања на тироидната жлезда?
 Која е основната функција на тироидната жлезда?
 Наведете неколку болести на тироидната жлезда?
 Кои се основните функции на половите жлезди?
 Кои хормони се лачат кај машките, а кои кај женските?
 Прогестеронот се лачи кај машките или женските? М - Ж (заокружете)
89
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ЖИВОТНИТЕ
 Да препознаете одредени реакции на организмот спрема околината

 Да направите разлика на реакциите на човекот и поедини животински видови
во однос на нивното прилагодување
 Да ги забележите специфичните реакции на растенијата и нивните реакции
на физички и други видови на дразби
 Да ги објаснете суштинските карактеристики во настанување на психичкиот
живот
 Да научите што се тропизми и кој е резултат на тропизмите
 Да ги воочите инстиктивистичките реакции и однесување на човекот и
животните.
 Да дознаете за разликите во инстиктивистичкото однесување помеѓу човекот
и животните
 Да го препознаете инстиктивистичкото однесување кај човекот
 Да го објасните Келеровиот обид и донесете заклучок кој е во функција на
подобро разбирање
 Да ги воочите основите на интелектуалното воспитување
 Да научите зошто инстиктивистичкото однесување е честа причина за
конфликти
 Да направите разлика помеѓу инстиктивистичкото и интелектуалното
однесување
 Да наведете примери на инстиктивистичко и интелектуално однесување кај
луѓето и животните
90
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
РАЗВОЈ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ

ЖИВОТНИТЕ
Сложеното однесување и сложениот психички живот, како што ги среќаваме кај

човекот, се резултат на долгиот развој. Кај растенијата, кои претставуваат временски
порана појава на живот отколку кај животинските врски, одржувањето и прилагодвањето
во средината се остварува со помала анатомска и физиолошка организација. За да на
пример, се одржи некое растение во суви сончеви краеви, кај него се создаваат мали и
меснати ливчиња кои го намалуваат испарувањето на водата, или се развиваат долги
корени со чија помош полесно доаѓаат до вода. Кај животните прилагодувањето на
условите за живот се остваруваат по пат на менување на однесувањето, а не само со
менувањето на анатомско – физиолошките организации. Кога ќе се сменат условите во
кои се наоѓаат, го менуваат начинот на своето реагирање, ги менуваат движењата.
Целиот развој на реакции и однесување и кај растенијата и кај животните претставува
процес на подобро прилагодување на условите за живеење (Рот, Н.2004:61).
За развојот на способностите за прилагодување важна улога има развојот на
способностите на организмот да реагирана промените во својата средина. Оваа
способност се повеќе се развива во текот на развојот на врстите. Основа на овие
способности ги сочинуваат карактеристиките кои ги поседуваат сите живи суштества:
својство за надразнување. Надразливоста се состои во способност да се реагира на
одредени промени во надворешниот свет, кои се важни за одржување на организмот. Таа
способност сè повеќе се развива. Кај развиените животински врсти се јавува и способност
за разликување на надворешниот свет, се јавува и психичкиот живот.
Во наједноставните облици, способноста за прилагодување и ова својство за
надразнување се јавуваат на пораните степени на еволуација. Растенијата се во состојба
непосредно да реагираат на промените кои се важни за одржување на нивниот живот,
пример, тие се во состојба да реагираат на материјата која им служи за храна и
организмот чии материи ги асимилира. Во текот на еволуација оваа способност за
надразнување се повеќе се развива и организмот станува се поспособенза реакција на
поголем број дразби, како и за различното реагирање на различни видливи дразби. Тој
станува способен да реагира не само на оние дразби кои се непосредно важни за
организмот (за негова исхрана или негова заштита) туку и на оние дразби кои
наговестуваат присуство или настапување на дразбите и состојби (на пример опасност)
кои можат да бидат важни за живите суштества..
Настанување на психичкиот живот
Важен степен во развојот на способноста за прилагодување го сочинуваат

јавувањето на реакциите на организмот на промените кои немаат непосредна биолошка
важност туку само наговестуваат, сигнализираат дека е нешто важно за одржување на
организмот, животните . На пример, почнуваат да реагираат на одредени звуци, не затоа
91
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
што звукот сам по себе им помага за одржување на организмот, туку затоа што одреден
звук им служи како знак, како сигнал за постоење или настапување на одредени дразби
важни за животните. Слично на тоа одреден облик или боја накоја реагира некој инсект,
на пример, пчелата, претставуваат знак дека животното може да најде материја која е за
нив важна(во овој случај цветен прав). Слично и некој одреден вид на мирис претставува
знак дека е блиску пленот или непријателот.
За ваквите реакции кои се јавуваат и на промена кои претставуваат само сигнал, а
не се непосредно важни за одржување на организмот говориме како за психичка реакција.
Оваа психичка реакција им овозможува на живите суштества подобро да се ориентираат
во светот и да делуваат во поголема мера во склад со карактеристиките на предметите и
појавите кои ги опкружуваат.
Ваквата способност за психичка реакција се јавува на одреден степен на развиток
на органските материи. На кој степен на развој на живите суштества настанува
психичкиот живот, тешко е сосема да се одговори. Некои автори мислат дека првиот или
вистинскиот психички живот се јавува со појава на првите животни. По нив и кај
едноклеточните животни постојат реакци кои можеме да ги наречеме психички и кои
претставуваат некој вид на одржување на случувањето во објективниот свет. Други
сметаат, а тоа гледиште изгледа уште пооправдано, дека психичките реакции не се
јавуваат кај наједноставните животински видови туку кај оние животински видови кај кои
постои релативно развиен нервен систем. Тоа би биле поразвиените видови безрбетници.
Инстиктивно однесување
Според советскиот психолог Леонтиев во развојот на однесување на животните и

во развојот на неговиот психички живот можеме да разликуваме три етапи или три типа
на однесување. (Рот, Н.2004:63).Овие три типа на однесување и три степени за развој на
психичкиот живот би биле:
а) инстиктивно однесување и едноставни сензорни психички реакции кои се
јавуваат на одредени дразби;
б) однесување на основа на навика и психичка реакција на склоп од дразби кои
истовремено делуваат на набљудување на предметите;
в)таканаречено интелектуално однесување на животните при кои наоѓаме и
сложени психички процеси, како што е увидување на односите.
Првиот тип на однесување, инстиктивното однесување, вклучува и уште
поедноставните видови на однесување отколку инстиктивните активности: тропизми и
рефлекси. Тропизми се реакции на движења предизвикани од влијанието на некоја
надворешна енергија. Кога движењето на човекот или растението е насочено кон изворот
на енергија зборуваме за позитивни пропизми, а ако постои автоматско одалечување од
одреден извор на енергија зборуваме за негативни тропизми. (пр. движење на
сончогледот, инсекти и.т.н.)
Рефлексите можеме да ги одредиме како вродени и автоматски движења на
поедини органи кои се предизвикани со одредени дразби. Рефлексите се разликуваат од
тропизмите по тоа што кај инстиктите постои движење на одредни сложени реакции само
на поедини органи, а кај тропизмите доаѓа до движење на цел организам.
92
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Инстиктивните активности можат да се дефинираат како наследни, биолошки

целисходни, и за одреден животински вид карактеристичен систем на движења на
организмот, предизвикани како од надворешни дразби така и внатрешни потреби. Како
карактеристики на инстиктивното однесување кои почиваат на инстиктивните активности
можеме да ги истакнеме: (Рот, Н. 2004:47)
1. Вроденост на инстиктивното однесување означува инстиктивните активности не се
стекнуваат и не се учат. Често пати е потребно да помине одреден период на
созревање, па после тоа единката да започне да ги користи инстиктивните
активности.
2. Специфичност и униформност означува дека секој животински вид има или
покажува за него специфичен инстиктивен начин на однесување. Тоа значи дека
тоа специфично однесување е еднообразно за конкретниот животински вид.
3. Несвесност и биолошка целисходност на инстиктивното однесување се посебно
важни за одржување на единката и видот. Кај животните не постои целисходност
на нивните движења и тие не предвидуваат ефект на инстиктивното однесување.
Додека кај човекот неговото однесување може предходно да се предвидат ефектите
и резултатите.
4. Постоење потреба за се изврши инстиктивно однесување. За појава на
инстиктивно однесување не е доволно постоење на наследната основа и делување
на одредена дразба, туку е неопходно да постои внатрешна потреба активноста да
се изврши. Кога се зборува за инстиктите кај човекот тогаш неможе да се зборува
за исто значење со вроденото однесување кај животните. За инстиктите кај човекот
можеме да зборуваме само како вродена тенденција да се задоволат одредени
вродени нагони за храна, вода, сексуалниот нагон и друго.
Навиките како облик на однесување
Навиките се важен облик на однесување кај многу развиените животински видови

и кај човекот. Тоа е еден карактеристичен и еластичен облик на однесување. Тие се
формираат како резултат на индивидуалните искуства и не се наследени како што се
наследените инстиктивни активности. Овој вид на многу еластичен начин на однесување
се јавува кај високо развиениот психички живот отколку кај животните. Кај животните
кои се однесуваат на основа на навики развиена е спсобност за забележување. Тие можат
да се разлики во звукот, треперење и др. На овој степен на однесување значително е
развиена спсобноста за помнење и учење отколку на степен на инстиктивното
однесување.
Интелектуалното однесување кај животните
Интелектуалното однесување кај животните, кое се забележува само кај

највисоките животински видови се заснива на воочување на односите помеѓу предметите.
Тоа е однесување на основа на мислењето. Поради тоа ова однесување се нарекува
интелектуално однесување. Ваквиот начин на однесување може да се забележи во
93
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
експериментите кои ги врши Келер со мајмуните. (ставање на сандаци еден врз друг како
би се дофатиле бананите и користење на стапот како инструмент за фаќање на
бананите). Како показатели за увидување на односите помеѓу предметите на овој вид на
однесување можат да се забележат следните каракеристики:
1. решението на проблематичната ситуација доаѓа брзо и одеднаш;
2. еднаш користеното средство за доаѓање до целта се заменува односно се доаѓа
следниот пат веднаш до решение;
3. животното користи и друго средство кое може да придонесе до решавање на
проблемот и тоа без предходни обиди.
Предходните карактеристики зборуваат за тоа дека животните увидуваат одредени
односи помеѓу предметите со кои манипулираат.
Биолошки основи на психичкиот живот
Органската основа на психичкиот живот ја преставува организмот во целина

односно неговата целокупна анатомско-физиолошка организација. Секогаш кога во
организмот се случуваат одредени психички процеси тие се пропратени со одредени
органски промени кои заедно чинат една функционална целина. Согледувајќи го односот
на организмот со средината може да се каже смета Озгут од аспект на однесување
средината е комплекс на нервни енергии во централниот нервен систем. Овој став спрема
(Хрњица, С. 2000:34) бара прифаќање на две стојалишта. Првото се однесува на тоа дека
физичката енергија во материјалниот свет ги става во акција оние нервни процеси кои се
одразуваат во свеста. Второто стојалиште се однесува на тоа да постојат индивидуални
разлики во биолошката и психолошката основа врз која делуваат тие енергии. Овие
ставови варираат не само за живите суштетсва кои се наоѓаат на исто или различно ниво
од нивниот еволутивен развој. Можеме да кажеме дека објективната ситуација е ретко
иста и психолошки иста за различни лица. Додека за едни една објективна ситиација
предизвикува апсолутна паника и вознемираност, за други таа иста ситуација преставува
релативна основа за возбудување на организмот. Во овој случај се работи за различна
биолошка и психолошка основа на исти ситуации и состојби да се реагира во завсност од
структурата и осетливоста на био-психолошките механизми.
Механизмите на наследство
Наследната основа и покрај евидентиот напредок во истражувањата во оваа област

претставува дискутабилно подрачје околу која се судруваат традиционалните и
современите концепти. Најчесто се среќаваат прашањата: од кога?, како?, со кои
механизми почнува животот?, каква е улогата на наследството? до која возраст човекот е
жртва на генетскиот детерминизам? и слично. Но, пред да дадеме одговор на овие
прашања ќе започнеме со констатациите кои се веќе научно верфицирани во областа на
биологијата, медицината и другите научни дициплини. Познато е дека во човечкиот
организам постојат два вида на клетки и тоа: телесни или соматски и полови или
гаметни. Првите се делат со процесот наречен митоза кој се завршува со појава на две
идентични клетки од кои секоја може понатака независно да се дели. Вториот вид
94
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
половите или гаметните настануваат на посебен начин по пат на редукциона делба или
мејоза. Во двете варијанти на клеточна делба хромозомите играат главна улога.
Хромозомите се синџир од беланчевини кои се наоѓаат во клеточното јадро. Тие имаат
кончест облик и содржат гени. За разлика од соматските на митоза се клетки кои во
процесот на митоза се размножуваат самите, половите клетки имаатт спсобност да го
репродуцираат целиот организам. Кога започнува животот ? прашање со многу дилеми.
Сепак животот почнува кога семената клетка од таткото ќе продре во јајната клетка на
мајката. Секоја од оплодените клетки носат во себе хромозоми кои кај половите клетки се
носители на наследство.Бидејќи е неопходно да се спојат две полови клетки (машкото и
женското) да би дошло да забременување, неопходно е клетките кои се носители на
наслените механизми да се делат така да бројот во хромозомите во нив да се сведе на 23
пара (колку што има секоја соматска клетка и после делбата). Овој процес на редукција на
хромозомите се нарекува гаметоза. После спојувањето на сперматозоидите со јајце
клетката оплодената клетка (зигот) има 46 хромозоми. Половината потекнуваат од таткото
, а половината од мајката. Како што веќе напоменавме секој хромозом има повеќе
сложени молекули кои се нарекуваат гени. Гените се единици на наследство кои се
сместени во хромозомите. Основната градба на гените ја чинат молекул ДНК
(дезоксирибонуклеинска киселина). Молекулите на ДНК се носители на кодифицирани
генетски информации односно збир на упатстава или генотипска програма кои се
однесуваат на синтезата на белковините во клетките. Гените кои се наоѓаат на блиските
места на истиот хромозом обично заедно се пренесуваат на потомството и се развиваат
сврзани гени. Со цел информацијата која ја содржи ДНК да овозможи репродукција
неопходно е здружено дејство на ДНК и РНК (рибонуклеинска киселина). РНК се наоѓа
во цитоплазмата на клетката. Нејзината функција е да ги пренесува информациите од
ДНК. Според сознаијата на генетичарите гените не остануваат во состав на хромозомите
во кои првобитно се наоѓаат. Во текот на развојот воочено е дека доаѓа до укрстување на
хромозомите при што доаѓа до размена на гени помеѓу поедини хромозоми. Хромозомите
не се делат правилно во двете оплодени јајни клетки односно еден охромозом од едниот
пар во една, а другиот во друга клетка туку се случуваат комбинација на гени кои се
случајни. Генетичарите сметаа дека секој ген влијае на организмот во целина бидејќи
нивното дејство ретко е од локално значење. Наследните обележја кои настануваат под
влијание на гените, се пренесуваат од генерација на генерација. Но, неможат сметаат
генетичарите со наследство да се пренесе искуството од возрасните на нивното
поколение. Се пренесуваат единствено гените, а нив неможат да ги променат животните
искуства. Но, тоа незначи дека гените се непроменливи. Тие можат да променат(мутација)
под влијание на хемиски процеси или радијација од различен степен. Во тие случаи
настануваат различни дегенеративни промени (ментална заостанатост, разни физички
промени и проблеми, сензорни оштетувања и други).
Социјална основа на психичкиот живот
Може да се каже дека сите посложени особини на човекот се резултат на

организирање на бројни својства на личноста во нови целини. Некои од тие особини кои
влегуваат во новите целини се развиваат претежно под влијание на наследството, а
95
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
другите под влијание на средината. Со гените се пренесуваат диспозициите кои се

манифестираат во анатомско-физиолошката организација во целина па и во нервниот
систем. Таквите диспозиции се неопходен, а не доволен услов за развој на одредени
особини. Генотипот како збир на наследени диспозиции квалитативно се менува под
влијание на наследството и активноста на поединецот. Со цел можностите на поединецот
да се искористат неопходно е да се има стимулативно дејство на средината и
емотивацијата на самата личност. Потребно е да се разликува физичка и социјална
средина. Иако е јасно дека социјалната средина има поголемо значење во менталниот
развој на личноста, но не треба да се потценува влијанието на физичката средина. пр.
претерана сува или валажна клима доведува до појава на депресивно однесување и
намаленост на физичкото и менталното функционирање. Во однос на влијанието на
социјалната средина односно агенсите на социјализација (семејство, училиште, врсници)
секако е зборувано многу и е истакнувано нивното исклучително значење за правилниот
развој на личноста. Семејството односно родителите се тие кои директно влијаат врз
развојот и поттикнувањето на одредени особини и облици на однесување кои се јасно
видливи во подоцнежното однесувањето на детето. Училиштето со својот воспитно-
образовен систем и стил директно влијае на корекција примарните особини и облици кое
детето ги покажува во него или во реалциите со врсниците. Значајно е да се напомене дека
особините кои се заснивани на наследните диспозиции не мора да се јават веднаш по
раѓањето туку тие се јавуваат после подолг временски период пр. созревањето-
матурацијата. Евидетно е дека покрај влијанието на наследните и срединските фактори не
се помалку значајна детермината која допринесува за развојот на особините кои во
прицип имаат генетска основа. Можеме да заклучиме дека развојот на поединецот
можеме и треба да го наблудуваме како синтеза на наследни и средински фактори кои се
модифицираат и дименизираат како резултат на активноста на самиот поединец.
Период во развојот на поединецот
Познато е дека психичкиот живот и однесувањето на поединецот се развиваат, а со тоа

се менува целиот организам во целина. Карактетистично за овие промени е тоа што тие на
почеток се прогресивни, подоцна во еден период се забележува релативно стабилно ниво
на способности, а подоцна по овој период настапува постепено опаѓање на способностите.
Основата на периодизацијата на животните циклуси ја чинат доминантните особини на
единката, типичните потреби на личноста и типичните односи помеѓу единката и
средината кои се карактеристични на таа возраст (Трајкова-Стаменкова, В. 1995:354).
Животните циклуси на луѓето од психолошка гледна точка можат да се поделат во три
лесно воочливи квалитативни целини смета (Хрњица, 2000:115). Првата целина е
поврзана за периодот на раст и развој до 18 година. Другата целина се карактеризира со
релативна стабилност во поглед на развојот на поединечните функции кој се случува од
18 до 60 години. Третата целина се карактеризира со опаѓање на поедини функции и
осиромашување на личноста во целина ориентационо после 60 година. Во функција на
пооперционален предглед на развојните периоди кај човекот ќе се послужиме со
96
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
класификацијата на периодите на развој на човекот кој ја дава (Рот, Н. 2004:85-88) според

кој се делат на: детство, младост, зрелост, старост.
Детство
Овој развоен период трае од раѓањето до пубертетот. Во рамките на овој развоен

период се разликуваат неколку подпериоди и тоа: прво детство кое трае до крајот на
втората година, рано детство кое трае до крај на шестата година, средно детство трае од
шестата до деветата година и касно детство кое трае до крајот на дванаесетата година.
Веќе во рано детство покрај биолошките фактори значајни за развој на единката имаат
факторите на социјалната средина. Најзначајни социјални фактори значајни за развој на
детето имаат родителите пред се мајката при исхраната, навикнување на основните
физиолошки и хигиенски услови кои се бараат од детето. Но, исклучително важна улога,
според истражувањата има степенот на внимание и љубов која им се посветува на децата
уште од најрана возраст. Всушност истражувањата покажуваат дека најважен услов за
развој на зрела и здрава личност е зачувувањето и постојанот унапредување на физичкото
и менталнот здравје на секоја индивидуа.
Младост
Друг важен период е периодот на младоста. Во овој период значајни се два

моменти и тоа: физички развој и социјален развој. Во овој период доаѓа до интензивен
физички развој кој започнува одединаесетата година и се намалува нагло во шеснаесетата
година. Тогаш доаѓа до поевидентен пораст на висината, тежината, созревање на
сексуалните органи и функции, се јавуваат секундарни полови карактеристики (промена
во гласот и други физички карактеристики кај машките и девојчињата). Како најзначаен
момент во овој период се половото созревање и појава на некои психолошки кризи кои
се поврзани со тие промени. Проблемите во вој период не се предизвикани само со овој
вид на промени. Во овој период се јавува тенденција нанезависност, самостојност и желба
момчињата и девојчињата да бидат прифатени како равноправни учесници во односите со
врсниците. Во овој периот и покрај потребата да се поседува автономност од родителите
младите незибежно се соочени со реалноста да се прифатат ставовите на родителите
токму поради непостоење на соодветни пихолошки услови (искуство, знаење и други
лични карактеристики). Веќе во овој период младите неопходно е да се определат за
идното занимање или студии во соглсност со своите интереси и можности. Во тој период
настануваат значајни интелектуални и социјални промени и развој како и појава на
формално операционална интелигенција според Пијаже. (Рот, Н. 2004:87) наведува дека
во овој период се развива интерес за општетсвените проблеми и формирање на нови
социјални односи и ставови кои го поттикнуваат адолесцентот да ги користи развиените
интелектуални способности. Отпорноста кон авторитетите предизвикана со интезивната
желба и потреба за независност доведува до појава на критични ставови кон родителите и
кон возрасните воопшто. Неуспехот успешно да се задоволат сопствените потреби и
покрај ограничувањата кои се резултат на срединските влијание кај младите доведува до
појава на агресивност во различни облици на деструктивно однесување. Во овој период од
97
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
посебна важност е да се усогласи односот на родителите кон младите со цел да се

превенираат или елиминираат проблемите и причините кои доведуваат до нив.
Зрела возраст
Периодот на зрелост може да се определи до 60 годишна возраст односно од (30-40

години). Околу 40 година почнува сведување на билансот при што се јавува (не)
равнотежа ако билансот е позитивен се јавува чувство на внатрешна равнотежа, ако е
негативен се јавува латентно незадоволство и други негативни манифестни облици на
однесување (Хрњица, С. 2000:127). Во овој период личноста се среќава со повеќе
проблеми меѓу кои се: како да се воспитуваат децата, како да се сочува семејството,
когнитивни, интерперсонални, или психолошки функционии, самопочитувањето,
создавање неопходни материјални добра кои обезбедуваат нормален животен тек и други.
Овој период е најдолг во развојот на поединецот и се одликува со развој на максимална
физичка енергија и најголема продуктивност во текот на животот. Во овој период како
што напоменавме физичката енергија е на исклучително високо ниво, но после триесетата
година значително опаѓа, а од педесетата година забележително брзо. На оваа возраст
значително ослабнуваат сензорните и други способности кои во голема мерка ги
дефинираат понатамошните активности на индивидуата. Во овој период се намалуваат
или ограничуваат интересите на индивидуата се намалува желбата за физички активности
од друга страна се јавува потреба за стабилизирање и ограничување на социјалната мрежа
на комуникација во средината.
Доба на старост
Овој период е последен според својот редослед во развојот настанува после педесетата
година и во него се забележува забележително опаѓање на способностите и функциите на
поедини витални органи (кардиоваскуларни, ендокрини, мускулни, сетилни и други).
Појавата на разни склеротични појави и сосотојби се забележуваат посебно во помнењето
и други психички функции. Во овој период се забележуваат евидентни потешкотии во
динамиката на реализација на активностите на старите лица и има значително опаѓање,
но сепак одредени способности сфаќање, резонирање и други не опаѓаат значително.
Дури некои истражувања покажуваат деканпоради искуството некои активности кај
лицата во оваа возраст се зголемуваат или стануваат пофункционални и рационални.
Една од најзабележителните појави во периодот на староста е повлекувањето во себе,
отуѓување од околината, чуство на отфрленост и слабеење на интересот за појавите во
социјалната средина. Самите поединци, но и општетсвото со своите функции можат
исклучително многу да допринесат сами за себе и околината. Посебно е важно
општеството да има правилен однос кон оваа категорија на поединци посебно во нивниот
третман, а самите поединци со своите активности да ги компензираат реалните
сосотојби во кои неизбежно се наоѓаат.
Може да се каже дека староста настанува во оној период од животот кога ќе се јават
објективни и субјективни знаци на застој и назадување на биолошки, психолошки и
98
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
социјален план (Хрњица, С. 2000:128). Според зборовите на Смиљјаниќ, В. (1981)

предметот на психологијата на стареењето е двоен. Тој стареењето го опфаќа како
динамичен процес и стареењето како одредена етапа од животот. Психологијата на
стареењето го проучува процесот на стареење и однесувањето на луѓето во
феноменолошка смисла (субјективно доживување) и етиолошка смисла (настанување и
развој на процесите). Кај повеќе луѓе овој период има две фази. Првата се однесува
((околу 10 години после пензионирање), односно 70-75 години). Во втората фаза која
Батлер ја нарекува напредната старечка возраст) доаѓа до изразена регресија и опаѓање на
голем број на витални функции. Целокупниот развојот на човекот е исклучително
динамичен процес на психо-физички промени и трансформации кои имаат своја развојна
динамика и се карактеризираат со релативно исти облици на однесување и
функционирање на човечкиот организам во сите животнио циклуси. Без оглед на
формалната периодизација на животните циклуси кај човекот односно организмот во
целина развојот на животните циклуси човекот е детерминиран од голем број на
објективни и субјективни околности. Од тие причини посебно е важно промените во секој
развоен циклус навремено, сериозно и со посебно внимение да се следат и задоволуваат
нивните барања. Тоа би било основа за превенција на голем број на латентни или
манифестни облици на однесување кои го обележуваат целокупниот развоен ток на
личноста.
99
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Која е основната функција на реакциите на промените на организмот во

средината?
 Која е разликата помеѓу човекот и животните во однос на нивното
прилагодување во средината?
 На кој начин во нови услови реагираат растенијата, на кои животните, а на
кои човекот и која е суштината во настанувањето на психичкиот живот на
човекот?
 Според Леонтиев колку типа на однесување се среќаваат во развојот на
психичкиот живот?
 Како се дефинираат тропизмите и објаснете еден пример за нив?
 Размислете за типичните разлики во интелектуалното однесување на човекот
и животните?
 По што се разликуваат рефлексите од тропизмите?
 Кои се битните карактеристики на инстиктивистичкото однесување?
 Дали постои инстиктивистички активности кај човекот? Во кои случаи
можеме да зборуваме за инстикти кај човекот?
 Во што е разликата помеѓу интелектуалното однесување кај животните од
однесувањето по принцип на навики?
 Опишете го Келериовиот обид со мајмуните? До кој заклучок може да се дојде?
 На кој психички процес се заснива интелектуалното однесување?
100
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПСИХИЧКИ ПРОЦЕСИ
 Да ги дефинирате психичките процеси

 Да го забележите процесот со кој започнува процесот на сознание на
објективната реалност
 Да објасните за каков вид на психички процеси станува збор кога се имаат
предвид осетите
 Да наведете неколку видови на осети и нивни карактеристики
 Да ги препознаете реакциите кои се резултат на поедини видови на осети
 Да објаснете доживување кое е под директно влијание на осетите
 Да анализирате поедини дразби врз вашиот организам
 Да ги дефинирате поимите осети и дразби
 Да направите разлика помеѓу различни видови на дразби
 Да ги објаснете односите помеѓу дразбите и осетите
 Да го објаснете Веберовиот и Фехнеровиот закон
 Да го дефинирате поимот перцепции
 Да наведете неколку видови на перцепции
 Да наведете фактори на перцепирање
 Да ги определите психолошките фактори на перцепирање
 Да заклучите за нивното значење во процесот на учењето
 Да ги дефинирате претставите
 Да направите разлика помеѓу претставите и перцепциите
 Да дефинирате критериуми за поделба на перцепциите
 Да одговорите на прашањето што се екстрасензорните перцепции
 Да го објаснете вашиот став во однос на овие феномени
 Да ги дефинирате видовите на екстрасензорни перцепции
 Да дадете дефиниција за парапсихологијата
 Да се запознете со современите сфаќања и погледи за овие феномени
 Да објаснете за што се работи кога зборуваме за шесто сетило.
101
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПСИХИЧКИ ПРОЦЕСИ
СЕНЗОРНО-ПЕРЦЕПТИВНИ ПРОЦЕСИ
ДРАЗБИ И ОСЕТИ – ПРЕТСТАВИ- ПЕРЦЕПЦИИ
СЕТИЛНИ ДРАЗБИ, ОРГАНИ И ОСЕТИ (дефинирање, настанување, видови)
Светот кој не опкружува е полн со физичко-хемиски процеси кои директно или

индиректно влијаат врз нашите сетилни органи. Осетите се психички единици со кои
започнува процесот на сознание.Тоа се најпрости и најелементарни психички процеси кои
претставуваат одраз на одделните својства на предметите од надворешниот свет, но и на
состојбите на внатрешните органи, во нашата свест при непосредно влијание на драбите.
Во сетилата сензорните процеси започнуваат спознавање на целокупната околина
на светот кој не опкружува. Единствената околина за која ние со нашите сензорни
организми постануваме непосредно свесни е комплекс на физичко-хемиски енергии кои
непосредно делуваат врз нашите рецептори. Секоја дразба (што делуваат на рецепторот) е
некој вид (облик) на енергијакоја рецепторите ќе ја преточат во нервен импулс. Меѓутоа,
дразнењето на нашето сетило би било залудно, доколку нервните импулси од
рецепторите не се пренесени до кората на големиот мозок, во примарната сензорна зона за
секое сетило и доколку во невронитево кората не настанат промени кои се нарекуваат
осети.(Стаменкова-Трајкова, В. 1995:109). Истата авторка наведува дека во настанувањето
на осетот учествуваат три групи процеси:
1. Процеси кои започнуваат и се одвиваат во сетилните приемници. Нервните
завршетоци или рецептори се посредници помеѓу надворешната средина и нервната
акција.Тие ја трансформираат физичко-хемиската дразбаво нервен импулс. Најголем
број рецептори се специјализираниза одреден вид дразби и за одреден квалитет на
осетот (со исклучок на рецепторите на кожата каде е нејасна специјализацијата).
2.Процеси кои се одвиват во нервните патишта таканаречени влезни-аферентни-
сензитивни-сензорни патишта. Изгледа дека тие не се (како што се сметало)само
едноставни преносителина податоциза карактериситките на дразбата (јачина и
квалитет) туку дека во текот на пренесувањето на информациите од сетилниот
приемник до кората на големиот мозок, се одвиваат повеќе сложени процесикои
овозможуваат свесно доживување.
3. Процеси кои се одвиват во кората на големиот мозок и овозможуваат анализа на
информациите од сетилата, односно декодирање на инфорациите, интерпретацијата
на тие информации и поврзување во единствено доживување на информациите кои
потекнуваат од сетилата и оние кои се дел од нашето поранешно искуство, а се
потикнати врз основа на сегашното сетилно доживување.
Осетот се чувствува, но ако остане на тоа ниво на формирање, не знаеме што тој
значи, не знаеме каква е пораката што ја содржи осетот. За сфаќањето на значењето на
осетот, потребно е уште нешто, а тоа е нашето предходно знаење-она што сме го
102
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
запомнилево слични ситуациии сензации-нашето искуство. Според тоа, осетите се

дефинираат како непосредна сетилна реакција на одредена, еднострана дразба која се
доживува како квалитетет–црвено, горко, топло. Осетливоста на надворешните
стимулаторие карактеристична за сите живи суштества. Да се појави еден осет, потребно
е да постојат три основни услови:
1.Дразба
2.Сетилен орган
3.Нервни патишта со соодветни центри во кората на големиот мозок
Дразбите претставуваат физичко-хемиско процеси т.е енергии кои делуваат на
некои од сетилата, кои се оспособени за прием на тие процеси. Таквата дразба се вика
адекватна дразба, на пример, адекватна дразба за сетилото за вид се електромагнетите
бранови од сончевата светлината од 400-700 милимикорони.
Дразбата делувајќи на нервните клетки кои се наоѓаат во сетилните органи
предизвикува надразнетост (нервно возбудување), тоа е физички процес. Надразнетоста
преку сензорите, т.е. аферентите нервни патишта се пренесува до соодветниот центар во
кората на големиот мозок и таму се претвора во психичка појава која ја викаме осет.
Рецепторите, аферентите нерви и центрите во кората на големиот мозок претставуваат
физиолошка основа за појава на осетите. Овие физиолошки механизми Павлов ги нарекол
анализатори. Со повреда на еден на овие делови настанува пореметување на соодветните
осети.
Видови на дразби
Според видот на физичко-хемиските процеси дразбите можат да бидат :механички,
светлосни, топлотни и хемиски.
Според тоа дали во текот на еволуцијата има оспособено сетилни органи за прием
на одреден вид на дразба, дразбите се делат на: адекватни (ако има)и неадекватни(ако
нема).
Според потеклото: надворешни (потекнуваат од надворешниот свет) и
внатрешни(од внатрешноста на нашиот организам).
Се формираат во текот на еволуцијата на живите суштества (животните) кои се
специјализирале за прием на одделени видови дразби.Човекот има голем број на сетилни
органи. Според видот (оспособено за прием на светлосни дразби), сетило за слух (прием
на механички дразби ) за допир (за прием на друг вид на механички дразби)за мирис (за
определен вид хемиски дразби) сетило за вкус (за прием на друг вид хемиски дразби)
сетило за топло, за ладно, за болка за кинестетички, статички и органски осети.
ОДНОСИ ПОМЕЃУ ДРАЗБИТЕ И ОСЕТИТЕ
Овој однос го испитува една посебна гранка на психологијата-психофизиката.Таа

го проучува односот помеѓу јачината на дразбите ијачината на осетот.Испитувањата
покажуваат дека секоја дразба не е во состојба да предизвика осет. Дразбата мора да
достигне извесен степен на интензитет за да може да предизвика осет. Најмалата јачина на
дразбата која е потребна да се предизвикува осет се вика апсолутен или долен праг на
дразбата. Со овој праг се мери осетливоста на сетилото. Колку е помал апсолутниот праг
103
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на дразбата толку е поголема осетливоста на сетилните органи и обратно. Освен долен

праг постои и праг на разлика, односно за да осетиме разлика во интензитетот на
дразбата, таа мора да расте т.е. интензитетот мора да се зголемува. Пример, ако се
наоѓаме во осветлена просторија во која горат повеќе сијалици со јачина од 200 свеќи.
Ако донесеме уште една свеќа ние нема да осетиме дека е посветло, пример, ако држиме
во рацете 1 кг. и ако додадеме уште плус два грама, нема да осетиме разлика.
За да осетиме разлика во интензитетот, дразбата треба да порасте за одреден
процентод првобитниот интензитет. Ова зголемување на дразбата со кое е потребно да се
забележи разлика во интензитетот се вика праг на разлика, или диференцијален праг. Од
ова произлегува дека дразбата расте континуирано, а осетот дисконтинуирано.
Вербер и Фехнер го утврдиле односот помеѓу растењето на дразбата и растењето
на осетот. Вербер прв утврдил дека постои постојан однос помеѓу јачината на дразбата,
зголемувањето на дразбата кое е потребно да се осети разлика во нејзината јачина.Тој
однос покажува кој дел од првобитната дразба треба да се додаде на таа дрзба за да се
осети промената на осетот.Пример:ако е потребно да се додаде една свеќа на сто свеќи за
да се осети посветло, тогаш на двеста свеќи треба да се додадат две. Секогаш односот
помеѓу првобитниот интензитет и зголемувањето е ист.
Оваа законитост ја нарекол Веберов закон. За одредени сетила овој константен
однос е различен. На пример, за вид е 1/100, за слух к=1/6, за допир к=1/3, овој број со кој
се изразува константниот однос се вика Веберова константа. Фехнеровиот закон гласи:
додека дразбата расте по геометриска, осетот расте по аритметичка прогресија:
дразба-10(1), 10(2), 10(3), 10(4) осет- 1, 2, 3, 4
Бидејќи односот помеѓу аритметичката и геометриската прогресија е логаритамски,
Фехнер заклучил дека интензитетот на осетот е еднаков на логаритам на интензитетот на
дразбата (Фехнеров закон). Вебер-Фехнеровиот закон важи само за дразби со средна
јачина, а не и за дразби кои се многу јаки или многу слаби.
Карактеристиките на осетите
Осетите како што веќе напоменавме настануваат кога нашите сетилни органи
реагираат под влијание на одредени физичко-хемиски процеси имаат одредени
карактеристики според кои можат да се препознаат и класифицираат. Тоа се: Квалитет-
под квалитет се подразбира, еден осет да се разликува од другите, пример, осетот за
црвено, од осетот за стакло, друг е првиот, друг е вториот. Меѓутоа кај осетите од исто
сетилно подрачје разликите по квалитет се помали, а за поголеми ќе зависи и од нашето
искуство. Интензитет јачина)-оваа особина зависи од јачината на дразбата, појака дразба-
појак интензитет и обратно, потоа зависи од надразнетата површина на сетилото
(поголема површина - поголем интензитет)и од траењето на дразбата, траењето на
дразбата го слабее интензитетот пример, ако влеземе во аптека во почетокот чувствуваме
интензивен мирис, а по извесно време не го чувствуваме значи дошло до замор на
сетилниот орган (адаптација).Трајност-некои осети се повеќе трајни, некои помалку.
Траењето на осетот зависи од делувањето на дразбата но и од адаптацијата, поради што
осетот може да престане иако дразбата сеуште трае. Но има и обратен случај, кога осетот
трае и по престанокот на делувањето на дразбата. На пример по гледање во јако светло
104
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
извесно време има визуелно доживување и откако сме ги затвориле очите. Локален знак-
особина која ни овозможува голема сигурност да го определиме местото од каде доаѓа
дразбата.
Емоционален тон-особина која зависи од интензитетот на осетот. Притоа ако осетот е
умерен тој може да предизвика пријатно сетилно чувство, ако интензитетот на дразбата е
многу јак тој предизвикува непријатно чувство.
Видови на сетила
Човекот располага соголем број на сетилни органи кои специјализирани за одреден

вид на дразби и му овозможуваат да го запознаат светот околу на промените одговараат
адекватно. Оние сетилни органи кои реагираат на дразби од надворешната средина се
сместени на површината на човечкото тело и се нарекуваат естерорецептори. Такви се
сетилата за вид, слух, мирис, допир, ладно, топло и болка. Сетилните органи кои се
сместени во организмот и примаат дразби кои потекнуваат од внатрешноста на телото се
нарекуваат интерорецептори.
Естерорецептори
Сетило за вид
Окото е сетилен орган кој овозможува прием на светлосни дразби.Тоа овозможува

да разликуваме разни квалитети: светлина, боја, големина, далечина, движење и
мирување на предметите. Овие осети се мошне важни за човекот, бидејки 90% од
информациите човекот ги прима преку видот.
Слика 17. Приказ на структурата и градбата на

Дразба за сетилото за вид е светлината која претставува електромагнетни трперења
и тоа онаа светлина чии бранови се 400-700 милимикрони. Светлината со бранова
должина над или под оваа граница, рецепторите за вид не се во состојба да ја примат. Над
700 милимикрони се инфрацрвени зраци, а под 400 милимикони-ултра виолетови зраци.За
дневно гледање и гледање на бои (хроматско) служат чепчињата, а стапчињата служат за
ноќно гледање кое е ахроматско. Осетите за вид можеме да ги поделиме во две групи и
тоа:осети за хроматски бои(хроматски осети) и ахроматски осети. Има над сто такви бои,
но во природата има и бои кои не постојат во сончевиот спектар, а тоа е пурпурната боја.
Поради неправилноста на очното јаболко доаѓа до кратковидност и далековидност, а
поради неправилната заобленост на рожницата доаѓа до астигматизација, што значи
искривен облик.
105
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сетила за слух
Увото е сетилен орган за слух. Дразби за сетило за слух претставуваат воздушни

бранови предизвикани во трперење на некој предмет на кој се вика звучен извор.Осетите
за слух настануваат само ако воздушното треперење е од 16-20000 трперења во секунда.
Осетите за слух се делат на: шумови и тонови. Шумови доживуваме кога на увото делува
нерамномерно воздушно треперење, а тонови кога на увото делува рамномерно
треперење. Кај тонот разликуваме: висина, боја и јачина.
Висината зависи од бројот на треперењата во секунда, значи од фреквенцијата (ф).
Ако ф е поголема, тогаш тонот е повисок. Јачина или интензитетот зависи од висината на
амплитудата (А) на воздушните бранови. Ако (А) е повисока тонот е поинтензивен.
Бојата зависи од придружните, горни парцијални тонови кои го следат основниот
тон и ги појачуваат сосем специфични тонови кај секој музички инструмент и говорен
апарат. Утврдено е дека сме најосетливи за слушни дразби чиј број на треперења изнесува
од 4000-5000 треперења во секунда. Маскирање или прикривање на тоновите што има
некој погласен звук спречува да чуеме истовремено некој друг звук.Увото е составено:
Слика 18. Слика на градбата на увото

 Надворешен
1. Ушна школка 2. Слушни канал 3. Бубна мембрана
 Среден
- три слушни коски
 Внатрешен
-вастибуларен апарат за рамнотежа и полжавот
Возбудувањето кое се создава во кортиевиот орган се пренесува низ нервните

влакна до слепоочните делови од кората на големиот мозок со што се добива слушен осет.
Човековото уво е осетливо на звучни бранови во распон од 16-20000 Hz. Ние сме
најчувствителни на звуците од 1000 до 5000 херци. Во музиката најчесто се користат
тоновите помеѓу 50 и 1000 херци. Треперењето на тоновите на клавирот изнесува
помеѓу 30 и 3600 херци. Унгарскиот добитник на Нобеловата нагарада во 1961 година
поставил нова теорија според која: кохлеа (орган во внатрешното уво) делува како
микрофон, бидејќи ја претвара механичката енергија на звукот во електрична или во вид
на нервни импулси кои мозокот ги прима кога човекот слуша различни звуци. (Петровиќ,
С.2002:61)
106
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сетило за вкус
Дразбите кои ги надразнуваат рецепторите за вкус имаат хемиска природа. Тоа се
разни вкусни материи кои можат да ги надразнат рецепторите за вкус, но кога предходно
ќе се растворат во вода или плунка. Рецепторите за вкус се посебни сетилни клетки
сместени во т.н брадавички (папили) на површината на јазикот и тоа на врвот за слатко,
ивиците за кисело, на горната површина солено ипри дното на јазикот за горчливо
(коренот). Штом се надразнуваат рецепторите за вкус, дразбата во вид на нервно
возбудување се пренесува преку нервот за вкус во центарот и таму се претвора во
психичка појава - осет. Кај осетот за вкус исто така постои адаптација. На пример: ако
јадеме лимон, прво е многу кисел, а подоцна помалку.Кај осетите за вкус постојат
одредени пореметувања и тоа: агеузија, хипоагеузија и хипероагеузија.
Слика 19. Приказ на градбата на сетилото зза вкус

Агеузија- намалена осетливост; хипоагеузија– многу понамалена; хиперагеузија -
зголемена осетливост .
Сетило за мирис
Дразби на сетилото за мирис претставуваат определени хемиски својства на

материи во состојба кои делуваат врз рецепторите за мирис, кои се сместени во носната
празнина и имаат вретенеста форма. Откако ќе се надразнат рецепторите, дразбата во вид
на нервно возбудување се пренесува во центарот за мирис во кората на големиот мозок и
таму настанува осетот за мирис. Осетливоста на сетилото за некои видови мирисни дразби
е многу висока. На пример: само 5 милионити дел од 1 милиграм од мошус може да
предизвика осет за мирис. Постојат голем број на мириси, но Хенинг ги свел на 6 групи:
цветни, овошни, зачински, смоласти, мирис на скапано и загорено. Покрај оваа поделба
мирисите се делат и според нивното ефективно дејство: пријатни, непријатни и
индиферентни. И кај осетот за мирис има адаптација. На пример: ако влеземе во некоја
непроветрена просторија, во почетокот ја чувствуваме непријатната миризба, а потоа
неистовремено делување на две мирисни дразби може да доведе до неутрализирање или
маскирање на мирисите. Постојат луѓе кај кои осетливоста за мирис е намалена или
воопшто не постои и тие лица се викаат анозмичари. Сетилото за мирис е многу блиску до
сетилото за вкус. Тие се надополнуваат и синтетизираат. Нервните влакна од мирисните
клетки се групираат и минуваат низ хипотламус, таламус и завршуваат во латералниот
(бочниот) дел на кората од мозокот. Истовремено влијание на повеќе мириси, доведува до
неутрализација - сите мириси се губат или се чуствува еден, два или повеќе мириси, а
може да се јави и некој трет.
107
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сетила на кожата
Има четири вида : сетила за допир, за топло, за ладно и за болка. Дразби за

рецеторите за допир се тврди, течни и гасовни тела кои вршат деформација на кожата, на
пример, ако раката ја ставиме во вода ние ќе осетиме притисок само на површината на
водата. Ако носиме долго време прстен и го извадиме ќе осетиме кога ќе го извадиме
прстенот како тогаш да го носиме прстенот. При тоа се врши движење, поместување на
течноста во ткивото на кожата, а со тоа се надразнуваат рецепторите за допир. Рецептори
за допир се Мајснеровите телца и Пачиниевите телца. Ако дразбата е послаба доживуваме
допир, а ако е поинтензитивна доживуваме притисок. Осети за темперетура, за топло и
ладно. Рецептори за топло се Руфиниевите телца, а за ладно се Краузеовите телца
сместени во вториот слој на кожата. Природната дразба се предмети во тврда, течна и
гасовита состојба. До осет за температура доаѓа ако дразбата има пониска или повисока
температура од температурата на кожата која е од 32 до 33 степани целзиусови и се вика
физиолошка нула. Од физиолошката нула ќе доживееме осет за топло.
Сетило за болка
Долго време се сметало дека осетите за болка не се ништо друго туку непријатно
чувство кога поедини видови осети стануваат премногу интензивни, но денес се утврдени
посебни рецептори за болка. Тие се слободни нервни завршетоци кои се наоѓаат во
малпигиевиот слој на кожата, а дразби се сметаат сите оние средства со кои може да се
разрани ткивото на кожата. Тие се механички, термички, електрични и хемиски.
Интерорецептори
Овие сетила се нарекуваат уште и внатрешни и се исклучително важни за
активноста на човекот. Во оваа група спаѓаат: кинестетичките, статичките и
органските осети.
Кинестетичките осети се осети за движење - рецепторите за овие осети се
сместени во мускулите, зглобовите и тетивите, истите се надразнуваат кога ги движиме
нашите крајници. Овие осети овозможуваат ускладување на работата на нашите мускули
при стекнување на разни моторни вештини. Ако дојде до пореметување на функцијата на
сетилните органи на овие осети, тогаш таквите лица не се во состојба да вршат движење
на рацете нозете, без да ги контролираат движењата со видот.
Статичките осети не информираат за положбата, ситуацијата и промените на
нашето тело и глава. Благодарение на нив човекот ја одржува рамнотежата и да ги
доживее разните движења на телото.
Рецепторите за органски осети се наоѓаат во внатрешните органи интерорецептори.
Тие се наоѓаат во системот на варење, системот за дишење и урогениталниот тракт,
крвните садови. Дразби за овие сетили органи се пореметувањата во внатрешните органи
и тогаш имаме органски осети, мачнина, глад, жед. Преку овие осети ние се запознаваме
со состојба на внатрешните органи и затоа тие се биолошки важни за нас, бидејќи ни
служат како сигнал за пореметување во нашиот организам. Благодарение на сетилните
108
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
органи ние можеме да разликуваме различни дразби и да имаме различни видови осети, а
благодарение на осетливоста на сетилните органи ние можеме кај ист вид на дразби да
забележиме разлика во нивната јачина и по нивиот квалитет. Осетите се најелементарен
психички процес кој претставува одраз на одделените својства на предметите од
надворешниот свет, но и на состојба на внатрешните органи, во нашата свест или
непосредно влијание на дразбите. Осетите за болка имаат голема биолошка важност
бидејќи нé предупредуваат за опасностите на организмот поради кои преземаме мерки за
да се заштитиме.
Очите се верни сведоци на надворешниот свет, како одраз на

внатрешниот свет....
ЗАБЕЛЕЖУВАЊЕ ИЛИ ПЕРЦЕПЦИИ
Перцепцијата е психолошка функција која му овозможува на организмот да ги

прими по пат на сетилата и да ги обработи податоците кои се однесуваат на состојбата и
промените во средината. Лурија (Лурија А.Р., 1976:299) според Хрњица, С. 2000:201) го
дефинира забележувањето како активен процес кој на основа на потребите на
организмот, бара информации од средината, ги издвојува и поредува битните
знакови кои укажуваат на елементите и ситуациите кои се во склоп со потребите на
организмот. Суштината на забележувањето е осмислување на впечатоците кои по пат на
сетилата се пренесуваат од надворешната средина. Некои автори (Инфлиси Инглис, 1972)
го одредуваат перцепирањето како случка или доживување кој првенствено ги управуваат
содржините од сетилните приемници, но е под значајни впечатоци на други фактори, со
посебно искуството. Во текот на забележувањето на ситуација или на некој објект обично
се ангажирани повеќе сетила, а само едно, најчесто има основна информациска улога.
Податоците кои пристигнуваат од повеќе сетила се осмислени на основа од минатото
искуство. Забележувањето го прати одговорен афективен тон, чиј квалитет на
пријатности или непријатности зависи од тоа колку забележувањето е поволно или
неповолно за посматрачот. Следејќи го емоционалното доживување забележувањето има
и мотивациона вредност.
Забележувањето е сложен процес и опфаќа избор или селекција на дразби кои
потекнуваат од сетилата, нивно организирање во забележителни целини и толкување на
тие целини (Трајкова, Стаменкова, В. 1995:117). Со други зборови перцепирањето e
психички процес на спознавање на предметите и појавите во целина. Таквата целосна
ментална слика што се формира во свеста на човекот во врска со перцепираниот предмет
или појава е наречена перцепција.
Toа се остварува со помош на сетилните органи, а се состои во непосредно,
конкретно и целосно осознавање на предметите и појавите од надворешниот свет.
Перцепцијата е доживување кое се заснива на сетилни податоци, но не претставува
109
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
обичен збир на поединечни осети, туку нивна интегрирана и организирана целина во која
секој сетилен податок има свое специфично место (Прангоска, Л.1999:89).
Истата авторка според Вертхајмер, наведува дека перцепирањето на целината не е
детерминирано од внатрешните случувања, туку од констелацијата и распореденоста на
дразбите надвор од човекот. Тој ги зацртува основните принципи на групирањето на
дразбите: 1. близина; 2. сличност; 3. заедничка судбина; 4. добра форма.
1. Принципот на близина се состои во спремноста на луѓето просторно или
временски блиските дразби да ги перцепираат како целина.
2. Принципот на сличност укажува на тенденцијата дразбите да се перцепираат
според својата сличност групирајќи ги во поодделни групи.
3. Принципот на заедничка судбина поаѓа од континуитетот на распореденоста
на дразбите.
4. Принципот на добра форма укажува на тенденцијата дразбите да се
перцепираат како целина во зависност од симетричната поставеност и урамнотежената
форма на дразбите. И покрај тоа што овие принципи се сметаат за фундаментални, тие нé
го вклучуваат факторот искуство.
Слика 20. Приказ на принципите на групирање на дразбите
Основни принципи на групирање на дразбите
Берлинската Гешталска школа дава уште еден придонес во разјаснувањето на

перцепциите преку наодите на Рубин. Според нив перцепирањето на фигурата не е
определено само од нејзините карактеристики, туку и од основата (позадината) на која е
поставена фигурата.
110
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 21. Приказ на рубиновата фигура
Рубинова фигура на вазна и две глави
Секојдневно сме поставени во ситуација во која врз нас делуваат различни видови на
дразби. Ние на нив реагираме на различен начин но, најчесто имаме селективен принцип
во нивно перцепирање. Секоја дразба врз нас не предизвикува примарен или приоритетн
интерес тоа зависи како што веќе е напоменато од нејзините физички карактеристики,
нашата физиолошка состојба и психолошките фактори. Во конкретниот пример на
Рубиновата фигура најголема значење има основата односно позадината на фигурата. Во
зависност од тоа како се перцепира еднаш забележуваме вазна, а во друг момент можеме
да забележиме два профила на човечки галви.
Настанување и структура на перцепцијата
Прашањето како настанува перцепцијата е долго време во склоп на научен интерес

пред се поради неговото значење и постојаната рамнотежа на традиционалните и
современите сфаќања и објаснувања. Актуелизација на тезата на асоцијационистичкото
сфаќање дека осетите се елементи на перцепцијата значи самите перцептивни процеси се
поврзување на осетите со перцепциите. Подоцна се развиваат нови иновативни погледи
и сфаќања кои сами значат придонес во објаснувањето на настанување на перцепцијата.
Гештелтистичките ориентации се насочени кон сфаќањето дека сетилата му предходат
на забележувањето и доживувањето на надворешниот светпочнува од бројните
неосмислени сетила, а покасно сите неповрзани доживувања, по законот на асоцијација,
оранизирана е целина. Основна теза на гешталтистите е дека не можат да ја сфатат
структурата на некој објектпоаѓајќи од составните делови на таа структура.Прв пат кон
спознавањето е согледувањето на структурата како целина. Па потоа може да се согледаат
111
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
деловите. Набљудувачот треба само да ги сфати. Сетилата кои потекнуваат од

надворешната средина, непосредно и спонатано се организираат во забележување на
целините според законот на организација на дразбите во забележувањето. Дразбите кои се
просторно и временски блиски, тие дразби кои се слични, имаат тенденција да се
здружуваат во целина . И дразбите кои се симетрични, кои се наоѓаат во иста насока, кои
личат на некоја фигура (на пр.испрекинати линии распоредени кружно) се доживуваат
како целина. Забележителното поле се дели на фигури и позадина. Објектот кој е во
центар на вниманието се доживува како фигура, а просторот во кој се наоѓа објектот се
доживува како позадина.
Забележувањето на обликот, просторот, движењето и времето се разликува по
степенот на неспособноста и по влијанието на искуството. Најнепосредно се забележува
обликот и движењето. Забележувањето на просторот (посебно неговата длабочинска
димензија бара поголемо искуство и додатни заклучоци, додека забележувањето на
времето е суд кои се изведува посредно, на основа на промените).
Празно време т.е.време кое не е исполнето со некои важни настани, се доживува
долго, а времето исполнето со настани како кратко. Во сеќавањето на настаните се јавува
обратен однос. Празното време брзо се заборава, додека времето исполнето со настани
долго се памети, поради големото влијание на искуството на забележување, процесот на
забележување долго се развива. Прв услов за развој на процесот на забележување е
симболизација на искуствата т.е. способност за осмислување на настаните.
Забележителното движење е најелементарно и најрано се стабилизира во доживувањето
на средината, а забележувањето на времето е најсложено и најкасно се воспоставува.
Најчести грешки во забележувањето се илузиите и халуцинациите.
Константноста и селективноста кај забележувањето се посебно важни
карактеристики на овој процес. Константноста кај забележувањето, доживување на
објектите како непроменливи, иако низа од дразбите кои поткнуваат од објектот се
променети.Константноста на забележувањетосе однесува на:
1) Повеќето објекти. Доживувањето на објектот е неопроменет, иако големината на
сликата на видоте помала кога се приближуваме или одалечуваме од објектот.Лицето кое
ни се приближува или одалечува од нас ја доживуваме како иста по висина врз основа на
искуства, а не на основа на забележувањето ги составува дразбите кои потекнуваат од таа
особа.
2) Бојата на предметите. Бојата на предметите која ни е позната ја забележуваме како
непроменета, без оглед дали светлината е слаба, јака или предметот одпосле е обоен со
некоја друга светлост.
3) Обликот на предметот.Чинијата ја забележуваме како круг, иако сликата на
мрежницата има облик на елипса, поради аголот на набљудување кој го доведува до
издолжување неговиот круглест облик.
4) Тежината на предметот. Без оглед на условите кои го креваме познатиот предмет,
доживувањето нанеговата тежина останува непроменета. Појавата на константност е
заснована на искуството. Искуството ни помага при проценката да ја земеме во обзир и
одалеченоста на предметоти аголот на посматрање и промената на бојата и светлината.
Оваа појава го олеаснува прилагодувањето на средината и учењето, бидејќи во спротивно,
112
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
светот околу нас би го забележувалекако бескрајно разноличен, па не е можна

класификација на доживувањето.
И селективниот карактер на овој процес е важна карактеристика на
забележувањето. Во секој момент на нашите сетила делуваат голем број на дразби. Но,
ние забележуваме само еден нивни дел. Тој процес кој врши избор на дразбите и на кој
се насочува психичката активност за прием на дразбите, се нарекува забележување.
Фактори во перцепирање
Утврдено е дека јасноста на забележувањето зависи од три групи на фактори и

тоа:

карактеристиките на дразбите, (физички)

физиолошкиот процес со кој импулс се пренесува и се обработува во
нервниот систем,
 психолошките услови во кое се одвива забележувањето.
Физички фактори се однесуваат на интензитетот и траењето и се меѓу најважните
карактеристики на дразбите, бидејќи од нив во значајна мерка зависи јасноста и
потполноста на забележувањето. Сепак треба да имаме предвид дека од наведените
карактериситки на дразбите и јасноста на забележувањето не постои линеарен однос. Ако
звукот е премногу јак не го слушаме разговорно. Некој среден интензитет е најпогоден за
забележување на низа дразби. Мирисот кој долго трае престанува да биде забележан
поради навиката, т.е. адаптацијата исто така топло- ладно престанува да биде забележано
поради навиката.
Физиолошки фактори се однесуваат на статусот или состојбата на
функционалноста на постојните физиолошки механизми и процеси во личноста. Ако
претпоставиме дека сетилните приемници се анатомско- физиолошки во ред, како и
нервните патишта и структурата на мозокот во кој се врши анализа и обработка на
информациите, тогаш како физиолошките фактори кои доведуваат до разликите во
забележувањето треба да ги вброиме: уморот, дејството на алкохолот, болеста и низа
други ситуации кои привремено го отежнуваат функционирањето на анатомско –
физиолошките компоненти на забележувањето. (пр. ако сме уморни или болни имаме
различна перцептивна насоченост кон многу појави, процеси и состојби на кои сме или
биле сведоци)
Меѓу психолошките фактори кои влијаат на забележувањето, посебно е значајно
искуството. Искуството му овозможува на лицето на основа на голем број на знакови да
го препознае објектот кој го забележува. Искусен лекар, врз основа на неколку знаци,
успева да констатира за која болест се работи, посебно е важно за успешното адаптација.
Накратко, искуството го вклучува во забележувањето од предходното знаење, со што се
осмислува забележувањето. Бројни дразби постојат околу нас, но благодарение на нашето
искуство ќе направиме селекција на она што ќе го перцепираме. Исто така со помош на
перцепцијата ќе го осмислиме она што го перцепираме, инаку ќе имаме пред себе само
збир на дразби без значење. На пример, гладниот ученик на патот кон дома не ги
перцепира книжарниците, туку продавниците со излози полни со вкусна храна.
113
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
При забележување на посложени содржини, кои не биле порано содржани во

искуството, доаѓа до активирање на интелигенцијата. Поинтелигентните лица
поуспешно од помалку интелигентните лица користат аналогија, воопштување и
останатите мисловни процеси, при осмислување на непознатиот склоп на дразби. Додека
интензивните емоционални ситуации, (посебно негативните како што се стравот)
доведуваат до деформации во забележувањето додека пријатните емоции од умерен
интензитет, претставуваат поволен услов за забележување. И мотивацијата значајно
влијае на забележувањето. Пред сé мотивацијата делува селективно, т.е. ги забележуваме
оние ситуации за кои сме заинересирани. Освен тоа, желбите и очекувањата ( како важни
аспекти на мотивациониот процес) влијаат на начинот на организацијата на дразбите во
целина и на толкување на перцепциите. Мотивацијата е во директна поврзаност со
селективноста на перцепирањето. Тоа значи дека таа влијае врз содржините на нашето
перцепирање. пр. гладниот човек во нејасна и недефинирана ситуација гледа или очекува
да види храна, агресивните лица вообичаено смирениот разговор го перцепираат како
нивна закана.На немотивиран ученик часот му трае многу подолго, а фудбалскиот
натпревар многу кратко.. Една поговорка вели: „Во страв и очите се големи” алудирајќи
токму на овој фактор.
Исто така и емоциите имаат исклучително значење врз перцепирањето посебно
негативните емоции (страв, гнев) кои доведуваат до деформација на перцепирањето.
Додека емоциите кои имаат и предизвикуваат пријатни чувство врз личноста имаат
сосема поволна функција во процесот на перцепирањето.
Антрополозите и социјалните психолози укажаа дека, освен предходно наведените
фактори ги наведуваат и социјалните и социјално-психолошките фактори како
детерминанти на видот и содржината на перцепциите. (Поопширно за оваа
проблематика во книгата Психологија од проф. д-р Верица Трајкоска Стаменкова)
Перцепција на други лица
Уште при првата средба со некое непознато лице формираме некој впечаток за него
врз основа на неговиот изглед, облеката, гласот, начинот на кој зборува, како реагира на
нас итн. Тој впечаток кој се формира се нарекува прва импресија. За да создадеме
импресија за некого, некогаш се потребно делови од секундата и мал број податоци. Во
исто време и друго лице создава впечаток или импресија за нас. Доколку имаме слично
размислување за нештата кои ни се важни, може да се воспостави траен меѓусебен однос.
Секогаш при формирање импресија за некој човек се потпираме врз основа на
некои свои претпоставки за тоа кои особини се важни, како меѓусебно се поврзани тие
особини, како се изразуваат и слично. При формирањето на импресијата одредени
особини ги издвојуваме, а другите ги запоставуваме. На кои особини најмногу ќе се
задржиме зависи од нашата личност, како и од влијанието на средината и културата. Така
некој при првата средба со некое непознато лице внимава само на физичкиот изглед на
неговото лице, друг на облеката, трет ја формира својата слика за другиот во зависност од
образованието на лицето итн. Испитувањата покажуваат дека физичката привлечност е
особено значајна при формирањето на впечатокот за другите лица Физички привлечните
луѓе секогаш ги прифаќаме со симпатија.
114
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Претпоставката дека повеќе информации обезбедуваат поточен заклучок не мора

да биде точна. При формирање на мислење за другиот многу важен е и редот на
информациите. Обично првата информација ги надвладува другите и затоа првата
импресија за некој човек тешко се менува. Многу тешко може да се направи проценка за
тоа дали некој човек поседува одредена особина или не, посено ако луѓето се научени да
ги прикриваат вистинските особини. Некој може да биде претерано љубезен кон некого, а
всушност да има негативно мислење за него.
Некои луѓе се поумешни во проценувањето на другите луѓе. Се покажало дека она лице
кое е самокритично, односно ги прифаќа кај себе и негативните страни подобро може да
ги процени и другите.
Подобро се перципираат луѓе кон кои имаме дистанциран однос за разлика од оние со кои
имаме емоционален однос и кои ни се блиски. Кога перципираме блиски лица мотивирани
сме кај нив да ги забележуваме само позитивните особини и обратно. За лицата кои се
отворени, друштвени, лесно прават познанства полесно можеме да формираме впечаток
отколку за оние кои се затворени во себе.
Не само што ги оценуваме другите луѓе, туку многу често се оценуваме и сами себе.
Имено, сакаме да знаеме дали правилно размислуваме, дали начинот на кој реагираме е
оправдан, колку сме способни, колку е добро тоа што го правиме.
Секој човек настојува да има точна слика за себе. Оценката за себе обично ја
донесуваме преку споредувањето со другите. Обично се споредуваме со некој кој е сличен
со нас. Според некои мислења, кога сакаме да процениме колку сме способни за некоја
активност, обично се споредуваме со некој кој е донекаде подобар од нас, а не со некој кој
е многу подобар од нас. Кога пак се чувствуваме фрустрирано, односно кога не можеме да
оствариме некоја цел и кога ни е тешко, тогаш споредувањето се прави „надолу“, односно
со луѓе кои се во понепријатна ситуација од нас. Споредувањето надолу најчесто е
карактеристика на оние кои се несигурни во себе.
Но, сликата за себе не зависи само од другите луѓе, туку и од нашето мислење за
себе. Затоа е важно таа да биде реална, односно да прифатиме дека по многу нешта сме
единствени и посебни.
Грешки во перцепирањето
Илузии и халуцинации
Како резултат на влијанието на многу физички, физиолошки, психолошки,

социјални и други фактори кај личноста се јавува појава на нереално и непрецизно
перцепирање на настаните, состојбите, сликите, појавите и лицата околу себе. Резултат
на таа појава се илузиите. Со други зборови за илузијата зборуваме кога перцепирањето
не е во согласност со другите податоци за истиот објект, а кои во пракса се покажале
како вредни и важни за наше перцепирање. Илузиите затоа често се означуваат како
погрешни и неадекватни забележувања. Можеме да разликуваме две врсти илузии:
а) такви кои се предизвикани од чуства, желби и очекувања, кои понекогаш се
нарекуват илузии на аперцепција и
б) такви кои се предизвикани од така наречени лажни осети.
115
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Пример за првиот вид на илузија имаме кога некој врз стравот го гледа човекот
од некој предмет кој се спрема да го нападне или кога ние очекуваме некоја одредена
личност, а на друга личност и кажуваме дека е таа која сме ја очекувале. Илузии од друг
вид или лажни осети имаме секогаш кога постои одреден распоред: сонце на изгрев е
поголемо од сонце на заоѓање. Овие илузии се предизвикани од одреден распоред на
барања и одредени оптички закони. Постои голем број на илузии на видови предизвикани
од различни примери: дека светлите предмети изгледаат поголеми од темните предмети
кои се со иста големина, дека вертикалните линии изгледаат подолги од
хоризонталните со иста должина. Илузиите се сетилни измами, кои претставуваат
перцепции што не се во согласност со реалноста. Кај илузиите се јавуваат погрешно
перцепирање на објектот што реално постои. Причините за јавување на илузиите лежат
или во физичките карактеристики на самата дразба или во личноста на човекот што
перцепира. Познати се поголем број на илузии во врска со карактеристиките на самата
дразба: гоеметриски илузии, илузии на привидно движење, на индуцирано движење,
масовни илузии.
Геометриски илузии се јавуваат како резултат на заемно дејствување на формите во
просторот. Постојат поголем број примери за другитевидови илузии. На пример: кога
навечер ја набљудуваме месечината при облачно небо, добиваме впечаток како таа се
движи, а облаците да мируваат. Причини за јавување на илузиите што лежат во
личноста на човекот што перцепираат се: неговата мотивација, очекување,
подготвеност, интереси, емоции и ставови.
Што гледаме на сликата?
Фото-излузии
Слики 22. Приказ на примери на илузии и халуцинации

116
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Халуцинации
Растројствата на перцепциите се разновидни и многубројни почнувајќи од

рецепторите, преку спроводните патишта, кортикалните центри па се до промените на
психичките функции. Една од ваквите растројства претствуваат халуцинациите.
Халуцинациите се такви пореметувања при што постојат перцепции без соодветни
дразби. Според Крафт Фбинг, халуцинациите можат да бидат:
1. Функционални - кога личноста се наоѓа во различни
афективни состојби на страв, ужас, воодушевување и во состојба кога личноста се ноаѓа
во специјална афективна состојба.
2. Органски - кои се условени од заболените мозочни центри при што постои
нескладност во динамичната физичко-функционална рамнотежа.
Халуцинациите можат да бидат елементарни на пример: звук, светлост или
слижени на пример: зборови и слики. Елемантарните укажуваат на непосредно
надразнување на рецепторниот апарат, а сложените се поврзани со пореметување на
свеста и мислењето. Факт е дека за некои автори постоењето на халуцинацијата
претставува душевно заболување која сепак не претствува целокупна положба за
душевниот живот на човекот, поради што предлага секој случај пооделно да се испита
поради повеќе причини. Добро е познато дека кај некои сензитивни личности постои
феноменот синестезија, кога надразнувањето на едно сетило може да даде одговор од
страна на друго сетило. Исто така е познато дека одредени сугестии особено во состојба
на мистичен занес или суевереност може да се појават разни халуцинации (појава на
светци и сл.). Некој пак може да тврди дека има халуцинации од одреден карактер со
познати мотиви и причини. Факторите за настанување на халуцинациите можат да бидат
разновидни:пореметување на јасноста на свеста, постоење на лажни идеи, извонредна
афективна состојба, различни степени на труење на централниот нервниот систем,
интензивни сугестии, ликални надразби на кортексот, периферни надразнувања,
заболувања на сетилните органи.
Оптичките халуцинации најчесто се јавуваат при труење со егзогени отрови
(алкохол и слично), како и кај фебрилните и инфективните состојби. Правите оптички
халуцинации настануваат најчесто во состојба на помалку или повеќе поматена свест. Таа
може да се манифестира во различни форми: фотоми, микрохалуцинации и
халуцинациите карактеристични за алкохолните делириуми.
Визијата е таков облик при кој болниот гледа многу луѓе кои нешто прават, разговараат,
а тоа многу личи на сон. Познати се т.н. пикови визии во кои болниот гледа низ ѕидовите
други простории, при што често ѕидовите се намалуваат или халуцинации при што
болниот гледа предмети надвор од видното поле, обично зад својот грб.
Многи чести се и акустичните халуцинации.Тие многу често се јавуваат кај болниот од
шизофренија. Доста често гласовите се локализирани во апсурдни средини:доаѓаат од
лустери, ѕидови, од подот итн.
Некогаш халуцинираните гласови можат да бидат препознатливи како гласови на познати
личности. Најчести се халуцинациите на машки гласови.
Халуцинациите од областа на мирисот и вкусот обично одат заедно. Болниот најпрво
117
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
има впечаток дека храната го променила вкусот што доведува до идејата дека со тоа
некој сака да го отруе преку храната. Халуцинациите на мирис и вкус можат да бидат и
резултат на органското оштетување на мозокот.
Кожните халуцинации карактерстични се по тоа што болниот го лазат бубачки по
телото, некој го боцка, го боди со остри предмети итн. Халуцинациите на внатрешни
органи се среќаваат главнокај шизофреничарите, но може и кај меланхониците
ипараноиците. Кинестеички халуцинации се оние кога болниот осеќакако делови од
телото му се движат, а притоа болниотмирува. Исто така осеќа како се ниша, лета, се
превртува, паѓа во бездни итн. Потојат и т.н. негативни халуцинации под кои се
подразбира појава кога некои реални предмети не сезебележуваат или постојаните
гласови не сеперцепираат.
Халуцинациите понекогаш можат да доведат до душевно пореметување на
личноста и до појава на најтешките душевни болести. Параноичните реакции кои
спаѓаат во психозите можат да се јават врз основа на халуцинациите т.е. лажно верување
кај некои личности кои што обично се организирани во систематски логички целини.
Како вакви идеи најчесто се јавуваат идеите на прогонување или на величина.
Во првиот случај параноичната личност конституира една сложена градивост од
вакви идеи “докажувајќи” дека некои луѓе сакаат “да ја фатат”, дека нејзините
непријатели се насекаде, дека во нејзината храна има отров, и дека луѓето што невидено
поминуваат покрај неа ја посипуваат со “смртоносни зраци”. Лесно може да се процени
колку тешка е работата на семејството и пријателите на параноикот, при уверувањето
дека тие всушност не се замешани во “заверата”. Суманутите идеи на величините како
што се некои нечии верувања, Наполоен и Месија можат да бидат произвид на некое
“логичко” проширување на параноидното мислење и таквите идеи дека е прогонет.Како
што знаеме, при голема употреба на алкохол и дрога, се јавуваат халуцинации кои
пак доведуваат до една многу тешка болест т.н. органска болест. Во однос на
патогенезата на халуцинцијата, испитувачите се колебале помеѓу две сфаќања за нивното
потекло: а) халуцинации како интензивно претставување и б) халуцинации како
резултат на кортикосензорни раздразнувања.
Првото сфаќање е засновано врз чисто психолошка основа. Мислата за
кортикосензорните надразнувања како централен момент за постанокот на
халуцинациите условен е со успех во областа на кортикалната психологија и влезе во
основата на нерволошката теорија. Во состојбата на потполн сон во различни стадиуми
на терапијата на продолжен сон, халуцинациите се обилни и јасни. Тие се манифестираат
посебно во вегетативните промени и измени во невролошкиот пад, што укажува на
зафатеноста на одредени делови на ценралниот нервен систем. Понатаму, Гиларовски
тврди дека халуцинациите сепак ги одразуваат оние суманути идеи или присилните мисли
на болниот, и тоа како феномен на нивната материлизација и тоа најчесто оние се
секогаш во ларвиран неманифестиран облик. Во халуцинациите всушност се
одразуваат минати преживеани мигови и претстави кои доминираат во личноста во
зависност од нејзините индивидуални својства и возрасти, па и промените кои
настануваат во кои било области. Доста е интересна и Мигнардовата теорија според
која постојат три функционални системи според која Мигнард донесува и три заклучоци:
1. Личноста чија што јасна свест е окупирана и преплавена со јасна свест
118
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(“морбидна” свест) не признава дека неа и припаѓаат необични чудни

феномени.
2. Центрите функционираат како фонографи и од тука “вербални”
халуцинации.
3. Личноста веќе не се чувствува сугурна во својата движечка сила и од тука
следува влијание.
За П. Жане, халуцинацијата е последица на попуштањето на психичкиот тонус
при што се ослободуваат суманутите идеи. Тоа се идеи коишто произлегуваат од
илузиите на кои им се придава вредност на реалност со чисто субјективни елементи што
доведува до појава на халуцинации. Всушност секоја од нашите психички активности е
двострана, ние сме во секоја работа и актер и гледач. Да зборуваш значи во исто време и
да слушаш.Сите наши мисли, нашата надеж, нашата колебливост, внатрешен говор,
ни се покажуваат како туѓи зборови. Секоја активност подразбира некаков замор,
некаков напор па ете токму од тука пасивниот карактер преовладува. Освен тоа
прогонуваниот е амбициозен и се обидува во социјален поглед да се афирмира, но тој е
победен бидејќи во суштина е слабак.
Земајќи го во предвид тврдењето за постојаните центрипетални и ценрифугални
компоненти на перцепциите,може да се смета дека можат да се јават после пореметувања
во хармоничната функција на тие компоненти кои можат да настанат приразлични
пореметувања кои влијаат на механизмот на перцепцијата. Во тој случај освен
непосредно оштетување на механизмот на перцепцијата можат за постанувањето на
халицинацијата да имаат значење и вегетативни промени од една страна. Во секоја
случај не е лесно да се издржи нешто што се нарекува халуцинација. Многу очигледно,
ваквите пореметувања ја деградираат личноста за да може да опстои во свет исполнет со
страв, несигурност и болка.
Парапсихолошки феномени
Парапсихолошките феномени можеби се едни од најконтраверзните појавни

облици пред се поради нивната екстрасензорност и нивното ниво и квалитет на
рационална аргументација. Сеуште е енигматично нивното целосно дефинирање и
толкување во смисла како се случуваат овие појави какво е нивното потеклото и
причините за појава. Основни прашања со кои се окупирани екпертите од најразлични
области се: Дали може да постои перцепција без реално постоење на осет? Како може да
се перципира туѓа сензитивност, туѓи мисли или постапки? Како може да се перципираат
настани од иднината? Во принцип повеќето паранормални феномени можат да се
категоризираат врз основа на тоа дали се примарно ментални кои вклучуваат добивање
на информации на паранормални начини) или физички (кои вклучуваат паранормални
влијанија на физички објекти, настани или процеси, или на живи суштества). Во
практиката, оваа категоризација честопати се формализира бидејќи таа преминува од
една во друга форма (на пример одреден феномен може да има истовремено и ментални и
физички карактеристики).
Екстрасензорните перцепции се појавува во неколку форми и тоа:Телепатија,
Видовитост (или јасновидност) и Прекогниција
119
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Телепатијата е директен трансфер на мисли од една личност (испраќач или агент)

до друга (примач или перципиент) без користење на вообичаените сензорни канали на
комуникација, па затоа се смета за екстрасензорни перцепции.
Систематски истражувачки активности за истражување на овој феномен започнале
во 1882 година во Британија. Научните истражувања за телепатијата во западниот свет
започнуваат со иницијалната програма или истражување од страна на Асоцијацијата за
Физички Истражувања. Поддржувачите на постоењето на телепатијата, во основа
посочуваат на контроверзни научни концепти во психологијата и квантната механика како
области на истражување за кои се смета дека се длабоко засновани на научни методи, но
имаат еднакво проблематични и необјасниви врски со ексклузивно физичката дескрипција
на реалноста. Во потрагата по „научно објаснување”, некои поддржувачи на постоењето
на телепатијата, тврдат дека постојат врски помеѓу научната квантна теорија како основа
за телепатијата. Таквите современи концепти за телепатијата се обидоа да привлечат
легитимитет и научна љубопитност со правење на општи и конкретни аналогии помеѓу
„неприфатеното непознато” во религијата и парапсихологијата и „прифатеното
непознато” во квантните науки каде класичните и разбрани концепти во физиката (време
и простор), во основа не се применуваат. Денес, научниците обезбедуваат повеќе
неутрални докази во однос на телепатијата. На пример, професор, Наталја Бекхтерева,
не ја изостава веројатноста дека „телепатијата може да биде една од супер-моќите на
човечката психа.” Друг руски физичар поставува хипотеза дека „телепатијата може да
постои на кратки дистанци од субјектите.” Според него „биохемиските и биофизичките
процеси се поврзани со менталните процеси на мозокот кои можат да генерираат
електромагнетно зрачење.” Некои научници се особено сигурни во фактот дека самата
мисла претставува специфично поле создадено од мозокот: „бројни синаптички конекции
на невроните во човечкиот мозок кои создаваат локализирани магнетни полиња околу
нив, кои се наклонети кон меѓусебна комуникација со што создаваат три-димензионално
магнетно поле околу нив.” Професор Окатрин успеа да пресмета и да создаде специјална
направа за следење на тие микро-лептонски полиња. По негово мислење, мислите се
создадени токму од овие микро-лептони. Овие тела, лесно можат да пенетрираат во други
тела и објекти, дозволуваат сонцето да продре низ нив, а сепак остануваат невидливи за
човечкото око.
Видовитост (clairvoyance) како термин потекнува од францускиот збор claire, кој
значи „чисто” и voyance, „гледање”, што на француски буквлано значи „чисто гледање”.
Видовитоста е умешност да се видат објекти или визии или да се добијат
информации без оглед на нивната оддалеченост. Видовитоста
честопати е наречена „шесто сетило”. Поврзана е со сликите
кои се секогаш присутни во нашиот ум и кои носат пораки од
други кралства. Постојат два типа на видовитост. Позитивна,
волева видовитост кога иднивидуата е способна, по своја волја
да ги види и истражи внатрешните светови и да владее со
себеси додека го прави тоа. Овој тип на видовитост се развива
преку чисто и здраво живеење, и индивидуата мора да биде
внимателно истренирана да владее со својата дарба за да биде
целосно ефективна и корисна. Негативна, неволева видовитост
120
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
кога внатрешниот свет е презентиран на индивидуата независно од неговата волја. Тој

гледа тоа што му е сервирано и нема начин да го контролира тоа што го гледа. Овој тип на
видовитост е опасен, поради тоа што ја прави индивидуата отворена кон напади и
опседнатост од други ентитети, и во најлош случај можност во нејзиниот или неговиот
живот, во овој свет или друг, да буквално не биде негов/нејзин. Некои луѓе природно ја
поседуваат оваа дарба, особено децата. Некои луѓе лесно се прилагодуваат на
фреквенцијата на онаа на „другата страна” што им дозволува да „видат”. Други, пак, ја
развиваат оваа умешност преку вежби, а некои никогаш не ќе можат да завладеат со неа.
Некои луѓе се здобиле со оваа дарба после уникатни искуства како предсмртни искуства,
грабнување од вонземјани, тешка треска, сериозна несреќа, силен удар во главата или
отворање на кундалини енергиите. Некои користат хемиски стимуланти и халуциногени
да ја засилат нивната свесност, што не е препорачливо затоа што добиената информација
не би била точна, а физичките пропратни ефекти ќе се појават подоцна. Видовитоста е
поврзана со десната страна на мозокот – женските, креативните и интуитивните аспекти.
Затоа можеби ќе почувствувате физичка сензација на левата страна од телото кога
работите видовито. Енергијата влегува од левата страна на телото за да ја активира
десната страна на мозокот. Човештвото се враќа во доба на просветлување во кое сите ние
се активираме или наоѓаме код во нашата ДНК да откриеме кои сме и зошто сме овде.
Видовитоста е дел од нашето целосно искуство – циклична еволуција на свесноста низ
алхемијата на времето.
Прекогниција преставува способност за претскажување на идни настани, без никакво
вклучување на сензорните перцепции или рационалното заклучување, ја сметаме за
најнеобично и најдрагоцено својство на екстрасензорните перцепции.Едно од особените
својства на екстрасензорните перцепции е нивната очигледна способност да преминуваат
преку временските бариери. Со нивна помош можеме да стекнеме спознанија за
претходни настани (ретрокогниција), а понекогаш и за идни настани (прекогниција).
Прекогницијата предизвикувала особено внимание кај луѓето од секое време и
култура. Човекот отсекогаш посакувал однапред да ја дознае својата судбина. Отсекогаш
сакал да знае малку повеќе за својата иднина отколку што може да заклучи од
современите сознанија. Постојат бројни извештаи за спонтани феномени прекогниција во
форма на видовити соништа или смели сомнежи и за појави кои како однапред да
најавуваат некоја идна случка. Но, како и сите спонтани феномени, ниту овие случувања
не можат да се земат како сигурен доказ за постоењето на прекогницијата. Нејзиниот
однос со реалноста може да се конструира како случаен или вештачки. Освен тоа, некои
сосем субјективни доживувања, може да резултираат од стравувањето или посакувањето
на конкретната личност, при што подоцна би се исполниле на сосема нормален,
непарапсихолошки начин, како на пример тоа да следува од свесното делување на таа
личност.Со прекогницијата е поврзана една многу интересна појава: впечатокот дéјà ву
(веќе видено). Некогаш, во некои ситуации се случува одеднаш да стекнеме впечаток
дека истото веќе сме го доживеале или виделе. Таквите ситуации можат да бидат
последица на нецелосно сеќавање. Така на пример, ако непотполно се сеќаваме на некој
минат настан или сон, па ако после тоа доживееме нешто слично, стекнуваме впечаток
на препознавање. Освен таквите дéјà ву спознанија од непарапсихолошко потекло,
постојат случаи кога можеме да речеме дека се работи за прекогниција. Многу такви
121
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
доживувања се толку реални што се случува личноста да се сети на детали кои претходно
не ги забележала. Францускиот парапсихолог Е. Ости опширно ги истражувал ваквите
видови на квалитативна прекогниција. Со споредба на разни вакви случаи на
прекогниција, дошол до некои општи заклучоци. Така на пример, тој наведува дека
прекогнитивните визии се појасни доколку времето кога треба да се случат е во поблиска
иднина. Важно е да се спомене дека очигледно прекогницијата подлежи на извесни
ограничувања. Ретко се случува видовит човек да си ја претскаже сопствената иднина.
Претскажувањата за големи, масовни настани никогаш неможеле директно да се
постигнат, туку само од интерпретации на симболичните изјави или преку заклучоци врз
основа на содржината на визиите за конкретни сцени и настани.
Отсекогаш имало приговори дека постоењето на прекогницијата и очигледната
можност да се влијае на судбината, е противречна на слободата на индивидуата и сите
принципи на каузалитетот. Според сето ова, изгледа дека единствено можат да се
предвидат само оние ситуации каде се работи за природни катастрофи кои не можат да се
спречат или за конфликти кои настануваат со заедничко делување на голем број
индивидуи. Наспроти тоа, настани кои се однесуваат само на една личност и зависат само
од нејзините самостојни одлуки, не мора (особено ако личноста може да влијае на
предвидените настани) доверливо да се предвидат. Исто како и во контрадикцијата помеѓу
прекогницијата и каузалитетот, и таа се заснова на заблуди. Проучувањето на
прекогницијата, најверојатно ќе не натера да ги преиспитаме нашите денешни
претпоставки за природата и структурата на времето, а кога ќе се случи тоа, ќе ги
преиспитаме и ќе ги измениме нашите сфаќања на каузалитетот.
Луѓето се разликуваат по своите ставови кон паранормалното. На една страна се
приврзани верници кои нема да земат во обзир ниту еден против-аргумент или доказ. А на
друга страна агресивните скептици кои не признаваат или бараат начин да го одгатнат
секој доказ за постоењето на паранормалното. Остануваат и понатака дилемите во однос
на нивното јавување, толување, сфаќање и разбирање. Но, секогаш при тоа треба да се
имаат предвид можностите за нивна рационалната агументација.
Каков е вашиот став во врска со екстрасензорните перцепци?
ПРЕТСТАВИ
Претставите спаѓаат во сетилни процеси и заземаат значајно место во хиерархијата

на психичките процеси. По осетите и перцепциите кои го одразуваат нашето сетило,
предметите и појавите кога тие непосредно влијаат врз нашето сетило, следуваат
претставите кои се одредуваат како доживување на предметите и појавите, кои се
јавуваат кога не сме непосредно изложени на влијанието на истите. Така, можеме и со
затворени очи да ја „видиме” зградата во која живееме, факултетот на кој студираме итн.
Според тоа ако перцепцијата се дефинира како свест за предметите и нивните својства
кога тие непосредно влијаат врз нашите сетила, тогаш претставите може да се
дефинираат како повторно доживување, обновување или репродукција на порано
перцепцираните предмети и појави и нивните својства кога тие не се присутни.
122
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Од предходниот кус вовед, можеме да заклучиме дека овој поим се однесува на

содржините на свеста кои се јавуваат при активирање на сеќавањата за порано
перцепирани предмети, појави ситуации. Претставите се однесуваат на содржините на
свеста кои се јавуваат при сеќавање на предходно перцепирани објекти. Запомнетите
перцeпции, претворајќи се во енграм можеме да ги повикаме во нашето сеќавање –
претставите. Тие слики на сеќавање или претстави би требало да имаат исто својство како
и сликите при непосредното перцепирање на реалноста. Претставата ја репродуцира
перцепцијата или некој нејзин дел. Цртежот од таа слика е по правило непотполн и лесно
се расплинува, бега од свеста, колку и да се трудиме да го зацврстиме. Бидејќи нема
објективна дразба претставата скоро исклучиво зависи од нашата волја.
Иако претставите се базираат врз сетилно доживување тие не се верна
репродукција на предметите и појавите, туку се само слични на нив. Претставата се
разликува од перцепцијата според: јасност и богатството на детаљи (претставата имаа
слаб интензитет, помала јасност и е сиромашна со поединости), во постојаноста (се
непостојани и нестабилни), претставите се јавуваат во зависност од намерата, волјата на
поединецот, но може да се јават и спонтано под влијание на мотивацијата.Според
степенот на воопштеност претставата за конкретниот предмет настанува врз основа на
воопштување на голем број слични или исти, порано перцепирани предмети, додека
секоја конкретна перцепција на истиот предмет е различна варијација во положбата. Кај
претставата варијациите на доживување на предметот главно се занемарени и
доживувањето на конкретниот предмет во претставата содржи битни особини на
предметот. Степенот на воопштеност на претставата е особено голем кога таа се однесува
на класа предмети(поимите).
Истражувајќи ги претставите Ростохар (1964) утврдил: 1. Претставата за сложениот
предмет не настанува веднаш, туку се развива полека и во повеќе перцепирања на
предметите. 2. Способноста за претставување го достигнува својот максимум околу
десетата до единаессеттата година, поради што најасни претстави постојат кај децата на
таа возраст. 3. Постојат два начина на развивање на претставите кај различни поединци.
Кај едни развојот на претставата почнува од некој среден лик околу кој при следните
прецепирања, се стабилизираат останатите делови на сликата на основата ако се работи
за предмет. Кај други прво се развиваат контурите на целата слика или предметот, кој во
следните перцепирања станува појасен.
Повеќето истражувањаво оваа област покажале дека постојат значајни индивидуални
разлики во способноста за претставување, но и во живоста, потполноста, постојаноста и
во воопштеноста на претставите. На пример, уметниците сликарите умеат многу верно да
ги претстават предметите кои долго време ги перцепирале, што не е случај со другите
луѓе. Испитаниците со повисоко образование имале помалку јасни претстави од
испитаниците со ниско образовно ниво. Се претпоставува дека нивната конкретност ја
отежнува апстрактното мислење, па поради нефункционалностакај овие лица кај кои е
високо изразено апстрактното мислење поретко се јавуваат (Хрњица, С., 2000:204). Сите
набројани карактеристикипретежно се однесуваат на визуелните претстави, тие се и
најчести. Меѓутоа постојат и аудитивни претстави кои се доминантни кај акустичните
типови на луѓе.
123
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Видови претстави
Најчесто се прави поделба на претставите на помнењето и претстави на
фантазијата. Претставите на помнењето претставуваат репродукција на порано
перцепираните содржини. Претставите на фантазијата ги чинат доживувања на
предметите или појавите кои ни овој час, а ниту порано не сме ги перцепирале.Затоа се
вели дека фантазијата е процес на создавање ликови на оние предмети и појави кои
никогаш порано не сме имале можност непосредно да ги перцепирамево ист облик (оаза
во пустина). Сепак и претставите на фантазијата не настануваат од ништо, туку и тие се
базираат на перцептивни содржини, односно перцепирани предмети. Во тоа е и нивната
новост, со тоа тие не се базираат ниту на моменталните перцепции, а ниту на
поранешните, а сепак анализата на нивната содржина укажува на тоа дека се засновани на
нови комбинации од порано доживеаното. Фанзтазијата е процес низ кој човекот
користејќи го искуството создава нови форми, модели, проекти. Фантазијата оперира со
повеќе, не со една претстава, освен тоа ги реконструира, преработува и врши измени на
формите на претставите користејќи елементи од нив при создавање на нови форми и
содржини. Има големо значење во творечката активност.
Претставите уште се делат на : поединечни и општи. Пединечните претстави ги
одразуваат одделние особини,факти,додека општите одразуваат неколку особини,
предмети,појавиобединети во една општа претстава. И поединечните и општите претстави
значајно се вклучуват во процесот на формирање на сознанието и зазема централно место
во тој процес.Поединечните претстави прераснуваат во општи, а општите претстави во
поими. Во човековата активност значајно место заземаат и едните и другите. Во учењето
на децата во првите години доминираат поединечните претстави. Во повисоките возрасти
се доминантни општите претстави и поими. Оштите поими и претстави се побледи, но
побогати по содржина, поединечнитесе појасни, поизразени, но посиромашни по
содржина.
Ејдетските претстави се посебен вид на претстави, а прв започнал да ги проучува
Јенш кој им дал назив по грчкиот збор што значи идентичен(во случајот идентични со
перцепциите). Постојат луѓе кои поседуваат способност за доживување на многу јасни
претстави кои се блиски, скоро идентични на перцепциите по што и го добиле името
еидетски слики, а луѓето кои ја поседуваат оваа способност се наречени еидетичари.
Ејдетските претстави се разликуваат од вообичаените претстави по следните
карактеристи: 1. лицето кое поседува ејдетски способности смета дека има субјективно
чуство дека претставата е слика на надворешната средина, а кај претставите објектот е во
свеста, а не надвор од неа. 2. ејдетската претстава не ја менува големината во зависност од
далечината на перцепираниот предмет. 3. Ејдетичарот може намерно да ја одржува
ејдетската претстава во видното поле колку сака и да ја обнови со одредена јасност и
живост.
Хипнотски претстави се вид на претстави кои кај некои луѓе се јавуваат пред
спиење. Тие можат да бидат предизвикани намерно, но кај некои луѓе се јавуваат
независно од нивната волја, дури и против нивната волја.
124
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Основни карактеристики на претставите

Претставите имаат неколку карактеристики со кои се одвојуваат и препознаваат од
другите психички процеси. (Прангоска, Л. 1999:100-101) ги наведува следните
карактеристики на претставите: 1. сетивност, 2. побледи од перцепциите, 3.
фрагментарност, 4. непостојани и нестабилни, 5. воопштени слики на реалноста.
Првата се однесува на тоа да сетивноста кај претставите е воспоставена во
минатото, а кај перцепциите во сегашноста. Разликата од перцепциите е во времето на
воспоставување на сетивноста. Втората карактеристика се однесува на тоа да преставите
многу ретко достигнуваат јасност на перцепциите. Во тој случај моќе да се зборува за
ејдетски слики кои се репродуцирани објекти и појави со иста живост и потполност како
кога перцепираните објекти и појави биле присутни. Третата карактеритика укажува на
тоа да преставите се полни со празнини иако има делови од претставите кои се многу
јасни. Четвртата карактеритика значи при обидите да се предизвика слика за одреден
објект или индивидуа се забележува извесна нестабилност и постојаност. Петтата
карактеристикапокажува дека за секој предмет што сме го перцепирале имаме само една
слика а не многи различни слики. Таа е една воопштена слика за предмететите. Овие
карактеритики во голема мерка му даваат белег и специфика на претставите и прават јасна
дистинција со останатите психлошки поими, процеси и феномени.
Нарушување на претставите
Како резултат на настанатите квантитативни и кавлитативни промени во личноста
и нејзиното функционирање можат да се јават одредени нарушувања на претставите кои
имаат значајно влијание врз однесувањето на личноста. Едно од најчестите нарушувања
на претставите се агнозиите. Агнозиите претставуваат изменета способност за
распознавање и препознавање на примените дразби и покрај функционалната способност
на сетивните органи. Постојат повеќе водови на агнозии и тоа: 1. оптичка, 2. акустична
3. тактилна. 1. Оптичка илузија значи лицето не е во можност да ги распознае
светлосните впечатоци иако органот за вид е функционално ефикасен. 2. Акустичната
агнозија значи лицето не е во можност да ги препознае звуците и нивното потекло. 3.
Тактилната агнозија лицето со допирање на предметите не е во можност да ги препознае
за кој вид станува збор. Во тој случај кај лицето се забележува извесна дезориентираност
како резултат на таквата негова состоба.
Претстави и поими
Претставите чинат мост меѓу перцепциите и поимите. Кога доживуваме серија на

перцепции тогаш настојуваме да ги класифицираме, а класификацијата е можна под два
услова:од серија податоци, примени по пат на сетилата, а во вид на перцепција, нешто
да сме апстрахирале и внатре во таа серија и нешто да сме генерализирале. Апстракцијата
е процес на занемарување на неважните својства на предметите или појавите кои чинат
некоја класа, или таа претставуваначин за одржување на битните својства. Така поимот
може да се дефинира како “мисла за важните карактериситки на она што мислиме”.
125
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Разликата меѓу претставите, како предходник и поимот се состои во следното: во

претставата колку и да е осиромашна со поединости, помалку потполна и помалку жива
од перцепцијата, сепак перцептивната основа ја чини суштината. Пример: можеме да
имаме претстава за некој град, која ќе биде бледа, релативна воопштена, но сепак при
тоа ќе замислуваме некој конкретен град. Наспроти тоа, поимот е лишен од таквите
перцептивни остатоци и често се сведува на самиот збор како носител на поимот, а при
тоа претставата како и перцептивнитеелементи отпаѓаат. Всушност и битната функција
на поимот е заемното разбирање меѓу луѓето од кои секој на истиот збор може да
претстави било кој конкретен предмет од класата која спаѓа под тој поим. При
настанувањето на поимите голема улога има говорот, бидејќи поимот е редовно врзан со
одреден збор и во нашето мислење се појавува како значење на тој збор. Да се разбере
некој збор значи да биде позната содржината на поимот што тој збор ја означува.
Поврзувањето на поимите, ако се врши во склад со логиката, ги чини судовите, а
судовите ја чинат градбата на заклучувањето.
 Со кој психички процес започнува спознанието на објективната стварност?

 Наведете ги најзначајните карактеристики на осетите?
 Кои се основни услови за појава на осетот?
 Објаснете го текот од доживување на осетот до реакција на организмот?
 Наведете неколу видови на дразби?
 Кои се основните принципи на групирање на дразбите?
 Како настанува осетот?
 Што подразбирате под поимот дразби?
 Размислете за осносот помеѓу дразбите и осетите?
 Објаснете го Веберовиот закон и кој е заклучокот во однос на дразбите?
 Дефинирајте ја перцепцијата и на што се заснова перцепцијата?
 Наведете неколку видови на перцепција?
 Како се делат перцепциите во однос на предметот на перцепирање?
 Наведете ги факторите на перцепирање?
 Набројте неколку психолошки фактори на перцепирање?
 За кој вид на психолошки фактор на перцепирање станува збор кога се
присутни страв, љубов, агресија, омраза?
 Што се претатвите и која е разликата помеѓу претставите и перцепциите?
 Според кои критериуми се разликуваат претставите?
 Како се дефинираат екстрасензорните перцепции и наведете неколку од нив?
 Дали можете да наведете пример од непосредно или пренесено искуство?
 Каде ги забележувате конфронтациите на ЕСП со научните сфаќања?
 Што е парапсихологијатаи и како го објаснувате постоењето на шестото
сетило?
126
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ВНИМАНИЕ
ПОСЛЕ ОБРАБОТКАТА НА ОВА ПОГЛАВЈЕ ЌЕ МОЖЕТЕ ДА:
 Дознаете каков процес е вниманието

 Направите поделба на вниманието според различни критериуми
 Направите разлика помеѓу различните видови на внимание
 Откриете што го карактеризира намерното внимание
 Препознаете промени на организмот кои се резултат на намерно внимание
 Ги определите основните карактеристики на вниманието
 Дадете одговор од што зависи видот на појава на одреден вид на внимание кај
човекот
 Дадете дефиниција на поимот учење
 Ги наведете видовите на учење
 Ги определите специфичностите на секој вид на учење споменат во овој дел
 Направите разлика помеѓу традиционалните и современите сфаќања на
поимот учење
 Разликите во процесот на учење помеѓу луѓето и животните
 Го објасните Павловиот обид и врз основа на него да донесете свои заклучоци
 Забележите што е најзначајно кај Торндајовиот експеримент при учењето
 Наведете пример за вербално и моторно учење
 Препознаете активности кои се резултат не моторното учење
 Го дефинирате поимот трансфер на учење
 Препознаете ситуација во која има влијание трансферот на учење
 Дадете одговор за тоа кои видови на трансфер постојат и кои се нивните
 Наведете примери за позитивен и негативен трансфер во учењето
 Ги наведете методите на учење
 Дознаете кои видови на методи се поефикасни при учењето споредите које е
вашиот метод на учење
 Да предлагате метод на учење код дава поголеми резултати
 Наведете фактори за успешно учење
 Ги определите теориите на учење и научите за нивните педагошки
импликации во наставата
 Го дефинирате поимот помнење
 Научите за правилата за подобрување или забавување на помнењето
 Ги препознаете кои се функциите на помнењето
 Одговорите на прашањето кои видови на помнење постојат
 Објасните кои видови се најефикасни во учењето
 Заклучите за видовите на помнење кои вие ги користите
 Кажете што претставува процесот на заборавање
 Објасните зошто се јавува заборавањето
 Кажете кога помалку, а кога повеќе се заборава
127
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ВНИМАНИЕ! ВНИМАНИЕ! ВНИМАНИЕ! ВНИМАНИЕ! ВНИМАНИЕ! ВНИМАНИЕ!
Без него неможеме ништо, со него можеме многу
Теориски пристап и дефинирање

Во научното толкување на вниманието се забележуваат спротивставени теориски
ориентации, школи и правци кои му даваат различно значење. Една група на психолози
сметаат дека поимот внимание не треба да се дефинира бидејќи е сосема јасно неговото
значење (Прангоска, Љ, 1999:104). За структуралистите јасноста на предметите во полето
на свеста е она со што го означуваат вниманието. Вунт вниманието го смета како процес
со помош на кој се трансферираат предметите од периферијата од полето на свеста кон
нејзиниот центар. Вилјам Џемс творецот на функционалистичката психологија
вниманието го гледа како процес со кој се врши селекција на елементите од
перцептивното поле пред тие да стигнат во полето на свеста. Гешталтистички
ориентираните психолози перцептивното поле го делат на фигура и основа.
Когнитивностите сметаат дека вниманието е брана или филтер сензорниот влез и
структурите во кои се одвиваат менталните процеси. Овој спектар на сфаќања и погледи
укажуваат сепак на исклучителниот инетерес на научниците и неговото значење.
Вниманието може да се одреди како насочување на една или повеќе когнитивни инстанци
на соодветна содржина со ограничен обем, пратено со изразена јасност на доживувањето,
а условено со зголемена будност на организмот. Гешталтистите сметаат дека вниманието
претставува свесна организација на перцептивните полиња.
Вниманието се дефинира и како психичка енергија упатена кон нешто (Спирман), додека
Корнилоф го дефинира како насоченост и концентрираност на психичката активност кон
нешто одредено.
Форми на внимание
Вниманието е процес кој се состои во истовремено активирање на одредени

нервни центри и инхибирање на други нервни центри. Освен тоа, кај човекот се
забележуваат и надворешни реакции: карактеристична фацијална експресија изразена со
нагласена сериозност, концентрираност на погледот, наслушување, напрегнатост на
мускулатурата со промена на дишењето и т.н. Во повеќето класични прикази се
разликуваат две основни форми на внимание:
(1) намерно (активно)
(2) ненамерно (пасивно).
Намерно внимание означува свесно насочување на психичката активност заради

извршување одредена задача, при што истовремено се концентрираме и задлабочуваме
128
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
кон истата.Ненамерно внимание постои кога човекот спонтано се препушта на одредени

ситуации и појави заради нивна привлечност, занимливост и неочекуваност. Ненамерното
внимание може да се трансформира во намерно и обратно. Постојат и конкретни услови за
создавање намерно внимание:
Вниманието е во тесна врска со карактеристики на надворешните дразби бидејќи тие ја
определуваат насоката на функционирањето на вниманието. Ќе наведеме некои од нив кој
значајно влијат врз процесот на внимание:
 интензитет на дразбата
 контраст помеѓу дразбата
 должина на траење на дразбата
 просторна големина на дразбата
 релативна јачина на дразбата
 престанување на влијанието на дразбата
Наведените карактеристки се причина за негова појава или негово започнување и траење.
Својства на вниманието
Вниманието како психичка функција поседува одредени својства:

1.Обем на вниманието. го означува бројот на предметите и појавите кои можат
истовремено со задоволителна јасност да се опфатат.
2.Постојаност на вниманието. Ова својство укажува на тоа дали вниманието е
ограничено со одредена временско траење и колку изнесува тој период.
3.Динамичност на вниманието е такво својство кое укажува движење на
вниманието.Тоа преоѓа од предмет на предмет, иако се однесува на една одредена
активност која во дадениот момент ја вршиме.
4. Бифокалност и мултифокалност на вниманието. Тоа се специфични
карактеристики на вниманието кои се манифестираат преку способноста на луѓето
истовремено да извршуваат две или повеќе активности.
Техники за испитување на вниманието
1.Випилева техника - испитаниците треба да ги откриваат бессмислените букви кои им

се презентираат.
2. Бурдонов тест - на испитаниците им се дава напишан текст и од нив се бара да ги
потцртуваат буквите, на пример, А и П.
3. Пиерон-Тузулов текст - се состои од исцртани квадрати во кои има вметнати цртички.
4. Тахистоскоп - претставува посебен инструмент, со помош на кој на испитаниците им

се презентираат букви, броеви или зборови, така што тие треба да ги повторат по истиот
редослед.
129
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Опсервирање на односот на испитаниците во однос на степенот на концентрирање на

одреден проблем, неговиот обем, диманичност и постојаност.
При употреба на сите овие техники се мери времето за кое испитаниците ја

извршуваат зададената задача. и на крај се носи заклучок за интензитетот и другите
својства на вниманието
ПРОВЕРЕТЕ ГО ВАШЕТО ВНИМАНИЕ И КОНЦЕНТРАЦИЈА
29 85 40 33 18 72 96 7 68 51
89 66 24 95 2 11 58 43 36 70
3 21 56 45 83 69 30 77 92 14
50 39 97 22 78 86 41 13 10 64
91 54 80 16 65 47 25 32 73 9
15 76 37 61 99 53 84 28 6 42
75 1 63 82 34 98 17 55 48 26
44 90 12 79 57 23 8 62 87 31
67 46 4 100 27 38 71 88 52 93
35 19 74 59 49 5 60 94 20 81
Пронајдете ги броевите од 1 до 100 за што пократко време. Вашето време е...
Одреди кој од ние означуваат внимание, а кои невнимание!
130
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________ __________________
__________________ ___________________
_______________________ _______________
_________________ ___________
131
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
УЧЕЊЕ
Учење: товар, досада (не) успех, задоволство?
132
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
УЧЕЊЕ И ПОМНЕЊЕ
УЧЕЊЕ
Традиционални и современи сфаќања и толкувања на поимот учење
Познато е дека човечките суштества по раѓањето поседуваат ограничени можности

за задоволување на своите потреби. Но, тие поседуваат огромен генетски потенцијал да ги
развијат своите можности. Но, за да се поттикне постојниот генетски потенцијал
неопходно е да постојат поттикнувачки фактори кои се наоѓаат во средината во која живее
поединецот. Поради тоа е неопходно да се напомене дека треба да постои паралелизам
помеѓу поедини аспекти на развојот на личноста кои можат да доведат до активирање на
различните механизми на учење смета (Хрнјица, С., 2005:247). Тоа значи стекнувањето на
знаењето кое се репрезентира преку процесот на учење е оној критичен момент со кој се
полни животното и професионалнио искуство на човекот.
Според традиционалното сфаќање учењето содржи три карактеристики: тоа е
свесна, намерна и со цел насочена активност, целта на активноста е стекнување на знаење
и вештни, учењето најчесто е поврзано со повторување (Радоњиќ, С. 1999:16).
Забелешките на традиционалното сфаќање на поимот учење според истиот автор се
однесуваат на нејзиното претесно сфаќање. Претставниците на класичните сфаќања го
изедначуваат поимот учење со изведувањето на одредена активност. За разлика од
класичните, современите психолози сметаат дека учењето и процеси не се едно исто и ја
даваат дефиницијата: Создавањето трајни или релативно трајни промени во
индивидуата се нарекува учење. Според нив учењето е присутно во секоја човекова
активност и човекот нè стекнува само нови сознанија и вештини, туку учи и како да учи и
помни, како да решава проблеми, односно како да мисли.
Радоњиќ, С. наведува една потполна дефиниција на учењето која се среќава во
голем број на учебници од оваа област. Таа гласи: Учењето е релативно трајна и
поргресивна промена на однесувањето на индивидуата која е резултат на предходна
активност на индивидуата. Во продолжение ќе укажеме на некои значајни
карактеристики кои се содржани во оваа дефиниција. Учењето е релативно трајна и
поргресивна промена на однесувањето на индивидуата. Својството трајност на
учењето значи она што е еднаш научено се заборава и затоа се нарекува релативно трајна
промена. Некои американски психолози, особено оние кои се под влијание на
бихејвиоризмот, но и врвни европски психолози кои се објективистички ориентирани
истакнуваат дека суштината на учењето е во промената на однесувањето.
Морган и Кинг го дефинираат учењето како “Релативно трајна промена во однесувањето
која настанува како резултат на искуството или дејноста”. Во неа авторите посебно
ставаат акцент на искуството на поединецот кои претставува акумулација на знаења за
себе и околината.
Според Стевановиќ “учењето е прогресивно и релативно трајно менување на
индивидуата, настаната под влијание на средината и предизвикана од потребите на
индивидуата која се менува”.
133
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Рот под учењето подразбира “релативно трајни промени во однесувањето врз

основа на активноста на поеднинецот”.
Радониќ ја дава следната дефиниција за учењето “учењето е трајна и релативно
специфична промена која под одредени услови може да се манифестира во индивидуата”.
За да го дефинираме учењето и за да може да ги разликуваме од другите процеси се
поставуваат две прашања:
1) Дали когнитивните процеси сами по себе се учење или се само извор и основа за
учење.
2) Дали промените кои настануваат под влијание на учењето се релативно трајни
промени на однесувањето на индивидуата или се релативно трајни промени во
личноста - како што се доживувањата.
Под поимот учење се подразбира намерно запомнување на вербален материјал
(изразен со зборови) по пат на повторување. Учењето пошироко се дефинира како
психички процес на релативно трајно особини во однесувањето на поединецот врз основа
на неговата активност. Овој сложен психички процес најмногу е истражуван од страна на
следните истражувачи: Павлов, Хал, Торндајк, Толман и Скинер и други автори со
различни теориски и емпириски гледишта и наоди..
Една од најпознатиоте словенечки авторки Marentič Požarnik, Barica. (1980) дава
друг поглед кон учењето со тоа што ја наведува дефиницијата на (UNESCO/ISCED 1993)
според која тоа се дефинира како: » секоја промена во однесувањето, информираноста,
знаењето, разбирањето, ставовите, подготвеноста или можностите, која е релативно трајна
и која не треба да ја припишуваме на физичкиот раст или развој на некои наследни узорци
на однесување«. Оваа дефиниција прави дистнкција на учењето кое е резултат на
физиолошките и физичките промени во организмот и смета дека до учење се доаѓа на
основа на искуствата, од интеракцијата помеѓу човекот и неговато физичкото и
социјалното окружување. Истата авторка прави поделба на факторите кои влијаат врз
процесот на учењето и самото учењето и тоа на внатрешни и надворешни фактори.
1. Внатрешните фактори на учење ги дели на: а) физиолошки фактори на учење
кои извираат од физичкиот раст и равој, здравјето и други, б) психолошки
фактори на учење во кои влегуваат некои навики на однесувањето при учењето,
спретност во методите на учење кои се употребуваат, мотивацијата за учење,
личните и емоционалните особености, менталното здравје, стратегиите на
обработка на информациите, начините на решавање на проблемите и други
фактори.
2. Надворешните фактори на учење вклучуваат: а) физичките услови на учење во
околината (осветленост, буката, уреденост и опременост на просторот, б)
социјални фактори ( врсниците, училиштето со своите воспитно-образовни
методи) и други фактори кои доаѓаат или се наоѓаат во пошироката социјална
средина (Požarnik 1980, str. 7–12).
134
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Овој спектар на фактори и услови укажуваат на мултидимензионалната условеност и

детерминираност на процесот на учењето.
Видови на учење
Постојат повеќе видови на учења затоа и неможе да се одреди една единствена

теорија. Па, според ова мислење заради тоа што постојат различни видови на учење,
постојат и различни теории за учењето. Според начинот на кој се остварува процесот на
учењето и според материјалот која се учи има повеќе нивни класификации. (Рот, Н.
2004:131)
Едната класификација како основно прашање го поставува прашањето КАКО СЕ
УЧИ? Со оглед на одговорот на ова прашање се разликуваат два вида на учење;
-едноставно (учење со условување, механичко учење)
-сложено (учење по пат на обиди и грешки, учење со увидување)
Другата класификација како основна го поставува прашањето ШТО СЕ УЧИ?
(зборовен и друг симболичен материјал). Со оглед на одговорот на ова прашање се
разликуваат исто така два вида на учење;
-вербално
-моторно
КАКО СЕ УЧИ?
1) Едноставното учење е она учење со кое се вклопени едноставните психички
процеси. Тоа може да биде со условување на механичко учење.
Учењето со условување се врши со помош на условниот рефлекс кој претставува
најпростиот, најнискиот, а воедно најпримитивниот облик на учење. Условниот рефлекс
настанува со помош на учењето од природниот рефлекс.Учењето со помош на условниот
рефлекс е многу честа појава кај животните отколку кај човекот.
Слика 23. Примерот на Павлов и класичното условување
Овој вид на стекнување на искуствата најчесто се среќава во најраното детсво.

Учењето со условување е наједноставен облик на учење и по многумина основен облик.
Павлов прв детално го проучил и прикажал овој вид на учење и други го сметаат за основа
на сите психички процеси. Суштината на условувањето се состои во тоа што кога некоја
неутрална дразба ќе се појави неколку пати заедно со безусловната дразба, и самата таа
ке започне да ја предизвикува безусловната реакција која во тој случај претставува
условна реакција. При секој процес на условување постои безусловна и условна дразба.
135
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Примерот на Павлов за условувањето е следниов: кога на кучето, требало да му носи

месо тој прво му звонел со ѕвонче, па потоа му го давал месото. По повеќе пати
изведување Павлов забележал дека кога ќе заѕвони во устата на кучето доаѓало до лачење
на плунка.
Вториот вид на еднставно учење е механичкото учење. Од човекот секојдневно се
бара да учи механички за да запомнува податоци. Учењето на материјата во училиштата
по механички пат е безусловно и брзо се заборава. Поради тоа најефикасно е учењето со
разбирање. Добар пример претставува и испитувањето на германскиот психолог Единхаус
кој го испитува учењето и помнењето на безмислени слогови во низа ( фаг-лец;цунг-нак ).
Суштината на механичкото учење се состои во асоцијација по допир. Се учи дека фаг оди
постојано со лец и тоа се повторува повеќе пати. Како резултат од тоа повторување во
мозокот се создава асоцијативна врска фаг-лец одат заедно. Тоа е суштината на
механичкото учење.
2) Сложеното учење е она во кое се вклучени посложените психички процеси. Тоа може
да биде учење по пат на обиди и грешки и учење по пат на увидување. По учење по пат на
обиди и грешки животното или човекот изведуваат некои повеќе или помалку случајни
одговори од кои само мал број ги доведуваат до целта. Конечно со упорно повторување и
вежбање неточните одговори се побројни.
Пример: Кај човекот кога во училиште на час по физичко воспитување се учи одење по
греда, таа вештина се совладува по пат на обиди и грешки. Се учи да се задржат оние
движења што се добри и што ученикот го доведуваат до крајот на гредата, а да се
избегнуваат оние што го доведуваат да падне.
*Учењето по пат на увидување претставува најсложен вид на учење. По својата
природа е поблиску до активното мислење и творечкото решавање на проблемот. Основен
психички процес е мислењето, а таквото однесување се вика интелектуално однесување.
Тоа му овозможува на човекот не само да се приспособува кон средината, туку и самиот
да ја приспособува средината кон своите проблеми. Кога човекот решава некаков
проблем, кога се обидува да воочи нови односи меѓу елементите, тој тоа го врши по пат
на увид. Ова учење има поголеми предности во однос на другите видови учење. Онаа
закономерност и оној принцип, што ке бидат согледани по пат на увид никогаш нема да
се заборават. Многу поефикасно ќе биде учењето на учениците доколку градивото што го
слушаат (кога е тоа можно) да биде прикажано во вид на проблем, што самите треба да го
решат.
Слика 24. Приказ на пример за учење по пат на увидување
136
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Напротив, во ситуацијата во која тие се само поставени слушатели, со минимално

лично ангажирање учењето ке биде помалку ефикасно. Ова учење се разликува поради
три моменти: 1. до успехот се доаѓа нагло. 2. кога една постапка ќе се доведе до успех не
се повторуваат повеќе неодговарачките начини и неуспешните методи кои се користеле
пред тоа. 3. не само во истите ситуации туку и во сличните, се користат начините и
постапките кои водат кон успехот. (Рот, Н.2004:141)
Човекот не учи само на слепи обиди или на основа на случајни врски, туку
размислува за тоа што треба да учи и што треба да постигне со учењето. Кога се учи со
обиди во овој процес на учење влегуваат процесот на мислењето и учењето со увидување.
За ваков вид на учење зборувавме кога единката ќе се најде пред нова ситуација за која
што нема никакви искуства. За да поединецот го реши проблемот пред кој што се наоѓа не
е доволно да врши само обиди. Кога на пример треба да се реши некој аритметички
проблем и кога ќе се увиди дека тоа е можно со примена на некој принцип кој го
познаваме јасно е дека постои увидување.
Во опишаните случаи со интелектуалното однесување, антропоидните мајмуни успеале
да дојдат до бананата која била надвор од кафезот и оддалечената банана може да се
воспостави определен однос: со стапот може да се повлече бананата т.е. може да се
употреби како средство да се отствари определената цел. Учењето по пат на увидувањето
има голема предност во однос на другите учења. Онаа закономерност и оној принцип што
ќе бидат согледани по пат на увид никогаш нема да се заборават. Иако како што рековме
извесни најсложени животински видови и човекот, учат по пат на увидување, меѓу нив
постојат големи разлики затоа што човекот за разлика од животните доаѓа до решението
свесно и го користи говорот за да го систематизира својот процес на мислење: прво ќе го
направи тоа потоа ќе...- тоа беа карактеристиките на единственото и сложеното учење т.е.
одговор на прашањето КАКО СЕ УЧИ?
Со оглед на материјалот кој се учи се разликуваат два вида на учење и тоа

вербално и моторно учење.
1) Вербалното учење е застапено секогаш кога се употребуваат при учењето зборови-

зборовен и друг симболичен материјал. Најсложеното вербално учење е учењето на
мислен логички поврзан материјал. Како што рековме на вербалното учење е она
учење, на какви и да било податоци изразени со зборови, броеви или цифри. За
вербалното учење извршени се голем број на испитувања така да утврдено е дека
после едно повторување на вербалниот материјал повторно може да го
репродукцираме и тоа точно. Помнењето зависи од возраста на читачот така да на
мали возрасти бројот на запомнатите работи е многу мал. На возраст од три години
после едно читање можат да се запомнат три броја, на седум години пет броја, на
десет години седум броја. Според ова може да увидиме дека тврдењето на „мали
години подобро се памти” не е точно.
Успешноста при учењето особено на вербалниот материјал зависи од низа фактори.
 Смисленост на материјалот – доколку материјалот е повеќе смислен дотолку
полесно се учи и подобро помни.
137
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Ангажираност при учењето – колку поангажирано, поактивно се учи толку повеќе

се помни. На пример убаво е со различни бои да се повлекуваат особено
позначајните делови таму каде што можат податоците шематски или илустративно
да се прикажат, на касетофон да се снимаат прераскажувањето на лекцијата па
потоа да се анализира. Особено активен вид на учење е учењето со
прераскажување и препрашување, зашто често пати ученикот му се случува да
знае се меѓутоа кога ќе ја затвори книгата прераскажувањето не е изводливо.
Токму затоа тој треба или самиот, или во друштво да се препрашува.
 Мотивација при учењето – доколку мотивацијата на учењето е поголема, дотолку
материјалот ќе биде подобро запомнет. Мотивираноста ќе ја зголеми на тој начин
што она што го учи ќе го поврзува со она што веќе го знае. Се обидува да помисли
експеримент, да додаде свои примери и да изврши сопствени аномалии и
согледувања.
 Организација при учењето – временски глобално може да се учи или
концентрирано или распоредено во време. Може да се учи три дена по еден час
или три часа во еден ден. Но, сите знаеме она што се учи распоредено во време
подобро се памти.
 Физички услови – физичките услови во просторијата во која се учи играат голема
улога. Таа мора да биде доволно осветлена (светлината да паѓа од левата страна),
температурата не смее да биде ни премногу висока, туку помеѓу 18°C-20°C, треба
да се седи на тврда столица исправена, да се има свој простор за учење, тишина за
време на учењето и.т.н.
2.Моторното учење претставува совладување на определен број на активности што ја

карактеризираат некоја моторна активност. Овој вид на учење е мошне често застапен во
животот на човекот: малото дете учи да оди, да се качува по скали, да вози велосипед и
др. Да се стекне некоја ваква моторна вештина, значи да се успее брзо, лесно и без многу
напор да се изведуваат моторни работи. Во основа на оваа форма на учење е
обновувањето на одделни движења во просторно временски редослед, заради нивното
повторување во структурата која овозможува брзо и вешто изведување на вежбаните
активности на достекнувањето на автоматското изведување. Ако вештината е сложена,
учењата се изведуваат во етапи.
Бидејќи за нивното стекнување неопходно е повторување на моторните вештини кои
неможат да се стекнат без вежбање и голем број повторувања. Радоник вели дека улогата
на повторувањето не е иста во почетната и завршната фаза на учењето на моторните
вештини. Во почетната фаза повторувањето овозможува меѓу големиот број обиди да се
открие правото движење и правата врска меѓу движењата, погрешните да се откријат и
врската меѓу правилните движења да се зацврстат. Во завршната фаза на вежбањето
повторувањето има улога моторната активност да ја интензивира да ја направи
попрецизна и подобро складена. Иако вербалното и моторното учење ги издвоивме, тие
во животот на човекот се тесно поврзани. Делот во психолошката психологија кој што
зборува и ги изнесува методите во процесот на учењето и сите оние услови кои ги
подигнуваат успехот на учењето се нарекува економија и техника на учењето. Меѓутоа за
138
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
правилно воспитување на ученикот потребно е и важно е тоа како тој самиот работи,
отколку како работи наставникот за време на часовите.
Методи на учењето
Посебен акцент во областа на психологијата , а особено во педагошката психологија му се
дава на методите на учење односно на рационалната организација во учењето.
Рационална организација на учењето
Основни проблеми во врска со методите на учењето се:
 Дали некој материјал или друга активност треба да се учи и вежба распределено
на повеќе временски единици или концентрирано.
 Дали материјалот треба да се учи како целина или да се распореди на делови и
да се учи дел по дел.
 Прашањето во врска со активното и пасивното учење.
Распределено по време наспроти концентрирано учење
Учење распределено по време е она учење кога еден ист материјал или активност се
повторува во одредени временски интервали, со паузи меѓу нив. Додека пак,
концентрирано учење се нарекува она учење во кое сите тие повторувања на материјалот
што се учи се изведуваат во кус временски период. Прашањето за тоа кој од овие два
начини на учење е попродуктивен, прв експериментално го испитувал Ебинхаус.
Тој од испитувањата заклучил дека учењето распределено по време е покорисно и со него
се постигнува подобар успех во учењето отколку со концентрираното учење.
Распределеното учење е поекономично и така научениот материјал подолго трае, а
заморот настанува побавно отколку кај концентрираното каде е тој поголем.
Но кај концентрираното учење рокот кој е обично краток е основен мотив кој позитивно
делува на побрзото темпо на работата. Исто така друг метод на учење кој е попродуктивен
е учењето по делови, кое побрзо доведува до успех и на тој начин мотивацијата за учење
се одржува подолго време, а заморот е помал.
Учењето по делови е поекономично од учењето на целини бидејќи не се губи време на
повторување за тоа што е лесно и што веќе се знае, туку се задржуваме на тоа што
помалку го знаеме. Но методот на целина е природен и таквото учење е природно учење.
Ваков вид учење е учењето на народни песни и приказни, како и фолклорот.
Ако материјалот што се учи е пообемен и потежок, поефикасен е методот на учење по
делови, а ако материјалот што се учи е полесен подобро е да се учи според методот на
целина. Учењето според методот на целина повеќе му одговара на бистрите деца.
Кој метод ќе се користи зависи од возраста и од способноста на ученикот. Затоа за
помалите деца подобро е учењето по делови, а за постарите учењето во целина.
Комбинираниот метод е најефикасен метод за учење, според кој што прво се запознаваме
139
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
со целата соджина на материјалот и го читаме целиот материјал повеќе пати, а потоа го

делиме на делови и го учиме вклучувајќи ги постепено деловите во целина.
Ако она што се учи уште за време на учењето се изведува тогаш станува збор за активно
учење. Една активност се учи ако исто така се изведува, а не само ако слушаме и читаме
како треба да се изведе. Значи ученикот за подобар успех во учењето треба да биде
активен. Ученикот може да го чита материјалот, да го разбере и да се преслушува, но тоа
учење сепак да биде пасивно, доколку не го поврзе со неговите претходни знаења.
Преслушувањето иако некои ученици го сметаат за механичко учење и го избегнуваат,
тоа не е точно. Со преслушувањето се одржува постојана будност, се обезбедува
активност и концентрација на вниманието на учењето и овие фактори позитивно влијаат
на успехот на учењето.
Разлики помеѓу учењето кај животните и човекот
При испитување на учењето се забележани некои карактеристики заеднички за
учењето на животните и учењето на човекот. Но утврдени се и посебни карактеристики на
учењето кај човекот кои не постојат во учењето кај животните, а тие се:
- човекот учи по пат на увидување при што ја користи својата развиена способност за
мислење.
- потребите или мотивите кај човекот се најчесто од социјална природа, додека кај
животните се од физиолошка природа.
- при учењето човекот се служи со говорот, што не е случај со животните.
Човекот учи многу побрзо и во тоа се разликува многу од животните.
Теориски сфаќања за учењето и нивни педагошки импликации
Познатиот педагог (Грандиќ, Р. 2001:170-180) прави еден аналитичко-синтетички

осврт на теориските сфаќања за учењето и нивните педагошки импликации во наставата.
Проблематиката на учење е од фундаментално значење за педагогијата, а особено за
теоријата на интелектуалното воспитување. Откриените законитости за учењето
овозможуваат да се определат адекватни педагошки теориски ставови и практични
активности заради развивање и менување на личноста.
Во триесетите години на дваесетиот век се јавуваат многу трудови кои тежнеат кон
синтеза на веќе постоечките современи теории и создавање една интегрална теорија за
учењето која би се применувала во педагошката пракса. Ваквата тенденција кон синтеза и
интеграција уште повеќе е видлива и поактуелна во последно време, условена од
општествените барања за што порационално, поинтензивно и поефикасно учење, но и
настава како претпоставки за побрз општествен прогрес. Р. Ничковиќ (1975:70-71)
укажува на тоа дека тешко е да се зборува можностите за создавање една единствена
теорија за учењето, пред сé заради две причини:
1.Таквата теорија претпоставува единствена идејно-научна основа и пристап, кои
пак се зависни од филозофските и идеолошките погледи на истражувачот;
140
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Неможе да се очекува дека во најскора иднина ќе дојде до согласност во

основното методолошко прашање за многустраниот пристап кон учењето како сложен
социјален феномен кој има и свои психолошки, филозофски, антрополошки, педагошки
и други аспекти.
Р. Квашчев смета дека досега утврдените факти и законитости за учењето би
требало да ги објасни една теорија. “За жал, постоечките теории за учењето добро
објаснуваат само еден потесен домен на факти, додека се вплеткуваат други утврдени
факти. Најлошо е тоа што, најголемиот број теории за учењето зборуваат во основа за
учењето кај животните, а помалку за учењето кај луѓето “ (Квашчев, Р., 1978:25).
Според мислењето на П. Стојковиќ, како сеопфатна теорија за школското учење
би била теоријата на инструкциите. “ Една квалитетна и широко базирана теорија на
инструкции во наставата би овозможила синтеза на најважните принципи и поими од
различни теории за учењето со цел да се определи оптимално единство на когнитивни,
мотивациони и дидактички компоненти на учењето во наставата” (Стојаковиќ, П., 1981:
158). Меѓутоа оваа теорија нема да е еклектичка теорија на учењето, напротив, теорија
која функционално ќе ги интегрира највредните принципи на современите теории на
учењето во соодветен кохерентен систем. Поаѓајќи од таквото сфаќање за теоријата на
инструкции, авторот инструкцијата ја одредува како “ процес на водење и помагање на
оној кој што учи на конинуум од цврсто управување на процесот на учење до слободни и
активни облици на учење “ (169). Но, таква теорија на учење се уште не е изградена.
Притоа во литературата се наведуваат голем број теории за учењето. С. Радоњиќ
(1992) поаѓа од два основни критериуми за нивна класификација:
1. Она што се учи (С-Р теории и С-С теории)
2. Неопходните услови за учење (теорија на допир, теорија на
поткрепување и теорија на два или повеќе фактори).
Недавајќи прецизни критериуми за класификација, Р. Квашчев, во својата книга
„Примена на теоријата за учењето во областа на наставата и воспитувањето” (1978)
подетално ги разработува основните поставки на следните теории кои не можат глобално
да се применат во организацијата на учењето во наставата сепак можат во вид на синтеза,
да се истакнат некои многу значајни импликации за воспитно-образовната пракса:
o Гешталтистичка теорија (осмислување на материјалот, трансформација во
учењето, согледување на проблем ситуацијата, изведување хипотези и нивна
верификација) укажува на тоа дека процесот на учење е постојан процес на
преструктуирање на минатото, искуството во согласност со проблем
ситуацијата нуди можност за поуспешно учење и оние содржини кои се
одликуваат со комплексност и сложеност
o Теоријата на Торндајк успешно ги објаснува едноставните облици на учење,
како механичкото учење или запомнување.
o Скинеровата теорија поткрепувањето (теорија на повратните информации,
отвореност на комуникацијата, машини за учење) и нејзините основни
принципи разработени се во теоријата за програмирана настава и теоријата за
настава со помош на компјутер.
141
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
o Долард-Милерова и Гатриева теорија (повисоки ментални процеси, гаснење

и заборавање) ги разработила елементите на учење кои многу се применуваат и
во наставниот процес.
o Медијациона теорија (образување поими, решавање проблеми, значење на
значењето, семантички диференцијал) како најцелосна теорија за учењето
може да се применува во процесот на формирање поими, решавање проблеми...
Истакнување на сознајните вредности на учењето по пат на решавање на
проблемите и нуди на наставната пракса нов, ефикасен облик на учење во кој
ученикот е оптимално активен и ги изразува своите креативни сили.
o Теорија на информации (различни модели на кибернетичко базирање на
наставниот процес) и теоријата на когнитивни и стилови на учење
(манипулирање со идеи, структуирање на знаењето, внатрешна мотивација)
укажуваат дека учењето е најрационално кога се учат самите принципи на
учење, а помалку кога се учат информациите и содржините како единствена
или најважна цел. Совладувањето на техниките и принципите и
оспособувањето на ученикот за самостојна организација на сопственото учење,
за самоеволуција, за самоучење води кон поефикасни резултати преку
рационално организираниот процес.
Гешталтистичка теорија на учење
Оваа теорија настанала како примена на принципите на гешталт-психологијата во

учењето. Нејзиниот основач Вертхајмер процесот на учење (решавањето проблеми) го
базира врз увидувањето, согледувањето и разбирањето на внатрешната структура на
градивото (врските и односите помеѓу познатото и непознатото). Заради тоашто учењето
во најголема мерка го објаснува со смисла и разбирање, гешталтистичката теорија
особено значење има за теоријата за учење по пат на решавање проблеми и учење по пат
на откривање. Нејзините основни постапки се:
 при решавањето зададен проблем од ученикот се бара разбирање. Според
гешталт-психолозите разбирањето е согледување на проблем ситуацијата како
дел од некоја поширока ситуација во склоп на поголем целина, како и увид во
меѓусебниот однос на елементите во таа целина. Увидувањето значи сфаќање
на односите помеѓу средствата и целта, причините и последиците,
поединечниот случај и законот. Тоа е учење со разбирање.
 она што е суштинско за решавањето на проблемот е согледување на
внатрешните структурни врски и односите помеѓу непознататово проблемот и
дадената проблем ситуција воцелина, сфаќањето на взаемната зависност
помеѓу проблем ситуацијата и нејзините поединечни делови.
 за да се согледаат суштинските релации, одлучувачки се операциите на
групирање, реорганизација, редефинирање, регрупирање и др. Притоа
доведуваат до промени на проблем ситуациите, откривање на внатрешните
врски и релации и доведуваат до адекватно решение. Според Вертхајмер, за да
може субјектот успешно да го реши проблемот, потребно е да ја разбере
суштината на проблемот и неговите внатрешни структурни врски помеѓу
142
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
нејасното, непознатото и проблемот во целина. Само во такви случаи можен е

позитивен трансфер.
Гешталтистичкиот модел на учење ја има следната содржина:
1. Насоченост кон структурата на дадената проблемска ситуација, а не на
поединечната, автоматизирана слика на стварноста;
2. Менување на ситуацијата на следните начина:
а)пронаоѓање и пополнување на празнини, нејасните места во структурата,
б) изнаоѓање внатрешни структурни врски,
в)структурно оперирање, групирање и сл.,
г) разгледување на тие операции со оглед на нивното место и динамичкото значење
во општата структура на проблемот;
3. одвојување на важните од неважните аспекти на структурата;
Основните теориски принципи на гешталт теоријата за учењето можат успешно да

се употребат во рамките на учењето каде од испитаникот се бара да се стекне знаење, да
ги трансформира дадените информации, критички да се проценат вистинитоста на
дадените факти, да се развие креативно истражувачка методологија. Гешталт теоријата за
учењето оправдано ја нагласува важноста на проблемот трансфер заради тоа што
разбирањето се пренесува на широк круг различни ситуации.
Асоцијативна теорија на Торндајк
Оваа теорија од фактот дека асоцијативното учење се одвива во согласност со

определени закони (закон на фреквенција, закон на скорешност и закон на ефект).
Успешно ги објаснува некои едноставни, елементарни облици на учење како на пример
механичкото учење или запомнувањето. Особено е важно почесто повторување и
утврдување на наставното градиво (закон на фреквенција) и често испитување и
оценување на учениците (закон на ефект). Иако не може да ги објасни сложените облици
на учење, сепак има различно влијание врз теоријата за учењето и наставата, особено на
некои теориски поставки за програмирана настава.
Халова тееорија на учење
Оваа теорија за разлика од С-Р теоријата, вклучува внатрешни процеси (модел С-

О-Р теорија) како што се: навика, нагон, реакционен потенцијал, инхибиторен
потенцијал и ефективен потенцијал. Централен поим во оваа теорија е навика. Според Хал
основни услови на секое учење се:
а) присуство на мотив
б) задоволување на тој мотив
За наставата важно е сознанието од Халовата теорија дека поголема или
поквалитетна награда доведува до поинтензивно поткрепување (инсентивна-
143
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
поттикнувачка мотивација). Критичарите на Халовата теорија поставуваат определени

прашања, на пример: - Дали е неопходно поткрепувањето за учење?, -Каква е природата
на секундарната мотивација и поткрепувањето?, -Како поткрепувањето може да влијае
временски наназад?... Одговорите на овие прашања би овозможиле целосна разработка на
оваа теорија.
Скинерова теорија на поткрепување
Теоријата на поткрепување од Скинер се базира врз два облици на однесувања:

1) Респодентно (реагирање на организмот на надворешни дразби, рефлексно
реагирање
2) Оперантно (однесување кое не е предизвикано од надворешни дразби). Тоа се
всушност скоро сите сложени однесувања на луѓето. Тоа е таканаречено делатно.
Оперантното однесување е сразмерно со своето поткрепување, односно со последиците
кои ги предизвикува или кон кои тежнее. Поткрепувањето игра многу важна улога во
однесувањето на луѓето. Личноста треба да биде стимулирана од последиците на своето
однесување за да се постигне условување. Со помош на соодветно ангажирање на
чинителите по кои следат поткрепувањата, може да се контролира однесувањето. Штом
се јават одреден тип последици што се нарекуваат поткрепувања, - вели Скинер, може да
се обликува однесување на организмот по сопствена волја, така што по поткрепувањата
однесувањето прогресивно се менува во правец на саканото однесување. Овој факт,
секако, треба да се искористи за подобра и порационална организација на учењето.
Кај програмираното учење, Скинер го применил методот на апроксимација.
Наместо да чека ученикот да прочита поголем дел од материјалот, па потоа да го повтори,
Скинер предложил најпрво материјалот да се подели на ситни единици, подредени по
логички редослед и непосредно да се укаже на точноста на одговорот. Во овој случај
постои определена аналогија со методот на апроксимација.
Скинер укажува дека школското учење треба да се одвива во рамките на 3 етапи:
а) прва етапа - средба на ученикот со новото знаење, со фактите и
информациите што треба даги совлада,
б) втората етапа на учењето се однесува на сопствената активност на
ученикот во однос на материјалот кој треба да го совлада (затоа што дошол во
контакт со нов материјал, потребно е веднаш ученикот практично да го примени
на некој начин),
в) третата етапа во процесот на учењето е поткрепување на новостекнатите
знаења. Тоа е најчесто извештај за успешноста во учењето кај ученикот, што се
нарекува уште и повратна информација.
Според теоријата на поткрепување за успешно учење важна е двонасочната
комуникација не само од наставникот кон ученикот туку и од ученикот кон наставникот.
Во нашите училишта процесот на учење во принцип е сведен воглавно на еднонасочна
комуникација од наставникот кон ученикот, без поголема активност на учениците и
потребното поткрепување. Теоријата на поткрепување може значајно да влијае во тој
правец.
144
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Двонасочната комуникација во текот на целиот процес на учење се базира врз

чести испитувања во наставата, односно евалуација на постигнатите резултати. Тоа
всушност е таканаречено програмирано учење. Негови карактеристики се:
a) од материјалот се елиминира сè што е споредно, застарено и помалку
важно;
б) така одбраниот материјал се дели на помали делови, податоци или
информации;
в) елементарните информации, заради полесно усвојување на материјалот, на
најпогоден начин се подредени, од полесно кон потешко и од поблиско кон
подалечно;
г) успешноста на процесот на учењето зависи и од тоа во која мерка ученикот
добива повратна информација во текот на процесот на учењето;
д) ваквото структуирање на наставниот материјал се нарекува програмирање-
детална разработка на наставниот материјал врз основа на некои научни
принципи, а така подготвениот наставен материјал-програма или
програмирана секвенца. Поединечните делови на знаењето во тие програми
пропратени со задачи иправилни решенија, евентуално и упатства за
начинот на учење се нарекуваат статии.
ѓ) давањето постојано повратни иформации е важен елемент на програмираното
учењето.
Програмираното учење мотивира пред сè, со својата внатрешна структура и
организација, а не само со некои надворешни фактори како што е желбата за пофалба и
награда (добра оценка). Програмираниот материјал учениците го учат самостојно со
незнатна помош од наставникот, програмираните учебници или со помош на машина за
учење. Притоа се решава и прашањето за индивидуализација, односно темпото на учење
се прилагодува на индивидуалните можности и способности на ученикот. Важно е дека
остварен е индивидуален контакт на ученикот со изворот на знаење и дека тој контакт се
реализира во двонасочна комуникација.
Најслаби точки на теоријата на поткрепување од Скинер се тоа што Скинер во
целост се задржува на законитостите на однадвор видливото однесување. С-Р врската за
него значи само дека организмот нучил дека под одредени услови се однесува на одреден
начин. Во што всушност се содржи таа врска, Скинер не е многу заинтересиран.
Долард –Милерова теорија на учење
Оваа теорија како синтеза на повеќе теории за учење (бихејвиористичката теорија,

Фројдовото учење и др.) - процесот на учење го претставува како производ на социјалните
услови и психолошките принципи. Основни елементи на учењето според оваа теорија се:
потребите, знаците, реагирањето или одговор, наградувањето или поткрепување.
Процесот на учење се одвива така што нагонот ја поттикнува личноста на однесување;
одговорот е вториот принцип вклучен во учењето, а предизвикан е со помош на знаци (
кои го насочуваат однесувањето на личноста во саканиот правец ); на крај точните
одговоори се пропратени со поткрепување или награда.
145
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Поим којшто исто така има важна улога во учењето во оваа теорија е гаснење. Кога
веќе научените одговори се повторуваат без наградување, постои тенденција на
прогресивно опаѓање на јачината на овие одговори, односно гаснење. Овој поим не треба
да се меша со заборавањето. Заборавањето се јавува кога одговорите не се пропратени со
награда, оносно поткрепување.
Без сомнение, Долард- Милеровата теорија, разработува некои елементи на
учењето кои можат да се употребат во наставниот процес. Тоа се проблемите на
повисоките ментални процеси, гаснење и заборавање, но и социјалните услови на
учењето.
Гатриева теорија на учење
Гатриевата теорија се базира на теоријата на допир, односно поврзаноста помеѓу

точниот одговор и временската блискост. Притоа како основа е законитоста според која
дразбата во допир со одговорот станува максимално асоцирана со тој одговор.
За теоријата на наставата од голема важност се принципите на гаснење и заборавање кои
ги разработил Гатри. Тој не ја прифаќа тезата дека гаснењето настанува како резултат на
непоткрепените повторувања, укаљувајќи дека гаснењето на одговорите секогаш е
поврзано со асоцијативна инхибиција која настанува како резултат на учењето на
неспоиви одговори. Инхибицијата на една реакција е оневозможување на таа реакција од
некоја друга реакција. Таа не е посебен и самостоен процес, туку процес на учење
спротивни, неспоиви реакции. Ова е основна поставка на најпознатата теорија на
заборавањето и ретроактивната инхибиција - таканаречена теорија на инерференција, и
како таква, една од најзначајните модерни теории во психологијата на учењето и
заборавањето.
Медијациона теорија на учење
Медијационата теорија на учењето се вбројува во најцелисходните теории на

учењето. Се базира врз врската дразба (С), случување во организмот (О) и одговор (Р), и
спаѓа во групата С-О-Р теории на учењето. Тој мост помеѓу дразбата и одговорот се
означува со терминот медијација. Озгут како најпознат претставник на оваа теорија
разликува две групи дразби: а) првата група дразби директно предизвикува надворешни
одговори ( на пр. храната во устата директно предизвикува лачење плунка), тоа се
/стимулус објекти/ и б) друга група дразби, кои Озгуд ги нарекува /знаци/. Надворешните
дразби стануваат знаци на тој начин што предизвикуваат определени медијациони
процеси. озгуд разликува две фази на учењето : во првата фаза медијационите реакции се
врзуваат за надворешните дразби, а во другата фаза надворешните надворешните реакции
се врзуваат за медијационите процеси.
Медијационите реакции го добиле своето име заради нивната можност да
посредуваат, меѓусебно да поврзуваат, да комбинираат различни, дотогаш неповрзани
дразби и реакции. Мост помеѓу дразбите и одговорите не мора да бидат само
асоцијациите, туку и генерализираните релации како поимите од најширок обем, општите
принципи, како и пошироките ментални структури.
146
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Учениците за враме на наставата можат да вежбаат да ги развиат менталните

структури (флексибилност и правец на учење, општа шема на досетливост и оригинално
решавање на проблеми, отворена свест за нови идеи итн), така што тие стануваат
медијатори, посредници помеѓу дразбите и одговорите во процесот на учењето, кои
понатака ќе ги насочува во потрага за нови идеи и начини на решавањето на задачите.
Теорија на инфромации
Теоријата на информации ја развил Шенон. Оваа теорија може да се употрeби во

процесот на учењето како вршење на определени операции со информациите со цел да се
усвојат тие информации. Системот за пренесување на информациите во училиште го
сочинуваат:
1. изворот на информацијата (наставник, авторот на учебникот)
2. каналот што пренесува (учебник, наставни средства, училиштето во целина)
3. примачот на информацијата (ученикот).
Капацитетите на изворот и каналот се големи. Најмал капацитет во системот за
пренесување на информациите, се смета дека има ученикот. Меѓутоа, човекот има скоро
неограничена способност за учeње, благодарејќи пред сè на фактот дека информациите
кои ги прима имаат многу голема информациона вредност.
Теоријата на информациите упорно е насочена кон она што е заедничко за сите
информации - нивната врдност. Вредноста на информациите е во тоа што ќе дејствуваат
врз однесувањето правејќи го адекватно. Ако сме за нешто информирани, тогаш нашето
однесување ќе биде поправилно, поисправно, нема да правиме многу обиди и грешки.
Теоријата на информациите се базира на одредени модели кои Р. Квашчев (1978)
поединечно ги анализирал истакнувајќи притоа три модели, многу значајни за наставата и
учењето, особено учењето по пат на откривање:
 Првиот модел на теоријата на информациите се однесува на фактот дека
претворањето на поединечните податоци во општи, односно во принципи,
правила, општи законитости и поими, доведуваат до поголема информациска
врeдност на исти податоци во однос на поединечните податоци.
 Другиот модел се однесува на фактот дека количината на информации, покрај
бројот на алтернативи, зависи и од нивната веројатност. Доколку пораката е
неочекувана, помалку веројатна, таа има поголема информациска вредност.
 Третиот модел се однесува на алгоритмизацијата како модел на креативно
решавање на проблемот.
Алгоритмот содржи три важни елементи: 1) точност и разбирливост на упатствата, 2)
елементарни чекори кои по упатството треба да се спроведат, 3) безизнимност на
успешното решавање на задачите од оној вид за кој алгоритамот е изработен.
Според Л. Н. Ланда (1975), процесот на настава на учениците не треба да им се
даваат алгоритми во готов облик, туку треба да се научат како самостојно да ги откријат.
Може да се формираат алгоритми по пат на специјална организација, дадените податоци
од материјалот кој се учи. Во текот на развивањето на алгоритмите, структурата на
147
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
материјалот ја одредува структурата на алгоритамот кој се решава. Учениците треба да

научат во различни појави да ги откријат општите логички структури.
Според тоа, рационалниот систем на работа во развивањето на алгоритми би ги
имал следните карактеристики: да се откријат важните обележја на појавите, да се
конструира логичка структура врз основа на принципите и врските на важните ознаки и
врз основа на овие структури да се формираат алгоритми.
Постои одредена спротиставеност помеѓу алгоритмичкото решавање на задачите и
креативното решавање на проблемите, укажува Р. Квашчев. Така на пример, наставниот
алгоритам претставува такво упатство за начинот на водење на процесот на учење во
текот на наставата во кој е точно утврдено што точно треба да учи ученикот и какви
резултати притоа треба да постигне. Активноста на наставникот и ученикот е поделена на
елементарни компоненти, при што точно е определено кои се операции во каков редослед
да се извршат. Спротивност произлегува од тоа што во процесот на креативно решавање
на проблемот се инсистира на самостојност во барањето и наоѓањето на патишта,
специфичноста на самоорганизација на работата, среќавајќи се со активности кои не се
однапред детерминирани, односно нема точни упатства за нив. Всушност
недетерминираноста на овие активности условува неможност за нивно програмирање.
На теоријата на информации и се замерува поради пренагласување на
квантитативниот аспект и занемарување на квалитетот, обемот и вредноста на
информациите. Информацијата во современата настава мора да добие нови дидактички
димензии, односно мора да се одреди значењето на поимот на информацијата во однос на
наставната содржина, вештини и навики, развојот на интелектуални способности и т.н.
Покрај наведените теории за учење од особено значење се истражувањата во
областа на теориите за когнитивни стилови и стилови за учење. Врз основа на ова се уште
не е извршена индивидуализација на наставата и учењето во рамките на различните
облици и модели. Примената на резултатите на истражувањата во оваа област би им
овозможила на наставниците „повнимателно, со повеќе смисла да ги програмираат
наставните активности, поинтензивно да ги следат и повеќе да ги уважуваат
индивидуалните разлики во текот на наставниот процес, со поголема ефикасност да
даваат помош во отстранувањето на тешкотиите во учењето, да се грижат
индивидуализацијата на наставата да се базира на познавањето на индивидуалните
способности и претходните знаења.“ (Мандиќ, П., 1990:267). Овој автор заклучува дека е
можно да се испитуваат когнитивните стилови на учење нагласувајќи дека е потребна
посебна методологија. Во поновата литература когнитивните стилови се изучуваат во
рамките на стиловите за учење, нивното познавање може да придонесе да се отстранат
некои тешкотии во школското учење.
Еден од општите закони за учење е формирањето поими врз основа на логичката
организација на фактите во поширок општ контекст. Научениот факт надвор од
соодветниот систем брзо се заборава или го оптеретува помнењето. Принципот на
структурализација за наставата има далекусежно значење: покажува на потребата за
целосно различна организација на наставниот план и програма, за што веќе беше речено.
Без разлика на степенот на придонес на поединечните теории за учење поголемо влијание
остваруваат оние теории кои учењето го посматраат како процес (Ничковиќ, Р., 1975:71).
Теориската конфронтација на оваа линија трае сè до денес и укажува дека напорите за
148
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
интензивирање на учењето се остваруваат во зависност од совладувањето на законите за

учење.
Напредување во текот на учењето
Плато во учењето
Напредувањето во текот на учењето претставува специфичен и исклучително

значаен проблем во педагошката теорија посебно во наставната практика. Процесот на
стекнување на навики и во општо во процесот на учење не секогаш се изведува
рамномерно. Во тие процеси наведува (Рот, Н. 2004:150:151) се разликуваат три фази: 1.
почетно напредување 2.успоравање и напредување 3.повторно напредување.
Првата фаза почетното напредување најчесто е релативно брзо, бидејќи се користат
предходните знаења. Втората фаза се карактеризира со тоа што е потребно да се направи
поврзување на веќе наученото во нови целини. Повторното напредување во процесот на
учењето доаѓа бидејќи се направени меѓусебни поврзувања со она што е предходно
научено. Овие три фази можат да се воочат во учење на моторно учење и учење на
вербален материјал. пр.: учење и изведување на дактилографски активности, учење на
странски јазик и др. Во овие активности најнапред учењето е забележително брзо, потоа
се јавува период на повремен застој, а на крајот настанува повторно брз напредок.
Периодот на намалено напредување или застој во напредувањето во учењето се нарекува
плато или застој во учењето. Платото во текот на учењето први во своите студии го
забележале Брајен и Хартер 1897, 1899 и тие први дале толкување кое и денес е
задржано.(Вучиќ, Л. 2000:38). Можат да се забележат две основни причини кои
придонесуваат за прекин во напредувањето.
Едната се однесува на тешкотиите да се премине на сложените облици на
изведување на активностите додека не се поврзе и зацврсти она што предходно било
научено.
Втората причина се однесува на слабеење на интересот за работа и понатамошно
учење или поради тоа што тоа што е учи не е привлечно. Но, плато во учењето може да
настане и од други причини како што се:, замор, намалена мотивација и други
психофизички, физиолошки и фактори. Од тука се зборува за физиолошка граница во
која организмот само поставува граница во процесот на напредување. Во практиката често
се совладува некое градиво или вештина кое изгледа дека неможе реално да се надмине
без оглед на вложување на напори.Таа граница до која субјетите доаѓаат со вежбање, и
сметаат дека е најголема за нив која ја постигнале и на неа често се задржуваат се
нарекува практична граница. Подоцна се покажало дека со систематско вежбање или
зголемување на мотивацијата може да се промени практичната граница.
Криви на учење
Кривите на учење ги покажуваат промените во напредувањето во учењето и тоа

периодите кога нема никакво напредување. Кога учениците од повеќе обиди ги
149
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
совладуваат моторните работи, тоа може графички да се претстави: количината на

вежбање (или независната варијабала) се поставува на апцисната оска, додека успехот
(или зависната варијабала) се поставува на ординатната оска. Зависната варијабала се
менува во зависност од промената на независната варијабала.
Постојат три типични криви на учењето:
- Вдлабната крива или крива со позитивно забрзување во напредувањето
- Испакната крива или крива со негативно забрзување во напредувањето
- Крива со облик на буквата Ѕ
Вдлабнатата крива – графички претставува такво учење кај кое во почетокот

напредувањето е многу споро, покасно е се побрзо и побрзо.
К К- количина на запомнато градиво

Р – број на повторувања
Вдлабната крива
Оваа крива се јавува кај следните учења:

1. Учење на сложени моторни задачи,
2. Учење на тешко вербално градиво,
3. Учење на бесмислени слогови,
4. Учење на странски јазик,
5. Учење на мајчин јазик.
Може да се каже дека значењето на оваа крива тече вака: во почетокот човекот тешко
стекнува знаење, но колку повеќе знае, тоа му овозможува што полесно и полесно да учи.
Испакната крива – графички го прикажува учењето во кое напредувањето во

почетокот е брзо, а пота се намалува, додека не стигне на ниво кога напредувањето ќе
исчезне.
К
150
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
К- количина на запомнато градиво

Р
Испакната крива
Оваа крива се појавува кај следните видови учења:

1. Кога градивото е многу лесно,
2. Кога моторните задачи се многу прости,
3. Кога постои позитивен трансфер од претходното учење
4. Кај тешкото градиво ако имаме доволно предзнаење од тоа градиво
5. Кај јаки мотиви и интересирањето на новото градиво или моторните задачи,
Крива со облик на буквата Ѕ – претставува комбинација меѓу вдлабнататаи испакната
крива кај некои субјекти има позитивно забрзување на почетокот, а подоцна се јавува
негативно забрзување и се добива испакната – вдлабната крива.
Кај други субјекти во почетокот имаме негативно забрзување, а подоцна се јавува
позитивно забрзување и се добива вдлабната- испупчена крива.
Кај секое учење на субјектите делуваат многу фактори, затоа кривите се различни кај
секој поединец. Многу поправилна крива се добива доколку се прави за повеќе ученици.
К К
Р Р
Испакната -Вдлабнатакрива Вдлабнато-испакната крива
К- количина на запомнато градиво

Во педагогијата и психологијата се дава посебно значење на кривите на учење

бидејќи тие претставуваат графичко прикажување на текот на учењето.
Просветните работници можат да ги користат кривите на учење за известување на
учениците и родителите за нивниот напредок како и за преглед на сопствената работа.
151
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Трансфер на учење
Поимот трансфер е од латинско потекло и доаѓа од глаголот трансфере што значи

пренесување. Во психологијата под овој поим се подразбира пренесување на дејството на
едно учење врз друго учење и активност (Вучиќ, Л. 2000:112).
Едно од исклучително значајно прашање кое е поврзано со учењето кое треба да даде
одговор е дали поранешното учење влијае врз подоцнежното учење односно дали тоа има
позитивно или негативно влијание?Ако поранешното учење влијае позитивно односно
побрзо и полесно да се научи она што подоцна се учи збруваме за позитивен трансфер
(Рот, Н. 2004:153). Позитивен трансфер имаме кога учењето на еден странски јазик
влијае позитивно врз учењето на друг странски јазик. Негативен трансфер или
интерференција се забележува кога поранешното учење го отежнува или има негативно
влијание врз новото учење. Негативен трансфер можеме да воочиме кога веќе научениот
локален говор влијае негативно односно го отежнува учењето на литературниот јазик.
Проблемот на трансферот е едно од најважите проблеми во педагошката психологија, но е
посебно значаен во процесот на образованието и воспитанието. Тоа значи дека
воспитанието поаѓа од претпоставките на трансферот (Стевановиќ, Б. 2000:158-159).
Теории на трансфер
Постојат три теории: теории на формални дисциплини, теории на идентични

елементи и теории на генерализација.
а) Теорија на формална дисциплина
Според оваа теорија едноставното вежбање на една психичка функција придонесува за

развој на таа функција пр. со вежбање на помнењето и мислењето се вежбаат и развиваат
овие функции.Учењето на поедини наставни предмети не е само заради стекнување на
знаење туку дека учењето на предметите ја развива способноста за помнење и учење.
Значи учењето на наставните предмети не е поради нивната содржина туку поради
формалните особини на предметот кои продонесуваат да се развива мислењето (Рот, Н.
2004:154). Ако ученикот вежба учење на стихови на памет, го вежба и помнењето како
способност, па после тоа подобро ќе помни и било каков друг материјал (странски
зборови, формули итн.) Оправданоста на теоријата на формалните дисциплини ќе ја
илустрираме со експериментот на Вудров. Тој настојувал да утврди дали вежбањето во
запомнување на одреден вид на материјал ( учење на слогови без смисла, учење на
стихови, прозен текст, датуми и друго) во учењето доведува до зголемување на
општата спсобност за помнење. Тој формирал три групи. Првата група контролна не е
воопшто вежбана.. другите две експериментални во 33 денови учеле вкупно 177 минути
секоја посебно стихови и слогови без смисла. Првата експериментална група не добила
никакви напатствија, а втората група добила инструкции за начинот како побрзо да го
совлада материјалот кој го добила.се покажало дека првата и втората
експериментална група покажувале предност во совладување на учењето пред
152
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
контролната група. Забележана е предност во учењето и кај онаа група на која и биле
дадени инструкции како полесно да го совлада материјалот кој бил предмет на учење.
Забелешките на оваа теорија се што смета дека, мозокот функционира на ист начин како
и мускулите, па и првите експериментални резултати покажуваат дека во овие тврдења
има низа на недостатоци. Покрај тоа, со оваа теорија не може да се објасни негативниот
трансфер, зависноста на трансферот од сличноста на материјалот и сл.
б)Теорија на идентични елементи
Торнрдајк и Вудворд уште во 1901 година, го извеле експериментот од областа на

трансферот на забележување, врз чија основа е и створена “теоријата на идентични
елементи (компоненти)”., Торндајк предлага една нова теорија на трансфер – веќе
споменатата “теорија на идентични елементи”, според која трансфер постои само во
случајот кога во двете области, во кои се учи, постојат идентични елементи, односно ако
постои сличност во материјалот. Но, и оваа теорија е критикувана, поради тоа што ако
постојат идентични елементи, тогаш тоа би било буквално пренесување на искуствата или
знаењата од една во друга област со идентични елементи (кои подоцна се нарекуваат
компоненти).
Ваквите истражувања извршиле големо влијание во американското образование, со
тоа што се спровеле реформи со кои се отфрлил голем дел од програмата, кој не бил од
практична корист, па при вметнувањето на нов материјал се испитувала “социјалната и
професионалната употреба на предметот”.
в)Теорија на генерализација или воопштување
Новата теорија на генерализација се појавува на почетокот на 20 век. Според ова

теорија од учење во една област се пренесува на учење во друга област исклучително
воопштено знење, општи принципи, методи, техники и ставови. Творец на третата теорија
е американскиот психолог Џад, кој извел еден вид експеримент, кој му послужил во
поставувањето на оваа теорија. Имено, тој вежбал тринаесетгодишни деца како да гаѓаат
во мета под вода, при тоа работејќи со две групи паралелно. Контролната не добила
никакви упатства, додека на експерименталната група му биле посочени теоретски
упатства за принципите на прекршување на светлината низ водата. И двете групи со ист
вид на копје гаѓале во метата поставена 30 цм под водната површина. На почетокот на
експериментот, резултатите од погодоците биле скоро идентични за двете групи. Потоа
метата била преместена на 10 цм под водната површина. Децата од екперименталната
група кои добиле одредени знаење, немале поголеми проблеми при совладувањето на
задачата, но оние од контролната биле збунети од промената на длабочината и значително
послабо ја исполниле нивната цел од првата група. Кај контролната група, која немала
теоретско знаење, првата вежба дури и им ја отежнала втората активност, додека пак, кај
првите првото гаѓање значајно им помогнало при совладување на втората пречка. Џад
заклучил дека кога веќе еднаш субјектите совладале една практична ситуација и ја
разбрале по пат на стекнати практични знаења, уште веднаш умееле да решаваат и нови
проблеми, кои вклучувале претходни научни анализи и поранешно практично
153
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
прилагодување. Теориското знаење овозможува правилно споредување на односот и

интерпретацијата на многу различни искуства.
Денес се смета дека теоријата на генерализација и на идентични елементи не се сосема
спротивни, туку дури и дека во извесна смисла се надополнуваат меѓу себе. Идентичните
елементи, сами по себе, не се доволни да се оствари трансфер, туку мора да се согледаат и
нивните сличности и разлики, трансферот е успешен само тогаш, кога ќе се согледаат
односите помеѓу двете области или двете ситуации.
Фактории на успешниот трансфер
Интелигенцијата на учениците и нивните методи на учење се сметаат за главен фактор

за успешен трансфер. Трансферот во школкото учење е поголем кај интелигентните, тие
полесно вршат генерализација и полесно доаѓаат до воопштените правила и принципи.
Покрај тоа на кој начин се учи материјалот, исто така, трансферот зависи и од видот на
самиот предмет и наставата. Најважен услов за успешен трансфер е учењето со
разбирање. Можеби поради тоа, предметите како математика, па и физика имаат поголема
“трансфер на вредност”, бидејќи за нивно разбирање е потребно правлилно разбирање на
смислата и увидување на врските помеѓу елементите. Во текот на наставата, мора да
истакнуваме што е значајно и што е заедничко. Наставникот треба, од повеќе поединечни
факти, да го извлече она што е заедничко, општо и постојано тоа да го истакнува, како би
учениците биле свесни за општите принципи и правила, кои се помнат многу повеќе од
поединечните факти. Трансферот е дотолку поголем, доколку по извлекувањето на
општите правила и принципи, истите се надополнат и со соодветни примери. Само
разбирањето на принципите, не значи и согледување на сите можности за негова примена.
Врската помеѓу теоријата и праксата се создава преку изведување на општите принципи
од поедини предмети, но и со истакнување на можностите на тие принципи во поедини
случаи. Треба свесно да се поврзуваат фактите и принципити од една област, со фактите и
принципите на останатите области.
Во својата стручна опсервација на учењето (Мирков, С., 2013) наведува нови емпириски
искуства кои имаат влијание како и импликации врз процесот на учење.
Мејер (Meyer, 2009) наведува нови релации помеѓу учењето и наставата. Таа смета дека
учењето според својата структура е анархични и револуционерно, а наставата според
својата структура е систематична и конзервативна. Учењето не е видливо од надвор и тоа
следи понекогаш свои спонтани правила. Тоа му овзможува на ученикот да се еманципира
од водството на наставникот. Истата авторка ги наведува сознанијата на основа на голем
број на студии во кои се испитуваат главните извори кои го детерминираат ефикасноста
во учењето односно ги наведува главните извори на варијанси (Hattie, 1999, 2003).Toa
значи дека со улогата на учениците се објаснуваат околу 50% варијанси во
постигнувањата, семејството придонесува со околу 5 до 10%, училиштето со околу 5-
10%, влијанието на врсниците со 5-10% и наставниците со 30% на учество во
ефкиасноста на учењето. Овие сознанија укажуваат на релевантноста на факторите кои
имаат значајно влијание врз постигнувањето на учениците кои треба да се имаат во
предвид во наставната практика.
154
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 „Да се има добро помнење е вистинска дарба,но да се умее да се заборава е уште

поголема дарба“ -G.K.Lihtenberg
 „Помнењето (спомените) го разубавуваат животот, но само заборавањето го прави
поднослив“- Onore de Balzak
КАКВО Е ВАШЕТО ПОМНЕЊЕ ?

По внимателно набљудување на бројките за време од 1 минута обидете се да
запомните што повеќе
84 93 57 68 46 37 39 52 74 49
ЗАПИШЕТЕ ГИ ОНИЕ БРОЕВИ КОИ СТЕ ГИ ЗАПОМНИЛЕ, ПО МОЖНОСТ ПО

ИСТИ РЕДОСЛЕД
Пр. 84 ? Вкупно:
ПОМНЕЊЕ И ЗАБОРАВАЊЕ
Помнењето претставува еден од фундаменталните психички процеси без кои не

може да се замисли акумулацијата на научнте и секојдневни знаења на човекот за себе и
светот кој го опкружува. Што претставува помнењето? Кои процеси се вклучени во
негова реализација? Како тоа се манифестира? и уште многу други се отворени научни
дилеми кои предизивикуват интерес кој има долг педагошки континуитет. Суштината на
човековото постоење е усовршување и одржување на ефикасниот начин на неговото
помнење со што би се подобрил личниот и професионалниот успех на секој поединец. За
да се постигне тоа, потребно е физичко и метално ангажирање од страна на човекот за да
пронајде и научи најдобриот начин во процесот на помнење кој е пред се индивидуален.
Со самото учење човекот во својот ум си создава слика за сè она што е научено. Сето тоа
треба да се запамети и накрај да се примени во практиката. Своето достигнување е на крај
применување на она што е научено и негово повторување со цел да се запамети она што е
научено.
Помнењето е сложен психолошки процес, што се состои во задржување или

врежување, репродукција и касно препознавање на она што порано било во нашето
искуство, во нашата практика. Помнењето како процес го чинат повеќе психички процеси:
задржување, препознавање, обновување, но и заборавање на дел од она што е запомнето.
155
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Суштина на помнењето
Кога се настојувало да се открие суштината која го сочинувала помнењето се

создале многу теории за таа појава кои и ден денес ја немаат во целост откриено таа
појава, затоа што тоа се појави кои претставуваат нешто апстрактно во душата на човекот
што ниту може да се допре, ниту да се види или препознае. За сите тие процеси најмногу
придонело учењето на Аристотел според кој учењето се објаснува по пат на асоцијации.
Тоа може да бидат асоцијациите по допир.
Тој допир го претставува тоа што ако некогаш дојдеме во контакт со некоја
средина и во неа се случи нешто, кога по неколку години ќе дојдеме повторно во допир
со таа средина ќе се сетиме на сè она што се случило во тоа време што сме го поминале во
таа средина. Што значи дека појавата на една ситуација ја поттикнува појавата на некоја
друга, која пак е во некоја врска со претходната. Или тоа се нарекува доаѓање на една
појава преку асоцијација од некоја друга.
Вториот тип на асоцијација е асоцијацијата по сличност или контраст. Тоа
претставува ситуација кога сличноста на некој предмет веднаш нè асоцира на некој друг
предмет.
Постојат повеќе теории на помнењето и тоа:
Гешталтистичка: која вели дека помнењето е организација на запомнатиотматеријал.
Физиолошка теорија на помнење која се базира врз законитостите во одвивањето на
возбудата и процесите во кората на мозокот.
Биолошката теорија се базира врз траговите на помнењето или енграмите Познати се
двете биолошки теории за помнењето, а тие се: Синаптичка теорија и Молекуларна
теорија.
Современите истражувачи сметаат дека посебна улога во процесот на помнење има
рибонуклеинската киселина.Сите наоди на различни истражувања покажуваат дека за
помнењето е малку познато и дека тоа претставува сложен и активен процес. Или пак
важо е да се каже дека помнењето е процес во кој се помнат оние делови за кои човекот
смета дека се битни за промените за неговиот живот, а сите други делови за кои смета
дека не се битни ги отфрла и тоа преку нивното нерепродуцирање или неповторување.
Функции на помнењето
За помнењето како процес е докажано дека го чинат повеќе функции и тоа:
• Ретенција или задржување;
• Рекогниција или препознавање;
• Репродукција или повторување;
• Заборавањето
Ретенцијата или задржувањето претставуваат првиот и основниот процес на

помнењето со кој се задржува сето она што настанало како резултат на некои впечатоци и
промени коишто настанале во кората на мозокот. Во практиката се разликуваат два вида
на ретенција и тоа: намерно и ненамерно. Намерната ретенција го претставува оној дел кој
го задржуваме во нашиот мозок по наша волја или имаме цел да го запаметиме, додека
пак ненамерна е онаа со која помниме она што го среќаваме, но без наша волја или за тоа
156
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
немаме поставено некоја цел, во која можеме да ја спомнеме практика. Кога нешто
практично го работиме многу делови остануваат во нашето помнење без да го сакаме тоа.
Сето тоа го постигнуваме преку неколку врсти на промени и тоа преку: упростувањето,
рационализирањето и нагласување на она што е најсуштинско во некој процес.
Рекогницијата или препознавањетони овозможува препознавање на присутните
елементи или ситуации кои ги имаме во нашето поранешно искуство. Ова претставува
сеќавање дека нешто го имаме некогаш сретнато во животот и се сеќаваме на него, но не
знаеме кога, каде и во кој момент го имаме сретнато предметот или појавата. Така има
ситуации да го препознаваме предметот, но да незнаеме кога го имаме сретнато
предметот. Препознавањето претставува начин на наједноставно возбудување на трагите
во кортексот. За препознавањето велиме дека може да биде:точно, делумно, точно и
неточно.
Репродукцијата или обновувањетопретставува обновување или повторување на
некаков материјал во свеста со отсуство на порано перцепираното, научено и доживеано.
Можна е репродукција на три вида содржини:
1. Оживување на некое поранешно доживување,
2. Репродукција на вербален материјал и
3. Репродуцирање на моторна активност која порано била научена.
Постои и една теорија на изменети услови при репродукцијата која вели дека
заборавањето настанува затоа што условите во кои се учи материјалот и условите во кои
се репродуцира истиот не се исти и овде има еден пример кој ќе биде корисен за
студентите. При учењето треба да си ја замислуваат испитната ситуацијата дека се пред
професорот и неговите прашања и реакции за да може потоа полесно да го репродуцираат
материјалот. Оваа наоѓа примена и во криминалистичката психологија кога во
испитувањето на сведоците тие излегуваат на лице место на настанот за да може многу
полесно да се сетат на деталите кои ги виделе во точниот момент на настанот. Исто така,
овде пример е и тоа да кога одиме на некое место каде повеќе време не сме биле и веднаш
со самото посетување почнуваат да ни се навираат настани кои сме ги доживеале во
минатото. Во една ситуација кога сакаме да се сетиме на нешто мислиме дека нема да се
сетиме, но кога повеќе се ориентираме на тоа постигнуваме добри резултати. Потврдено е
дека многу пати негативното расположение во животот на човекот ја поттикнува
репродукцијата на многу непријатни мисли.
Видови на помнење
Помнењето може да се подели според различни критериуми. Во зависност од
целта помнењето може да биде намерно и ненамерно. Во зависност од содржината која
сакаме да ја запаметиме се разликуваат повеќе видови на помнење и тоа:
 Моторно
 Ментално
 Емоционално
Моторното помнење се однесува на помнење на некои човекови научени
движења и вештини кои ги научил во минатото и само му е потребно мало дури и банално
обновување за да ги постигне истите ефекти. Овој вид на помнење е најкарактеристичен
кај спортистите и кај занаетчиите. За содржини кои се без смисла се вели дека мора да се
157
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
сфатат механички и обратно за оние кои имаат смисла мора да се сфатат логично. Но за
содржините кои немаат смисла се вели дека треба да им се даде одредена смисла за да се
олесни запомнувањето.
Менталното помнење се состои во задржување и повторување на различни
интелектуални доживувања (перцепции, мисли). Во рамките на менталното помнење
често се разликува: сликовито помнење или помнење на ликови од вербално-логичко
помнење.
Сликовито помнење се однесува на помнење преку создавање на слика за одреден
предмет кој што сакаме да го запомниме. Па така со претставувањето на сликата во
нашиот ум веднаш не асоцира на предметот или содржината која што сме сакале да ја
запомниме.
Вербалното-логично помнењесе однесува на помнење врз основа на некоја логика
која ја имаат различно секои субјекти со тоа што некои имаат способност побрзо да
помнат, но тоа полесно гозабораваат и лица кои потешко памтат, но наученото долго
време не го забораваат и со тоа подобро им оди и процесот на рекогниција со тоа што кога
ќе го сретнат некогаш истото веднаш го препознаваат. Блонски кон оваа поделба или
класификација на формите на помнење го додава и емоционалното помнење.
(Прангоска. Л.1999:114) емоционалнот помнење се однесува на запомнување на различни
чувства. пр. предходна средба со познати лица, претрпен страв и друго. Се разбира дека
постои разлика во интензитетот и начинот на доживувањето помеѓу репродуцираните и
првобитно доживеаните емоции.
Долго време се потврдуваат констатациите дека помнењето како способност е
различно развиена кај различни поединци. Забележителни се разликите во помнењето не
само во задржувањето туку и во репродуцирањето на веќе наученото.
За помнењето се вели дека колку претставува процес толку е и способност. Со тоа што
претставува прв фактор на интелигенцијата за која се вели дека е содржана од околу 120
фактори според американскиот филозоф Гилфорд. Примената на факторската занализа
укажува дека постои еден општ фактор за помнење, а покрај него постојат и други групни
и специфични фактори. Познато е дека поединецот кој има способност за добро помнење
за еден материјал има добро помнење и за други материјал. Се потврдува дека помнењето
кај поединецот во исклучителна мерка зависи и од многу други некогнитивни фактори.
Но, сепак каков вид на помнење ќе се развие тоа зависи од интересот кој ќе го пројави
личноста за одреден вид на материјал.
Многу истражувања покажале дека помнењето на еден материјал е многу подобро кога се
повторува еднаш неделно, а не месечно или на подолг временски период. За да се
направи подобро сеќавање на некои делови од некоја целина треба да се помнат оние
битните делови кои потоа со нивно присеќавање би се потсетиле и на другите помалку
важни работи. Потврдувањето треба да се прави одвреме на време сè додека не се
постигне до оној степен додека можеме да речеме дека добро го владееме некој материјал
и тој ни останал во сеќавање.
Помнењето има голема улога во животот на човекот со што треба да се најдат
соодветните начини за негово негување. Тоа подразбира дека различни видови на
темпераменти имаат различни начини на кои најлесно и брзо би можеле да памтат. Па
така би требало да се пронајдат начините на најлесно помнење и тие да се користат.
158
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Гледаме дека заедно со процесот на помнење доаѓа и процесот на заборавање. Тоа се два
процеси кои секогаш одат еден со друг.
Помнењето треба да се негува или да се повторуваат и освежуваат сите знаења за
да подолг временски период останат во нашето сеќавање. Со негување на овој процес би
се дошло до големи постигнувања во сферата пронаоѓање на човекот, со тоа што
претходно запамтениот материјал би користел во снаоѓањето и новите ситуации.
Потребата во иднина да се препознае и да се репродуцира тоа што во сегашноста се
случува, го стимулира човекот да се труди да ги запомни содржините. Помнењето
претставува сложен психички процес на втиснување, задржување и подоцнежно
препознавање на она што било во нашето поранешно искуство.
Постои разлика помеѓу перцепирањето и помнењето. Перцепирањето е одразување
на предметите и појавите кој во моментот делуват на сетивните органи, а помнењето е
одразување на она што се случило врз сетивните органи во минатото.
Под поимот асоцијација се подразбира таква појава кога две содржини на свеста
кои биле истовремено или една по друга доживеани, имат тенденција при репродукција
да се појават заедно.
Аристотел ги воспоставува трите основни принципи на асоцијација:
(1) Асоцијација по допир;
(2) Асоцијација по сличност и
(3) Асоцијација по контраст.
Запомнувањето го објаснува како образување асоцијации, а репродуцирањето како
користење на веќе постојаните асоцијации. Тоа е комлексна психичка функција во која
човекот прави селекција на она што треба да го запомни, користејќи првенствено со
принципот на задоволување на сопствените потреби и решавањето на задачите кои му се
наметнуваат. Исто така важи за репродукцијата, која неможе да се сведи на едноставно
фотографско сликање на минатото, бидејќи постои свеста и несвена селекција, па се
сеќаваме само на некои елементи од минатите доживувања. Процесот на репродукција
преставува активен процес на кортексот, а не пасивно обновување на настаните од
минатото.
Физиолошката основа на помнењето преставува пластичноста на нервниот систем,
а се состои во тоа што секој нервно-мозочен процес остава траги кој го менуваат
карактерот на понатамошните процеси и овозможува нивно појавување и тогаш кога
дразбата не делува на сетивните органи. Овие траги или отпечатоци кој се втиснуваат во
мозочното ткиво при перцепирањето, односно учењето, познати се под името енграми.
Имајќи ја во вид физиолошката основа, помнењето може да биде привремено, која се
создава со продолжената надразнетост на невронот и неограничено, која зависи од
физичките промени на синапсите, а се состои во способноста на нервниот систем
повторно да ги оживее некогаш доживеаните надразнувања, иако примарната дразба
одамна престанала да делува.
За да може помнењето да се фиксира во невронските склопови, односно да создаде
енграм, потребно е најмалку еден час.
159
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Запомнување
Запомнувањето може да биде намерно и ненамерно.

При намерното запомнување пред себе си поставуваме цел да го концентрираме
вниманието користејки различни начини, вршиме свесно напрегнување се трудиме да го
разбереме тоа што го осознаваме или учиме и го доведуваме во логична врска со
претходно запомнатите содржини.
Кај ненамерното запомнување непостои однапред поставена цел, не се вложува
свесен напор и не се користат некои средства за подобро запомнување. Постојат повеќе
фактори кој го зголемуваат обемот на намерното запомнување:
1. Точно поставена цел,
2. Изградување на одговорна свест
3. Самостојност во активноста што ја вршиме
4. Користење на додатни средства (литература, информирање било електронско, било
лично и т.н.)
5. Аналитички пристап кон материјалот кој треба да се запомни
6. Групирање на материјалот според заедничкиот смисол на деловите.
7. Составување план во мислите со што се продлабочува сфаќањето на материјалот што
се совладува
8. Споредба и поврзување со повеќе познати мисловни содржини
9. Разграничување на разликите помеѓу старите и новите содржини
10. Создавање слики во свеста, особено кога треба да се запомнат описи на нешто(се
запомнува местото на текстот во книгата и сл.)
11. Правење обиди материјалот што се учи да се репродуцира со свои зборови, со
прецизно користење на стручната формулација.
Не постои сигурност дека научниот материјал ќе може во секој момент да се
репродуцира. Уште за време на самиот процес на учење, еден дел од перцепираниот
матeријал се губи, исчезнува, односно се заборава. Заборавањето претставува неможност
да се сетиме или да го препознаеме материјалот кој што претходно сме го учеле, односно
перцепирале.
Оваа појава на подоцнежна репродукција се нарекува реминисценција.
Како основни фактори за заборавање се јавуваат:
(1) Отсуство на повторување и
(2) Негативното влијание на активноста што ја вршиме после учењето
Оваа појава кога со новите содржини ги ослабнуваат претходно совладаните, се нарекува
ретроактивна инхибиција.
Нарушувања на процесот на помнење
Нарушувањата на процесот на помнење се класифицираат во три групи:

o Квантитативно;
o Квалитативни и
o Нарушувања на временскиот редослед на претставите.
160
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1.Квантитативните нарушувањана помнењето
 Времена заборавеност - се јавува при стресни состојби кога афектите го кочат

текот на мислите, тоа е случај со студентите на испит, кога наеднаш се блокират и
неможат да се сетат на научената материја (испитен ступор).
 Амнезии - се манифестираат како избришано сеќавање на сите или некои
доживеани моменти и појави за еден временски интервал. Амнезите можат да
бидат органски и функционални.
 Хипермнезија и хипомнезија - хипермнезијата се состои во зголемена способност
за помнење. Хипомнезијата означува намалена способност за помнење на нови или
поранешни доживувања и појави.
2.Квалитативно нарушување на помнењето
Овие нарушувања се познати како парамнезии или лажни сеќавања. Ги има повеќе
видови и најчесто преставуваат еден од симптомите на психо патолошко заболување.
1. Искривени мисли - можат да се јават во различни форми претежно кај
психотичните личности и кај некои видови хистерии:
2. Илузии во помнењето -се јавуваат кај болните со деперсонализација, при што
индивидуата тврди дека настаните што ги доживеал, се однесуват на друга индивидуа
(најчесто кај шизофренијата).
3. Конфабулации - лажни сеќавања со кои индивидуата ги пополнува празнините
во својата меморија. Кажува измислени доживувања, а најкарактеристично е за
дементните заболувања и Корсаковиот синдром. Конфибулациите се јавуваат како
нормална појава кај децата.
4. Патолошка лажливост - се јавува најчесто кај невротичарите, особено кај
хистеричните индивидуи, се состои во измислени сеќавања, лаги, кои секогаш се во
склад со желбите на индивидуата, а кои не се остварени.
5. Нарушување на временскиот редослед на преставите- овој вид нарушување на
помнењето се однесува на неможноста индивидуата временски да се ориентира во своите
мисли. Најинтересна појава на вакво нарушување така наречена лажно препознавање или
*де жа ву*(веќе видено). Спротивна појава на *де жа ву* позната е под името *жаме ву*
или *никогаш видено*.
161
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ЗАБОРАВАЊЕ
Не постои човек на земјината топка кој не се соочил барем еднаш со процесот или
чинот на заборавањето.Тогаш што претставува тоа? Заборавањето претставува процес во
кој привремено или трајно, потполно или делумно се губи тоа што е научено (Хрњица, С.
2000:215). За потполно и трајно заборавање зборуваме тогаш кога не сме во состојба да го
репродуцираме или препознаеме или кога нема заштеда при повторното учење на истиот
материјал. Кога веќе не сме во состојба да го репродуцираме она што сме го научиле
тогаш настанал процесот на заборавање. Аристотел го проучувал процесот на
заборавањето и дошол до заклучок дека заборавањето настапува најинтензивно 20 минути
после учењето. Значи заборавањето настапува веднаш по учењето. Оваа теорија била
проверувана и од други психолози и сето тоа било потврдено. Најбрзо се заборава
безмислен текст, потоа прозата, па поезијата и на крај се вели дека не се забораваат
суштинските идеи.Значи најдобар начин за да се изведе некоја акција со која човекот би
постигнал нешто во животот е учењето и помнењето и на крај репродуцирање на она што
е запомнето со цел за негово незаборавање.
Она што го гледам, го заборавам, она што го учам, го помнам, но она што го
работам, го знам.
Сите истражувања кои се спроведени за да се објасни заборавањето како апстрактна
појава укажуваат на тоа дека процесот на заборавање почнува веднаш по престанувањето
со учење. Па според тоа заборавањето претставува комплементарен процес во однос на
ретенцијата која се состои во потполно или делумно, трајно или привремено учење
заборавање на она што е научено. Некои автори сметаат дека нема потполно заборавање
туку само потиснување на оние ситуации или знаења или се вели дека нема заборавање
целосно тоа се јавува како честа појава. Оваа теорија најмногу ја разработувал Фројд кој
вели дека нема заборавање туку само потиснување на старите од новите содржини.
Според Фројд заборавањето е секогаш мотивирано заборавање. Тој свој пример овде го
спомнува тоа дека неможел да се сети на името на пациентот кај кој лекувањето не дало
резултати. Психологот Ебингхаус утврдил дека заборавањето е обратно пропорционално
со времето кое поминува од моментот на учењето. Spored Ribo:
Иакочовекотзаборавачовекотморадазаборавизадаможедазапомни.Според оваа теорија
докажано е дека енграмите на мозочната кора не исчезнуваат. Доказ за тоа се живите
сеќавања за некои настани од минатото во состојба на хипноза, треска, шок и сл. Како
доказ за овој податок се наведуваат примери во раните детски и младешки години и кај
лицата во поодмината возраст.
Физиолошки и психолошки фактори за заборавање
Хрњица ја анализира неуролошката литература на Лурија кој уште во 1900 година ја

поставува хипотезата дека повредата на одредени делови во слепоочната област можат да
доведат до пореметување на помнењето. И ако неуролошките истражувања го унапредиле
162
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
сфаќањето за процесот на помнење и заборавање, се покажало дека до заборавање доаѓа и

кога неуролошките структури неопходни за помнењето се потполно сочувани.
Поранешните истражувања како заклучок го наведуваат фактот дека причина за
заборавањето е едноставно изминатото време односно со време се губат или бледнеат
формираните трагови во мозокот. Подоцна се покажало дека заборавањето е
исклучително активен процес и дека празното време не е основна причина за заборавање.
Наведената правилност дека заборавањето е побрзо во почеток, и дека со време се
намалува тој процес важи само за будната состојба. Се смета дека ако после учењето
заспиеме, заборавањето е значително побавно откулку во будна состојба. Истражувањата
исто така укажуваат и на тоа дека постои отежнување на новото учење од страна на веќе
порано наученото. Таа појава се вика ретроактивна инхибиција. Подоцнежните
истражувања икажуваат смета Хрњица дека ретроактивната инхибиција зависи од
следните фактори: сличност на материјалот, временската блискост на двете учења,
степенот на совладаноста на двете градива, степен на организираност и разбирање на
материјалот. Од исклучително значење е да се имаат предвид предходните истражувачки
резултати бидејќи во голема мера го намалуваат степенот на заборавање, ги подобруваат
техниките на помнење.
Теории на заборавањето:
Во психолошката практика познати се повеќе теории кои се однесуваат на помнењето и
сега ќе споменеме некои од нив:
- Теорија на неупотреба или теорија на спонтано заборавање
- Теорија за вечноста на помнењето
- Теорија за изменети услови при репродукција
- Теорија за потиснување
- Теорија за активно заборавање
- Ретроактивна инхибиција
- Проактивна инхибиција
Кога се настојувало да се откријат причините за заборавањето се дошло до појавување на
физиолошките и психолошките факторикако причинители или поттикнувачи на
заборавањето.
Теоријата на неупотреба или на спонтано заборавање оваа теорија вели дека
доколку нешто не се употребува подолг временски период се заборава. Сотекот на
времето доаѓа до спонтано губење на она што се знае во мозокот и тоа што не се
употребува се заборава. Во овие случаи се вели дека заборавањето е поголемо толку,
колку што поминало повеќе време.
Теоријата за вечноста на помнењето во која според некои научници не постои
заборавањето бидејќи постојат ситуации кога човекот може да се сети и на своите најрани
и заборавени доживувања. Сето тоа се постигнува со хипноза или неврохируршки зафати
на кортексот, кога пациентот е свесен. Тогаш со слаби електронски празнења на
слепоочниците на кортексот настанува сеќавање и без волја и контрола на пациентот.
Теоријата за изменети услови при репродукција вели дека она што е научено се
заборава поради тоа што кога треба тоа да се репродуцира матерјалот ги немаме истите
услови кои што сме ги имале кога го имаме учено материјалот.
163
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Теорија за потиснувањекоја вели дека во животот човекот не заборава ништо што

му е потребно туку ги заборава оние работи кои не му требаат или работи кои сам човекот
ги потиснал и со нивното потиснување се обидува да ги заборави и на нивно место да
стави некои други работи. Оваа теорија вели дека заборавањето секогаш емотивирано.
Оваа теорија се наведува уште како еден доказ дека заборавањето е активен процес кој го
оневозможува следното учење и помнење.
Теорија за активно заборавање која го подржува тврдењето дека со учењето на
една содржина која е во спротивност со претходно учената се заборава затоа што тие си
пречат една на друга. Според оваа теорија повеќе се памети оној материјал кој што по
неговото учење повеќе се имаме ориентирано на одмор или навечер и потоа да одиме на
спиење.
Ретроактивна инхибиција претставува тоа што новиот материјал го попречува
помнењето на претходно научениот материјал.Вистината на ова тврдење е проверена и во
некои случаи е докажана нејзината точност. Фактори од кои зависи ретроактивната
инхибиција се утврдени и во нив се објаснува различноста помеѓу двете градива кои што
треба да се учат и со тоа едното врз другото дејствува со тоа што го оневозможува
помнењето на оној материјал кој претходно сме го учеле.
Проактивна инхибиција пак претставува спротивно на она од ретроактивната
инхибиција и во овај случај претходно научениот материјал го попречува стекнувањето на
новиот материјал. За потврдување на оваа теорија се спроведени многу истражувања и тие
ја дале потребната цел со што постојат некои докази кои го потврдуваат овој процес.Сите
фактори кои што влијаат кај проактивната инхибиција се вели дека истите тие влијаат и
кај ретроактивната репродукција.
За заборавањето е можно да се пронајдат некои процеси со кое тоа нема целосно да
се изгуби, но барем ќе се намали во некои прифатливи рамки. Сегашен таков процес за
да се намали заборавањето претставува повторувањето или освежувањето на она што е
претходно запомнето, а се со цел за да се оневозможи заборавањето. Времето пред
спиење е особено препорачливо за да се учи и за спречување на заборавањето. Исто така
за да се оневозможи или спречи заборавањето препорачливо е наученото да се поврзува со
некои појави, претстави и слики и да се вадат оние најклучните елементисо кои ќе се
овозможи потоа преку асоцијации да се сетиме на научениот материјал.
164
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Како се определува поимот внимание?

 Кои форми на внимание се разликуваат?
 Наведте неколку услови за создавање на намерно внимание?
 Наведте ги својствата на вниманието?
 За кој вид на внимание станува збор кога истовремено луѓето извршуваат две
или повеќе активности?
 Наведете две дефиниции за учење?
 Која е разликата помеѓу традиционалните и современите сфаќања и
толкувања на поимот учење?
 Какви видови на учење постојат според прашањето КАКО СЕ УЧИ ? ШТО СЕ
УЧИ ?
 Опишете го експериментот на Павлов кој се однесува на класичното
условување?
 Што се подразбира под услована дразба и условна реакција?
 Што значи генерализација на условниот рефлекс? Наведете еден пример?
 Објаснете го експериментот на Торндајк со кој го проучува учењето?
 Од кој фактори влијае успешноста при учењето на вербалниот материјал?
 Наведете неколку видови на моторно учење?
 Како се дефинира трансферот на учење?
 Кои видови на трансфер ви се познати?
 Наведете по еден пример од едниот и другиот вид на трансфер?
 Наведете ги основните методи на учење?
 Според вас која метода овозможува подобри резултати во учењето?
 Објаснете го учењето по пат на обиди и грешки?
 Што се случува во овој вид на учење ако тоа се повтори неколку пати?
 Кои се основните карактеристики на учењето со увидување?
 Во колку групи можат да се групираат факторите за успешно учење?
 Размислете за учењето и неговите педагошки импликации?
 Наведете една теорија за учење?
 Што се подразбира под поимот помнење?
 Како ги објаснувате следните правила: она што го заборавам, она што го
учам го помнам, но она што го правам го помнам.
 Наведете ги теориите на помнење?
 Објаснете една од нив?
 Кои се основните функции на помнењето?
 Објаснете ја рекогницијата или препознавањето на материјалот?
 Кои видови на помнење ги познавате?
 Според вас кој вид на помнење дава најдобри резултати?
 Кој вид на помнење вие го преферирате (практикувате)?
 Каков процес претставува заборавањето?
 Кој автор смета дека нема заборавање туку потиснување?
165
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Наведете неколку теории на заборавања?

 Според вас која најмногу придонесува за заборавањето?
 Наведете неколку техники за забавување на процесот на заборавање?
 Дали процентот на заборавање е поголем веднаш после учењето или после
извесно време?
 Ништо, ништо, немојте да се вознемирувате. Ќе го најдите билетот

покасно.-му рече кондуктерот на Ајнштајн, кој патувал со воз и панично го
барал билетот по сите џебови.
-Јас морам да го најдам билетот-сериозно одговорил големиот научник-зашто во

спротивно нема да знам каде треба да слезам.
166
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
МИСЛЕЊЕ И ГОВОР
 Да одговорите на прашањето што е мислење?

 Да видите какви врски настануваат помеѓу појавите и предметите
 Да ги наведете карактеристиките на мислењето
 Да се запознаете со видовите на мислење
 Да одговорите на прашањето каква е позврзаноста на мислењето со другите
психички процеси
 Да препознаете која наука го проучува заклучувањето
 Да направите разлики помеѓу апстракното и имагинативното мислење
 Да воочите кој вид на мислење е карактеристичен за децата
 Да го дефинирате творечкото мислење
 Да ги определите видовите на мислење
 Да кажете кои се фазите на творечкото мислење
 Да кажете во која фаза настанува решавање на пробемот
 Да определите индивидуални особености на мислењето
 Да ги препознаете различните видови на растројства во мислењето
 Да дадете одговор како се дефинира што е говорот?
 Да го објаснете сфаќањето за развојот на говорот според Пијаже и Виготски
 Да ги препознаете видовите на говор
 Да определите фонд на зборови кои треба да ги поседува детето кои поаѓа на
училиште
 Да кажете низ кои фази минува развојот говорот
 Да одговорите на прашањето што се илузии и халуцинации
 Да препознаете однесување кое е резултат на овие процеси
 Да наведете примери за акустични и видни халуцинации
 Да препознаете при кои болести и состојби можат да се јават халуцинациите
167
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Да се мисли значи да се бара одговор

на некое прашање или решение на некој проблем
Вудворд
МИСЛЕЊЕ
Мислењето престставува облик на адаптивно однесување и едногласната

констатација на психолозите е дека мислењето настанува во оние случаи кога кај
субјектот постои адекватен мотив кој проблемот го прави актиелен, а неговото решение
неопходно. Всушност суштината на мислењето е во увидување на односите и врските
помеѓу појавите и процесите. Во литературата се среќава следните појдовни
определувања на поимот мислење. 1. Мислењето е насочено оперирање со знаците и
симболите кои овозможуваат увидување на односите 2. Мислењето е детерминиран тек на
идеи со симболична содржина, поттикнат со проблемот на кој се бара решение ии кој води
кон решение. 3. Мислењето е секој процес или активност која не е доминантно
перцепирана, а со која човекот сфаќа некој објект или аспект на објектот и ситуацијата.
Предходните дефиниции укажуваат на комплексноста и сложеноста на самиот поим.
Значењето на мислењето во процесот на прилагодувањето посебно доаѓа до израз кога
решението на проблемот е важно за поединецот, не е содржано во предходното искуство,
а не може да се најде ни во непосредното перцепирање. Значи со помош на мислењето се
откриваат оние врски и односи кои ги нема во перцепцијата и кои не се складирани во
долготрајна меморија.
Со помош на мислењето човекот може да ги надмине рамките на она што е
непосредно дадено, бидејќи основна карактеристика на мисловниот процес е неговата
непосредност. Ако наутро врне го отвориме прозорецот и видиме дека покривите на
куќите се влажни знаеме дека врне дожд, иако непосредно со перцепцијата не го
знаеме тој факт. Со помош на мислењето дури можеме да ја процениме
исправноста на нашата перцепција, можеме да создаваме судови за предмети и за
појави и можеме да предвидуваме идни збиднувања. Во процесот на мислењето
можеме да издвоиме три карактеристични моменти:
 Секогаш подразбира увидување на некакви односи . По пат на мислење

се утвдрдува дали нешто постои или не, дали е слично или различно,
дали е во некаква поврзаност итн...
 Мислењето секогаш поседува насоченост. Со мислењето во поширока
смисла јавуваат најсоодветни асоцијации што се надоврзуваат и нè насочуваат
кон определена цел.
 Мислењето секогаш претставува психички процес во кој се употребуваат
знаци или симболи-перцепциии, претстави, зборови, поими и сл.
Со помош на перцепциите ние се запознаваме со предметите и појавите со кои се

сретнуваме секојдневно. Меѓутоа, на овој начин добиените податоци не ни служат за
168
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
реална слика на светот во кој живееме. Таква реалност се постигнува со помош на

мисловниот процес. Со мислењето ние можеме да го запознаеме светот, правилно да ги
согледаме предметите и појавите, правилно да ги сфатиме односите помеѓу нив и врз
основа на тоа да донесеме соодветни заклучоци. Такви заклучоци ни овозможуваат
успешно да се снаоѓаме во најразлични и мошне сложени ситуации и да ги предвидуваме
последиците кои можат да настанат од извесни дејствија. Со помош на мислењето ние
можеме да го користиме наученото и да го примениме во нови услови. Мислењето ни дава
можност да ги сфатиме и оние нешта кои не е можно да се сфатат со перципирањето. Ние
не сме во состојба да ја перцепираме брзината на светлоста од 300.000 км во секунда,
додека во мисловниот процес тоа можеме да го сфатиме. Благодарејќи на мислењето
човекот може да го сфати минатото, а исто така да ја предвидува иднината. Благодарејќи
на мислењето човекот ја развил науката, уметноста, техниката, откривајќи го постојано
тоа што му било непознато и на тој начин станува господар на природата и на својата
судбина. (Рот Н.)
Особености на мислењето
Додека перцепирањето има непосреден карактер, мислењето се одвива посредно.

До извесни резултати се доаѓа со увидување. Оваа посредност дава посебен печат на
мислењето, бидејќи не само што го продлабочуваме, туку и го прошируваме сознанието
за стварноста. Мисловната активност е насочена кон целта која овозможува задоволување
на некоја човекова потреба. На тој начин мислењето поседува и адаптациона
карактеристика. Според тоа мислењето има улога на прилагодување и посебно доаѓа до
израз кога решението на проблемот не е поврзано со поранешното искуство, а не може да
се дојде до него со непосредно перцепирање. Областа што ја мислиме, според тоа, е
многу поширока од онаа што ја перцепираме.
Една од основните карактеристики на човековата психа претставува непрекинатост
на функцијата на мислењето. Оваа карактеристика е рамна на континуитетот на свеста.
Мозокот, како и срцето, постојано е активен. Дури и за време на спиењето, мозокот не
престанува со својата активност. Доказ за тоа се соништата и сознанието за нив.
Една од карактеристиките на мислењето е и решавањето на задачите кои настанале
во процесот на сознавањето или кои произлегле од практичната дејност на човекот.
Мисловниот процес, во вакви случаи, започнува со прашањето, а одговорот е целта на
мислењето. Да би се дошло до решавање на задачата потребно е да се направат
интелектуални операции, како што се: анализа, синтеза, апстракција, генерализација и
класификација.
Необично важна особина на мислењето е неговата неразделна врска со говорот.
Оваа тесна врска на мислењето и говорот потекнува од таму што говорот е одлика и
орудие на мислењето. Лурија спомнува дека во современата психологија говорот се смета
како средство на комуникација-сложена и специфична форма на свесна дејност во која
учествува субјектот кој формулира вербален исказ од една страна и субјектот кој
перцепира и прима од друга страна. Мислите секогаш се претвораат во говорни симболи,
макар тоа да не е секогаш гласен говор. Да нагласиме дека говорот го стимулира
мислењето. Меѓутоа говорот и мислењето не се идентични. Кога говорот би го
169
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
поистоветиле со мислењето, тоа би значело дека луѓето кои се лишени од способноста за

говор би биле лишени и од мислењето. Знаеме дека тоа не е точно (на пример
глувонемите).
Заклучување и судење
Заклучувањето и судењето се мисловни процеси со кои доаѓаме до нови сознанија

на основа на предходните или предходно усвоените. Кога од поединечните сознанија за
елементите доаѓаме до некои правилности кои важат за сите елементи зборуваме за
индуктивно заклучување. Кога предходно спознаените принципи ги применуваме на
нови елементи на искуство и со тоа ги сознаваме нивните карактеристики зборуваме за
дедуктивно заклучување. Формирањето на поимите се одвива по пат на заклучување.
Со процесот на заклучување се занимава научната дисциплина – логика. Таа се
интересира за правилностите во процесот на мислењето – онакво какво тоа треба да биде
за да биде логички исправно. Психологијата, напротив се интересира за реалното
мислење – онакво какво што тоа е. Човековото реално мислење често е плод на
неправилно заклучување, кое е субјективно определено. Тоа е под големо влијание на
човековите чувства, потреби и желби и поради тоа се вели дека со него управува
афективната логика (логика на чувствата).
Секое заклучување завршува со донесување суд – судење. Врз основа на тоа кои
психички процеси се вклучени при донесувањето суд, психологот Никола Рот ги
разликува следниве видови судови:
1. Суд врз основа на перцептивна евидентност (мојата топка е поголема од твојата).
2. Суд врз основа на логичка евидентност (ако е Перо помлад од Јанко, Јанко е
постар од Перо).
3. Суд врз основа на научен авторитет (научниците велат дека пушењето е штетно
за здравјето).
4. Суд врз основа на субјективно искуство (кога сум преморен, не можам да учам).
5. Суд врз основа на афективна логика (моето дете е најумно).
(Хрњица, С. 2000:222) смета дека степенот на точноста на судењето и
заклучувањето зависи од: степен на развиеност на интелектуалните спсобности,
други особини на личноста, мотивацијата и други и секако е неохходно во
процесот на заклучување и судење треба да се имаат во предвид.
Мислење и асоцијации
Асоцијациите играат значајна улога во помнењето и учењето. Под асоцијација се

подразбира постоење на две содржини на свеста, кои што биле истовремено или една по
друга доживеани, и кои имаат тенденција во репродукцијата да се појават заедно.
Асоцијациите имаат мошне важен елемент во процесот на мислењето. Тие го потсетуваат
човекот на поранешните настани, на сличноста или контрастите и нудат извонредна
помош во решавање на непознати задачи.
Уште од Аристотел, од кого потекнува името, разликуваме:
170
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1. Асоцијации по допир (асоцијации по просторен и временски допир), на пример

слика на пријател од детството нè потсетува на многу настани од тој веќе заборавен
период.
2. Асоцијации по сличност претставуваат поврзување во сеќавањето на слични
доживувања или појави (брзо авто-ферари).
3. Асоцијација по контраст. Поврзување на оние мисли кои се наполно спротивни
(ден-ноќ, лето-зима).
Денес се знае дека, покрај спонтаното, ненамерно, постои и намерно односно
контролирано асоцирање, кое што е многу позначајно и кое има за цел да се сфатат
односите помеѓу предметите и појавите.
Мислењето како психичка функција се одвива со помош на поимите. Поимот
опфаќа општи, битни и заеднички особини на поедини предмети и појави на пример:
секој човек е поинаков од друг, но под поимот човек се подразбира сè она што е
заедничко и битно за секој поединец. Поимот овозможува апстрактно мислење и
разбирање помеѓу луѓето.
Мислењето како сложена психичка функција има своја репрезентација во
централниот нервен систем. Меѓутоа не постои еден центар во мозокот кој би управувал
со мисловниот процес. Сигурно е дека бројни регии во мозочната кора, како и
асоцијативните врски меѓу хемисферите и пониските центри може да имаат удел во
мислењето.
Видови на мислење
Постојат повеќе видови мислења. Тие можат да се групираат според различни

критериуми, кои не се строго одвоени, па често се случува еден ист вид мислење да е
застапен и под еден и под друг критериум. Тоа може да се подели според: видот на
симболите, корисноста на продуктите и степенот на реалистичноста.
Во зависност од тоа со какви симболи се оперира, мислењето може да биде
конкретно и апстрактно.
При конкретното мислење се користат перцепции и претстави, тоа е појавно и
површно. Конкретното мислење е особено карактеристично за децата и токму поради тоа
предучилишната и раната училишна настава треба што повеќе да е нагледна, да можат
предметите и појавите да ги перципираат во целост, при што ќе бидат вклучени сите
сетила (гледање, допирање, слушање, мирисање).
Апстрактното мислење е она при кое што се користат симболи. Тоа ја одразува
суштината на нештата. Зборовите се најчесто употребуваните симболи кај човекот. Кога,
на пример, ги опишуваме нашите чувства, ние се користиме со апстрактно мислење.
Секогаш апстрактните поими можат многу потешко да се определат отколку конкретните
(сите добро знаеме што е “куќа”, но што е “среќа”?). Апстрактното мислење е многу
посложен процес од конкретното мислење и ги карактеризира единките што се наоѓаат на
повисок развоен стадиум.
Според тоа колку мислењето е реалистично, се разликуваат два вида:
реалистично и имагинативно.
171
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Како што покажува самото име, реалистично мислење е она што се однесува на
реални објекти, појави и односи. Тие објективно постојат во стварноста.
Имагинативното мислење, напротив, се однесува на објекти, појави и односи,
што реално не постојат. За разлика од реалистичното мислење, имагинативното е
ослободено од вообичаените правила и подразбира создавање нови, невообичаени
комбинации. Тоа е под големо влијание на субјективноста, бидејќи најмногу зависи од
емоциите, знаењата, потребите и желбите на човекот.
Јасно е дека детето мисли имагинативно кога ги слуша и прераскажува бајките, на
пример за златната рипка што зборува или змејот со седум глави. Исто така,
имагинативно мисли и пубесцентот кој мечтае замислувајќи се себе си како јунак од
возбудливите романи или филмови; или девојката што си ја замислува својата иднина
како среќна мајка. Тие мечтаат. И токму оттука доаѓа и името на зборот имагинација-
замислување, фантазирање.
Во психологијата мечтаењето уште се нарекува дневно сонување. Мечтите се
дневни соништа. Имагинативното мислење се јавува и при ноќните соништа кои се
состојат од многу живи претстави и изразито чудни и невообичаени комбинации. Голем
број психолози тврдат дека содржината на соништата не е случајна и дека го одразува
актуелниот живот: интензивните доживувања, проблеми, конфликти, нереализирани
желби и потреби итн. Врз содржината на соништата можат да дејствуваат и физичките
услови од околината, но и од физиолошката состојба на организмот. Така на пример, ако
однадвор се слуша брмчење на мотор, оној што спие може да сонува како се наоѓа на
бучен аеродром; или пак ако му студи, сонува како е завеан во снег.
Посебен вид имагинативно мислење се јавува во творештвото – творечка
фантазија. Уметниците, сликарите, музичарите, како и научниците мислат на нов и
невообичаен начин секогаш кога ги создаваат своите оригинални дела. Творечкото
мислење е оригинално затоа што идеите се согледуваат на нов начин, се јавуваат огромен
број разновидни мисли кои се комбинираат, трансформираат и редефинираат.
Според корисноста на на резултатите од мисловниот процес може да биде
непродуктивно и продуктивно. При непродуктивното мислење доаѓа до случајно
поврзување на асоцијациите, што на крајот резултира во продукт што нема некое лично
или пошироко општествено значење. Според извесни автори, такво е мислењето при
решавањето на крстозборките, или при мечтаењето. Напротив, продуктивно е она
мислење при кое доаѓа до откривање нови нешта, било да се тие од личен или поширок
општествен интерес. Во таков случај човек открива и запознава нови решенија и односи и
создава нови вредности – твори. Токму поради тоа најпродуктивен вид мислење е
творечкото мислење. Оригиналните дела што се резултат од творечкото мислење секогаш
имаат особена вредност.
Творечко мислење
Творечкото мислење е облик на мислење во чија основа лежи сложена

интелектуална активност која се карактеризира со оригиналност и општествено призната
вредност на резултатите или активноста. Поимот творештво (креативност) може да се
сфати во поширока и потесна смисла. Во поширока смисла подразбира секој вид мислење
172
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
што е по нешто оригинално и исклучително полезно. Така, креативен ученик е оној што
веќе познатите работи ги поврзува на нов начин, дава свои примери, има идеи за
практична примена на знаењата и има голем број оригинални предлози. Креативниот
работник што ја опслужува машината ќе измисли нов додатен елемент во нејзината
конструкција и така ќе овозможи побрза и поефикасна работа. Креативниот наставник ќе
измисли нови интересни методи и техники на работа со учениците и ќе ја зголеми нивната
заинтересираност и активност.
Во потесна смисла под креативност се подразбира творечки процес кој доведува до
создавање нови, оригинални дела што имаат пошироко општествено значење.
Човештвото постојано напредува благодарејќи токму на фактот што ваквите дела
постојано се создаваат во текот на историјата. Голем е бројот на генијалните творци:
Архимед, Аристотел, Леонардо да Винчи, Њутн, Ајнштајн, Тесла, и др.
Се вели дека новото дело може да биде субјективно ново и објективно ново.
Субјективно ново е тогаш кога е ново за самиот човек што го открил, а не и воопшто,
бидејќи е можно некој друг да го сторил истото откритие , а тој да не е запознат со тоа.
Објективно ново е она што е навистина ново за целото човештво, она што никој друг
дотогаш не го сознал или открил.
Психологот Гилфорд особено се занимавал со проучување на креативноста кај
луѓето. Заклучил дека креативните луѓе ги карактеризира дивергентно мислење.
Дивергентно мислење е она со кое што се создаваат идеи во повеќе насоки – нетипични и
неочекувани. Наспроти ова постои и конвергентно мислење, кое е еднонасочно и
резултира во изнаоѓање една идеја. При дивергентното мислење проблемот се гледа на
нов начин, се прават нови комбинации и споредувања, постојано се врши мислена
трансформација.
Фази во творечкото мислење
Процесот на творечкото мислење се одвива низ следниве фази: препарација,

инкубација, илуминација, верификација.
Во првата фаза – препарација – се врши подготовка или се обезбедуваат услови за
решавање на проблемот или создавање на новото дело. Проблемот се уочува, се
споредува со слични и се запознаваат сите негови аспекти. Оваа фаза е многу значајна и
резултатот на креативниот процес мошне зависи од соодветната подготовка. На пример,
кога започнува да работи врз својот матурски труд, ученикот мора прво добро да се
подготви: да ја прочита соодветната литература, да изнајде или самиот конструира
опрема, техники и инструменти, да направи детален проект-план за обработка на темата,
да ги предвиди сите фази во реализацијата и да насети каде ќе се јават проблемите.
Во втората фаза – инкубација – се одвиваат многу значајни промени што
надворешно не се забележливи. Слично е со јајцето што се наоѓа во инкубаторот: пилето
брзо расте, но надворешно ништо не се забележува сè додека самото не ја пробие
лушпата. Во фазата на инкубација изгледа како творецот воопшто да не се занимава со
својот проблем, како да престанал да мисли на него, но тоа е само привидно. Мислењето
врз проблемот е мошне интензивно, но потсвесно.
173
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Во третата фаза доаѓа до илуминација, до вдахновение – се јавува вистинска

идеја, блеснува решението (оттука и името илуминација – осветлување). Во тој момент е
битно веднаш да се започне со разработка на идејата зашто, како што наеднаш се јавила
во свеста, така може и наеднаш да се изгуби.
Во четвртата фаза – верификација – се врши проверка на решението до кое се
дошло по пат на илуминација. Новата идеја се споредува со веќе познатите, се
согледуваат предностите и недостатоците, се бара мислењето на другите луѓе, се
консултира литература. Доколку се покаже дека решението не е добро, процесот
започнува одново.
Решавање на проблеми
Посебен вид творечко мислење се јавува при решавање на проблем. Тоа е најчесто
ситуација во која целта е однапред позната, но не се знае како може да се реализира.
Таквото мислење е строго насочено и минува низ следниве фази:
1. Се поставува проблемот
2. Се определуваат неговите битни карактеристики
3. Се бараат можните решенија и во врска со тоа се формулираат хипотези
4. Предложените решенија се проверуваат.
Успешноста во мислењето при решавањето на проблемот зависи од голем број
фактори кои можат да бидат надворешни и внатрешни. Надворешни се оние фактори
што се поврзани со самиот проблем – неговата сложеност, распоред и организација на
дадените елементи. Внатрешни фактори се оние што се поврзани со личноста која го
решава проблемот: нејзините претходни знаења, способности, мотивација, истрајност во
работа, чувствителност за проблемот и спремност да се прифатат нови идеи.
Претходните знаења дејствуваат на два начина: можат да доведат до олеснување на
процесот на мислење при решавање на проблемот. Но и до отежнување. Вториот случај се
јавува тогаш кога постои зацврстеност, закоченост за претходните знаења, при што не е
можно “откочување” и согледување на некои новиможности.
Индивидуални разлики во мислењето
Психолозите знаат за следниве индивидуални особености на мислењето:

1. Широчина на мислењето. Широко е она мислење кое се однесува на поголем број
различни области од човековата дејност и при кое проблемите се разработуваат од
најразлични аспекти. Ваков вид на мислење се јавува кај сестрано развиени
личности.
2. Длабочина на мислењето. Длабоко е она мислење кое мошне сериозно и темелно
проникнува во суштината на проблемот. Овој вид мислење ги карактеризира
луѓето што се особено креативни.
3. Критичност на мислењето. Критично е она мислење кое ја согледува
вистинитоста на проблемот, без оглед на тоа што другите мислат. Тоа е
објективно мислење – ослободено од сите влијанија и предрасуди.
174
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Еластичност на мислењето. Еластично е она мислење кое брзо ги согледува

новите аспекти на проблемот и кое не се придржува круто кон поранешните факти.
Отсуството на еластичност во мислењето може да доведе до мошне непожелни
последици за самата личност, а и за општеството во целина (фашизам).
5. Доследност во мислењето. Доследно е она мислење во кое последователните идеи
се јавуваат со определен логички редослед и смисленост и кои не си противречат
меѓусебно. Ако човек за една иста работа има еднаш еден, еднаш друг спротивен
став – неговото мислење е недоследно.
6. Брзина на мислењето. Брзо е она мислење кое во определено време доведува до
најефикасно заклучување. Но, тоа не смее да биде пребрзо и пренагледно
мислење, кое нема да биде продуктивно (“брза кучка слепи кучиња раѓа”).
Растројства на мислењето
За нарушување на мислењето ние дознаваме од говорот со кој се соопштуваат

мислите. Тие можат да се однесуваат на начинот како се излагаат мислите и што содржат
изнесените мисли. Во таа смисла растројствата на мислењето денес се делат на:
растројства по форма и растројства по содржина.
Растројства по форма:
1. Болна опширност се карактеризира со преопширно излагање кое
содржи детали, кои не се многу важни за мислите кои се искажуваат.
Ова нарушување се сретнува кај олигофрени лица, болни од епилепсија
и кај маничните болни.
2. Забрзано мислење се манифестира со засилен импулс за зборување,
болниот зборува брзо, но асоцијациите се главно поврзани. Обично е
поврзано со покачено расположение. Се сретнува кај манични болни.
3. Забавено мислење. Ова нарушување на мислењето се манифестира со
бавно излагање на мислите, во кои обично доминира една основна
мисла. Се сретнува најчесто кај болни од депресија.
4. Блок во мислењето се карактеризира со привремени прекини на
мисловниот тек и со доживување на целосна празнина. Ова нарушување
се сретнува кај шизофренија.
5. Вербигерација претставува такво нарушување при кое доаѓа до
бесмислено повторување на одделни зборови или реченици. Се сретнува
кај органските оштетувања на мозокот, конфузни состојби и кај
шизофренија.
6. Инкохерентно мислење се карактеризира со неповрзаност на
мисловниот тек, кој како целина станува неразбирлив. Ова нарушување
се јавува обично во состојба на растроена свест. Се гледа често кај
симптоматските психози.
7. Дисоцирано мислење – неповрзано мислење при зачувана свест. Се
нарушува мисловната целина, поради престанување на логичката врска
на одделни делови на мислењето.
175
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Распаѓање на мислењето – доаѓа до распаѓање на поимите и со појава

на неологизми (новосковани зборови), коишто го сочинуваат
мисловното излагање потполно неразбирливо. Се среќава кај болни од
9. Салата од зборови претставува најтешко растројство на мислењето по
форма. Настанува вистинска говорна збрка со употреба апсолутно на
неразбирливи зборови и реченици. Се гледа кај тешките облици на
Растројства по содржина:
1. Налудничави идеи – се подразбира заблуда, грешка во расудувањето, која не
подлежи на корекција по пат на логично обединување. Налудничавите идеи можат
да се поделат во три групи:
 налудничави идеи на големина – високо потекло и богатство. Се
карактеризираат со идеи дека се мошне богати и дека располагаат со
огромно богатство, голема количина злато и скапоцени камења. Во други
случаи сметаат дека дека се лица кои потекнуваат од некое познато
благородничко семејство или дека тие се најголемите пронаоѓачи и
научници. Овие налудничави идеи се наоѓаат најчесто кај болни од
прогресивна парализа или лица кои боледуваат од манија.
 депресивни налудничави идеи – се јавуваат идеи на грешност и
самообвинување (виновни се за сите несреќи на светот, за смртта на нивен
добар пријател и сл.), или идеи на материјална пропаст (сè е пропаднато и
дека тие не ќе имаат средства за живеење), или идеи на болест (боледуваат
од тешка болест од која им нема спас).
 налудничави идеи на прогонување – болниот го следат, постои голема
организација која сака да го уништи. Сè што се случува во неговата
околина се однесува на него – вести на радио, некои статии во весници,
случајни погледи на непознати луѓе (кај параноидни психози).
2. Присилни (опсесивни) мисли – мисли кои постојано се наметнуваат во свеста на

човекот и против неговата волја. Таа неможе да се отстрани со напори на волјата,
иако е свесен за апсурдноста и бесмисленоста на таа мисла. Обично се проследени
со непријатни чувства и предизвикуваат напнатост и анксиозност. Се откриваат кај
присилни неврози.
3. Преценети мисли (идеи) – вакви идеи го опфаќаат целокупното однесување на
човекот и е силно емоционално врзан со ваква идеја. Честопати тој се
идентификува и овие идеи ги доживува како свои и не ги доживува како нешто
непријатно.
Наведените пореметувања во процесот на мислењето укажуваат на неговата
исклучителна сензитивност за целокупната личност на индивидуата и прествуваат
иницијален индикатор за (не) зрелоста на личноста во целина. Начинот на третирање на
овие органиски или функционални пореметувања во личноста имаат евиднтни
импликации во повеќето сфери од човековата активност поради тоа се препорачува
интердисциплинарен пристап во нивно третирање.
176
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 25. Мисловна мапа-Мислење

Мислењето е внатрешен и безгласен говор
Проблемот на мислењето и на говорот е стар колку и самата психолошка

наука. Мислењето и говорот се тесно поврзани. Некои автори мислењето го сведуваат на
говор притоа додавајќи дека мислењето е внатрешен и безгласен говор нарекувајќи го
мислењето како вербално однесување (Рот, Н. 2004:190). Поради нивната поврзаност
многу автори го проучувале процесот на мислење првенствено проучувајќи го и
анализирајќи го говорот. Во оваа смисла овој однос најмалку е разработен и најмалку
јасен од аспект на односот на мислата спрема јазикот и зборот. Оваа испреплетеност на
мислењето, јазикот и говорот зборува за меѓусебната поврзаност на овие поими. Толку
поврзана што некои психолози (Пијаже) со анализа на детскиот говор настојува да го
проучи мислењето кај децата (Трајкова, Стаменкова. Верица 1995:213). И покрај
евидетната согласност за постоење на поврзаност помеѓу мислењето и говорот постои
долгогодишна расправа кај научниците во оваа област за односот на мислењето и говорот
пред се за нивната природа. Тоа значи тие не се согласни со таквиот цврст став околу
нивната поврзаност. Овој дивергентен однос на авторите кон поврзаноста на овие поими
доведуваат до појава на две концепции. Првата се однесува на целосно издначување и
спојување на мислењето и говорот (мислење без говор не постои). Втората концепција се
однесува и ја застапува тезата дека овие два поими се апсолутно раздвоени и разединети
(мислењето и говорот се два посебни процеси. Следејќи ги истражувањата што ги правеле
Келер, Јеркс и други Виготски дошол до заклучок дека односот помеѓу мислењето и
говорот не е постојана и непроменлива величина и дека тој однос се менува во
квантитативна и квалитативна смисла. Истиот автор смета дека мислењто и говорот имаат
различни генетски корени и нивниот развој се одвива поразлични линии незавосно еден
од друг. Виготски врската помеѓу мислењето и говорот ја наоѓа во значењето на зборот.
Тој наведува дека зборот лишен од значење не е збор, туку тој е само празен звук. Значи
зборот во психолошка смисла е воопштување или поим, неговото значење не е константно
тоа се менува со развојот. Овие заклучоци на Виготски можеме да кажеме дека
претставуваат компромис помеѓу предходно наведените крајности во двете концепции.
177
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ГОВОР
Убавите зборови вредат многу, а чинат малку.

Џорџ Херберт
Проучувањето на значењето, улогата, функциите и други аспекти на говорот во

еволутивниот развој на човекот е еден од најпримарните проблеми околу кој се водат
теориски и емпириски расправи и елаборации. Колку и да е ова прашање иманентно за
човекот сепак во него и околу него се забележуваат историски диференцирани сфаќања за
неговата суштина. Во современата психологија говорот се наблудува како средство за
комуникација односно сложена и специфична организрана форма на свесна активност во
која субјектот го формулира вербалниот израз од една страна и субјектот од другата
страна кој го прима. Секако покрај овој општ контекст во негово дефинирање тој
претставува механизам на интелектуална активност која вклучува други повисоки
ментални функции. Прифатливи се функциите на говорот кој ги наведува Бартлет и тоа:
комуникативна, експресивна и репрезентативна.
Комуникативната функција на говорот се однесува на општењето на луѓето со
зборови и гестови. Експресивната функција на говорот се зележува преку изразување на
внатрешната состојба на личноста во различни ситуации. Репрезентативноста се
однесува на значењето што го имаат зборовите и речениците. Предходните функции на
говорот се тесно поврзани, зависни и чинат едно функционално единствно. Во овој
контекст Виготски истакнува уше една функција на говорот, а тоа е интелектуаланата
функција (Трајкова- Стаменкова, В. 1995:213). Таа се изразува со карактеристиките и
значењето на зборот во комуникацијата. Тоа значи за успешна комуникација е неопходно
искажаниот збот да има исто значење за соговорниците.
Керамитчиева, Р.1996:91 наведува дека постојат повеќе теории за развитокот на
говорот кои се обидуваат да ја објаснат природата на говорот и неговото
усвојување. Некои од позначајните се:
1.Бихевиористичката теорија и усвојувањето на говорот го сведува на С-Р
формула.На детскиот плач (С) мајката или блиските се појавуваат и го разрешуваат
проблемот на детето, го хранат, го повиваат или слично (Р). Така детето се условува
со плачење да ги вика родителите. По оваа иста шема детето учи зборови .
2. Генеративната трансформациона теорија на Чомски, лингвист, се појавила како
реакција на претходното толкување, кое според Чомски, може да го објасни
единствено прелингвистичкиот период. Чомски тврди дека детето се раѓа со
средство за здобивање на јазик, со вродена способност за граматика, универзална
за сите јазици на светот. Доволно е само детето да го слушне зборот од својата
социјална средина и да го стави во таа шема и веднаш да го знае во сите
178
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
граматички форми. Говорот е вроден и се јавива пред мислењето. Чомски тврди и

тоа мислење го поткрепува и со фактот дека децата користат некои сврзници и на
предучилишна возраст и пред да се интелектуално созреани за тој вид мислење. И
Пијаже го забележал ова кај децата, но тоа му пречеше да му се спротивстави на
Н.Чомски.
3. Когнитивната теорија на Пијаже и Виготски со бројните следбеници, сметаат
дека прво се јавува мислење, а потоа говор, што значи дека детето прво
интелектуално го организира светот околу себе во првите сензомоторни поими и
потоа зборува. Двонасочната емоционална комуникација која постои помеѓу детето и
возрасниот кој се грижи за него (а која е вродена) се комплетира со практично-
ситуационата комуникација која може да се смета како извор на симболичката
комуникација. Имено, возрасниот како да преведува со зборови сé она што го прави
детето, непрекинато ги толкува меѓусебните акции. Така детето почнува да го сфаќа
значењето на зборовите и да ги повторува и надвор од вообичаената ситуација што е
знак дека ги усвоило тие зборови.
Развој на говорот
Во следењето на проблематиката на развојот на говорот (Керамитчиева, Р. 1996:91)

развојот на говорот го проследува како: 1. средство за социјална комуникација и
развојот на 2. говорот како симболичка функција .
1. Развојот на говорот како социјална комуникација.
Голем број на автори вршат теориски и емпириски согледувања и испитувања но со
ова прашање интезивно се позанимавале Пијаже и Виготски. Пијаже сметал дека
првиот детски говор е егоцентричен, говор за себе, кој со социјализацијата на детето
(со поаѓање на училиште ) се губи и на неговото место се појавува социјализираниот
говор. Овој став на Пијаже беше критикуван од повеќе автори. Според Виготски со
поаѓањето на училиште овој вид не се губи, туку прераснува во внатрешен говор, за
кој ќе стане збор понатаму. Во развојот на говорот како социјална комуникација
разликуваме две фази: прелингвистичка и лингвистичка фаза. За првата фаза е
карактеристична гласовната експанзија.Детето продуцира околу 120 гласови,
вокализира, користи ономатопеи, брбори и од 10-от до 14-от месец се појавува
првиот збор со значење и со тоа започнува лингвистичката фаза. Во оваа фаза
детето го збогатува својот речник и до својата петта година има 2000 зборови. Во
почетокот зборот има значење на реченицата, потоа развива реченица со два збора
без сврзници ( телеграфски реченици ), така што од втората година ги усложнува
речениците и главно ја применува точно и граматиката.
2.Развојот на говорот како симболичка функција.

Во симболичката функција на говор односно изразување на симболите во процесот
на комуникцијата голем број на автори го забележуваат почетокот на говорот. Виготски
наоправил интересен експеримент на деца адолесценти за да види како се
развиваат поимите и го забележал следново : на почетокот во говорот на децата има
само шкрепи кои тешко значат нешто. Меѓу елементите во шкрепите нема никаква
179
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
логика. Потоа се појавуваат комплекси,сурогати на поимите( функционални

еквиваленти на поимите) кои се создадени врз некоја перцептивна карактеристика на
предметот, бојата, големината, формата или слично. На преминот кон вистинските
поими се псевдоними, чија карактеристика е таа дека звучно се поими, а во нивната
суштина се комплекси. Од адолесценцијата се формираат вистинските поими по пат
на мисловни операции, споредување, разликување, анализа, синтеза, апстракција и
генрализација .Вистинските поими се однесуваат и за конкретните и за апстрактните
атрибути.
Видови на говорот
Во однос на поделбата или видовите на говор секако дека се забележуваат голем број
на сфаќања и приоди. И покрај тоа авторите се сложуваат за одредени научни постулати
кои доведуваат до постигнување на реалтивен научен концензус. Во таа смисла
психолозите се повече се согласни околу поделбата на говорот на: внатрешен и
надворешен.
Внатрешен говор подразбира општење со самиот себе и неговата основна
карактеристика е незвучност. Се употребува кога се размислува, планира и кога се
определуваат намерите. Тој скратен, телеграфски.
Надворешниот говор подразбира општење со помош на други луѓе и неговата
основна карактеристика е исказност и звучност. Надворешниот говор може да биде
устен или писмен.
Писмениот говор подразбира општење со помош на писмени знаци- графеми. И
во филогенетскиот и во антогенетскиот писмен говор се јавува значително подоцна
од устениот говор. Тогаш тој се базира врз усниот говор. Писмен говор се
употребува тогаш кога е невозможно меѓу луѓето да се воспостави устен контакт (
писма, литература, уметност ) .
Усниот говор подразбира општење со помош на гласовните знаци- фонеми.
Усниот говор може да биде дијалошки ( говор меѓу двајца или повеќемина ), и
монолошки ( говор на еден единствен човек ).
Во функција на поцелосна и посеопфатна операционализација на поделбата
вниманието ќе го свртеме на таканаречениот егоцентричен говор кој Виготски го
нарекува преоден процес од надворешен кон внатрешен говор. Егоцентичниот говор пос
својата функција е внатрешен говор, тоа говор за себе. Тој во основа е неразбиралив за
околината проникнат во однесувањето на детето кој во физиолошка смисла е надворешен
говор. Ако се обидеме да одговориме на прашањето зошто говорот станува внатрешен
исправен би бил одговорот затоа што се менува неговата функција. Во тој случај според
Вотсон во развојот на говорот би имале друг редослед. Наместо трите фази: гласен говор,
шепот и беззвучен говор би добиле други три фази: гласен говор, егоцентричен говор и
внатрешен говор наведува (Трајкова, Стаменкова, В.1995:216). Во анализата на
внатрешниот говор кај возрасните вигостки дошол до заклучок дека тој ги има следните
карактеристики: 1. Неповрзан и непотполн, 2. Содржи многу претпоставки 3. Релативно
независен од граматички правила. Во овој контекст ќе се навратиме на дилемата за
поврзаноста помеѓу мислењетоо и говорот имајќи го предвид внатрешниот говор на
180
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
возрасните, тогаш ќе дојдиме до одговор кој Виготски претендира да го актелизира, а тоа

е дека мислењето и говорот не се неопходно поврзани.
 За кој психички процес станува збор со кој човекот ги увидува односите помеѓу
појавите и предметите?
 Наведете неколку карактеристики на мислењето?
 Каков процес претатвува заклучувањето која научна дисциплина се занимава?
 При донесување на судови Никола Рот разликува неколку видови кои се тоа?
 Според Аристотел кои видови асоцијации постојат?
 Наведете неколку видови на мислење?
 Која е разликата помеѓу реалистичкото и имагинативното мислење?
 Кој вид на мислење е карактеристичен за децата?
 На која возраст кај децата се појавува апстракното мислење?
 Како се дефинира творечкото мислење?
 Кој е најпознат автор во проучување на креативноста кај луѓето?
 Наведете ги фазите на творечкото мислење?
 Во која фаза доаѓа до решавање на проблемот?
 Низ кои фази минува творечкото мислење?
 Наведете ги индивидуалните особености на мислењето?
 Кои се најчести растројства на мислењето?
 Наведете неколку растројства на мислењето според содржината?
 Дефинирајте го поимот говор?
 Наведете ги најпознатите теории на говорот?
 Како Виготски го објаснува говорот?
 Која е разликата во сфаќањето на говорот помеѓу Виготски и Пијаже?
 Низ кој фази минува развојот на говорот и наведете неколку видови говор ?
 Колкав фонд на зборови ориентационо треба да поседува детето пред поаѓање
на училиште?
 Како се дефинираат илузиите?
 Наведете ги двете видови на илузиии од што зависи појавувањето ?
 Како се дефинираат и наведете неколку видови на халуцинациите?
 Наведете пример за акустични и видни халуцинации?
181
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ЕМОЦИОНАЛНИ ПРОЦЕСИ
 Да ги дефинирате емоциите
 Да ги препознаете различни видови на емоции
 Да направите класификација на мотивите според различни критериуми
 Да ги забележите различните карактеритики на емоциите
 Да направите самопроценка на вашето емоционално реагирање
 Да го забележите влијанието на емоциите врз вашето однесување
 Да примените различни стратегии за решавање на различни емоционални
проблеми
 Да направите разлика во однос на емоционалните реакции кај децата и
возрасните
 Да определите состојба кај човекот која е резултат на дадена емоција
 Да објасните зошто некои луѓе имаат неконтролирани емоционални реакции
 Да дадете пример за примарни емоции
 Да сугерирате како поедини емоционални реакции да се предвидат и проценат
нивните ефекти
182
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ЕМОЦИОНАЛНИПРОЦЕСИ
ЕМОЦИИ
Иако во потрага за подобро разбирање на емоционалниот живот на човекот биле

вклучени Аристотел, Декарт, Спиноза, Хобс, Дарвин, Вунт, Ниче, Фројд, Џејмс и
многу други,
„Психологијата на афективните процеси е најконфузното поглавје во сите области
на психологијата“.
Клапаред
Со цел подобро да се разбере природата на емоциите неопходно е да се обидеме да

одговориме на следните прашања: Што се емоции? Од што се предизвикани? Која е
нивната функција? Дали причините за појава на емоциите се физичките промени? Кои
психолошки промени се поврзани со емоциите? Каков е односот на емоциите со
телесните промени? Има разлики во емоциите помеѓу различни култури? Колку видови
на имеоции постојат? Како некои лица можат или ги контролираат нивните емоции?
Дали постои некој доследен ред во нивно јавување? Каков е односот на емоциите со
другите особини на личноста? Се разбира дека не постои ниту еден, единствен и лесен
одговор на овие прашања со оглед на предходната констатација и самата комплексност
на проблематиката.Современата историја на проучување на емоциите почнува со Вилјам
Џемс кој прв дал едноставна, јасна и кохерентна теорија за емоциите.Суштината на
неговото сфаќање е во тоа што тој смета дека физичките промени произлегуваат од
перцепциите, а свест за тие промени се емоциите. Од тука и произлегува едно од
најважните сознанија за емоциите дека тое се некаков коментар на личноста за
случувањата во средината. Во оваа смисла Хилгард смета дека емоциите имаат
тростепена улога и тоа: придружници на мотивационото однесување, како нагони и како
цели. Првата улога се забележува со констатацијата дека мотивационото однесување е
придружувано со емоции во сите фази. Чуството на глад е непријатно чуство, а земањето
на храна по правило е пријатно чуство. Кога се совладуваат препреките кон целта
чувствуваме пријатно чувство и обратно. Втората улога се забележува во констатацијата
дека при непријатно емоционално чувство нашиот организам настојува да ја прекине
активноста како резултат на непријатната емоција. Ако е исплашен човек настојува да
побегне со што се намалува напнатоста од стравот кое е еднакво кога доаѓа кога нагонот
е задоволен. Во овој случај емоцијата има карактеристика како нагонот.Третата улога
можеме да е воочиме кога се настојува самата емоција да преставува наша цел. пр.
љубовната авантура има цел доживување на возбудување. Ако специфичната природа на
активноста е помалку важна од возбудувањето тогаш емоцијата емоцијата само по себе е
цел според Хилгард. И Форјд смета дека принципот на задоволство е од пресудно
значење за мотовираното однесување.
183
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Што се подразбира под емоција?
Во основа, сите емоции се порив за дејствување, моментални планови за реагирање

или спасување на животот што ни го наметнала еволуцијата. Коренот на зборот емоција е
motere, латинскиот глагол со значење „да се движиш“, со додадениот префикс „е“ кој
означува „да се движиш напред“, што ни навестува дека тенденцијата на дејството е
карактеристика на секоја емоција. Фактот дека емоциите доведуваат до акција е
најочигледен при набљудувањето на животните или децата. Според Oxford English
Dictionary емоците се дефинираат како »секоја возбуденост или вознемиреност на умот,
чуства, страсти, секое жестоко или возбудена ментална ментална состојба«. Секојдневно
човекот се соочува со животните предизвици кои имаат сопствена еволуција. Од сите
животински видови само кај »цивилизираните« возрасни лица најмногу се забележуваат
емоционални аномалии кои имаат најразлични облици кој ги објаснува Paul Ekman,
University of California, San Francisco.). Нашиот емоционални репертоар е богат со низа на
емоционални доживувања кои имаат уникатни биолошки, социјални и други димензии.
Што повеќе се доближуваме до човечките аспекти на психологијата тие повеќе не
интересираат. Се зaтекнуваме себеси во светот на огледалата во кои вистинскиот пат
почнува да се искривува и витка и на крајот откриваме дека всушност се одалечуваме од
вистинската цел. На прв поглед изгледа ништо не е поедноставно од чуствата и
емоциите. Инаку постои разлика помеѓу чуствата и емоциите. Емоциите се јавуваат кај
луѓето и кај животните и се сврзани со задоволување на биолошки потреби, а чувствата
се емоции кои се јавуваат само кај луѓето, значи човекот поседува емоции и чувства,
емоциите се обусловени од неговата биолошка, а чуствата од социјална природа.
Емоциите се тие кои ја определуваат и насочуваат човековата активност, тој прави сé за
да го задржи она што кај него предизвикува пријатност, а да го избегне она што носи
непријатност. Емоциите се психички процеси што го изразуваат човековиот однос
кон предметите, настаните и другите луѓе, но и неговиот однос кон самиот
себеси кон сопствените постапки и доживувања. Тие уште се дефинираат како,
состојба на зголемена активност на организмот која се манифестира како карактеристично
доживување во определени физиолошки промени. Емоциите ја определуваат и насочуваат
човековата активност. Емоциите се продукт на биолошкото живеење кај човекот. Тие се
условуваат од неговата биолошка природа. Како психички процеси тие имаат посебна
важна улога во комуникацијата меѓу луѓето која е неопходна за снаоѓањето во
секојдневниот живот. Освен посебната улога, емоциите се многу важни и за моралниот
развој на животот кај човекот.
Влијанието на емоциите врз човекот
Кога ќе му пријдеме на развитокот на емоциите од аспект на развитокот на човекот

како општествено битие, можеме да претпоставиме дека пријатноста и непријатноста се
појавиле многу одамна како последица на задоволувањето или незадоволувањето на
човековите физички, физиолошки и духовни потреби.
184
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Со развитокот на човекот се развиле и се јавуваат, се посложени, човекови

емоции како што се моралните, естетските и интелектуалните.Влијанието врз целиот
психички живот на човекот е важно, а посебно врз механизмот на мотивацијата.
Емоциите и воедно се неразделни елементи на сложените органски и
интелектуални осети, а исто така се “гориво” кое ја раздвижува целата наша
интелектуална психичка машинерија. Без ова “гориво” таа наша интелектуална
машинерија би останала неактивна. Општото влијание на емоциите може да се одрази
позитивно или негативно, поради што во некои случаи емоциите се јавуваат како помош,
а во некои како пречка во активноста.
Како помош се јавуваат секогаш кога станува збор за активност поврзана со
поголема физичка активност. Под нивно влијание заморот од предходно вложениот напор
запира т.е. напорот исчезнува, ние не го чувствуваме. Тие во некоја околност делуваат
аналгетички на пример: “луѓето во војна биле ранувани, но во моментот на ранувањето
тие тоа не го чувствувале”. Поради многубројните емоции што се случуваат во него за
време на војната човекот не чувствува болка, болката ја чувствува тогаш кога ќе стивнат
емоциите.
На подрачјето на перципирањето на надворешниот свет тие дејствуваат со тоа што
тие ја намалуваат објективноста на нашето воспримање. Под влијание на различни
емоции, предметите не ги гледаме онакви какви што се, туку во некаква искривена и
неточна перспектива.
Емоциите врз човекот освен што влијаат позитивно тие влијаат и негативно. Тие
најчесто се јавуваат во форма на психолошки комплекси.
Комплексите претставуваат силно емоционална обоена мисла, спомен, претстава
или идеја која негативно влијае врз целата активност на индивидуата. Комплексите
обично се јавуваат како вистински конгломерат од негативни емоции во зависност од
идеата на индивидуата (на пр. “никој не ме сака”) или (“не можам да успеам во
училиштето”).
Исто така емоциите се разликуваат од процесите на созревање при што тие слабеат
и се губат кога обрнуваме внимание на нивното доживување. Паралелно со доживувањата
на сопствените емоции и расположение човекот станува чувствителен и на чувствата од
другите луѓе околу себе, која способност уште се нарекува емпатија.
Слика 26. Карактеристики на емоциите
Карактеристики на чувствата и емоциите
185
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
При појавата на секое чувство и емоција во човекот се одвиваат голем број

карактеристични промени: физиолошки, физички ипромени во доживувањето.
1. Физиолошки промени при емоциите-се јавуваат и кај животните и кај луѓето и се
сосема слични. При силните емоции тие се одвиваат во две фази. Првата се
нарекува фаза на емотивен шок, а втората фаза на специфични промени.
Во состојба на емотивен шок се одвиваат следниве физиолошки промени: крвта се
повлекува во виталните органи (внатрешни), лицето пребледува и доаѓа до стеснување на
полето на свесноста, нозете се пресекуваат, а рацете се тресат зашто и од нив е повлечено
големо количество крв, срцето работи забрзано со што се зголемува количеството на
кислород, се зголемува лачењето на адреналинот во крвта со што таа станува
поквалитетна со големо количество шеќер. Во втората фазаспецифични промени-крвта се
враќа во главата и во екстремитетите; донесена е разумна одлука што треба да се прави и
таа се спроведува.
2. Физичките промени при емоциите- се јавуваат и кај луѓето и кај животните (кога
е луто кучето р’жи и се накострешува). Кај човекот емоциите можат надворешно
да се манифестираат на повеќе различни начини: карактеристични движења на
телото, карактеристичен израз на лицето(мимика) и карактеристични промени во
говорот.
Карактеристични движења на телото се јавуваат при поголем број чувства. Пр.
во жалост телото е олабавено и омлитавено а движењата бавни; во радост телото е
стегнато и исправено, а движењата брзи; додека во гнев телото е наведнато
нанапред(гард), а тупаниците и забите се стегнати.
Карактеристичен израз на лицето може многу да помогне во проценувањето на
емотивната состојба на друг човек.Најзабележливи се промените што настануваат со
движења на мускулите околу очите и усните: при задоволство тие се кренати нагоре а при
незадоволство тие се опуштени.
Карактеристичните промени во говорот можат во голема мера да ја изразат
емоционалната состојба на говорникот. Во лутина човекот зборува гласно и брзо, а во
тага тивко и бавно.
Надворешното изразување на емоциите во извесни случаи е вродено, а во други стекнато.
Човекот научил дека често мора да се однесува сосема поинаку од она што го диктираат
чувствата.Научил многу сложени начини за изразување на чувствата. Посебен проблем се
јавува кога човек неможе и не смее да ги изрази своите чувства, па мора да ги потиснува.
Од искуство се знае за некои надворешни изразувања на емоциите па за време на секое
нивно дирекно почуствување се случуваат промени во организмот.Овие промени се
изложени од испитувања од психолозите.Нај прво ќе наведeme некои податоци за да дадат
потполна слика за тоа како се доживуваат овие промени дури човекот се наоѓа во голема
опасност,опасност по живот како што се на пр. борбените ситуации Со цел да се
претстват промените кај личноста кои се резултат на доживување на претрпен страв при
борбени летови ќе го претставиме општото истражување направено врз 4500 испитаници-
офицери: лупање на срцето и забрзан пулс 86%, напнатост на мускулитте 83%, сушење на
грлото и устата 80%, ладна пот 79%, “пеперутки “ во стомакот 76% чувство на невистина
(неможе тоа да биде 69%, потрба за често мокрење 65%, тресење 64% неспособност по
186
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
летот за сеќавање за тоа што се случило 39%, мачнини во стомакот 38%, деконцентрација
35% и други.
Овој пример говори за сложениот систем на физиолошки и психолошки промени и
реакции кои настануваат кај човекот како резултат на доживувањето на емоциите.
3. Промените во доживувањата се редовно придружна појава на емоциите и
чувствата. Емоцијата и чувството секогаш се проследени со карактеристично
доживување за кое човекот не е секогаш свесен.
Разлики помеѓу чувствата и емоциите: 1. За разлика од чувствата, емоциите означуваат
сложен психички процес кој се истражува како доживување. 2. Емоциите имаат
субјективен карактер затоа што се однесуваат на сопствената личност, односно тие
претставуваат непосредно доживување на сопственото Јас. 3. Емоциите го одржуваат
ставот на поединецот, неговиот однос во средината во која живее. 4. Емоциите се секогаш
актуелни. 5. Емоциите немаат просторни квалитети, тие можат да се одредуваат само
временски. 6. Емоциите не се јавуваат само во врска со чувствата, туку нивното јавување
ги вклучува и претставите, мислењето, молитвите и сл.
Карактеристики на личноста и емоциите
Како што кажавме за психичките процеси, тие треба да се разработат за да се

разберат подобро. Меѓутоа тие состојби во животот на човекот не се одвиваат засебно
туку тие се меѓусебно поврзани и ја формираат неговата личност. Токму затоа тие се од
големо значење, затоа човекот треба за себе да си биде единствен и посебен, исто така
ова е општ повик за сите луѓе кои ги ценат емоциите, да потврдиме дека животинските
осети не се како нашите. Зошто животните неможат да се жалат за поминатото ниту да се
надоврзат за иднината - двата најпрости фактори во човековата емоција.
Некои теоретичари како што се Магда Арнолд и Ричард Лазаруе повеќе од
секогаш сметаат дека „проценката” е главен поим на разбирање на емоцијата, дури
при тоа немаат некоја јасна идеја за тоа што со тој поим понатаму да се прави. Ние
навистина не знаеме како се развиваат емоциите. Едно од главните објаснувања го дала
Бриџис (1932). Таа набљудувајќи едно новороденче дошла до заклучок дека е способно за
општа надразеност и возбуда. А околу третиот месец се разликувале повеќе позитивни и
негативни особини - болка и радост. Со понатамошниот развој оваа особина се
разгранува или израснува во целосна емоција. Но емоциите тешко се набљудуваат при
што емоцијата преставува главно човеков феномен. Психоаналитичкита теорија
настојува да укаже на некои механизми на емоционалниот развој на личноста. Еден
важен вид е и интернализацијата. Со што малите деца ги градат своите престави кон
возрасните.
На прв поглед се чини дека од најзначајните карактеристики на емоцијата е да го
реорганизираат однесувањето. Тагата и бесот имаат способност луѓето да го променат
поставувањето. Пример за ова е оној вообичаен совет кој го даваме луѓето „број до
десет”. Но некои теоретичари ова мислење го сметаат за погрешно. Липер смета дека
емоцијата не го разорува однесувањето, туку тоа се организира и мотивира. Според
Липеровото гледиште емоцијата преставува дел од една континуираност која
произлегува од физиолошка потреба. Јанг смета дека емоцијата е резултат на акција, да
187
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
го побуди организмот на дејствување, сè додека не се постигне целта, а потоа

престанува. Може да се најде аргумент и докажување дека емоцијата и не по сите судења,
човековиот род поседува голема емоционалност. Доколку воопшто постои можност
обемот и длабочината на човековата емоција да се изразат, ќе се види дека тој далеку ги
надминува сите живи суштества. Луѓето меѓу себе се разликуваат по ширината и
длабочината на емоциите иако тоа досега не се испитало. Кај животните емоционалноста
може селективно да се постави, а кај човековиот род постои сложена интелегенција,
генетски разлики и факторна средината. Меѓутоа сеуште не е јасно докажано дали
емоционалното искуство дури и ако е драматично, нужно допринесува за развој на
личноста. Животот кој е исполнет повеќе со емоционално искуство може да ја
искриви преставата во стварноста.
Видови емоции
Емоциите и чувствата на човекот се толку динамични и разнобразни што е тешко

да се класифицираат. Сепак се прават обиди за нивно категоризирање при што се користат
повеќе критериуми.
Критериум 1. Каква важност имаат чувствата во животот на човекот?
Според овој критериум чувствата може да бидат примарни и секундарни.

Примарни се оние чувства што се универзални за човековиот вид и што се биолошки
важни за неговиот опстанок. Тоа се човековите вродени чувства и уште се нарекуваат
основни (страв, гнев, радост, тага). Секундарни чувства се оние кои се создаваат по пат
на учење, се нарекуваат сложени чувства (љубов, љубомора, пријателство).
Примарни или основни чувства
Стравот е најстара емоција. Секогаш е непријатен и проследен со напнатост,

грижа и вознемиреност. Кога изворот на стравот е во надворешната средина(страв од
автомобил)лесно може да се отстрани на тој начин што човекот се оддалечува од него.
Сосема е поинаква ситуацијата кога изворот на стравот е внатрешен т.е во човекот (страв
од неспособност, незнаење).Страв предизвикува ситуации што се доживуваат како
опасни, изненадни или нејасни. Изворите на страв можат да бидат различни. Децата
најчесто се плашат од конкретни настани и предмети: темна соба, силен ветер,
одненадеж појавено големо куче, чудовиште од бајките и филмовите(вештерки, змејови,
манијаци, разбојници). Возрасните најчесто ги вознемируваат и плашат апстрактни
ситуации и објекти: неизвесна иднина, внатрешни конфликти, конфликти со блиската
околина, недостаток на љубов итн. Гневот е исто така филогенетски и онтогенетски
многу стара емоција. Расположението што го следи може да биде со различен интензитет
од лутина до вистински гнев. Гнев најчесто предизвикуваат ситуации со кои се јавува
пречка при остварување на некоја намера. Пр. Кога детето неможе да ја добие играчката
што ја посакува започнува да плаче. Радоста е емоција што, според хедонистичкиот тон,
секогаш е пријатна.Според тоа, таа се разликува од стравот и гневот кои се непријатни.
188
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Интензитетот може да се движи од пријатност и задоволство, до чувство на безгранична

среќа.Чувството на радост мошне го збогатува емотивниот живот на човекот. Радоста се
јавува кога човекот успева да ја реализира целта што многу и упорно ја посакувал;
матурантот е радосен кога успева да се запише на саканиот факултет.Тагата е непријатна
емоција и, според интензитетот, може да се движи од нерасположение до длабока
депресија. Силната депресија, доколку потрае, може да биде многу штетна за човекот.
Тој одбива да јаде, да работи, не контактира со околината, за ништо не се интересира, со
еден збор чувствува длабока несреќа.Тагата се јавува кога човек ќе изгуби некого или
нешто што му било мошне блиско, кое многу го ценел и кон кое многу се стремел.
Секундарни или сложени чувства

Најголемиот број сложени чувства се формираат во општественото, т.е. социјално
живеење на човекот и тие се нарекуваат социјални чувства. Најпознати социјални чувства
се: моралните, интелектуалните и естетските.
Моралните чувства се оние што го изразуваат човековиот однос кон нормите и
правилата на однесување што владеат во дадената општествена средина: чувство на
гордост и пријатност поради стореното добро дело и спротивно, чувство на срам и
непријатност поради стореното лошо дело или изневереното очекување. Најважни
морални чувства што се разликуваат кај луѓето се: хуманизам, колективизам,
патриотизам, другарство, љубов кон работа, чувство на долг кон општеството и другите
луѓе, чувство на чест и достоинство итн.
Интелектуалните чувства се оние што човекот ги развива во процесот на
умствената дејност. Поврзани се со неговата потреба да ја осознава вистината и да
создава-твори нови дела(заинтересираност, љубопитност, критичност, сомневање).
Естетски чувства се оние што се јавуваат во активноста на човекот при
доживувањето на нешто особено убаво. Тие се формираат со искуството и фантазијата и
создаваат мошне пријатно расположение и задоволство кое е во состојба да ја насочува
идната активност на човекот. Оној што доживеал вистивско естетско задоволство при
читање на литература, слушање на музика или гледање на филмска или театарска
претстава секогаш ќе им биде љубител. Естетските чувства се оние што вонредно многу ја
збогатуваат личноста на човекот, нејзините психички процеси и особини и играат голема
улога во неговото воспитување и самовоспитување.
Критериум 2. Каков е интензитетот на траење на чувствата?

Според тоа колку се интензивни и колку траат чувствата можат да бидат:
расположенија, афекти, страсти и сентименти.
Расположенијата се чувства со слаб интензитет и долго траење. Расположението е
всушност емотивниот тон на човековото однесување.
189
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Афектисе мошне слични чувства на кратко траење зголемена

активност, силни физиолошки и физички промени-емотивни експлозии што го
изместуваат човекот од нормалното секојдневно однесување (интензивна омраза,
разјаденост, гнев).
Страсти се чувства со голем интензитет и долго траење, но сепак послаби од
афектите. Страстите можат да бидат позитивни (страст кон наука, литература, музика,
уметност) и негативни (страст кон коцкање, алкохол, пушење). Сентименти се трајни,
многу сложени и научени чувства. Типичен сентимент е патриотизмот, а сентимент
може да биде и чувството на љубов и пријателство.
Критериум-Каква манифестна активност ги придружува чувствата?
Според манифестната активност што ги придружува чувствата можат да бидат: Чувства
што предизвикуваат желба да пристапиме кон објектот (љубов, радост, сигурност,
пријателство), Чувства што предизвикуваат желба да отстапиме (страв, срам,
несигурност, непријатност), Чувства што предизвикуваат желба да се спротивставиме
(лутина, агресија, гнев, омраза).
Критериум 3. Како се насочени чувствата? Според тоа на кого се однесуваат чувствата
можат да бидат: насочени кон себе (гордост, срам, чувство за вина, каење) и насочени
кон други луѓе (љубов, љубомора, завист, симпатија, омраза).
Емоционална зрелост и емоционални нарушувања
Човекот има можност да постигне емотивна зрелост кога неговите чувства

нормално се развиваат во текот на неговиот живот. Човекот со емотивна зрелост го
карактеризираат следниве особености:
1. Соодветност на чувствата - кај чувствено зрелиот човек чувствата секогаш
соодветствуваат со настанот: тажниот настан предизвикува тажно расположение, а
радосниот настан ведро расположение.
2. Контрола на чувствата-чувствено зрелиот човек знае како да управува со своите
чувства, но и претераното контролирање на чувствата не е добро.
3. Богатство на чувствата-зрелата личност поседува голема разновидност на чувствата.
Чувствено незрелиот човек не ги има овие карактеристики и кај него се сменуваат:
претерана депресија и веселост, потиштеност, нервоза, пакост, неоправдан страв итн.
Доаѓа и до невротски нарушувања на здравјето кои најчесто можат да се отстранат со
психотерапија. Поради продолженото траење на силните чувства, чувствено незрелиот
човек со време заболува од психоматски нарушувања.Тие ги зафаќаат оние органи и
190
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
органски системи чија работа е под контрола на вегетативниот нервен систем. Така со
време доаѓа до следниве заболувања: шеќер во крвта, астма, мигрена, чир во стомакот,
висок крвен притисок, срцеви заболувања, нервози итн. Бидејќи причината за
заболувањата е од психолошка природа, тие се наречени психосоматски.
Големите психички оптоварувања кај современиот човек предизвикуваат
непријатна емотивна состојба наречена анксиозност или општа вознемиреност. Пр. Кога
ученикот не ја научил лекцијата, за цело време, додека не дојде “фаталниот момент” на
испитувањето, се чувствува многу возбуден не ја следи наставата по другите предмети и
постојано е во напнато исчекување.
Еден друг вид чувствено нарушување се јавува како резултат од емотивна
лишеност-емотивна депривација во раните години од животот. Тоа најчесто се случува
кај децата што живеат без родители по разни установи или болници во кои персоналот не
успеал да воспостави емотивен контакт со нив. Поради недоволен емотивен живот, со
време, тие деца покажуваат отапеност на чувствата, не комуницираат и се повлекуваат во
себе-аутизам.
КОНТРОЛА НА ЧУВСТВАТА
За да го сочува своето ментално и физичко здравје човекот треба да научи како да
ги контролира чувствата. Иако тие се ирационални и главно независни од волјата, па не е
можна директна контрола, по пат на вежбање може да се научи индиректно да се влијае
врз нив. Во тоа ќе помогнат следниве постапки:
1. Соочување со чувството-за да може со него да управува човек пред сè мора да си го
признае постоењето на чувството.
2. Одбегнување ситуации што предизвикуваат силни емоции-наједноставно е човек да не
се изложува на ситуации што кај него предизвикуваат непријатни чувства.
3. Ангажирање со активност -вишокот на енергија создадена со силно чувство треба да
се насочи или искористи за некоја друга полезна активност.
4. Оптимизам и хумор-човек се брани од непријатните чувства со откривање на ведрата
и смешна страна на непријатниот настан.
5. Физичка релаксација -бидејќи чувствената напнатост секогаш е проследена со физичка
напнатост на определена група мускули, вежбите за физичка релаксација ќе доведат и
до чувствена релаксација.
Во списокот на нашите емоции, секоја емоција има единствена улога што ги

открива нивните карактеристични биолошки особености. Истражувачите откриваат
повеќе психолошки детали за начинот на кој секоја емоција го подготвува телото за
различни видови одговори, со помош на новите методи преку кои се навлегува длабоко во
тајните на телото и мозокот:
 Во бесот крвта навира во рацете, овозможувајќи полесно да се посегне по
оружјето или да се нападне противникот; работата на срцето се забрзува, а
зголемувањето на нивото на хормоните, како што е адреналинот, произведува
доволно силен енергетски импулс за акција.
191
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Во стравот крвта струи до големите скелетни мускули. Како на пример до

нозете, олеснувајќи бегство – лицето бледее бидејќи крвта се слева од него
(создавајќи чувство дека крвта се „смрзнала во жилите“). Телото се вкочанува,
само за миг, овозможувајќи му на телото за кратко време да процени дали
сокривањето ќе биде подобра реакција. При процесите, во мозочните
емоционални центри се ослободуват многу хормони кои телото го ставаат во
состојба на целосна подготвеност.
 Во основните биолошки промени во состојба на среќа спаѓа зголемената
активност на мозочниот центар кој ги инхибира негативните чувства и
поттикнува зголемување на енергијата за расположение, а ги смирува оние кои
предизвикуваат грижа. Но, во психологијата не постои посебна промена која ја
сопира состојбата на мирување што го доведува телото до брзо заздравување од
предизвиканите биолошки вознемирувачки емоции. Ваквата состојба му
овозможува на телото целосно опуштање, подготвеност и желба за следна
задача, но и тежнеење кон остварување на многу цели.
 Љубовта, нежните чувства и сексуалното задоволство иницираат
парасимпатско побудување – физиолошка спротивност на состојбата „бори се
или бегај“, движења предизвикани од страв или бес. Парасимпатскиот образец
„реакција на опуштање“ претставува низа реакции долж целото тело кои
произведуваат општа состојба на смиреност и задоволство, олеснета соработка.
 Поткревањето на веѓите при изненадување овозможува зголемување на видното
поле, а исто така, придонесува да пристигне повеќе светлина до ретината. На
тој начин добиваме повеќе податоци за неочекуваната случка, олеснето ни е
точно да спознаеме што ќе се случи и да смислиме како најдобро да постапиме.
 Во целиот свет изразот гадење праќа иста порака: нешто е непријатно по мирис
или вкус.
 Основното дејство на тагата ни помага да се прилагодиме на големата загуба,
како што е смртта на некој блиок или некое разочарување. Тагата доведува до
губење на енергијата и недостаток на расположение за извршување на
секојдневните обврски, до губење на желбата за разонода и задоволство. Ако
дојде до посериозно нарушување кое ќе не доведе до депресија, се забавува
телесниот метаболизам. Некогаш ваквата загуба ги врзува ожалостените и
повредените за домот, каде ќе страдаат.
Потоа, ваквите биолошки пориви кон дејствувањето го обликуваат животното
искуство и воспитување. Начинот на кој го изразуваме страдањето – како се
изразуваат емоциите или преживуваат во миговите на осаменост – е одреден со
воспитувањето и опкружувањето, бидејќи ние ги одбираме саканите луѓе кои се за
нас посебни и за кои ќе тагуваме.
192
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Што подразбирате под поимот емоции?

 Размислете за влијанието на емоциите врз човекот?
 Кои се основните карактеритики на емоциите?
 Објаснете ја поврзаноста помеѓу физиолошките промени и емоционалното
однесување?
 Направете самопроценка кој вид на емоции доминираат кај вас?
 Што тие најмногу ви овозможуваат?
 Како се забележува надворешното манифестирање на емоциите?
 Наведете ги основните функции на емоциите?
 Како се делат емоциите?
 За каква емоција станува збор кога човекот е повлечен во себе, а каква кога
забележува некаква опасност околу себе?
 Наведете неколку примарни емоции?
193
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
КОНАТИВНИ ПРОЦЕСИ
 Да ги дефинирате мотивите?
 Да направите разлика помеѓу различни видови на мотиви
 Да кажете која е физиолошката основа на мотивите и мотивацијата
 Да ги наведете теориите на мотивација
 Да го препознаете нагонското однесување кај човекот и животните
 Да ја објаснете хиерархијата на мотивација според Маслов
 Да објаснете кои мотиви се најважни според Маслов
 Да ги дефинирате поимите фрустрации, конфликти
 Да ги претпоставите причините за појава на конфликти
 Да направите поделба на конфликтите и начини на реагирање на поедини
видови на конфликти
 Да ги определите можности за превенција на конфликтните однесувања
 Да препознаете потенцијални и актуелни конфликтни состојби
 Да објасните низ кои фази минува конфликтната ситуација
 Да дадете објаснување за позитивните и негативните последици од
конфликтите
 Да го објаснете Левиновиот пристап и поделба на конфликтите
 Да објасните кои видови на конфликти според Левин имаат најтешки
последици
 Да ги дефинрате одбрамбените механизми кај децата и возрасните
 Да препознаете различни видови на одбрамбени механизми
 Да определите сопствен однос кон различни видови на одбрамбени механизми
194
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
КОНАТИВНИ ПРОЦЕСИ
МОТИВАЦИЈА
Поим за мотив
Денес мотивацијата е еден од клучните феномени во педагошката психологија

(Greeno, Collins in Resnick, 1996, Pintrich, 2013) според Јуришевиќ, М., 2006:9) околу која
постојат голем број на концептуални несогласувања меѓу авторите посебно околу
природата на мотивацијата и конфронтациите помегу когницијата и емоциите во општото
функционирање на поединецот. Но, пред се да се осврнеме на базичните поимања на
основните поими во оваа област.
Зборот мотив води потекло од латинскиот збор мотион, што значи движење.
Мотивот и мотивација се најопштите поими кои се однесуваат на покренувањето на
активноста на организмот. Да се бараат мотивите значи да се бараат причините за
однесувањето. Со други зборови, во мотивите лежи еден од клучевите за објаснување на
Во секојдневниот говор постојат многу термини кои се однесуваат на ставањето во
движење на активноста, на мотивацијата на однесувањето. Психологијата презела еден
дел од тие термини, па во тој факт и лежи изворот на непрецизноста и неусогласеноста на
терминологијата во областа на психологијата на мотивацијата.
Ќе ги наброиме најважните термини кои се однесуваат на процесот на
мотивацијата. Најопшт поим, како што рековме, е поимот мотив. Другите поими
се:потреба (органска, физиолошка, биолошка, основна потреба), нагон, желба,
стремеж, намера, поттик, интересирање.
Ќе се обидеме на еден пример да ги објасниме значењата на овие термини. Ќе
земеме во разгледување еден, таканаречен хомеостазички мотив - гладот.
1. Потреба. Активниот организам постојано троши определени видови материја, па
поради таа потрошувачка се јавува недостаток на тие материи. За да се одржи во нормална
состојба организмот мора да го надомести тој недостаток, па тогаш се зборува за органска
потреба од извесни материи. Да нагласиме дека потребата од недостаток на потребни
супстанции и нужноста на тие супстанции да се надоместат е заради нормалното
функционирање и одржување на животот. Потребата може да биде доживеана, како што
ќе видиме, но и немора. На пример, потребите за минерали и витамини, обично не се
доживуваат.
2.Нагон. Постоењето на органска потреба, односно на недостатокот од некоја супстанција
доведува до низа телесни промени, се менува составот на крвта. Таа промена во составот
на крвта, ги надразнува определените центри на централниот нервен систем (посебно во
хипоталамусот). Се јавуваат грчеви во желудникот и цревата, и.т.н. Некои од овие
промени свесно ги доживуваме, на пр., “ кркорењето на цревата”, осетите од желудникот
и општата малаксаност. Свесно доживеаната потреба се нарекува нагон. Самиот термин
зборува дека станува збор за покренувач, “мерач” на определена активност.
195
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Желба. Во текот на животот човекот учи како да ги “смири” непријатните дразби од

организмот. Тој учи средства за задоволување на потребите и кои средства се најпогодни
и најпријатни за елиминирање на пројавениот нагон за глад. Заради тоа, кај возрасниот
човек доживувањето на потребата (нагонот) обично се јавува и идеја, претстава на
привлечната цел со која постојаната потреба може да се задоволи. Кога со доживеаната
потреба (нагон), постои и претстава на привлечната цел, која може да ја задоволи
дадената потреба, станува збор за желба. Кога постои желба нагонот нас не тера кон
определен објект.
4.Стремеж. Стремежот не е јасно дефиниран поим. Психолозите го дефинираат на
различни начини, а еден од нив е следниот. Стремежот е неопределен мотив, недоволно
насочен нагон, но се сепак насочен кон некој вид објект или ситуации. На пример, постои
стремеж да се сака некое друго лице, но не некое конкретно лице.За желба зборуваме
кога е во прашање по прецизно определен објект кон кој мотивот е насочен, на пример,
зборуваме за желба на едно определено лице, за определен предмет, за определена
ситуација.
5. Поттик, инсентив. Како што рековме, врз основа на искуството, човекот знае кои
објекти успешно ги задоволуваат определените потреби и желби. Тој, исто така, знае кои
објекти тоа го прават поуспешно и кои објекти при тоа се попријатни, поудобни.
Постојат две можни форми на мотивација. Може најпрво да се појави потреба и
нагон, па дури потоа замисла на определена цел. Од друга страна, може најпрво да се
појави привлечен објект кој ќе ги покрене дотогаш “заспаните” нагони и желби. На
пример, човекот може колку - толку да биде сит, но мирисот, изгледот или само
помислата на вкусна храна може да му отвори апетит. Слично е и со мотивацијата и во
сексуалната сфера. Забележувањето на убава жена или маж може да ја покрене желбата
која дотогаш не била активна.
Објектите, особено привлечните објекти, кои можат да задоволат некоја потреба,
ги нарекуваме поттици или инсентиви. Ги нарекуваме поттици токму заради тоа што тие
можат да покренат, да активираат желба која дотогаш не постоела во свеста.
Мотивацијата којашто настанува на тој начин денес има посебно име:и нсентивна
мотивација.
6. Намера. Поимот намера (интенција) е мотивационен поим, но поим кој е врзан за
волево дејствие и одлука.
За намера зборуваме: а) кога постои мотив(нагон, желба); б) свесно, волево прифаќање
на постојниот мотив; в) поставување на цел која треба да се оствари.
7.Интересирање. Во класичната психолгија повеќе се зборувало за интересирање отколку
за мотивација. Тој стар термин (интересирање), е преземен од секојдневниот говор и
денес се употребувава во психологијата за да означи извесна мотивациона структура на
поединецот.
Според тоа интересирањето спрема мотивот се однесува како сентиментот спрема
емоцијата. Да се потсетиме, емоцијата е моментална, актуелно доживеана состојба. Ист е
случајот и со мотивот. Сентиментот, од друга страна е ментална структура во која
емоционалните диспозиции се трајно поврзани со некој објект. Слично е и со
интересирањето: тоа е ментална структра во која одделните мотиви трајно се поврзани со
некои објекти, лица, активности. Кога ќе речеме дека некој се интересира за фудбал, тоа
196
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
не значи дека во неговата свест постојано (додека јаде, учи, се кара заради пари и т.н.)
постои желба да игра, да гледа фудбал. Но, кога ќе се спомне за фудбал или ќе се слушне
дека на телевизија се пренесува некој натпревар, се покренува неговата љубопитност и
желба. Накусо, под интересирања разбираме релативно трајни мотивативни структури
насочени кон определени објекти, лица или активности.
Напоменуваме дека сите овие наведени термини можат да се дефинираат и малку
поинаку. Меѓутоа, нам ни се чини дека овој начин на дефинирање на поимите е
најприроден и е во согласност и со значењата во секојдневниот говор и со научните
факти.
Теории на мотивацијата
Постојат бројни поделби на теориите на мотивацијата. Јанг и Мек Клиленд (1964

год.) (според Хрњица, 1990:256) теоретските пристапи на мотивацијата ги групирале во
четири групи: конгнитивни теории, хедонистички теории, инстинктивистички теории
и нагонски теории.
Конгнитивни теории- претставуваат најстаро сфаќање за човекот како
рационално суштество. Прифаќањето на идејата дека интелектуалните функции имаат
динамичка сила во човековото однесување, претставува значаен чекор напред во
разбирањето на човековата природа. Неговата крајна импликација е дека човековото
однесување не е ограничено со “списокот” на инстикти, ниту нагони, туку дека тоа е
процес на активно сообразување на човекот со светот во кој живее, односно со процесот
во кој светот влијае врз него и тој врз светот, исто така менувајќи го.
Конгнитивната теорија ја разработуваат и други автори кои истакнуваат дека таа
поаѓа од претпоставката дека однесувањето е резултат од очекувањето на индивидуата
дека одреденото однесување ќе доведе до постигнување на цел и сфаќањето дека
постигнатата цел има вредност за поединецот.
Хедонистичките теории и сфаќањето на човекот како суштество кое се стреми
кон задоволство и избегнува болка, се многу стари. Основно мото на овие сфаќања е
“задоволството и болката се наши врховни господари”. Авторите Јанг и МекКлиленд
предложиле современа верзија на хедонистичките теории на мотивацијата. Според
нивната концепција мотивацијата содржи научени антиципации (очекувања) цели, чии
извори се позитивните или негативните емоции.
Инстинктивистичките теории ги развиле Фројд, МекДугал и други. Тие ги
третираат инстиктите како целисходни, вродени и кон целта насочени тенденции.
Интересен е Фројдовиот заклучок содржан во студијата “Инстинкти и нивното потекло”
(1930), дека инстинктите се наталожени форми на надворешна стимулација, кои во текот
на филогенезата го обликувале организмот. Фројд ги класифицирал сите мотиви во две
групи: нагони за самоодржување (ерос) и нагони за уништувања (танатос).
Во рамките на учењето на Мек Дугал, инстинктивните активности се активности
на целиот организам, а нивната функција е да создаваат услови за остварување на една
или друга цел. Мек Дугал со постоењето на ограничен број вродени тенденции (12),
односно 18 инстинкти го објаснува севкупното однесување на луѓето.
197
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Нагонски теории- поимот “нагон” во расправите за мотивацијата го вовел

Вудворт (Р.С. Woodworth, 1918). Со овој термин се означува енергија која го поттикнува
организмот кон акција, за разлика од навиките кои постојната енергија само ја
насочуваат. Покрај нагонот како општ енергетски извор (според Вудворт), постојат и
повеќе спесифични нагони (глад, жед и сл.), под кои се подразбира тенденција кон
специфични цели.
Според теоријата за редукција на нагонот - тој е резултат од физиолошкиот
дефицит или поттикнувач оваа потреба да се задоволи. Можно е и тврдењето дека целта
на нагонот е да се воспостави хомеостаза- одржување рамнотежа или константна
физиолошка состојба. Во оваа теорија се зборува за примарни и секундарни нагони.
Првите се базирани врз физиолошките потреби, а вторите се резултат од учењето.
Во современата психолошка литература најголемо внимание се посветува на
теоријата на мотивацијата што ја дал Абрахам Маслов. Таа е денес најпозната и
најпризната теорија, која во пристапот и толкувањето на природата на човекот значајно
се разликува од повеќе други. Иако своите базични концепции на хиерархиската теорија
на мотивацијата Маслов ги изложил пред повеќе од половина век, таа и денес е многу
актуелна.
Во мотивационата теорија на Маслов е нагласена важноста на внатрешните
потреби на човекот, укажано е на односите помеѓу хиерархиски подредените потреби и
на врската помеѓу условите и можностите за остварување на различните потреби. Оваа
теорија послужила како основа за откривање на движечките чинители на човековата
активност и тоа не само кај поединецот, туку и на пошироко ниво групни и
организациски. Во втората класификација Маслов ги истакнал следните потреби:
физиолошките потреби; потребите за сигурност; за љубов; за приврзаност; при паѓање,
потребите за почитување и потребите за самоактуелизација (самоисполнување,
самоостварување). Тој смета дека односите меѓу потребите се односи помеѓу пониски и
повисоки потреби. Во задоволувањето на потребите може да дојде до пореметување.
Причина за тоа се недостатокот на потребни услови, поради несоодветен начин на
нивното задоволување или поради некои фактори во личноста. Доколку овие потреби не
се задоволени на кое било ниво, особено во развојниот период, може да дојде до
пореметување на развојот на поединецот. Незадоволувањето на потребите од пониско
ниво може да ја попречи појавата на повисоките (гладен човек не размислува за својата
можна општествена афирмација). Мотивационата теорија на Маслов е доста критикувана
при што е укажано на следните недостатоци: нема валидни докази дека е универзална и
стабилна, подеднакво прифатлива за секој поединец во секое општество и дека
херархискиот редослед на задоволување на човековите потреби не е општ принцип. И
покрај тоа што повеќето од приговорите се оправдани, сепак поставките на оваа теорија
се користат во теоријата и практиката на психологијата.
Физиолошки основи на мотивацијата
За да ја сфатиме физиологијата на мотивацијата мора да се осврнеме на

испитувањето на повеќе внатрешни и надворешни збиднувања кои се одвиваат во
интегриран комплекс на процеси. Тие процеси се движат од промените во хемискиот
198
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
состав на крвта до значајни мускулни движења на екстремитетите. Всушност, три

регулаторни системи ги интегрираат тие разновидни процеси. Тоа се: цереброспиналниот
нервен систем, автономниот нервен систем и ендокрините жлезди.
Цереброспиналниот системги опфаќа сензорните нерви од периферните сетилни
органи и мускулите, мозокот, моторните нерви и 'рбетниот столб. Неговата функција е да
го информира мозокот (перцепција), да ги интегрира тие информации (мислење и учење)
и да ја контролира активноста при прилагодувањето на човекот кон средината. Сите овие
функции се од основно значење за мотивационото и за емоционалното однесување.
Меѓутоа, постојат и посебни делови во мозокот кои се од посебно значење за
мотивацијата. Највисоко интегративно и контролно ниво над мотивациониот живот има
лимбичкиот систем (лимбичкиот “мозок”), како и кај емоциите. Второто пониско ниво се
наоѓа во сложените структури на хипоталамусот. Одредени зони во хипоталамусот се и
центри, интегративни структури на одредени мотивациони потреби. На пример, во
задните делови на хипоталамусот се наоѓаат неуронските кола кои го контролираат
создавањето на полови хормони.
Експерименталните истражувања покажале дека контролата на мотивот на глад не
лежи само во стомакот или во крвотокот, изгледа дека хранењето го контролираат
“центрите за апетит” локализирани во специфични делови на хипоталамусот. Тоа што се
одвива може да се опише на следниот начин: поттикнувачите на мотивот на глад се
разновидни. Тие можат да се состојат во контракција на празниот стомак или во
физиолошките промени кои настануваат кога хранливиот состав на крвта се намалува.
Кога овие услови се остварени, нервните импулси од стомакот кој се стега (грчи), а
можеби и хемиските процеси во крвта го дразнат мозокот така што човекот чувствува
дека е “гладен”, тој бара храна и јаде. Меѓутоа, престанокот на јадењето е контролиран
со специфични нервни механизми во хипоталамусот. Кога е тој механизам оштетен,
јадењето повеќе не е под контрола и постанува неконтролирано. Уништувањето на други
хипоталамички зони го инхибира земањето храна. Значи физиолошката основа на еден
мотив, пример гладот (како и за другите мотиви), опфаќа значајно сложени нервни
механизми.
Класификација на мотивите
За да се појави мотивот потребно е претходно да постои потреба. Потребата

секогаш претставува недостаток или вишок од нешто и може да биде органска или
психичка. На пример, кога подолго време не јадеме, се јавува потреба за храна (органска),
а кога подолго време живееме осамено, се јавува потреба за друштво (психичка).
Честопати во секојдневниот говор термините мотив и потреба се изедначуваат, што е
неправилно. Мотив и потреба не е исто. Постојат случаи кога мотивот се јавува без
претходно постоење потреба и обратно, кога постои потреба која не предизвикува мотив.
199
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
На пример, кај претерано дебелите луѓе проблемот е токму во тоа што мотивот за
јадење кај нив е постојано присутен. Иако претходно јадел и ја задоволил својата глад
(потреба) дебелиот човек пак сака да јаде (мотив).
Од друга страна, познато е, на пример, дека во нашиот организам се јавува
постојана потреба за некој вид витамин, а ние немаме мотив тој витамин да го земеме.
Значи потребата секокаш претставува определен недостаток или вишок. Тој
недостаток или вишок предизвикува карактеристични физиолошки промени. На пример,
при потреба за храна доаѓа до менување на составот на крвта, грчеви во желудникот,
кркорење на цревата итн. Свесно доживеаната потреба претставува нагон. Кога сме
свесни за потребата можеме да ја замислиме целта со која таа ќе биде задоволена - тоа е
желба (свесни сме дека сме жедни и посакуваме чаша вода).
POTREBA
CEL NAGON
@ELBA
Слика 27. Приказ на кругот на задоволување на потребите
Кога ќе дојде до нарушување на рамнотежата се јавува потреба таа повторно да се

воспостави. Потребата предизвикува нагон, нагонот желба, а желбата активност што е
насочена кон определена цел. Со постигнување на целта постигната е и рамнотежата, но
не за постојано, по извесно време повторно доаѓа до нарушување на рамнотежата и
мотивациониот круг започнува одново.
Покрај свесната постои и несвесна мотивација. Таа се развива оттаму што
општествените услови на живеење често го забрануваат или ограничуваат задоволувањето
на некои човекови потреби. Понекогаш човекот таа забрана ја прифаќа наполно свесно,
но понекогаш изградува, , внатрешна потсвесна преграда”. Така, оние желби што најчесто
предизвикуваат непријатни чувства ќе бидат потиснати (злобата, завист, љубомора), но
и како такви ќе претставуваат двигатели на активноста, иако човекот не е свесен за
нивното постоење.
Често активноста може да да се изврши и без постоење на надворешен примамлив
објект - поттикнувач. (Не сме гладни, но минувајќи покрај продавницата за леб ја
чувствуваме миризбата на свежите пецива и одлучуваме да купиме ).
Во процесот на образованието и воспитанието на младите, поттикнувачите можат
да играат голема улога. На почетокот, првачето ја пишува домашната работа затоа што
мора, потоа затоа што му е мошне пријатно кога учителката ќе го пофали (поттикнувач).
Дури како зрел младинец тој станува свесен дека пишувањето на домашните за него е
корисно. На помала возраст децата сеуште немаат свесна мотивација за учење на
лекциите. Токму поради тоа употребата на пофалбите (поттикнувачите), а не казните,
може многу да ги мотивира.
Под поимот мотивација се подразбира сложен систем кој ги опфаќа потребите
(недостаток или вишок на нешто), потоа нагонот (настојување да се активира
организмот и да се реагира на одреден вид дразба за да се отстрани недостатокот во
организмот), целите (доживувања за објектите и ситуациите со кои потребите
200
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
можат да се задоволат), како и сите фактори кои го насочуваат однесувањето на

човекот. Многу автори под поимот мотив подразбираат доживеана потреба која
предизвикува активност кон одредена цел. Овие автори како доживеани потреби ги
означуваат и нагоните, односно како органска потреба, како настојување состојбата на
напнатост во организмот предизвикана со недостаток или со вишок на нешто да се
отстрани.
Првичните сознанија за значењето на потребите како основни покренувачи на
активност, послужиле како основа на подоцнежните научни, теоретски и емпириски
истражувања на мотивацијата. Се појавиле и повеќе психолошки теории кои се обидуваат
да ја објаснат природата и законитостите на мотивациониот процес, за да ги спознаат
динамичките сили кои го покренуваат и насочуваат човекот на активност, односно да ја
откријат суштината на човековото однесување предизвикано од неговата физичка или
социјална средина. Постојните теории не дале задоволително сознајно ниво на сите
претходно истакнати прашања, но сепак овозможиле подобро разбирање на човековото
однесување, преку проценка на јачината и правецот на мотивационите прецеси на
човекот. Постојат голем број мотиви кои го одредуваат однесувањето на човекот, што ја
отежнува и нивната класификација. Затоа и постојат проблеми во изготвувањето листа на
мотиви.
Долго постолела идеја за еден единствен или само неколку двигатели на
човековото однесување. Тоа е идејата за задоволство, како основен двигател. Во
теоријата на Фројд тоа се, покрај задоволството, агресивноста и сексот. За Фројд тоа се
стравот и осаменоста. Во големиот број класификации мотивите се делат според различни
мерила: според тоа на каков вид потреби се засноваат (вродени или стекнати), се
разликуваат вродени и стекнати мотиви. Според тоа дали се вродени или стекнати
мотивите се делат на примарни и секундарни. Други ги делат на основни и сложени,
трети на иднивидуални и општествени, а четврти на хомеостазични и нехомеостазични.
Секој од овие класификациски принципи е научен и добар, бидејќи поаѓа од битното во
мотивацијата. Но сите тие имаат единствен недостаток - не ги дефинират сите видови и
подвидови на мотиви. Прво, затоа што не постои остра поделба помеѓу вроденото и
стекнатото. Вродените мотиви можат да се јават многу подоцна по раѓањето и да
претрпат значајно влијание од стечените особини на личноста. Дури и оние вродени
мотиви кои се јавуваат веднаш по раѓањето трпат значајно влијание од срединските
фактори. Не е прецизна и поделбата на мотивите на основни и сложени, бидејќи секој
мотив е дел од целиот мотивационен систем, кој претставува мотивациона целина. Не е
остра разликата ни меѓу индивидуалните и општествените мотиви. Напротив, човекот е
истовремено и индивидуално и општествено битие. Оваа разлика кај детето е очигледна,
а кај возрасниот човек овие мотиви се длабоко втиснати. Поделбата по принцип на
хомеостаза иако е наједноставна и најчеста претрпела значајни критики. Поделбата на
мотивите според овој принцип има смисла само така што кај некои мотиви ова
хомеостатичко пореметување е очигледно (глад, жед), а кај некои не може да се утврди,
бидејќи се работи за материјални потреби кои се одигруваат во нервниот систем. Најчеста
поделба (која ја прифаќаат повеќе автори) е поделбата на мотивите на: биолошки,
социјални и персонални(лични мотиви).
201
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Во биолошки мотиви спаѓаат сите кои се засноваат врз биолошките потреби

(глад, жед, сексуален и мајчински мотив).
Социјални мотиви се оние кои се засноваат врз психолошките потреби и кои се
заеднички за поголем број луѓе (за друштво, за емоционална врзаност, агресивност).
За персоналните мотиви Н. Рот зборува како за подвид на социјални мотиви, тоа
се оние мотиви кои се засноваат врз психолошките потреби и кои се насочени кон развој и
на интересите на сопствената личност, кои зависат од личното искуство на поединецот и
се разликуваат кај различни поединци (самоостварување, самопотврдување, афирмација,
престиж, моќ, слава).
Биолошки мотиви
Во разгледувањето на биолошките потреби и мотиви е значаен концептот на

хомеостазата. Хомеостазата се однесува на физиолошкиот механизам за автоматска
регулација на содржините во крвта. Кога ќе се поремети нормалната рамнотежа во
организмот поради недостаток и вишок на некои материи во крвта, организмот
автоматски стапува во некое дејство, се активира за да се воспостави рамнотежа. Маслов
смета дека сите физиолошки потреби не треба да се сфатат како хомеостатски. На пример,
сексуалната потреба, потребата за мајчинство, сеуште не е докажано дека се задоволуваат
по хомеостатски принципи, иако се физиолошки предизвикани. Затоа може да се зборува
за два вида потреби кои се засновани врз принципот на хомеостаза. Едните се потреби
предизвикани со недостаток на некоја материја во организмот (течност или кислород).
Другите се органски потреби предизвикани со некој вишок во организмот (вишок на
продуктите од метаболизмот). Со активирање на организмот во првиот случај се
отстранува недостаток, во вториот доаѓа до ослободување на организмот од вишокот. Во
двата случаи во организмот се воспоставува рамнотежа. Мотивацискиот процес се одвива
по следниот редослед: постои нерамнотежа, се јавува потреба, потребата предизвикува
активирање на организмот, се превзема акција за задоволување на потребата,
постигнување на целта и ослободување од напнатоста. Бројот на вродените биолошки
мотиви е ограничен. Во оваа група спаѓаат мотивите: за храна, вода, сексуалниот,
мајчинскиот мотив, потребата за движење и активност, за температура, за одмор и
сон, за избегнување на бол итн.
Мотив за храна- се темели врз потребата за одредени хемиски материи и се јавува
кога ке дојде до недостаток од одреден вид храна во организмот. Постои потреба за храна
- било која (општа глад) или глад за специфична храна (слатко, луто, солено) специфична
глад. Овој мотив е многу јак. Се смета дека организмот поседува природен регулатор за
земање храна, кога му е потребна и онаа храна која му е најпотребна. Вашиот природен
регулатор е карактеристичен за детската возраст.
Мотив за вода - е најсилен по интензитет, затоа што без вода организмот може да
издржи само кусо време, многу покусо отколку без храна. Физиолошка основа за појава
на овој мотив се одредени хормонски промени и промени во хипоталамусот, заедно со
намаленото количество вода во организмот. Хипоталамусот е централен регулатор на
количеството на вода во клетките. Покрај него постои и периферен регулатор. Тоа е
чувството на сува уста (суво грло), кога се јавува понекогаш и кога потребата за вода во
202
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
организмот се задоволува. Овој мотив има приоритет во задоволувањето пред сите други
мотиви.
Мајчински мотив - За разлика од претходните два мотива чија функција е заштита
на единката, мајчинскиот и сексуалниот мотив како основна функција ја имаат
функцијата за заштита и одржување на врстата. Поголем број психолози овој мотив го
делат на два мотиви: предмајчински (желба да се има деца) и помајчински (желба да се
грижи за родените деца). И кај овој мотив хормоналните церебралните фактори
претставуваат органска основа, додека учењето и воспитанието имаат влијание на
пројавувањето на мајчинскиот мотив. Помајчинскиот мотив се смета како вроден мотив,
додека за предмајчинскиот постојат различни мислења. Оние кои се сметаат за вродени,
наведуваат како доказ тоа што женските деца од мала возраст се интересираат и играат со
кукли, додека машките со пиштоли. Други мислат дека тој интерес е пред се резултат на
воспитанието и насочувањето на детето кон одреден објект на игра. Дека мајчинскиот
мотив е многу јак, не само кај човекот, туку и кај голем број животински видови
покажуваат повеќе истражувања. Меѓу другите особено е карактеристичен експериментот
со глувчици над кои е испитувана силата на повеќе биолошки потреби. Биле ставени во
ситуација да поминат низ жичана подлога преку која добивале јаки и болни електрични
удари за да дојдат до разни објекти - храна, вода, своето младенче. Во експериментот се
покажало дека глувчицата најмногу се жртвувала кога на другиот крај од жицата се
наоѓало нејзиното младенче. Тоа покажало дека во случајот, мајчинскиот мотив има
приоритет дури и над потребата за вода и храна. По овој мотив следел мотивот за вода, па
за храна, а на последно место бил сексуалниот.
Сексуален мотив - Како и претходниот има функција за одржување на врстата.
Покрај оваа функција кај човекот овој мотив има многу посложена функција.
Биолошката основа на сексуалните активности ја сочинуваат ендокрините жлезди,
а особено гонадите, хипофизата и невралните механизми (сензорни, рецепторни,
хипоталамусот и коортикалната контрола). Кај оваа група биолошки потреби,
социјалните фактори имаат значајно влијание. Сексуалната активност кај човекот, затоа е
под поголемо влијание на учењето во текот на социјализацијата, како и под влијание на
општествените норми и забрани. Тие влијаат како на јавувањето, така и на
задоволувањето на овој мотив кај човекот. Тој е под големо влијание на разни
психолошки фактори кои влијаат и на јавувањето и задоволувањето на овој мотив.
Сексуалниот мотив е основа на чувствата на љубов помеѓу мажот и жената, а со него се
јавуваат и други важни мотиви - за афективна врзаност, за друштво, за сигурност.
Потреба за спиење и одмор - физиолошкиот регулатор на овие потреби се наоѓа
во хипоталамусот. Задоволувањето на овие потреби со еден дел е рефлексно, а со друг е
под влијание на свесната контрола.
Потреба за кислород - се задоволува автоматски по пат на рефлексна активност -
дишењето.
Потреба за одредена температура на телото - се задоволува автоматски, но и
свесно кога ќе се доживее како потреба.
Потреба за избегнување на бол - се задоволува делумно рефлексно, а делумно
преку насочена активност.
203
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Социјални мотиви
Социјални мотиви се оние кои се засноваат врз психо-социјалните потреби, кои се

заеднички за поголем број луѓе и кои се остваруваат во контакт со други луѓе. Нив ги има
голем број. Некои социјални мотиви се универзални - општи, за сите луѓе, а други се
карактеристични само за одредени општества. За однесувањето на човекот особено
значење имаат социјалните мотиви. Се разликуваат две групи социјални мотиви:
позитивни (разбирање, дружење, помагање, соработка) и негативни (неразбирање,
себичност, агресивност). Се прави поделба и на: социјални мотиви чие задоволување е
неопходен контакт со други луѓе - насочени кон други луѓе (мотив за друштво и со него
сродните мотиви за афективна врзаност, афилијативност и агресивност). На мотиви кои
се насочени кон сопствената личност, кои се целосно стекнати под влијание на
социјалните фактори или се развиени по пат на социјално учење (мотив за
самопотврдување, за постигнивање, за самоактуелизација, за сигурност и престиж,
углед, слава, моќ). Најважни социјални мотиви се: друштвеност, афективна поврзаност,
соработка и помагање на други, самоактуелизација, постигнување, самопочитување,
агресивност.
Мотив за друштво - е општ и силен мотив кој се покажува во потребата да се
биде во друштво со другите луѓе, да се дружи, да работи со нив, да ја избегнува
долготрајната осаменост. Изолацијата и осаменоста, животот во самица кај затворениците
доведува до појава на тешки психички кризи. Човекот го бара дури и друштвото на луѓе
кои не ги познава (присуство на натпревар, кино, приредба), а особено оние кои ги
познава и во чие друштво се чувствува сигурно и пријатно. Мотивот за друштво се јавува
особено кога сме сами и вознемирени, кога имаме потреба некому да му ја соопштиме
својата загриженост или проблемот. Поради тоа што мотивите за друштво се општи и
особено силни, голем број психолози сметаат дека постои вроден социјален мотив кој е
или наследен од нашите животински претци, или формиран во текот на развојот на
човекот и дека поединецот го наследува во текот на неговиот индивидуален живот. Други
сметаат дека овој мотив не е вроден, туку се стекнува во текот на животот и потекнува од
беспомошноста на малото дете кое без помош и нега од други на може да опстане, затоа
овој мотив се развива рано. Од таа рана развојна потреба, сметаат тие, постанува и
мотивот за друштво. Меѓутоа повеќе податоци одат во прилог на вроденоста на мотивот
за друштвеност. Сепак за да се развие потребата за друштво, треба да постојат два
основни услови, тие се: детето да биде во контакт со други и средината со него да не
постапува сурово. Доколку средината со детето постапува сурово, овој мотив нема да се
развие.
Афилијативниот мотив - се манифестира во желбата да се биде во непосреден
контакт со одделни личности и со нив да се здружува во различни активности. Тесно
поврзан со афилијативниот е мотивот за афективна емоционална поврзаност - овој е многу
важен социјален мотив, кој се огледа во потребата некого да сакаме и да бидеме сакани и
во стремежот да бидеме емоционално врзани со други луѓе. Оваа потреба се јавува исто
така рано и е доста изразена во периодот на детството. Кај детето кај кое потребата за
сигурност не е задоволена се јавува несигурност, нестабилност, ладен однос до другите,
па дури и посериозни психички нарушувања. Испитувањата за потеклото на овој мотив
204
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
одат во прилог на сфаќањата за неговата вроденост. Психологот Харлов го испитувал

постоењето и интензитетот на мотивот за емотивна врзаност. Експериментирал со сосема
мали мајмунчиња кои биле одвоени од своите мајки веднаш по раѓањето. На едната група
од нив во кафезот им биле сместени две лажни мајки, една од жица, друга од материјал
многу мек, и многу била слична на мајката. Покрај нив имале шише за млеко. Се
покажало дека малите мајмунчиња најголем период од времето го поминале покрај
куклата која личела на мајката, дури и кога кај неа не било сместено млекото со кое се
хранат. Мајмунчињата кои растеа сами во подоцнежниот период покажувале несигурност,
неможност за емотивни контакти со други мајмуни и негрижа за младите.
Мотив за воспитување - е стекнат мотив кој се изразува во потребата на човекот
да постигне успех, да постигне совршенство. Луѓе со високо ниво на постигнување
настојуваат да ги совладаат тешките задачи и се поистрајни во нивното завршување,
тешко се помируваат со неуспехот. Стремежот кон постигнување може да се анализира на
два начини: екстрахизички (делување на наградата) и интрихизички (делување на
ангажираност и задоволството). Изворот на овој мотив лежи пред сè во одредената
постапка кон децата. Ако детето се поттикнува да се натпреварува со другите и добро да
ги извршува разните задачи кои му се поставуваат иако биде наградувано кога ќе успее -
веројатно смета Мек Клиленд, дека ќе дојде де развивање јак мотив за постигнување.
Доколку не се потикнува компентенцијата и не се реагира позитивно на постигнатиот
успех на детето, веројатно е дека нема да се развие овој мотив. Значи стекнувањето и
развојот на овој мотив зависи од одредените постапки на родителите спрема детето.
Мотив за стекнување имот - овој мотив е многу силен и важен и се смета за
вроден. Неговата вредност се докажува со постоење на желбата за стекнување уште во
периодот на детството. Резултатите од истражувањето меѓутоа, покажале дека тој не е
општ мотив и дека постојат општества во кои за нивните членови не е карактеристична
желбата за стекнување имот.
Мотив за агресивност - Досега наброените социјални мотиви придонесуваат за
развивање добри односи меѓу луѓето. Меѓутоа, меѓу социјалните мотиви има и такви кои
не придонесуваат за развивање на добри односи меѓу луѓето, туку се манифестираат во
непријателство спрема другите. Тие се нарекуваат асоцијални мотиви. Таков е мотивот за
агресивност. Изразената агресивност во случај кога сме нападнати не е мотив за
агресивност, туку е самоодбрано или реакција на напад врз нас или пречење во
задоволувањето на некој наш мотив. За мотив за агресивност зборувавме кога
агресивноста се манифестира во напад на друг и задоволство во тоа да се нападнат
другите, било физички или со зборови и во стремежот да се нанесе штета на другиот.
Агресивноста е честа карактеристика на однесувањето на луѓето поради што овој
мотив се смета за значаен. На агресивноста како составен дел на човековата афективност
и се припишуваат главно две значења: едното негативно, според кое таа е надворешен
израз на непријателство, омраза, бес насочен спрема надворешниот свет, кон другите
луѓе или кон себеси, и позитивно според кое агресијата е позитивна акција, начин на
осамостојување, стремеж за постигнување лично или општествено. Сеуште се води
дискусија за потеклото на мотивот на агресивност - неговата вроденост или стекнато.
Оние кои го застапуваат мислењето за неговата вроденост, истакнуваат дека меѓу луѓето
од секогаш постоеле сидири и војни. Фројд го објаснува со потребата за уништување.
205
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Денес сè поголем е бројот на оние кои застапуваат спротивно мислење. Антрополошките

истражувања покажуваат дека агресивноста не е карактеристика на сите луѓе. Маргаред
Мид во своите истражувања наишла на племињата Арапени од Нова Гвинеја, каде
младите се воспитувале благо без агресивност, без казни, нежно и со љубов, покажувале
изразите мирољубиво однесување. Додека луѓето од племето Мундгумор, во кое се
негувала борбеноста и непријателскиот однос, а младите се воспитувале сурово,
покажувале агресивно однесување. Иако не постојат еднозначни мислења на
истражувачите за потеклото на агресивноста, постои голема веројатност дека е вродена
природна реакција на луѓето да реагираат со агресивен импулс кога се нападнати или
спречени да ги остварат своите интензивни потреби, желби, мотиви, бидејќи се значајни
за одржување на единката, што за агресивниот мотив неможе да се тврди.
Повеќе психолози денес го застапуваат мислењето дека агресивноста и борбеноста
во односите со другите луѓе во општеството повеќе се научени начини на задоволување на
мотивите, отколку самостоен мотив. Од општествените услови и воспитанието на децата,
од реагирањето на средината кон пројавената агресивност зависи дали агресивноста ќе се
развие како карактеристика на детето или не. Можно е родителите и ненамерно да ја
развијат агресивноста кај детето, особено во случаите кога постојано му попуштаат.
Трпеливоста спрема манифестираната агресивност доведува до развивање на истата.
Агресивноста се развива и низ поддржување на однесувањето на возрасните. Токму затоа
што агресивниот мотив има своја развојност и зависи од голем број надворешни фактори
и дразби, нема многу универзални совети за тоа како треба правилно да се воспитуваат
децата, како нивната агресивност би се контролирала и позитивно насочила.
Секако прво и најзначајно е средината во која детето расте и се развива да биде
благонаклонета кон детето, да ги почитува и правилно задоволува неговите биолошки и
психолошки потреби, да не поставува премногу и непотребни забрани кои би го спречиле
осамостојувањето на детето и созревањето на неговата емоционалност. Тоа нема да го
постигнат семејствата кои се премногу попустливи или незаинтересирани за барањата на
нивните деца. Повеќе истражувања потврдуваат дека децата на родители кои ја
толерираат, охрабруваат или наградуваат деструктивната агресивност, се поагресивни од
децата на родители кои ги воспитуваат децата да го контролираат и ограничуваат
манифестирањето на агресивните мотиви. Значи како и во секое учење, така и овде,
поткрепувањето доведува до највисок степен на агресивно однесување. Со омраза и
огорченост се полни адолесцентите кои се чувствуваат безначајни, непотребни, кои се
без гордост и достоинство, кај нив повторно оживуваат чувствата на беспомошност и
немоќта која ја имале во детството, поради што нивната непројавена или погрешно
манифестирана нормална агресивност, тежнее да помине во омраза и огорченост.
Задоволен адолесцент е помалку непријателски расположен спрема родителите,
врсниците, наставниците, отколку адолесцент кој во сите овие средини се чувствува
непотребен и безвреден.
Затоа, се чини дека првиот и најзначаен чекор во контролилањето на
деструктивната агресивност е здравиот развој на личноста, нејзината свест за сопствените
вредности и самодовербата, кои ќе му овозможат правилна проценка на ситуацијата и
правилна емоционална реакција.
206
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Во однос на вториот начин на контрола на агресивноста кој се состои во

поткренување на пројавување на позитивните видови на агресивниот импулс ќе го
наведеме сфаќањето на К. Лоренц, кој во својата книга за агресивноста расправа за
биолошката функција на спортот како обредна натпреварувачка борба помеѓу членовите
на човечкиот род кој не се завршува со масакр. Освен во спортот, поттикнувањето на
натпреварувачкиот дух кај децата и адолесцентите во разни активности (книжевност,
уметност, фолклор), ќе придонесе да се негува мотивот за постигнување, за моќ и
доминација, како и за правилно пројавување на агресивниот импулс и растоварање на
внатрешната енергија. Тоа ќе ја спречи и појавата на агресивниот мотив како
деструктивен.
Персонални (его) мотиви
Веќе истакнавме дека за разлика од социјалните кои се претежно општи, постојат

и голем број социјални мотиви кои се лични и поединечни. Тие се формираат врз база на
личното искуство на поединецот, а се реализираат во социјалната средина во која тој
живее. Тие се посебни мотиви насочени кон сопствената личност. Персоналните мотиви
можат да се набљудуваат од два аспекти: во однос на сопствената личност и во однос на
другите личности. Првиот е кога се обидуваме да ја зголемиме својата вредност пред
самите себеси, а втората кога постојано се споредуваме со другите и се трудиме да
бидеме почитувани од нив. Меѓу поголемиот број лични мотиви се издвојуваат: мотивот
за самоостварување, самопотврдување, афирмација, престиж, углед, моќ, слава и
самопочитување.
Мотив за самопотврдување - се манифестира во стремежот за постигнување
успеси кои средината во која живееме ги цени, да имаме углед и да се покажеме како
способни. Тоа често може да биде тешко остварливо и кај поединецот да предизвика
разочарување и други реакции.
Мотив за самоактуелизација - се состои во стремежот да покажеме што знаеме,
да ги реализираме сопствените потенцијали и целосно да и се посветиме на работата што
сме ја избрале. Значењето на персоналните моменти во мотивацијата се огледа во
сложеноста и достапноста на целите кои поединецот си ги поставува за задоволување на
сопствените мотиви. Во однос на овие мотиви постојат значајни индивидуални разлики
меѓу луѓето. Едни си поставуваат високи цели и вложуваат големи напори за реализирање
на истите. Други, кај кои се недоволно застапени овие мотиви си поставуваат лесно
достапни цели. Оние кои се мотивирани да постигнат успех, главно преземаат задачи во
склад со нивните способности. За разликата до степенот на барањата што си ги
постигнуваат луѓето сами пред себе, зборуваме како за ниво на нивната аспирација.
Успесите кои поединецот ги доживува при остварувањето на целите го подигнуваат
нивото на аспирација и обратно - неуспесите го намалуваат. Некои луѓе поради стравот од
неуспех постојано поставуваат цели кои се под нивните способности. Повеќе психолози
сметаат дека оние кои имаат изразени мотиви за самопотврдување најчесто избираат
професии соодветни на нивните способности (ни премногу тешки, ни премногу лесни) и
во реализацијата на истите се сигурни дека ќе успеат.
207
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Се смета дека луѓето што поседуваат високи мотиви за самопотврдување и

самоактуелизација, како деца биле воспитувани на самостојност, одговорност,
одлучност итн.
Хиерархија на мотивите
Однесувањето на поединецот е најчесто определено од дејствувањето на повеќе

мотиви. И кога вложува напор да оствари одредена цел, човекот тоа го прави за
задоволување на повеќе мотиви, а често и само на еден. Често човекот е во ситуација во
која се јавуваат повеќе мотиви, иако неможат истовремено да се задоволат.
Задоволувањето на еден мотив бара одрекување од другиот. Кога ќе се најде во таква
ситуација (судир на мотиви) човекот го задоволува оној мотив кој е во моментот најсилен
кој по својата важност доминира над другите, кој се вика доминантен мотив. Во
различни ситуации луѓето им даваат предност на разни мотиви. Така, доминантните
мотиви се различни за различни активности, но тие можат да бидат различни кај
поединецот и за иста активност. Сепак постои општа законитост и правилност, одреден
ред во јавувањето и сменувањето на одредени мотиви како главни покренувачи на
активноста во текот на животот. Во литературата се наведува познатата пирамида за
хиерархија на мотивите кај човекот што ја изложил психологот А. Маслов.
Мотив за самоактуелизација
Мотив за углед и почитување
Биолошки мотив
Слика 28 Приказ на Масловата теорија на хиерархија на мотивите (пример1)
208
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Слика 28а Приказ на Масловата теорија на хиерархија на мотивите (пример2)
Според него биолошките мотиви, ако се јават истовремено со други мотиви,

добиваат предност во задоволувањето, а меѓу нив најприоритетен е мотивот за вода, па
потоа за храна и понатаму останатите биолошки потреби и мотиви. Ове е затоа што тие се
неопходни за физичкиот опстанок на човекот. пр. (ако сте гладен, жеден не можете да
размислувате или одите на кино, театар..) Веднаш по биолошките, првенство во
задоволувањето добива мотивот за сигурност. Тој постанува доминантен дури откога се
задоволени биолошките потреби. Биолошките мотиви и мотивот на сигурност според
Маслов претставуваат мотиви од понизок ред и нив организираното општество успева да
ги задоволи, по затоа и тие не се доминантни во однесувањето на луѓето.
Како значаен двигател се смета и мотивот за сигурност кој се манифестира во
стремежот да се одржи ситуацијата која обезбедува егзистенција и задоволување битни
мотиви за поединецот. Оваа потреба е силно изразена уште во раното детство, кога се
јавува како потреба детето да биде сакано, а кај возрасниот човек постои потреба за
сигурност дека ќе обезбеди средства за живот, дека ќе ја зачува општествената положба
итн. Поради незадоволената потреба за сигурност во раното детство овие деца во текот на
животот покажуваат недоверба спрема околината, непријателски однос спрема другите и
агресивност. Децата кај кои е задоволен овој мотив веројатно дека ќе бидат добри
соработници и контактибилни личности кои кооперативно соработуваат со луѓето. Некои
психолози овој мотив го сметаат за еден од најважните социјални мотиви.
На пирамидата понатаму следат мотивите за емоционална поврзаност, љубов, за углед и
почитување и последниот и највисок мотив, мотивот за самоактуелизација. Според
Маслов, кога не се задоволени биолошките мотиви имаат предност над сите други, но
можно е во одредени ситуации да постане доминантен и некој небиолошки мотив, поради
кој за одредено време се одрекуваме од задоволувањето на биолошките мотиви.
Биолошките мотиви не се и најважни мотиви за човекот. Напротив, истакнува авторот, за
однесувањето на човекот и објаснувањето на неговите постапки поголемо значење имаат
мотивите кои се поблиску до врвот на хиерархиската пирамида, односно оние со кои се
задоволуваат психолошките потреби на човекот. Така, најголемо значење за човекот има
мотивот за самоактуелизација.
209
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ќе наведеме и други теориски погледи на мотивација:

Clayton Alderfer, ја развива теоријата на Маслов и ја создава ЕРГ теоријата
(Егзистенција, Припаѓање, Развој). Биолошките потреби и сигурност, (од хиерархијата на
Маслов), тој ги сместува во категорија како егзистенцијални. Љубов и самопочит во
категоријата на припаѓање. Во категоријата на развој спаѓа потребата за
самоактуелизација.
Психологот Мајкл Аптер зборува за два видови модели на мотивација и тоа: „telic“
(што потекнува од грчкиот збор telos што значи цел) и „Para telic“. Во првиот модел
личноста е мотивирана од посебна (специфична) цел, како што е заработка на средства
откако една работа е завршена. „Para telic“ мотивацијата се однесува на тоа да личноста е
мотивирана од активноста сама по себе, а не од некоја специфична цел.
Frederick Hertzberg во неговата теорија пишува за одредени фактори, кои поттикнуваат
одредено задоволство, додека други не поттикнуваат, но нивното отсуство може да
демотивира. Тој прави разлика меѓу: Мотиватори ( пример предизвик, признание,
одговорност) и Фактори на незадоволство (пример статус, плата, дополнителни
бенифиции), овие фактори не мотивираат во сегашноста, но нивното одсуство може да
демотивира и да предизвика незадовлство.
Теоријата на кофнитивна дисонанца ја развива автор Leon Festinger, и говори за состојба
во која индивидуата е во конфликт како резултат на различни спознанија (когниции). На
пример личноста се преиспитува пред да купи некој продукт и дали некоја поранешна
одлука е подобра од сегашната. Друг пример е кога има верување дека личноста е во
конфликт со однесувањето. Кога личноста верува дека пушењето е штетно поздравјето, а
пуши цигари.
Self-Determination Theory, e развиена од Edvard Deci и Richard Ryan и се фокусира на
внатрешната мотивација. Како и теоријата на Маслов, и оваа тероија представува
природна тенденција на личноста да се развива. За разлика од другите теории, оваа
теорија смета дека стимулацијата од средината е најбитна. Примарни фактори кои
поттикнуваат се: независна, автономна личност, фидбек и приврзаност.
Goal-setting theory се води од идејата дека индивидуата понекогаш има јасно дефинирана
цел или состојба. Најчесто достигнувањето на целта е награда сама по себе.
Достигнувањето на целта зависи од брзината, комплексноста, специфичноста
посветеноста. Целта треба да биде реална и разумна. Не премногу лесна и не премногу
тешка. Исто така докажано е дека луѓето сакаат да знаат (претчувствуваат) дека постои
голема веројатност да ја достогнат одредената цел.
210
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Секој наставник, секојдневно се наоѓа пред голем предизвик:

• Како да ги мотивира своите ученици да учат добро, но тоа да го прават со
задоволство и радост?
• Претставниците на бихевиористичките теории и на теориите на социјално учење
сметаат дека учениците се мотивираат за учење со поддржување или со
одбегнување на казната. Тие се приврзаници на надворешната мотивација.
Активноста, која учениците и луѓето воопшто ја прават за да дојдат до саканата цел
се доживува како средство, а не како цел за себе. На пример: Ученик учи некој
предмет заради висока оцена, ветувана награда ,статус на најдобар ученик и сл.
• Претставниците на когнитивните теории спротивно ја подржуваат внатрешната
мотивација .Активноста на лугето не е само средство за постигнување на некоја
цел,туку се јавува и задоволство од таквата активност.
• На пример: Ученикот учи одредени предмети заради задоволството што го нуди
самото учење,бидејќи учењето го води кон нови сознанија,му ја задоволува
љубопитноста ,и конечно ваквото учење е наградувано.
Како вие се мотивирате за учење ?
211
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ФРУСТРАЦИИ, МЕХАНИЗМИ НА ОДБРАНА И КОНФЛИКТИ
НЕЗАДОВОЛУВАЊЕ НА МОТИВИТЕ-ФРУСТРАЦИЈА
Фрустрации и извори на фрустрации
Познато е дека луѓето секојдневно се соочуваат со ситуации во кои треба да ги

задоволат своите потреби и мотиви. При тоа тие често доаѓаат во ситуација во која
неможат целосно или воопшто да ги задоволат своите мотиви. Помалите пречки,
помалите проблеми релативно полесно се совладуваат и оставаат помали траги во
личноста. Но, кога личноста ќе наиде на поголеми пречки тогаш се јавува фрустрација и
како резултат на тоа се јавуваат различни начини на реагирање и однесување. Во случај
кога потребата се задоволува отстранува или желбата се намалува или елиминира
напнатоста или исчезнува и тензијата односно настанува редукцијата на тензијата.
Трајкова - Стаменкова, В. (1995:264) наведува дека доколку поединецот доживее само
минимум задоволување на повеќе мотиви, константно и потполно задоволување на
мотивот може да доведе до фиксирање на тој мотив, односно до појава тој мотив полесно
да се јавува. На пример, човек кој неможе да ја задоволи својата потреба за љубов, за
искрено почитување од страна на другите луѓе и за високо мислење за себе, но чија
потреба за владеење со другите може лесно да се задоволи, покажува константен стремеж
за власт. Овој мотив може да стане посилен од сите мотиви и непрекинато да егзистира.
Од друга страна, ако поединецот постигнува задоволување скоро на сите мотиви во
животот, редовното задоволување на било кој мотив сигурно му е помалку значајно.
Ваквиот постепен напредок во задоволувањето на мотивите овозможува појава на нови
мотиви. Меѓутоа, човекот во своите развојни фази е соочен со многу ситуации во кои
неговите потреби и мотиви неможат да бидат лесно задоволени, или воопшто неможат да
бидат задоволени.
Што се подразбира под поимот фрустрации?
Помалите пречки кои се спротиставуваат при задоволувањето на мотивите и

остварувањето на целите лесно се совладуваат. Но, кога ќе наиде на тешки пречки,
човекот доаѓа до ситуација да неможе да задоволи повеќе мотиви. Спречувањето на
задоволувањето на мотивите се нарекува фрустрација. Фрустрацијата е специфично
доживување на непријатност, несигурност, мачина, раздразнетост. Тоа е состојба која е
пратена не само со психолошки промени, туку и со физиолошки промени на
функционирањето на организмот.Фрустрацијата е релативно трајна состојба на
неможност или спреченост да се задоволи некој во доволна мера активен мотив.
Фрустрациите можат да настанат од повеќе причини: може да биде физичката препрека во
буквална смисла, препреките може да бидат и од социјална природа и изворот на
фрустрации може да се наоѓа и во самата личност.
Кои се извори на фрустрација? До фрустрација може да дојде поради различни
причини. Може да се појават фрустрации како резултат на појава на објективни физички
препреки или бариери смета (Рот, Н. 2005:289). пр. гладни сме, а немаме храна за
212
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
задоволување на гладот, подготвени за излегување, а временските услови крајно се

влошени. При појава на вакви објективни пречки за реализација на нашите потреби и
мотиви зборуваме за објективни бариери.
Пречките можат да бидат и од социјална природа. Овој вид на пречки се
однесуваат кога луѓето или нивните сфаќања причина за остварување на мотивите на
личноста. пр. влијанието на избор на занимање или брачен другар од страна на
родителите. Но, пречките можат да се наоѓаат и во самата личност- односно во
неоволната спсобност да се постигне она што како цел го поставива самата личност. Овој
вид на пречки оставаат по сериозни тешкотии и проблеми во личноста за разлика од
пречките кои ги предизвикуваа објективните и социјалните пречки. На крајот причини за
фрустрација можат да бидат и спротивставеноста или борбата на различните мотиви кај
човекот. пр. борбата на повеке различни мотиви кои кај личноста се јавуваат истовремено.
Судирот на мотивите го нарекуваме конфликт, а самата ситуација во која се наоѓа
поединецот конфликнта ситуација.
КОНФЛИКТИ
..(Не) човекот е рај за конфликот.... .......Егоизмот ги отвара вратите на конфликтот...

.....Отсуството на комуникација е врата на конфликтите.... ....Конфликтот нема крај
има само почеток.. Агресивноста е можеби најнепосакувана особини на личноста, но
таа е тука.
Агресивноста односно агресивното однесување на личноста можеме да кажеме
дека е вистински вовед во конфликт или конфликтна ситуациија бидејќи тука се
подготвува и создава основа негативните импулли понатака да развиваат деструктивно
однесување. Агресивноста е несомнено доста честа карактеристика на однесување на
луѓето и е извор на многу проблеми во едно општетсво (Nedimovič, T., (2012:11).
Можеби не постои ни една друга појава или феномен кој повеќе ги
сензибилизираат поединците, институциите па и државите најповеќе и пред се токму
поради нивните последици кои имаат општетсвено, институционални и пред се
персонално значење и димензии. Како поинаку би се сфатил овој фаномен ако не како
негативен сигнал, симбол или предзнак на човековата (не) зрелост. Многу често човекот
не го полага испитот успешно кога се наоѓа пред прашање како да ги превенира
агресивноста или разрешува конфликитите?
Конфликтите се стари како и човештвото. Тие се општи феномени кои што можат
да се пронајдат во сите нивоа во животот на една личност. Во секојдневниот живот
конфликтите најчесто се среќаваат како расправија, различни интереси и употребување
на сила. Во секојдневниот говор под конфликт се подразбира судир
(спротивставување) меѓу мотивите на две или повеќе лица или групи кои понекогаш
може да применуват сила како средство за да победат или да се одбранат. Во
стручната литература се среќават голем број дефиниции за конфликтот. Психичкиот
конфликт може да се дефинира како постоење на противречни внатрешни мотиви
кај една иста личност. Состојбата во која се наоѓа личноста помеѓу две спротивставени
сили кои го притискаат се нарекува конфликтна состојба. Дефиницијата што би ги
213
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
обединила сите битни аспекти на конфликтот треба да укаже на три негови компоненти:
страни на конфликтот, конфликтно однесување и конфликтни интереси. Научникот
Улрике нагласува дека е важно конфликтот да се гледа како социјално случување. Затоа
конфликтот се дефинира како”социјално случување” во кое има две страни, поединци,
групи или држави кои имаат различни интерес и цели. Имајќи ги предвид конфликтите и
фрустрациите како негативни репрезенти на однесување на личноста можеме да кажеме
дека агресивноста односно агресивното однесување почнува да се манифестира многу
рано во животот на детето. Се смета дека уште пред првата година од животот детето има
доволно развиени особини потребни за агресивно однесување, некои реакции на таа
возраст можат да се сметаат за агресивни (Maccoby, 1980. според Brajsa-Zganec, 2003). Но,
секако дека превенциата и решавањето на агресивноста, агресивното однесување,
конфликтите и конфликтното однесување бараат интердисциплинарен пристап во нивно
третирање и сериозен однос кон неговите латентни и манифестни облици на појавување.
Извори на конфликти
Изворите за поттикнување или појава на конфликтите се многустепени и многуслојни.

Тие се присутни, можат да се најдат, да се забележат онаму каде што (не) (се) очекуваат.
Конфликтите произлегуваат од најразлични причини, кои можат да се групираат
во три нивоа:
1. Конфликти поради ограничени ресурси-кој настануват кога двајца или две групи
сакаат исто нешто, но нема доволно за двете страни.
2. Конфликти поради незадоволени базични потреби-можат да бидат од различна
природа:психолошки и физиолошки.Според Маслов, сите потреби на луѓето се
хиерархиски подредени.Првото ниво го сочинуваат физиолошките потреби кои
обезбедуваат опстанок (вода, храна, засолниште, сон, секс). Потоа следат
психолошките потреби (потреби за сигурност, за припаѓање и потребата за
самопочитување и почитување од страна на другите). Задоволувањето на
психолошките потреби е битно за психолошкото здравје на луѓето. Незадоволените
психолошки потреби се основа на многу конфликти кои на прв поглед изгледаат
како да се предизвикани од други фактори.
3. Конфликти поради различни вредности-кај луѓето произлегуваат од разликите
во верувањата за тоа кои активности, работи и идеи се исправни, корисни, добри,
а кои не се. Системот на вредности се формира во текот на животот.Кога
конфликот изгледа дека е судир околу различни цели кон кои се стремат страните,
најверојатно се работи за конфликт поради различни вредности.
При разрешување на конфликтите предизвикани од разлики во вредностите не е
неопходно да дојде до промени во вредностите на конфронтираните страни.Доколку
конфликтите засновани на различни вредности се разрешуваат само на ниво на ресурсите
или на базичните потреби, голема е веројатноста дека повторно ќе се појават во некои
други околности.
Овие причини укажуваат на потребата на конфликтите да се гледа на сложен
систем на потенцијални или актуелни појави и состојби кои се
214
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Видови на конфликти
Познатиот психолог Курт Левин опишал три главни типови на конфликти кај
личноста во мотивациска состојба.
Конфликтните состојби предизвикуваат тензија-напнатост, немир, непријатно
чувство, блокираност или неконтролиран активитет на индивидуата.Зголемувањето на
тензијата е во правопропорционален однос со зголемувањето на фрустрацијата на
личноста и обратно.
1. Конфликт привлекување-привлекување-се јавува помеѓу две позитивни

цели.Со избирање на едната цел, се губи другата, што може да биде извор на силен
конфликт кој може долго време да делува.Што повеќе се целите слични, толку
повеќе конфликтот ќе биде посилен, а личноста останува во безизлезна
состојба.Привлечноста на целта се зголемува доколку повеќе и се
приближуваме.Доаѓа до пореметување на рамнотежата на силите кои ја
привлекуваат индивидуата и тоа поодлучно се насочува кон поблиската цел.
+ +
+ +
2. Конфликт одбивање-одбивање-човекот е во ситуација да мора да стори една од

две за него непријатни работи.Тој од две зла треба да го избере помалото.Значаен
фактор е времето-временското ограничување до кое мора личноста да донесе
одлука.
- -
- -
- -
- -
215
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Конфликт привлекување-одбивање - е состојба кога иста цел личноста ја

привлекува и одбива.Во овој случај една иста цел има и позитивни и негативни
компоненти.(Пример: Кога девојката сака слатки, но се плаши да не се здебели). Ова
може да биде најтежок тип на конфликт кој може да доведе до многу тешки
последици, до психосоматски пореметувања и до психоневротични заболувања.
+-
-
+-
-
Поединците или групите што се директни учесници во конфликтот се нарекуват

страни во конфликтот. Зависно од тоа кои се страните во конфликтот, се прави разлика
помеѓу интерперсонални, интергрупни и интрагрупни конфликти.
1. Интерперсоналните конфликти се случуваат меѓу поединци (конфликти на
релација сопруг-сопруга, родител-дете, наставнк-ученик).
2. Интергрупните конфликти се јавуват меѓу групи со најразлични основи, како
семејства, работни и други организаци, етнички групи, цели држави, народи,
раси итн.
3. Интрагрупните конфликти се одвиваат меѓу припадници на помали групи и по
правило ги вклучуваат сите припадници на таа група.Конфликтите од ваков вид се
одвиваат во рамките на семејството, работни групи, спортски групи и др.
Конфликтното однесување се состои од активности што ги презема едната страна
со намера да и се спротивстави на другата страна и да ги осуети нејзините активности.
Интереси се искажаните и неискажаните грижи, потреби, желби или ставови што
произлегуват од интеракцијата помеѓу страните во конфликтот. За да има конфликт
интересите треба да бидат спротивставени. Кога спротивставените интреси се
придружени со однесување што не е конфликтно, конфликтот е прикриен. Кога вклучува
заеднички интереси, ново присуство на конфликтно однесување, конфликтот е лажен.
Појави што ги придржуваат конфликтите се: компетитивност, пристрасност во
перцепирањето, емоционалност, смалена комуникација, заматеност на проблемот,
ригидност во мислењето, зголемување на разликите и смалување на сличностите и
ескалација на конфликтот. Ова е карактеристично само за деструктивните конфликти.
Постојат и конструктивни конфликти чии исходи се продуктивни, бидејќи сите учесници
во конфликтот се задоволни и чувствуваат дека се здобиле со нешто како резултат на
конфликтот. На конфликтот треба да се гледа како на конструктивен предизвик што нуди
можност на напредок.
Најдобра превенција на конфликтите е тие да се избегнат или не се појават.

216
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Разрешување на конфликтите
Што значи да се реши конфликтот? Тоа е прашање кое секако предизвикува интерес
за сите нас и е проткаено во човековата хуманистичка природа и потреба, да се
надминуваат пречките и да се решаваат конфликтите. Но, како тоа да го (на) правиме?
Пред се треба да сакаме, можеме, знаеме да го направиме односно да го решиме
конфликтот. И покрај тоа што конфликтите се специфични, непредвидливи и сложени
ситуаации, а во некои случаи и уникатни постојат одредени релативно прифатливи
пристапи и сугестии како во нив треба да постапуваме. Пред да преминеме на
преставување на можни ефикасни чекори на решавање на конфликитите ќе наведеме
некои инструкции кои во голема мерка ќе придонесат како поефикасно да се справуваме
со конфликите. Тоа се: никогаш не потценувајте ни една причина за појава на
конфликтот односно самиот конфликит, не очекувајте дека секогаш ќе бидете
победник во конфликотот, настојувајте да ја скротите вашата желба за моќ и
доминација...,
Со цел да се излезе од самата конфликтна ситуација авторите предлагаат неколку
ефикасни чекори во решавањето на кофликтите.
 Креирање на ефективна атмосфера и дефинираење на сопствените позиции.
 Детерминирање на перцепциите и сопствените потреби
 Фокусирање на индивидуалните и споделените потреби-дефинирање на позицијата
на другата страна
 Градење на споделена моќ преку осознавање и почитување на потребите или
интересите на другата страна
 Редефинирање на проблемот-поглед кон иднината, учење од минатото
 Генерирање на можности- разгледување на сопствените алтернативи и можности
со кои би се задоволиле потребите и интересите на другата страна
 Дефинирање на позициите на другата страна за спогодување кои можат да го
попречат задоволувањето на вашите потреби
 Дефинирање на позициите, можностите и алтернативите кои би создале договор
од взаемна полза
Често пати непочитувањето и занемарувањето на овие или други можни начини на
решавање на конфликите се причина за примена или користење на традиционални и
непопуларни пристапи во решавањето на конфликитите. Ќе наведеме некои од нив со цел
да се добие претстава за видовите и нивната содржина: освојување-победа на
спротивната страна-жед за доминација, одбегнување- одложување на решението,
пазарење, моќта е во рацете на едната страна, завиткување-стимулирање на илузии дека
се одбрал вистински пристап за решавање на конфликтот, играње на улоги-
манипулирање, неискреност, недоверливост.
Како појдовна основа за размислување при опсервација или решавање на конфликтите
треба да биде: конфликтите се вечни и неможеме да ги избегнеме, справувањето со
конфликтите е основно цивилизациско прашање, за справување со конфликтите можеме
и треба да се едуцираме со цел да бидеме пред нив.
217
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Кога сте пред, во и после конфликт претпоставете што вие и другите добивате или
губите од него.
Ни еден конфликт не е вечен, можат само последиците да бидат вечни....
Слика 29. Илустрација на начин на пристапи и решавање на проблемите
Реакции и последици од фрустрациите и конфликтите
Општо е прифатен ставот дека постојат разлики во степенот на толеранција на

фрустрација односно (отпорност на човекот кон една или повеќе незадоволени потреби).
Розенцвајг го воведува овој поим под кој подразбира способност на личноста да се
спротивстави на одложувањето во задоволување на потребите и конфликтот на потребите
без јавување на некои видливи негативни реакции. Во услови кога личноста се наоѓа во
напната состојба бара или наоѓа различни излезни решенија кои се или не во согласност
со личните и социјалните принципи. Во ваква состојба личноста ги активнира
сопствените психо-физичка механизми со цел да се промени состојба во која се наоѓа
организмот бидејќи често пати одредени ситуации тешко се поднесуваат. Трајкова-
Стаменкова. В. 1995:269) наведува дека можат да се издвојата два начини на реакција или
два излеза и тоа: реалистички и нереалистички.
Реалистичниот начин на реагирање имаме кога личноста свесно презема акција
за надминување на ситуацијата. Кога сме пред некоја препрека во остварување на нашата
цел во која еднаш доживуваме неуспех ние повторно се обидуваме со вложување на
поголем напор или промена на стратегијата за постигнување на целта. пр. оној кон не го
положил испитот повторни посериозно и со дополнителен напор се подготвува за
следниот пат. Тоа би биле позитивни последици од таа сосотојба.
Во позитивни последици според Креч и Кречфилд спаѓат следните:
1. Зголемен напор-за да ги совлада препреките личноста мора да вложи умствен
или физички напор.Зголемениот напор овозможува побрзо разрешување на
конфликната состојба и намалување на тензијата и создавање поголема сигурност
во сопствените способности.
2. Промена на средствата и начините со кои се постигнува целта-конфликтните
состојби ја принудуват личноста да бара алтернативни начини и средства за да ја
218
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
оствари саканата цел.Вниманието на личноста се пренасочува од тензија кон

мисловна и физичка ангажираност.
3. Замена на целите-зголемената тензија поттикнува личноста решението за
конфликтот да го бара во соодветна замена на целта.
4. Редефинирање на состојбата-со воведување нови елементи во настанатата
состојба се проширува перцепираниот контекст на истата.Личноста има
позитивна конотација од едноставна причина што овозможува промени во
автоперцепцијата, идентификација со групата и промени во ставовите и
вредностите.
Нереалистичното реагирање на фрустрацијата во ситуација кога личноста не е во
состојба на задоволителен начин да ја задоволи фрустрационата ситуација. Со овој вид на
регирање настојуваме да ги прикриеме вистинските причини за неуспех во реализација на
нашите цели. Ние деформирано и тенденциозно манипулираме со информациите,
деталите и околностите за вистинската состојба со цел да го прикриеме доживеаниот
неуспех пред себе и другите. Во овие ситуации зборуваме за негативни последици од
фрустрациите кои можат да бидат општи и специфични.
Фрустрационата состојба кај личноста предизвикува и негативни последици:
1. Несамокритичност- се јавува кога личноста со преголема упорност се обидува да

ја оствари целта, нарушувајќи потребната координација на силите.Тензијата се
зголемува и личноста останува во конфликт.
2. Когнитивна ограниченост- се јавува кога личноста се фокусира само на еден
можен начин на разрешување на конфликтот, при што доаѓа до блокирање на
осознавање на други начини.
3. Емоционално реагирање- со зголемување на тензијата која може да трае и
подолго, во однесување на личноста доминантно место завземаат
емоциите(личноста станува збунета, заплашена, несигурна)
4. Зголемена аграсивност- во состојба на фрустрација личноста може директно да
ја нападне бариерата која го оневозможува остварувањето на целта.
Генерализирана агресија-проширување на агресијата на објекти и личности кој
немаат никаква врска со фрустрацијата, а во неможност агресијата да се насочи
кон вистинскиот извор.Поместување на агресијата-кога изворот на фрустрација
е авторитет на кој неможеме да му се спротивставиме, личноста ја поместува
агресијата кон помалку моќни луѓе.
5. Бегство-тенденција да се побегне од фрустрираната состојба. Бегството е
деструктивен акт и приденесува до намалување на тензијата. Деструктивноста
произлегува од фактот што го спречува остварувањето на целта, што значи
конфликтот во личноста не е разрешен и сеуште дејствува.
6. Дезоорганизација на однесувањето-со интензивирањето на фрустрацијата, во
однесувањето на личноста може да се јави радикално нарушување на
организираноста-ригидни форми на реакции кои се неадаптирани на настанатата
состојба.
7. Анксиозност – подолготрајни фрустрации можат да предизвикаат кај личноста
губење на самопочитта, чувство на кривица итн. Сите овие доживувања за
219
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
личноста претставуваат самоказнување заради немоќта да се спротистават или да

ги совладаат испречените бариери. Личноста во анксиозна состојба може да
доживее различни физиолошки промени кои всушност непостојат, како на
пример кардијални стегања, проблеми со дишењето и др.
Во општите негативни последици спаѓаат: агресија, повлекување, страв и анксиозност. Во
специфичните негативни последици спаѓаат одбамбените механизми.
Одбрамбени механизми
Не постои најисправна или комплетна листа на одбрамбени механизми, туку само

листи на исцрпни истражувања помалку или повеќе теориски конзистентна, која може да
биде од помош на клиничката опсервација (Shafera 1954). American Psychiatric Associacion
(1987) дефинира: Одбрамбените механизми се обрасци на чувствување, кои се релативно
ненамерни, автоматски и настануваат како реакција на перцепција на психичка опасност.
Конструирани се да ги ублажат или сокријат конфликтите или стресовите кои можат да
предизвикаат анксиозност! Значајно за нив: Се појавуваат несвесно! Однесувањето е
ригидно!Тешко се контролира таквото однесување!Се појавува анксиозност кога таквата
рекција е блокирана! Постои неусогласеност помеѓу вербалниот говор и
гестовите/фацијалната експресија! Тенденцираат да ја извртат трансформираат или на
друг начин фалсификуваат реалноста!
Во психолошката литертура се споменуваат голем број механизми на одбрана.Тие
одбрамбени механизми меѓу другите се и: рационализација,регресија,агресија,
сублимација, идентификација, компензација, проекција, репресија, регресија, реакциска
формација, негирање (одрекување) и фантазирање.
1. Рационализација
Означува оправдување на своите намери, моралот. Рационализација за разлика од

вистинската лага е несвесна работа и како таква претставува самолага или утеха. Кај
учениците и кај возрасните интелектуалци наоѓаме рационализација во случај кога ги
потценуваат некои предмети, некои области на знаење или информации во науката кои
поради својата нестабилност или мрзеливост не можат да ги совладаат. И едниот и
другиот начин на лошото снаоѓање како и некои други за кои и порано е кажано служат за
спасување и одбрана на угледот на сопствената личност. Сите начини на ненормалното
однесување кое се изнесени во психологијата се нарекуваат одбрамбени механизми или
динамизми. Рационализацијата е одбрамбен систем кој често пати е користен во
секојдневниот живот. Бидејќи вистинските причини за однесувањето се потиснати,
лицето се обидува да пронајде други поприфатливи, поправедни причини за своето
однесување. При тоа лицето никого не измамува туку вистина во тоа верува. Инаку не би
се зборувало за механизам за одбрана туку за лага и измама. Рационализацијата значи
оправдување на своите мисли и дејства. Овај механизам функционара на база на лажни но
веродостојни оправдувања. Кога на субјект му се случува нешто што му е тешко да го
прифати тогаш се создава навидум логична причина зошто тоа се случило. Низ животот
често рационализираме или морализираме! Два подвида на рационализацијата кои
220
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
сликовито се нарекуваат „кисело е грозјето“ и „благ лимон“.Примери: Студент кој не учи-

го мрази професорот! Родител го тепа детето-за негово добро!
2. Регресија
Регресијата има „логика“ на враќање во детството, како идеално спокоен и сигурен

период. Регресивното однесување може да биде еднострано и неопасно. Не означува еден
одреден начин на однесување туку означува еден низок примитивен начин на однесување.
Кога еден културен човек во препрека со друг човек почнува да удира со ногата по подот
или по некој предмет, тогаш кажуваме дека во тој момент се однесува регредирано на
едно ниско примитивмо однесување претставува регресија. Затоа што сосем малите деца
пред да се социјализираат, однесувањето на ваков начин (плачат, викаат) регресија
означува и “паѓање” на инфантилен начин на однесување. Регресијата секогаш укажува на
некое претходно насетување, пречење, соединување, незадоволување. Се случува детето
кое одамна има совладано некоја корисна навика на пр: спиење без присуство на мајката
со изгасната светлина изненадувачки реагира на низок степен на однесување, започнува
да мокри под себе за време на спиење или започнува да се плаши да спие само без мајка.
За мајката таа изненадна промена може да биде форма на вистинската причина на таа
промена може да лежи во големо чувство на љубомора спрема братот кој тие дена е роден
и така го привлекува вниманието за себе. Децата често покажуваат вакви промени во
однесувањето и во воспитните установи (градинките, забавиштата, основни училишта).
Еден ден детето се однесуваинфатално, асоцијално, ерамномерно, емоционално,
неорганизирано, неприбрано, неразбирливо отколку претходните дена. Причината за
таквото однесување е непријатно доживување во домот, непријатна сцена помеѓу
родителите или можеби детето штотуку забележало дека мајката ќе има ново бебе.
Регресија - овој механизам се состои во спуштање на еден попримитивен начин на
однесување карактеристичен за пораната возраст. Постарото дете кое добило помал брат
почнува инфатилно да се однесува за да го привлече вниманието и нежноста на
родителите. И кај возрасните се јавува регресија во вид на враќање на поранешниот начин
на однесување.Примитивен механизам на заземање на став на дете во проблематична
ситуација. Се смета како одговор на стресни ситуации.Примери:Плачење, заземање
положба на фетус, цицање на палец(Ф.регресија во орална фиксација), тропање со
ногата,тркалање по земја.
3. Агресија
Примитивен одбрамен еханизам. Природен одговор на препрека или негативно

чувство. Агресијата ако нема услови да се реализира во реалноста често се реализира во
сон. Може да се воочи како генерализирана агресија и поместување на агресијата и се
однесува на карактеристичен механизам за послабо социјализирани субјекти.Многу често
однесувањето за време на регресијата е агресивното однесување, агресија, напад,
борбеност. За време на љубомората детето кон помалото дете се однесува секогаш
агрсивно. Помалото дете може да биде физички загрозено од страна на постарото дете.
Агресијата претставува природен одговор на секоја препрека и секое чувствување. Кога
221
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
неможе или не смее да се искаже регресијата, нападот и борбеноста се покажуваат во

фантазија и сонување. Замислените жртви таквата агресија за време на сонувањето и
агресијата кај учениците и многу наставници.
4. Сонување и фантазија
Сонување и фантазија претставуваат од една страна еден вид компензација или

надополнување кои се нови нереализирани желби и надежи задоволително замислени. Од
друга страна претераното сонување и фантазирање можат да претставуваат бегање од
реалниот живот. Сонувањето како метод на решавањето на тешкотиите во тој случај паѓа
и методот на повлекување, осаменост, избегнување на секој допир со друштвената
заедница.
Обичното сонување и фантазија можат да бидат здрав начин на реагирање и
снаоѓање. Како таков тој се јавува кај сите луѓе. За многу свои акции луѓето се
припремаат. Многу тешкотии кои се предвидуваат можат во потполност да се
продискутираат во себе и така на нивното решение се припремаат замислени средства.
Претераното сонување колку што е корисно толку е и штетно но, незабележано на некој
ученик му одзема доста време. Испитувањето на она што децата сонуваат покажува на
вистинските мотиви на тоа сонување на нивните незадоволувачки стремежи, на
емоционалните комплекси од кои тие страдаат. За овој механизам зборуваме тогаш кога
своите желби и мотиви ги задоволуваме не со реална активност, туку со замислување на
целите како да се остварени.Саканите цели не ги постигнуваме со напор и акција туку
замислуваме дека се остварени.Сите луѓе фантазираат за својата иднина, за успеси,
слава, признанија. Доста чести се и агресивните тенденции при фантазирањето:се
замислува несреќа која му се случува на некој кој не го сакаме. Овој механизам е без
штетни последици, но ако постојано користиме фантазирање наместо вложување напор
се доаѓа до губење на контакт со реалноста и личноста станува неспособна да ги совлада
тешкотиите на кои наидува.
5. Компензација или надополнување
Претставува начин на реагирање на некоја тешкотија кој може да биде нормален

начин на однесување. Кога е човек свесен дека не може да постигне никаква цел, а ја
избере онаа другата цел тука имаме замена на целта. И таа замена на целта би можела да
се сфати како компензација или надополнување. Свесна компензација имаме и во случај
на некој недостаток кој човекот со упорно вежбање може да го надополни. Нормалната
компензација е кога ученикот со слаб успех се надополнува со друга активност.
Компензацијае одбрамбен механизам кој се состои во замена на целите кои тешко се
остваруваат со полесно остварливи цели.Компензацијата е често по правило користен
маханизам.Како посебен вид компензација Адлеј ја споменува надкомпензацијата, што
претставува надпросечен успех, токму во онаа активност во која бил подпросечен и
заради што се чувствувал инфериорно.
222
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6.Толеранција на фрустрација
Едни од најважните општи услови за стекнување на некакви нерамнотежности е

еден вид на детско припојување за таа нерамнотежа. Кај некои деца постои поголема или
помала отпорност спрема загрозеноста од разни доживеани тешкотии и неприлики. Во
општата психологија на личноста се зборува за толеранција на фрустрација која може да
биде различнакај различни поединци; (толеранција значи подносливост, издржливост,
способност да биде трпелив, а фрустрација значи острување на еден мотив, една цел на
која се тежнее. За секое дете, како за секој возрасен човек, постои својствена критична
граница која со напор доведува до некое “кршење”, или ненормално однесување.
Сето ова кажано и не значи детето да се заштити од секоја тешкотија, а кога во
животот на човекот не би имало тешкотии, тој би се дегенерирал, не би имал способност
на развој ниту образование и не би бил здрава и силна личност.
Проекција како еден од начините на лошото снаоѓање значи фрлање,
препишување на друга личност разновидни тешкотии намери, особини.Во еден
експеримент врз студентите, докажано е дека кај нив постои склоност кон проекција т.е
наклонетост своите недостатоци да им ги препишуваат на други.
Препишувањето на други индивидуи недостатоци, сопствените тешкотии и
намерата на другите, означува самоодбрана од своја страна. Кога некој има било каква
мака, тој себеси ја оправдува на тој начин што им ја препишува на другите. Но што
повеќе ја оправдува тој смета дека туѓата мака е многу подобра. Во училишниот живот
проекцијата се огледува во тврдењето на некои ученици дека немаат успех по некој
предмет затоа што наставникот по тој предмет слабо предава или слабата оцена намерно е
ставена од наставникот. Затоа тврдиме дека имаме омраза и негативен став спрема таа
личност.Честото сомневање на другите и придавање на лошите намери на другите ги
искажуваме и нашите намери.
7. Идентификација
Нормален и позитивен процес во правилниот развој на здравата личност.

Ненормална е ако се јави во јак степен или ако е во врска со некои од одбрамбените
механизми.
Првата идентификација детето ја доживува во самото семејство. Девојчето се
идентификува со мајката, а момчето со таткото.Во психологијата идентификацијата значи
повеќе работи, без неа не можат да се применат некои проектирани методи.
Поврзувањето на детето со претерана идентификација само за една личност обично
за мајката формира рамка на идентификација со други личности и со заедницата. Таквата
претерана идентификација го соединува правилниот развој на личноста за самостојниот
живот и самостојното снаоѓање во животот.
Детето на кое не му се укажува доволно нежност во семејството или кое чувствува
дека таа е упатена кон болниот брат или сестра, а може несвесно да се идентификува со
болниот т.е. и тоа да стане болно. На тој начин детето сака да привлечи на себе внимание
и да добие родителска нежност.
Можат да се идентификуваат и родителите и воспитувачите со децата.
223
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Идентификацијата на воспитувачот со детето е потребна да се разбере ситуацијата на

душевната состојба во која се наоѓа.
Претераната идентификација со детето ја наоѓаме и кај оние родители кои сметаат
дека нивното дете мора по секоја цена да постигне некоја цел. Многу деца се жртви на
родителските неостварени амбиции. Ова се случува кога родителите го избираат идниот
повик, несметајќи дали детето има интерес или способност за таквиот повик. Многу деца
се преоптеретени со силни часови за музика, балет, странски јазик и што уште не во
раните години од своето детство, тогаш кога треба да водат еден безгрижен живот, само
затоа што нивните родители во своето време немале можност да ги доживуваат овие
благодети од културата. Идентификација е чувството на личен успех кое може да се
ублажи со идентификување, поистоветување со друго лице или група. Често неуспешните
родители се идентификуват со своите деца, па неиживеаните сопствени амбиции се
обидуваат да ги надоместат со успехот на своите деца. Посебен вид на одбрамбена
идентификација е т.н.идентификација со агресорот. Фројд поучил дека синот кој што се
чувствува загрозен од таткото добива карактерни црти на таткото, станува посличен на
таткото па од тука има повеќе шанси да му се допадне и да го здобие неговото
одобрување и наклонетост.
8. Сублимација
Овој механизам се состои во трансформирање на енергијата на суровите и

неприфатливите нагони во префинети, социјално прифатливи и ценети мотиви.Според
Фројдовото мислење, сублимацијата е еден од најпозитивните и најздравите маханизми
на одбрана. Потиснатите желби и идеи неостануваат вечно сопрени во несвесното, туку
се изразуваат и се изживуваат преку повозвишени, попрефинети мотиви. Плодовите на
сублимираните мотиви се од општа општествена корист.
9. Проекција
Некои желби кои неможеме да ги задоволиме бидејќи се општествено осудени или

некои мотиви кои не смееме низ себеси ни на другите да им ги признаеме, бидејќи е
спротивно на моралните принципи или воспитанието кое ние усвоено-се задоволуваат на
тој начин што на други им се препишуваат постоење на такви желби и мотиви. И кога
некоја изразито негативна особина му ја препишуваме на други, кај кои таа особина
постои во многу помала мера или воопшто не постои, зборуваме исто за механизам на
проекција.Некој кој е себичен зборува за другите дека се себични.Тој една своја особина
која ни пред себе не си ја признава ја проектира на останатите.
10. Репресија, потиснување
За репресија зборуваме кога мотивите кои се спротивни со социјалните норми ги

потиснуваме од свеста.Ние ги потиснуваме бидејќи не само задоволувањето на тие
мотиви, бидејќи се во спротивност со етичките принципи кои сме ги усвоиле, туку и
224
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
знаењето за постоење на такви мотиви, кај нас предизвикува вознемиреност и чувство на

вина.Откривањето на несвесниот живот потиснувањето е најголемо Фројдово
откритие.Тој заклучил дека симптомите на психоневротичните пореметувања имаат
некоја смисла дека потеклото им е во потиснатите содржини, односно во дамнешните
настани кои се потиснати од свеста на пациентот.Така Фројд дошол до заклучок дека
постојат несвесни психички процеси.Потиснувањето е механизам со кое човечкото јас се
брани од опасности-надворешни или внатрешни.
11. Реакциска формација
Сложен механизам кој содржи две фази: Недозволената содржина се потиснува. Се

изградува став или однесување директно спротивно на потиснатата содржина.Страв од
општествена осуда. Примери: Мажи со хомосексуални афинитети-хомофоби. Алкохоличар
ја воздигнува апстиненцијата. Бескрајна наколонетост. Екстремни форми на се среќаваат
кај луѓе со параноично однесување каде личноста е затворена во круг на присилно
неконтролирано однесување за кое знаат дека не е во ред.
12. Негирање (одрекување)
Многу чест механизам и неговата суштина е во психичка одбрана од надворешни

загрозувања.Одбраната се состои во предвидувања, незабележување на опасноста, во
негирање и отфрлање на опасноста, не признавање на опасноста во ситуацијата.Тоа е оној
механизам што го имаме предвид кога велиме дека некој несака да ја гледа вистината во
очи, кога несака да се соочи со реалноста. Примери:Човек на кој му е убиена жената
одбива да верува и се однесува како таа да е присутна.Зависник негира дека има проблем.
Изневерени партнери. Оптимист негира можност нештата да тргнат надолу. Песимист
негира можност за успех. Рационализацијата, компензацијата, идентификацијата и
фантазијата се среќаваат кај секој човек како форми кои му помагаат во прилагодување во
дадена ситуација и кој му донесуваат ослободување од немири и напнатости
предизвикани од фрустрациите.Ако овие механизми се јавуваат само повремено тие
помагаат спречувајќи го неуспехот да предизвика депресија и давајќини време да се
подготвиме за пореалистично снаоѓање кога друг пат ќе дојде од фрустрација. Но ако овие
и другите механизми станат стален начин на реагирање, тие стануваат штетни и му го
отежнуваат животот на човекот. Ако секогаш наместо вистинските причини наоѓаме
рационализирани причини или редовно своите недопуштени желби ги проектираме на
други, ќе изгубиме способност за реално оценување на својата состојба и своите
можности. Дефанзивните механизми неможат да го заменат задолувањето на изразито
силните мотиви. Тие и понатаму ќе останат незадоволени, дури и ќе го зголемувате
немирот, напнатоста, незадоволството и несигурноста, а дефанзивните механизми ќе
бидат само симптоми на неуротична состојба.
225
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Како се дефинираат мотивите?

 Во кој вид на мотиви спаѓаат потребите?
 Кои се хомеостазичките мотиви?
 Наведете ги теориите на мотивација?
 Размислете за физиолочката основа на мотивацијата?
 Како се делат мотивите?
 Што подразбирате под поимот нагон?
 Објаснете ја Масловата хиерархиска теорија на мотивација?
 Кој е првиот мотив според Маслов во неговата теорија?
 Без задоволување на кои мотиви не можеме да зборуваме за мотиви од повисок
ред?
 Како се нарекува незадоволување на мотивите?
 Како се дефинираат фрустрациите?
 Кои се последиците од фрустрациите?
 Што се подразбира по поимот конфликт?
 Како се делат конфликтите според тоа кои се страните во конфликтот?
 Накои начини можат да се избегнат конфликтите?
 Низ кои фази минува конфликтната ситуација?
 Како се препознава едно конфлктно однесување?
 Кои се извори на конфликти?
 Кои се позитивните последици од конфликтите според Креч и Кречфилд?
 Кои се негативните последици од кофликтната состојба?
 Наведете една стратегија зарешавање на конфликти?
 Наведете ги видовите кофликти според Левин?
 Кој вид според него е најтежок?
 Наведете неколку одбрамбени механизми?
 Објаснете два од нив?
226
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ВОЛЈА
 Да го дефинирате поимот волја и разликувате волјеви од неволјеви

активности
 Да ги објаснете теориите во објаснувањето на волјата
 Да ги претставите ситуациите во кои постои потреба од подигнување
нанивото на волјевитеи препознаете нарушувањата на волјата
ВОЛЈА
Во однос на определувања на поимот волја постојата различни дефиниции кои

третираат или преферираат истакнување на голем бројна компоненти кои се во
непосредна врска со овој поим. Таа претставува психички процес кој заедно со
мотивацијата ги претставуваат конативните димензии на личноста. Волјата може да се
дефинира како способност за управување на сопствените одлуки и нивно извршување
(Крстиќ, Д., 1988:88). sпоред Трајкоска- Стаменкова, ( В 1995:277) која продолжува и
вели дека волјата е сложен и специфичен феномен и претставува активен процес на
свесно регулирање на дејствата настанати поради одредена потреба. Човекот може
да се каже дека е во постојана активност во задоволување на своите секојдневни и
работни обврски. Таа неговаа активност е свесно насочена кон задоволување и
постигнување на некоја цел. Тие поедини активности и постапки на човекот кои се
преземаат за да се постигнат или реализираат однапред планираните и
предвиденитезамислени и прифатливи цели се нарекуваат волјеви активности.
Активностите се состојат од низа волјеви постапки кои како крајна цели имаат
постигнување или реализација на некоја цел. Пр. ученикот ја извршува домашната задача,
работникот ја проверува исправноста и го подготвува алатот за работа и.т.н. Во
досегашното излагање активноста на човекот беше изразена и претставена преку мотивите
односно поттикнувачките сили кои го активираат и насочуваат неговото однесување. Но,
активноста на човекот не се состои само во јавување на мотивите, туку и во нивно
задоволување. Психолошката анализа на волјевите активности покажува дека за
волјевите активности се карактеристични четири моменти.
Првата карактеристика се однесува на волјевите активности за познавање на
целта или целите кои се сака да се постигнат или може да се каже дека секогаш се има
свест за целта кон која се стреми личноста. Може да се каже дека рефлексните активности
кои се изведуваат кај човекот не се волјеви активности и немаат постигнување на некоја
конкретна цел. Додека работењето на човекот во фабриката, учењето и решавањето на
домашните задачи, како и подготвување на испит имаат конкретни цели кои се
настојуваат да се постигнат. Работникот, меѓутоа ја обработува сировината и знае зошто
тоа го прави, знае дека со таквата обработка дека сака да направи производ.Како што
потребите предизвикуваат активност, тие ги одредуваат целите. Не се јавуваат целите
одвоено и пред потребите, тие се предизвикани од потребите.
227
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Втора карактеристика на волјевата работа е знаењето за можноста на

остварување на целта и за средствата со помошсо кои ќе се пристапува при нивното
остварување.За да се дојде до акција, до волјева работа, неопходна е увереност дека со
вложување на напор да се реализира целта и дека постои начин: со кој ќе се оствари
целта.Ако не постои такво знаење и увереност, ние имаме само желба нешто да биде, но
не пристапуваме во акција и не доаѓа до остварување на целта. Желбата ако е реална и
ако е остварлива желба и ние тоа го знаеме можно е да се превземе постапка која ќе не
доведе да ја оствариме целта, само во тој случај можеме да говориме за волјевата работа.
Трета и една од суштинските карактеристики на волјевата работа е прифаќање на
одредена цел како цел на акција. Ако постои присила нештото да го правиме, а ние тоа го
правиме бидејќи мораме, неможеме да зборуваме за волјева работа.Таканаречената
компулсивна активност, како на пример потребата од миење раце кај поедни неуротични
лица, не е волјева работа. Да може да зборуваме за волјева работа, неопходно е со својата
волја да да ја прифатиме целта на работата. Авторите понекогаш ги разликуваат
едноставните вољеви работи и сложените волјеви работи. Едноставните волјеви работи ги
нарекуваат оние кои на доживувањето на потребите веднашсе надоврзуваат прифаќањето
и извршувањетона целта, нема колебливост, двоумење и размислување. Имаме потреба
за храна го земаме јадењето кое е на маса. Сложени волјеви работи се оние кај кои се
појавуваат повеќе цели и мотивии неопходност да избираме меѓу нив. Кај таквите волјеви
работи постои борба на мотивите.Само таквите волјеви работи кај кои постои борба на
мотивитенекои автори ги сметаат за волјева работа, бидејќи само кај нив доаѓа до јасно
доживеана одлука која по нив е најважниот момент на волјевата работа. Волјевата работа,
меѓутоа се смета секоја онаа работа во која постои секое свесно прифаќање на одредената
цел и свесно настојување да се оствари.
Четвртата карактеристика на волјевата работа е пристапување на реализација на
волјевата работа, нејзиното извршување. Без тоа нема волјева работа. Дури и целта да е
прифатена, па и кога постои борбана мотивите и доживување на одлуките, ако нема
извршување, ние можеме да зборувамедека имаме намера нешто да сториме ама не за
вистинска вољева работа. Намерата може да биде составен дел на вољевата работа кога
извршувањето се одлага. Но ако не се пристапи кон извршувањето, макар и по извесен
период неможеме да зборуваме за вољевата работа. Извршувањето може да биде повеќе
или помалку сложено, планско или непланско. Некои истражувачи тврдат дека одлуката
создава во нервниот систем подготвеност да на одреден начин човекот функционира со
што се насочува нашата активност кон целта која е прифатена.
Сфаќања за структурата на волјата
Во психолошката литература можат да се забележат голем број на сфаќања, за

структурата, суштината и потеклото на волјата. Ќе наведеме некои од нив:
1. интелектуалистичко сфаќање - волјата ја разгледуваат како борба на
претстави.
2. емоционално - ја истакнува врската на волјата со чувствата при што се смета
дека чувствата се тие кои човекот го поттикнуваат кон активноста.
228
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. волунтаристичкосфаќање - смета дека волјевиот акт е чист и се одвива

независно од интелектот и чуствата.
4. персоналистичко сфаќање смета дека волјата е посебна и особена
карактеристика на човекот дури кога неговата основа е во нагонската сфера.
Предходно наведените сфаќања укажуваат на дивергентните теориски сфаќања во
третирање на оваа исклучително сложена проблематика. Секое од овие сфаќања дава
реална слика за мултидимензионалната структура на појавните облици на волјата. Во исто
време различните теориски пристапи отвараат нови перспективи во гледањето на овој
феномен. Запомни :Во најопшта смисла структурата на волјата се разгледува низ
следните етапи: Осознавање на целта, Планирање на волјевите активности и знаење на
можностите со кои се остварува целта, Прифаќање на целта и пристап кон реализација,
Извршување-реализирање на волјевите дејства
Нарушување на волјата
Кога зборуваме за пореметување на волјата може да се каже дека пореметувањата

можат да се поделат на пореметувања на волјевиот процес (квалитативни пореметувања) и
пореметување на волјевото однесување (квантитативни пореметувања). Меѓу
пореметувањата на волјевото однесување се вбројуваат: квантитативните нарушувања
како што се: слабост на волјата (хипобулија) и отсуство на волјата (абулија), потоа
импулсивност и кататоничност. Импулсивноста претставува моторна реакција која
настапува без одлагање веднаш по стимулацијата. Кататониот синдром е психомоторен
синдром кој е настанат од слабеење на волјевите влијанија врз однесувањето. Станува
збор која лицето неможе да избере како ќе се однесува во дадена ситуација.Значајно е да
се напомене дека кај сите волјеви нарушувања не постои борба на мотиви за свесно
расудување ниту пак има избор на одлука. Поради тоа често пати лицата со вакви видови
нарушувања уште повеќе навлегуваат во сопствената немоќ да го променат својот однос
кон себе и околината. Тоа во исто време влјијае на нивната (само) доверба во промена на
сопствениот начин и стил на реагирање, однесување или живеење.
Волјеви димензии
Извршувањето на волевите активности од човекот бараат поседување на одредени

волеви димензии кои во најголема мерка го детерминираат нивното (не) извршување.
Степенот на присутност и интензитет на волевите димензии го дефинираат целокупниот
конативен капацитет на личноста. Ќе наведеме неколку волеви димензии кои јасно го
отсликуваат волјевот потенцијал на личноста (Прангоска, Л.1999:141-142)
Воздржаност и самоконтрола – способност за инхибирање на импулсивни реакции,
адекватна самоконтрола и нивно ефикасно канализирање. Истрајност – способност за
совладување на тешкотиите од фазата на дијагностицирање до завршната решавање на
проблемот.Одлучност – отсуство на било какви колебања, сомнежи, откажувања
посебно во фазата кога се испреплетуваат разни биолошки и социјални мотиви. Како
посебни аспекти на одлучност се издвојуваат: енергичност и храброст. Самостојност –
229
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
надминување на туѓи ставови и влијанија, отсуство на сугестибилност. Оваа димензија

јасно го рефлектира ставот на личноста во однос на неговата автономија во донесување и
извршување на одредени одлуки. Разликите се евидентни во однос на постапувањето и
однесувањето на автономните и сугестибилни личности кои се забележуваат во нивните
дијаметрално спротивни состојби кога се во фаза на донесување или извршување на
некоја одлука. Доследност – принципиелност – сите постапки се раководат од јасно
дефинираните принципи.Оваа димензија се однесува на постоење на јасно изградени
правила, принципи и критериуми на кои се заснива формирањето на ставовите и врз
основа на тоа остварување на поставените цели. Треба да се напомене дека волјата е
сложен и специфичен психолошки феномен кој е детерминиран од интра и интер
персоналните влијанија и состојби на личноста кои ги (де) активираат механизмите на
активност. Волевите активности не се надвор од активирање посебно на когнитивниот и
афективниот систем кои ја провоцираат останатата нервно-физиолошка структура на
организмот. Нехармоничниот систем на овие волеви димензии го девалвираат и
нарушуваат целокупниот интегритет и идентитет како столбови на зрелоста на секоја
личност.
 Како се дефинира волјата?

 Наведте неколку теории во објаснувањето на волјата?
 Наведете неколку димензии на волјата и како тие се рефлектираат.
 Кои карактеристични моменти се значајни во волјевите активности?
 Наведте неколку нарушувања на волјата?
 Размислете за факторите кои влијаат врз волјевите активности?
 Како размислувате пр. волјата за работа, постоење, живот......
 На кој начин се девалвира и нарушува целокупниот интегритет и идентитет
како столб на зрелоста на секоја личност.
230
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПСИХИЧКИ ОСОБИНИ
 Да ги дефинирате способностите
 Da nаведете неколку видови на способности i da napravite поделба според
нивната општост, според тоа кои психички процеси и особини се базираат,
според степеност на развиеност
 Da opredelite две спротивставени гледишта во однос на способности
 Da nаведете една дефиниција за интелигенција kako i двата концепта на
интелигенцијата
 Da gi opredelite poimite koi Ајзенк gi разликува vo odnos na
inteligencijata
 Da go objasnite сфаќањето на Торндајк за интелигенцијата
 Da napravite разлика помеѓу биолошката, психометриската и социјалната
интелигенција
 Da gi opredelite најважниte моменти во развојот на интелигенцијата
 Da ogovorite na pra{aweto кога најинтензивно се развива, а кога опаѓа
квалитетот на интелектуалното функционирање кај човекот
 Според Пијаже da objasnete кога сејавуваат првите знаци на интелигенција
 Da rазмислете за односот на наследството и влијанието на средината во однос
на интелигенцијата
 Da voo~ite kој периоди ги разликува Пијаже во развојот на интелигенцијата
 Da gi nаведете степените на интелигенција според нивната висина?
 Da napravite razlika pome|u коефициентот на интелигенција кај просечните
луѓе, i кај надарените и талентираните
 Da go navedete avtorot na првиот тест на интелигенција
 Da ja nаведете формулата за пресметување на количникот на интелигенција
 Da go voo~ite vlijanieto na основните фактори vrz развој на
интелигенцијата
 Da go збогатите вашето знаење од оваа област со проучување на
спирмановото, гилфордовото и Терстоновото сваќање на интелигенцијата?
 Da gi zabeleìte разликите во интелигенцијата во однос на полот, расите и
други категории?
 Da opredelite vo која насока се движат современите сфаќања за
интелигенцијата?
 Da gi navedete основните критики на тестовите на интелигенција
 Da nаведете примери за злоупотерба на тестовите на интелигенција
 Da zabeleìte некои предрасуди во однос на разликите помеѓу луѓето во
однос на интелигенцијата
 Da gi kaète видовиte на интелигенција koj gi разликува Кател i kоја од
нив е претставена со биолошката основа
231
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПСИХИЧКИ ОСОБИНИ
СПОСОБНОСТИ
Проблемот на способностите е актуелен во психолошките истражувања и тоа не

само во општата психологија, туку и во другите гранки на психологијата: развојната,
педагошката, психологијата на трудот, психологијата на спортот и други. Способностите
се формираат врз основа на вродените диспозиции и под влијанието на факторите на
средината, како и на активностите на самата индивидуа. Индивидуалните разлики во
појавувањето на оделни способности кај луѓето доаѓа до израз особено во сложените
активности. Способностите се такви особини на личноста од кое зависи успешно или
неуспешно извршување на некоја активност. Разликата во степенот на развиеност на
способностите се согледува, доколку две или повеќе индивидуи им се даде да решат
еднаков проблем или задача, за еднакво време и со еднаква мотивираност. Способностите
се особини на личноста кои обезбедуваат брзо и успешно совладување на одделни
проблеми и активности.
При анализа на разликите меѓу луѓето во извршувањето на некои задачи или
активности, се доаѓа до заклучок дека тие разлики се резултат на повеќе фактори.
Тие се, прво, резултат на внатрешните диспозици што ги нарекувале способности:
второ,на степенот на увежбаноста на некоја активност, односно на искуството: трето,
тие можат да бидат резултат на мотивацијата за некоја активност и четврто, на условите
по кој се врши некоја активност. Затоа кога ги анализираме резултатите на поединецот,
треба да ги имаме предвид сите овие фактори иако најповеќе треба да водиме сметка за
способностите во смисла на тоа дали поединецот ги има или нема потребните
способности. Додека на другите фактори можеме да влијаеме во нивното менување, на
нивото на способноста како диспозиција не можеме премногу да влијаеме, а без
потребната способност, човек неможе успешно да изврши некоја работа или активност.
Тоа се однесува за сите човекови активности. Кога ги анализираме резултатите на
поединците врз основата на нивните способности, заклучуваме дека поединецот може да
биде поуспешен од друг поединец во зависнот од нивните способности.
Од ова се гледа дека способностите неможеме непосредно односно директно да ги
набљудуваме, туку за нив заклучуваме само врз основата на успехот на завршената
работа, односно активност.Така врз основа на успехот на учениците и на студентите
заклучуваме за нивните способности или врз основата на извршените на одделни
работници, специјалисти и слично, исто така заклучуваме за нивните способности,
слично заклучуваме и за способностите кога ги анализираме резултатите на спортистите.
Кога добиваме резултати врз основа на утврдената батерија на тестови за мерење на
некоја способност или на одделни способности, тие се добри показатели за нивото на
способностите. Отука произлегува и широката примена на тестовите за мерење на
интелегенцијата како за научни цели, така и за практични потреби.
232
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Видови способности:
Различните автори човековите способности различно ги делат. Едни ги делат на

физички, сензорни, психомоторни и ментални. За други најприфатлива е следната
поделбата:
сензорни способности
психомоторни способности
интелектуални или ментални способности
Сензорни (перцептивни) способности
Приемот на дразбите од средината како и од внатрешноста на организмот се

одвива преку одредени сетилни приемници кои се нарекуваат сензори, па аналогно на тоа
и способностите за прием на дразбите се нарекуваат сензорни способности. Постојат
сензорни способности во областа на видот, на слухот, на мирисот, на кинестезичките,
на статичките и на другите осети. Така, во способностата за вид се разликуваат
способност за разликување на бои, острина на видот и.т.н., во способноста на слухот се
разликуват способност за високи тонови, способност за ниски тонови, локализација на
овие дразби. Во делот на кинестезичките способности имаме способност за определување
на положбата на телото при движењата, на положбата на своите екстремитети. Во
тетивите и во мускулите постојат посебни органи кои што не известуваат за движењата.
Психомоторни способности
Овие способности се определуват како за изведување на одделни активности со

извесна сила, брзина, прецизност и кординација на движењата иако некои автори во
овие способности ги вбројуваат и рамнотежата, еластичноста и издржливоста. Моторните
способности зависат од поголем број сложени латентни невро-физиолошки механизми
меѓусебно хиерархиски уредени. Хипотетскиот модел на хиерархиската структура го
дефинираа загребските истражувачи Гредељ, Метикош, Хошек и Момировиќ “кој се
уште е актуелен “. Заедничка карактеристика на овие способности е дека тие се димензии
на личноста што учествуваат во решавањето на моторните задачи.
Од важноста на видот на моторната активност зависи и важноста на одделната
психомоторна способност. За некоја активност е од поголема важноста брзината, за
друга-прецизноста, за трета- координацијата, а во многу спортски дисциплини се
потребни сите овие активности. Моторните способности се поврзани со кинетичкиот
центар. Тие претставуваат спој на мисловниот и на биомоторниот потенцијал. Тоа значи
дека моторните способности се манифестираат со кооперација со другите центри во
кората на големиот мозок.
Ќе укажеме на некои моторни способности како димензии на личноста кои го
прават моторниот простор и тоа: силата, брзината, прецизноста и координацијата.
Силата е димензија на личноста што овозможува да се совлада некој отпор или да
се изврши некоја работа. Важно е да разликуваме поим на сила како димензија на
233
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
личноста таа овозможува манифестација на силата што физички може де се мери, но

самата по себе оваа димензија не е физичка, туку е психолошка особина. Има
експлозивна сила, репететивна сила и статичка сила.
Експлозивната сила претставува способност да активира за кратко време голема
количина енергија, т.е. способност, де се изврши некоја акција што трае многу кратко и
чиј интензитет е многу голем.
Пример: способност де се изведе скок, да се изведе силен удар, т.е. да се изведе
едно брзо, силно и временски краткотрајно движење. Според тоа што досега се знае,
експлозивната сила е димензија од генерален тип и дека не е локализирана на оделни
мускулни групи. Експлозивната сила зависи првенствено од количината на моторните
единици, а количината на моторните единици зависи пак првенствено од количината на
невроните, количината на келиите во моторните зони кои испратиле импулси и преку
еферентните влакна, поради тоа се мисли дека експлозивната сила централно е лоцирана
и не е периферна особина. Таа не зависи од надворешните мускули туку од нервниот
систем.
Денес, речиси во сите спортови успехот често зависи од тоа колкава количина
енергија е активирана во некој временски интервал. Експлозивната сила има неколку
значајни карактеристики. Освен генералното својство т.е. да не зависи од локалитетот ( од
групата на мускулите што го изведува движењето), експлозивната сила ги има уште
следните други својства: созрева мошне брзо, дури и побрзо од другите човекови
особини.
Репететивната сила претставува способност да се изведе што е можно поголем
број движења, да се произведе што е можно поголема количина работа без
ограничување на времето. Затоа репететивната сила потсетува на издржливоста, но таа не
е издржливост, туку е нешто друго.
Репететивната сила не е генерална затоа што таа не зависи првенствено од
централните сегменти како што се кинетичкиот центар и некои други, туку во добар дел,
често зависи и од периферните елементи, а особено од опремувањето на енергетскиот
материјал во мускулите што функционираат. Важно е да се напомне дека не постои ниту
една друга човечка способност воопшто која што може поарно де се развие со тренинг од
репететивната сила.
Статичка сила многу е слична на репететивната сила па затоа се верувало дека се
од иста природа. “Под статичка сила подразбираме способност да се издржи некое
оптоварување не менувајќи ја положбата на телото”. Значи таа е сила да се издржи што
подолго време, некоја изометричка контракција- што подолго да издржиме некој напор.
Статичката сила содржи и одредена група на фактори кои што се нарекуваат
акциони фактори на силата. Тие се фактори кои што зависат од видовите на
активностите, значи од природата на задачата во која таа сила се манифестира.Кај
експлозивната сила тоа се експлозивните движења, кај репететивната тоа е долготрајното
повторување на движењета, а кај статистичката сила издржливоста.
Освен овие акциони фактори на силата, постојат уште три типолошки фактори на
силата. Тие се фактори што зависат од група мускули што учествуваат при работата:
факторот на силата на трупот, факторот на силата на рацете и на раменскиот појас и
факторот на силата на нозете и на карличниот појас.
234
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Психомоторната брзина претставува способност да изведиме голема фреквенција

на движењата во некое време, или едно единствено движење да го изведиме што е можно
побрзо. Психомоторната брзина е особина која што целосно е од диспозиционентип.
Значи тоа е една особина којашто во најголема мерка, од сите човекови особини, зависи
од генетските фактори- таа е централна особина.
Психомоторната брзина е важна особина во голем број спортови од многу
причини. Во прв ред затоа што во многу спортови успехот зависи од тоа колку брзо ќе се
изведе некое движење, од неа зависи дали можеме да издржиме некој ритам, да
поднесеме некој ритам без додатен напор. Така ако на пример, некој има голема
психомоторна брзина, тоа е можност да изведува голема фреквенција на движењата, тој
може без тешкотии да се адаптира ( да се прилагоди ) на многу различни промени на
ритамот што го диктира самиот, или го диктира противникот.
Психомоторна прецизност е способност да се погоди некоја цел- било во таа цел
да се упати еден предмет ( топка, куршум), било целта да се погоди со водење на некој
предмет (на пример нашата тупаница во боксот, во каратето). Значи, тоа е способност да
се изведат точно насочени движења во просторот и времето.
Во основата на развиената психомоторната прецизност се специфичните
способности за перцептивно однесување “С”, (според Момировиќ), и “ перцепција на
време” ( според Пуни). Јасно е дека целокупното функционирање се одвива во нашата
глава- во која, да се изразиме симболично, постои компјутер кој набрзина ги
преработува сите податоци и донесува одлуки за тоа што да се направи во деловите на
секундата.
Интелектуални способности:
Со поимот интелектуална способност или интелигенција означуваме општа

способност на снаоѓање во нови непознати ситуации со посредство на мислењето. Некои
дефиниции на интелегенцијата ја истакнуваат способноста за прилагодување во средината
(Штерн), други способноста за учење (Вудров), а трети интелегенцијата ја
поистоветуваат со способноста за апстрактно мислење за решавање на проблеми
(Клапаред). Сите наведени дефиниции и сваќања меѓусебно не се исклучуваат туку се
надополонуваат истовремено истакнувајќи дека во интелегентното однесување мора да
постои проблем и негово успешно решавање. За природата и стуктурата на
интелегенцијата современата психологија суди врз база на посебни тестови и статистички
методи, меѓу кои најчесто се среќава факторската анализа.
Според англискиот психолог Спирман постојат два фактори и тоа:
 Општ или генерален фактор кој одговара на терминот интелигенција;

 Повеќе посебни или специфични фактори битни за успешното реализирање на
работата;
Според Терстон постојат 7 примарни фактори и тоа:
235
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 W-фактор (способност за речитост која се манифестира во лесно и течно

изразување),
 V-фактор (вербален фактор т.е. способност за разбирање на формуларни
содржини),
 N-фактор (нумерички т.е. способност за успешно оперирање со броеви и
операции),
 S-фактор (спaцијален фактор т.е. способност за снаоѓање во просторни
односи),
 М-фактор (фактор на механичко меморирање т.е. задржување и обновивање
впечатоци),
 P-фактор (способност за перцепирање во брзо воочување на објекти и мали
разлики),
 R-фактор (способност за резонирање т.е. наоѓање на општи принципи и
законитости).
Психолог Гилфорд укажува дека интелигенцијата ја сочинуваат вкупно 5 фактори и тоа:
 Способност за памтење
 Когнитивни способности
 Способност за конвергентно мислење
 Способност за дивергентно мислење
 Способност за евалуативно мислење
Повеќето луѓе сметаат дека поимот интелигенција е ист со поимот знаење и

образование, поради што за нив „интелигентен човек” е оној кој многу знае или кој
завршил определени училишта. Всушност, интелигенцијата е сосема нешто друго. Тоа е
способност за снаоѓање во нови ситуации, снаоѓање пред нови и непознати проблеми или
црта
Различни гледишта во однос на способности
Во однос на способностите во стручната литература постојат две спротивставени

гледишта:
1. според едно гледиште се тврди дека и покрај тоа што способностите се насочени кон
различни активности, задржуваат една генерална база – општа способност од која
произлегуваат сите други посебни (специјални) способности. Вакво гледиште застапува
Спирман.
236
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Генерална
S способност
G Специјални
способности
Слика 30. Шематски приказ на генералната способност и посебните способности

2. второто гледиште го застапува Терстон, а го нарекува модел на рамноправни
способности. При тоа, од неговата анализа, се заклучува дека постојат од 40-140
различни способности.
Многуте истражувања на способностите укажуваат на значењето на генетскиот
фацтор – тие вонглавно се наследуваат. Поточно, човекот со своето раѓање носи
предиспозиции за успешно занимавање со некои активности, било интелектуални,
моторни или сензорни. Но, тие предиспозиции претставуваат само материјална основа за
натамошен развој на способностите. Дали доволни ќе се развијат, во голема мера зависи
од волјата и мотивираноста на индивидуата да биде успешна и да истрае во постојаното
надоградување на способностите по пат на вежбање, односно учење.
Денес е познато дека можностите за развој на способностите се повразни со
анатомско-физиолошките особености на нервниот систем и дека за човековата свесна
активност е значаен централниот нервен систем, пред се кората на мозокот. Првите
сознанија дека мозокот е “седиште на интелигенцијата” потекнуваат од францускиот
физиолог Пјер Флуран, тој истакнал дека мозокот во целина е составен од неколку органи
од кој секој си има своја особена функција. Најзначајни се: церебрумот, “седиште на
интелигенцијата” и церебелумот, “седиште на оние процеси што ги координираат
локомотроните движења”. Церебрумот функционално е неделив и сите интелектуални
можности се наоѓаат исклучиво во него.
ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Дефинирање на интелигенцијата
Интелигенцијата претставува еден од најпознатите особини на личноста и во

општо на човекот и отсекогаш предизивикувала голем интерес во лаичките посебно во
стручните кругови. Кога зборуваме за човекова интелигенција, не сме секогаш сигурни
за тоа: Што е тоа интелегенција? Кога ќе кажеме дека некоја личност е интелигентна
(најчесто се случува тоа да се каже за некое дете) ние не секогаш сме инспирирани од иста
причина да го кажеме тоа. Некогаш тоа го правиме заради тоа што сме импресионирани
од способноста на таа личност за забележување, некогаш од нејзината моќ за
запаметување, а некогаш дури и од моќта што таа ја има во убедувањето.
Интелегенцијата се поистоветува и со менталната способност за невообичаена
237
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
креативност или надареност. Зборот интелигенција потекнува од латинскиот збор

интелигере и значи размислување, сфаќање.
Постојат многу дефиниции кои засега не ја дефинираат прецизно интелегенцијата како
психички фактор. Многу автори се труделе и размислувале за суштината на
интелегенцијата. Едни сметаат дека интелегенцијата е способност за решавање на нови
проблеми и снаоѓање на но новонастанати ситуации, додека пак други сметаат дека
интелигенцијата ги опфаќа способностите на апстракното размислување, размислувањето
за последиците од некој проблем, способност за разликување на битното од небитното,
способност за учење и прилагодување на некоја зададена цел. Некои автори се
концентрираат на способноста за бавно и брзо учење и способност за употребување на
нови способности.
Речниците ја дефинираат интелигенцијата на различни начини што е корисно за
прифаќање на нејзините различни сфаќања:
Способност, сознавање, размислување...
Единствени ментални функции кои ги опфаќаат концептуалното и
рационалното размислување ( како спротивност на чуствувањето и
интуицијата).
Дидактички: способноста на човечкото суштество да се прилагодува на
новонастанатата ситуација.
Способност на умот за лесно размислување и прилагодување.
Овие дефиниции се во непосредна врска со двата концепти на интелегенцијата чиишто
датуми на настанувањето се значајни.
1. Прв концепт (1160 година) комбинација на интелегенцијата со разбирањето
и споменување во записите за метафизичката литература.
2. Втор концепт (1636 година) интелегенцијата доаѓа до врска со
способностите за прилагодување и напишан е во повисок научен контекст.
Ако интелегенцијата ја сфатиме од различни сфаќања, тогаш може да се разгледаат и
нејзините неколку аспекти, кои ги опфаќаат особините на личноста:
моќ за брза адаптација на постоечките и новонастанатите услови,
моќ за брзо и бавно учење,
моќ за апстракно мислење,
моќ на брзина на осетливост за зададен проблем,
пресметување на операции и сфаќање на математичките проблеми,
способност за користење на зборови во говорот и писмено, разбирање на идеја
моќ на глобални способности на личноста уклучувајќи ги и сите претходно
наведени способности.
Интелигенцијата е многу често употребуван термин, но многу различно се користи
и дефинира. Од една страна егзистираат сфаќања во кои за овој поим, се зборува како за
највисоко достигнување на модерната психологија која покажала дека менталните
квалитети можат да се мерат со одреден степен на прецизност, валиднсот и
релиабилност.Од друга страна сфаќањата кои во целост го отрфрлуваат овој поим и
поимот “коефициент на интелигенција” т.е изразуваат сомневање за нејзиното постоење,
можноста на нејзино мерење и податоците за коефициентот на интелигенцијата. Некои од
аргументите за вакво мислење се од филозофска природа, но неможат да се прифатат. Тие
238
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
се однесувасат на тоа дека интелигенцијата не постои реално, па затоа и сите обиди за

нејзино мерење се сметаат за бесполезни. Ваквата аргументација за отфрлање на овој
поим е погрешна, бидејки иако е точно дека интелигенцијата не егзистира во реална
опиплива смисла, таа е научен поим.
Друг вид приговори се упатени на несогласувањето на психолозите околу
дефиницијата на интелигенцијата. Овој приговор е оправдан бидејќи навистина не постои
согласување околу дефиницијата. Најдобра потврда за тоа се одговорите на прашањето
“што е тоа интелигенција и како таа може да се мери со помош на групи тестови”, на кое
пред осумдесеттина години на еден симпозиум за интелигенцијата и нејзиното мерење
одговориле повеќе психолози, меѓу кои некои дале и дирекна дефиниција на
интелигенцијата.
Иако многу често употребуван, овој термин се користи и дефинира многу
различно. Можеби причина за тоа е тоа што за природата и постоењето на
интелегенцијата има повеќе спорови и несогласувања отколку за било кои друг
психолошки поим. Несогласувањата на психолозите се и околу дефинирањето на поимот
интелегенција. Најдобра потврда за тоа се одговорите на прашањето “Што е тоа
интелегенција и како тоа може да се мери со помош на тестови?”, на кое пред
осумдесетина години на еден симпозиум со таква тематика, повеќе еминентни психолози
упатиле кон начин за мерење на интелегенцијата, а некои се обиделе и да додадат
директна дефиниција за неа.
Осврнувајќи се директно на прашањето за дефиниција на интелегенцијата, Ајзенк
разликува три поими: биолошка интелегенција, психометриска и социјална (практична)
интелигенција.
Биолошка интелегенција- Таа се однесува на структурата на мозокот кај човекот,
и новата физиологија, биохемија и генетика кој се одговорни човековата способност за
интелектуално делување. Таа го разликува човекот од животните и таа е одговорна за
индивидуалните разлики меѓу луѓето. Според некои психолози, интелигенцијата не
постои без биолошка основа.
Психометриска интелигенција - Или IQ е во голем дел детерминирана од
биолошката или генетската интелегенција. Секако дека тука има примеси и од други
фактори како на пример: културните, семејните, воспитно-образовните и социјано-
економските.
Социјална интелегенција – Овој вид на интелигенција означува примена на
интелегенцијата во секојдневниот живот во решавањето на проблеми со кои поединецот
се сретнува во својата животна средина. Според првата дефиниција, овој поим (социјална
интелегенција) претставува способност за адекватно однесување во меѓучовечките
релации. Таа во голема мера е детерминирана од IQ, но не исклучително од него.
Очигледно е дека IQ игра значајна улога во одредувањето на способноста на поеднинецот
да ги решава овие проблеми, успешно да ги користи своите способности и да ги
задоволува сопствените интереси. Меѓутоа постои и голема група некогнитивни фактори
кои исто така учествуваат во тоа.
Практичната интелегенција е детерминирана и од различни аспекти на социјалниот
живoт, искуството, здравјето, мотивацијата, навиките, семејното потекло, менталните
нарушувања и др. Личноста е значаен фактор, бидејќи одредени особини како што се
239
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
емоционалната неспособност, невротичност ... и покрај високата интелегенција, го

оневозможуваат поединецот да ја користи својата интелегенција на социјално прифатлив
начин. Од друга страна, некој поединец може да биде социјално успешен, а да не е
особено нтелегентен. Социјалната (практичната) интелегенција може да има практично
значење, но не и добра дефиниција за интелегенција. Последните стотина години во
теоријата и мерењето на интелегенцијата, се сретнува судирот меѓу теоријата на Френсис
Голтон (биолошка интелегенција) и Алфред Бине (психометриска интелегенција). За
првиот интелегенцијата претставува биолошки детерминиран ентитет (тој е
импресиониран од важноста на генетски фактори), а пак додека за вториот, Бине,
интелегенцијата едноставно е изведен просек од повеќето меѓусебно независни фактори.
Претходните и современите дефиниции сметаат дека интелигенцијата може да се утврди
со испитување на процесот на учење, решавање проблем, помнење, судење,
прилагодување на средината. Но, сите тие не се дефиниции на интелигенцијата. Тоа се
само некои појави кои интелигенцијата ги има во својата основа. Берт је дефинира
интелигенцијата како интегративна функција на свеста која е опфатена на секое ниво, а
нејзините манифестации не се разликуваат само според степенот, туку и спред својата
квалитативна природа.
Торндајк истакнал дека мерењето на интелигенцијата се состои од квантитативна
еваулација на ментални продукти и брзина со која се остваруваат тие ментални продукти.
Тој предложил интелигенцијата да се подели на три вида: апстрактен, практичен и
социјален вид. Овој негов став е познат како мултифакторска или атомиситичка теорија на
интелигенцијата.
Терстон обележал “нова линија” во развојот на менталното тестирање која си
поставила цел надареноста на секоја единка посебно да ја проценува со оглед на секоја
специфична способност, наместо со еден показател како што е умниот количник.
Вршејќи поголем број истражувања со иста постапка Гилфорд нашол дека
интелигенцијата ја сочинуваат голем број фактори (над 120) што претставува иможен број
на посебни и независни способности. Тој имал во предвид три вида на интелигенција:
фигурална, симболичка, семантичка интелигенција. Подоцна на тој модел ја додал и
бихевиорланата или социјалната интелигенција.
Во поновата литература за интелигенцијата посебно место завзема сфаќањето на
Кател за структурата на интелигенцијата, кој заклучил дека е неопходно на секоја
систематска дискусија за можните класификации на способностите да му претходи
логичка дефиниција, врз осонова на која треба да се определат класите на способностите.
И тој самиот се обидел да создаде своја теорија на способностите и своето учење го
образложил во повеќе трудови. Карактеристично е тоа што поаѓа од сфаќањето дека
базичните способности можат да се групираат во два фактори со поширок обем кои
претставуваат два вида интелигенција: флуидна и кристализирана. Тие се разликуваат во
повеќе аспекти.
Флуидната се развива под влијание на наследсвото и е релативно независна од
воспитанието и искуството. Се манифестира во тестовите “ослободени од културата” кои
оперираат со фигурална содржина или знаење присутно во сите фигури. Таа ја чини
основата на голем број интелектуални активности. Содржината на оваа интелигенција ја
240
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
сочинуваат: индукција, обем на помнење, асоцијативно помнење, способност за

класификација на фигури, семантички релации и семантички класификации.
Кристализираната интелигенција е определена со процесите и другите
систематски културни фактори, таа се истакнува во тестовите за мерење на различни
способности. Содржината на оваа интелигенција ја сочинуваат: вербалната способност,
способноста зарезонирање, нумеричката способност и искуствената евалуација.
Кател смета дека овие два вида интелигенција имаат невро-физиолошка основа. Но
разликата е во тоа што флуидната интелигенција е под многу поголемо влијание на
невролошката основа и физиолошките процеси, а под помало влијание на културата, а
кај кристализираната интелигенција е обратно. Иако оваа теорија на интелигенцијата е
многу популарна не постои согласност околу тоа дали овие два вида интелектуално
функционирање се психолошки реалитети. И покрај сите забелешки и оспорувања
нејзиниот придонес е во обидот да се средат факторите на секундарно и терцијално ниво.
Големо значење имаат наодите дека врз основа на нив можат да се образуваат неколку
општи способности кои понатаму градат уште пошироки интелектуални фактори.
Развој на интелигенцијата
Времето во кое се развивa интелигенцијата е предмет на расправија и

несогласување меѓу многу истражувачи.
Додека едните тврдат дека интелигенцијата се развива до 15-16 години, другите
сметаат дека процесот на развој се одвива околу 24-25 година од животот. Има автори кои
сметаат дека интелигенцијата, а посебно кон поединечни личности се развива дури и по
50 година од животот. Според Пијаже првите знаци на интелигенцијата се јавуваат кај
децата кон крајот на првата година, тогаш кога кај детето ќе се појави намера да изврши
некоја активност и кога е во состојба да го разликува средството од целта. Тој разликува
три стадиуми во развојот: период на сензомоторна интелигенција, период на подготовка и
организација на конкретните операции и период на формални операции.
Сеуште е отворено прашањето до која возраст се развива интелигенцијата. Сè до
најновите истражувања се сметало дека интелигенцијата го достигнува својот максимум
во периодот меѓу 15 и 25-та година. Потоа интелигенцијата најпрвин споро, а по
педесетите години забрзано опаѓа под влијание на биолошките фактори како намалена
способност за спроведување на импулсите низ нервните патишта и забрзаното пропаѓање
на нервните клетки. Но, за најновите истражувања за влијанието на годините на староста
врз интелигенцијата Смиљаниќ (2009) изведува заклучок дека интелигенцијата не опаѓа со
годините на старост кај сите луѓе. Кај оние кои во зрелоста и во староста се особено
активни, не доаѓа до значајно опаѓање на интелигенцијата, всушност нивното искуство и
знаење го надминува она што со годините можеби се губи.
Друго важно прашање за интелигенцијата е дали таа се наследува или стекнува.
Најголемиот дел од интелигенцијата е наследно одреден. На значењето на наследството за
развојот на интелигенцијата укажува споредувањето на интелигенцијата меѓу сродници со
различен степен на крвно сродство. Едно од истражувања на Смиљаниќ (2009) ги
покажало следните резултати:
Посвоител- посвоеник 0.15
241
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Родители- деца 0.50

Браќа- сестри 0.50
Неидентични близнаци 0.63
Идентични близнаци со различна животна средина 0.77
Идентични близнаци со иста животна средина 0.88
За развиток на способностите потребни се генетски диспозиции, поволни услови во
средината и активност на индивидуите. Тие три чинители се интеракциски врски и
односи. И најбогатите диспозициони потенцијали нема да се развијат во соодветни
способности ако се неповолни факторите на околината и ако отсуствува активност на
поединецот. Меѓутоа, луѓето со различни диспозициони потенцијали различно ќе
експлоатитаат иста средина, па таа ќе биде поефикасна за тие што имаат поголеми
диспозициони можности, и обратно ќе биде помалку ефикасна за луѓе со поскромни
диспозициони потенцијали.
Развитокот на интелегенцијата претежно е одреден со наследните диспозиции, кои
се во тесна врска со структурата на нервниот систем, првенствено кората на големиот
мозок. Значајна улога имаат и влијанијата на срединските фактори (материјални,
социјални, културни) посебно од 3-7 година на животот.
Како доказ дека срединските фактори влијаат врз развојот на интелегенцијата
можат да се прикажат примери на деца кои растеле изолирани од луѓе; тие не научиле да
одат ниту да зборуваат и размислуваат. Значи, интелектуалните способности кои некој ги
поседува се резултат на наследство и средински услови, при што одредена улога има и
самоактивноста на поеинецот.
Периоди на интелектуалниот развој
Испитување на фазите, карактеристиките и особеностите на интелектуалниот

развој на човекот е посебен интерес на екпертите во областа на психологијата. Како
резултат на тоа се развиваат бројни психолошки студии кои се обидуваат да расветлат
голем број на дилеми во научната опсервација на интелектуалниот развој. Еден од
најпознатите автори кои го проучува интелектуалниот развој и кој остава посебни траги
во негово толкување е познатиот швајцарски автор Пијаже. Според Пијаже, првите знаци
на интелегенцијата се појавуваат кај децата кон крајот на првата година, тогаш кога кај
детето ќе се појави намерата да заврши некоја активност и кога е во состојба да го
разликува средството од целта. Се до тој период кај децата се присутни сензо-моторните
активности. На дразбата реагираат со одговор, а при тоа не се следи внатрешната
обработка на дразбата. Кон крајот на првата година детето е способно да ја отстрани
пречката за да го земе саканиот предмет, што всушност е и прв знак на интелектуално
однесување. Развој на интелегенцијата во текот на животот е постапен (Стаменкова-
Трајкова В.1995:295). Пијаже разликува три стадиуми во нејзиниот развој: 1.период на
сензо-моторна интелегенција, 2. период на подготовка и организација на конкретни
операции и 3. периоди на формални логички операции.
242
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1. Период на сензо-моторна интелегенција(од 0-2 година)
Во овој период можат да се разликуваат шест стадиуми, чија битна карактеристика

е детето да се развива од рефлексни и вродени движења, до намерни или интенциони
движења кои му помагаат особени координатните перцепции и движења што веќе Ј.М.
Болвин ги нарекол сензомоторни дејности, денес најчесто тоа се прифаќа како најрана
фаза во развојот на детската интелегенција. Што е најважно во овој период со оглед на
стекнување или појавување детски способности за мислење. Пред сè тоа е стекнување на
првите навики кои помагаат за поврзување на движењата.
Тие напрво се вршат несвесно и спонтано на перцептивна основа која во почетокот
е исто така сеуште синкретична и неразлична, и која започнува да се дефинира поточно
од почетоците на движењата. Најпрво се воспоставува постојана врска или координација
помеѓу погледите и фаќањето на некој предмет (со поставеното тело, раце или нозе).
Големата фаза во оваа координација е кога детето почнува да користи некои предмети, да
собере други (8-12 месеци). Детето во тоа време почнува да бара некој предмет кој е
исчезнат, што значи дека се јавува и некоја преродба во неговата константност и трајност.
После тоа детето открива и различни средства и начин на однесување и би достигнало или
ракувало со некој предмет (постапка за заобиколување и повратна акција). Тоа го
покажале класичните експерименти кои после Њ. Кохлер ги продлабочил И. Мегерсон и
П. Гуиламуе и кои после тоа се применети на испитување на детската интелегенција.
Додека е во осмиот месец, реакциите на детето се автоцентрични-насочени кон
сопственото тело, после оваа доба настануваат алоцентрични т.е. преовладуваат
манипулирањата со предметите со оглед на неговите пространи и временски особини и
откривање на постојани односи во неговата перцептивна конфигурација. Како се раѓа во
тој период намерното или интелектуално однесување? Детето најпрво со случајно
движење открива некоја работа, па кога покасно ќе ја види, отвара и затвара прсти кога
тој предмет што ќе го забележи не му е на дофат на раката. Тоа е еден начин на “моторно
препознавање” на работите. Исто така детето “муца” со устата кога ќе го види шишето со
млеко. Но детето врши исти движења и тогаш кога ќе види исти или сличен предмет што
сака да го фати, што е некој вид на генерализација со која детето го асимилира предметот.
Тоа е уште генерализација без диференцијација, но по 12- тиот месец, тоа почнува се
повеќе да ги диференцира своите движења. Тоа се врши во експлоративната дејност, кога
детето сè повеќе станува свесно за потребите за менување на вообичаената шема на
движење. Предметот кој сме го скриле детето оди да го бара, што е поврзано со намерата.
Кога има околу 2 години стекнува способност да го воочи апстрактното, доволно ќе биде
да има предодредена цел да му одговара на неговото однесување. Детето почнува да се
присеќава на некои предмети, што значи дека однесувањето станало релативно независно
од непосредните предмети, а тоа е пред сè интенцијално однесување кое особено се
развива после втората година, во фазата наречена “конкретна операција”.
243
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Период на припрема и организација на конкретните операции (од 2-11

година)
Тоа е период на кој Пијаже посветил најголем број од своите истражувања, затоа
што тоа е возраст на која е можно методата “клинички разговор”, т.е. доведување на
однесувањето на детето во врска со неговите расуди, особено после четвртата година.
Веќе во своето прво дело “Говор и мислење на детето” (1923) кое му донело голема слава,
тргнал од претпоставките дека начинот како се служи детето со говорот, го покажува
воедно и начинот на кој детето мисли. Во духот на “бихејвиоризмот”, говорот тука е
независна варијабила, а пак мислењето е зависна варијабила, како онаа што покрај
говорната функција си се пробива. Така говорот во почетокот нема функција на
соопштување или комуникација и носи црти на аутизам или егоцентризам, кога детето
говори само или во присуство на други, без намера нешто да им соопшти, па говорот
подоцна постепено пак подоцна се социјализира и добива комуникативна улога.
Социјализација на говорот доаѓа во паралела со периодот “конкретна операција”. Што е
тоа “конкретна операција?”. Конкретни операции ги нарекуваме оние кои се однесуваат
на предметите способни за манипулирање, наспроти операцијата која се однесува на
хипотезата или едноставно на вербалните искази.
Овој период се дели на две фази: преоперативна (од 2-6 години) и оперативна (7-11
години). За периодот кој трае од 2-4 години имаме малку известување, затоа што детето
не е способно да зборува или да ги изразува своите мисли на поврзан начин. Значењата е
првата појава на симболично мислење во своите различни облици: говор, симболичка
игра и др. за разлика од сензо-моторичките вежби, имитацијата и веројатната појава на
метални слики како вид на интериозирани имитации. Иако детето почнало да се
ослободува од својата заробеност од перцепција, тоа сеуште е под влијание на нејзината
конкретност, така да мислењето е конкретно, феноменално, ирверзибилно,
егоцентрично, анимистичко. Другата фаза која трае од 6-11 година многу е важна и во неа
се јавува битната функција на мислењето т.н. реверзибилна операција.
Поимот реверзибилност е исто така важен во теоријата на Пијаже за
интелегенцијата како и поимот рамнотежа. Може да се опише како способност да се
премине еден спознаен пат, најпрво во една насока и да се врати во обратната насока,
така што во мислите би се нашле во почетната позиција. Наједноставна реверзибилност на
мислење, се согледува во групирање на многу слободни елементи.
На пример: ако детето најпрво ја види кугличката “А” како влегува во цевката,
потоа кугличката “В”, па кугличката “С”, откако тие ќе влезат и ја свртиме цевката за
180 степени и го прашаме детето по кој ред ќе излезат, тоа мора да одговори по редот “С,
В, А”. Така детето постепено станува способно да врши реверзибилни операции во
посложени ситуации, но во фаза на конкретни операции, тоа секогаш го прави во врска
со конкретно поставените елементи. Така оваа способност претставува дека детето може
во еден организиран систем на комензаторски промени, кој е потребен да се изврши за да
системот се одржи во рамнотежа. Едноставен е примерот за одржување рамнотежа на
вагата каде се менуваат теговите, по промените во тежината мора да се конпензираат на
промените на должината на краевите на вагата. Карактеристично за развитокот на
мислењето во конкретни операции е тоа што мислењето постанува поволно, поеластично,
244
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
поприлагодиво, што Пијаже го дефинира во однос на перцепцијата како способност на

центрирање и децентрирање на мислењето. Детето е во рана возраст, околу 4-5години
способно е само за полуреверзибилни операции кои се гледаат со две, а потоа што врши
само делумни и еднонасочни компензации во еден систем, каде деловите во односот се на
цели на мислењето. На пример ако на детето му се покажат два сада, едниот поширок а
другиот повисок, со еднаква количина на вода и притоа се постави прашање на детето
каде има повеќе вода тоа ќе одговори дека во првиот сад има повеќе вода затоа што тој е
поширок. Потоа ако се претури водата во повисок сад, ќе се покаже дека се достигнало
исто ниво и ако повторно се праша детето каде има повеќе вода, тоа ќе одговори дека во
вториот сад има повеќе вода затоа што тој е повисок. Значи еднаш ширината е критериум
за количина на водата, а втор пат е височината, затоа што вниманието на детето еднаш е
насочено кон димензијата ширина, а вториот пат е насочено кон димензијата висина. Тоа
сеуште не е способно овие две величини да ги доведе во однос на компензација. Детето
мисловно го истакнува овој критериум на кој е центрирано и не е способно во мислите да
се децентрира т.е. да се стави и на друго гледиште и така да ги спореди двата критериуми.
Но од 6-7 годишна возраст тоа веќе сосема коректно ги врши овие операции.
Меѓутоа, кога еднаш ја достигнало оваа фаза на реверзибилност, тоа дури може да
се чуди зашто му се поставуваат такви “глупави прашања”. Кога детето ја стекнало
способноста на реверзибилност во мислењето, тоа станува способност за низа важни
мисловни операции на кои Пијаже гради своја логика, групирање, класифицирање,
создавање на серии, разликување на аритметички операции на собирање, одземање,
делење, множење и др. Значи интелигенцијата се оценува првенствено како логичко-
математичка или комбинаторска способност.
Во основа на развојот на човековата интелегенција, според Пијаже стои одредено
сфаќање како логика на група или групирање во логичко-математичка смисла. Меѓутоа
самиот поим за група, претставува однос на елементи и класи и затоа Пијаже посветил
големо внимание на проблемот како детето почнува да формира класи.
Зголемен интерес за проблемот на перцепцијата не води и денес, дури и против
наша волја, на првите дела кои Пијаже ги посветил на детската логика. Со други зборови,
не се работи веќе за вербална логика туку за конкретна логика која произлегува од
перцептивни активности и манипулации на детето.
3. Период на формални операции (од 11-15 години)
Кое е битно својство на формално- операциономислење? Најважно операционо

својство на формално-операционото мислење, се однесува реалното наспроти можното.
За разлика од детето во периодот на конкретни операции, младата индивидуа во овој
период започнува со свое анализирање на поставениот проблем, така што се обидува да
ги согледа сите можни односи кои во дадените факти можат да ги доведат до вистината. И
тогаш со помош на една комбинација на експерименти и логичка анализа се обидува да ја
пронајде онаа вистинска можност која ќе ги одведе до вистинско решение. Реалната,
значи е сфатена како посебна подлога во тоталитетот на работите, кои нам податоците ни
ги пружат во облик на хипотеза.
245
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Од конкретните односи и манипулацијата на работите, младата индивидуа од оваа

доба, се свртува кон апстрактни или спекулативни односи, се свртува кон манипулација
со поимите.Тоа се јавува како околност на спекулативното мислење до доцната
адолесценција, но се јавува веќе како способност и нова ориентација на мислење во 13
или 14 година од животот.
Способностите имаа голема важност во животот на човекот, бидеќи од нив зависи
успешноста на голем број активности. Способностите се поврзани со голем број на
психички процеси и особини. Тие не се знаења, навики и вештини, но се тесно поврзани
со нив. Тие зависат исто така и од интересирањата, ставовите, темпераментот, волјата и
карактерот на личноста. Личноста што поседува интересирање за спортот, ќе ги развие
спортските способности. Од друга страна, занимањето со спорт и развојот на спортски
способности, многу ќе влијае врз развојот на карактерот: истрајност, издржливост,
упорна работа, чесност, колективност, другарство... Интересирањето покажува што сака
лицето, а способностите покажуваат што тоа може да постигне. Меѓу тие две нешта мора
да се постигне согласност. Мошне е важно рано да се константира какви способности
човекот поседува и да може понатаму истите да ги развива. Често пати тоа не е така
едноставно, бидејќи некои од способностите потешко се појавуваат, па се потребни
темелни испитувања и тестови. Затоа целта на професионалната ориентација и селекција е
утврдување на специфичните способности во младата возраст и насочување кон развој
токму на тие способности. Притоа е посебно важно идентификувањето на надарените и
талентираните ученици и организирање на посебна работа во нив.
Слика 31. Приказ на фазите на интелектуалнуот развој според Пијаже
Мерење на интелигенцијата
,,,,Многу одамна е воочено дека постојат индивидуални разлики помеѓу луѓето

според нивните интелектуални способности и дека во голема мерка успехот во
извршување на одредени интелектуални и други активности зависи од развиеноста на
нивните спсобности (Рот, Н. 2004:220). Интересот во мерењето на индивидуалните
разлики во менталната способност почнал кон крајот на 19-от век. Сер Франсис Голтон
(Sir Frances Galton), британски научник, бил меѓу првите кои ги истражувале овие
разлики.Во неговата книга “Наследна надареност” (Hereditary Genius) ги споредил
постигнувањата на луѓето од различни генерации на истакнати англиски семејства.
Голтон бил пионер во изучувањето на индивидуалните разлики. Неговата работа
246
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
помогнала да се развијат статистички концепти и техники кои сеуште се во употреба. Тој

исто така бил првиот кој ја напреднал идејата за интелигенцијата која може да биде
квантитативно мерена. Во 1980-те американскиот психолог Џејмс Мек Кин Кател (James
McKeen Cattel), кој работел со Голтон во Англија, развил група од 50 тестови која се
обидува да ја мерат основната ментална способност. Како Голтон, така и Кател се
фокусирал на димензиите на сензорната дискриминација и реакционите времиња.
Работата на Кател и по соработката со работата на Голтон била неподржана во 1901 год.,
кога истражувањето покажало дака мерењата немаат взаемна поврзаност со теоретскиот
успех на факултет. Подоцна испитувачите, кога и да покажале дека предметните тестови
на Кател биле ограничени само за студентите на Колумбија Универзитетот, чии високите
академски претстави не биле карактеристични за општата популација. Подобро
направените тестови дадени да ги прошират примероците покажале дека реакционото
време и брзината на процесирање на перцептивните задачи за да се поврзат со
академскиот успех.
Алфред Бинет (Alfred Benet), истакнат француски психолог, бил првиот кој го
развил тестот за интелигенција, што прецизно ќе го предвиди академскиот успех. Во
доцниот 19-ти век, француската влада почнала со обврзно образование на сите деца.
Претходно во тоа време ученици доаѓале од семејства на повисоките класа. Со
наметнувањето на масовното образование, француските учители морале да едуцираат
различни категории на ученици. Некои од нив се појавиле со различни ментални
потешкотии кои покажувале недоволна способност за напредување во образованието. Со
тоа учителите биле соочени со “бавните” ученици имале вистински проблеми со учењето
и кои едноставно имале проблеми во однесувањето или со претходното ограничено
образование. Во 1904 год. Француското министерство за јавна настава го задолжиле
Бинет и неговите соработници да развијат метод за објективно идентифицирање на децата
кои би имале потешкотии со формалното образование. Владата се надевала дека
идентифицирајќи ги децата со проблеми во учењето би им било дозволено да бидат
преместени во специјални корисни класови во кои тие би профитирале од школувањето.
Бинет и колегата Теодор Симон (Theodore Simon) се нафатиле за работа за развивање на
тест со кој би ја процениле интелигенцијата на детето.
Како што Бинет и Симон го развиле својот тест, пронашле дека тестовите на
практичното знаење, меморијата, заклучувањето, речникот и решавањето на проблем,
работат подобро во предвидувањето на школскиот успех потоа групата на едноставни
сензорни тестови што Галтон и Кател ги употребувале. Децата биле поставени да
решаваат различни задачи, да изведуваат едноставни ментални или психофизички
сугестии и гестови, повторување на изговорените броеви, наведување на имиња на
предмети на сликите, објаснување на општи зборови, да кажат како два предмети се
различни и објаснување на апстрактни поими. Слични поими се употребени и во
денешните тестови за интелигенцијата. Бинет и Симон го издале нивниот прв тест во 1905
год. Прегледувачите овој тест го следеле во 1908 и 1911 год.
Бинет и Симон претпоставиле дека сите деца ги следат истите текови на
интелектуалното развивање, но развиен во различни степени. Во развивањето на нивниот
247
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
тест, тие забележале кои предмети биле успешно исполнети од половина седум
годишни, кои од предметите од половина осум годишни, и тн. Со помош на овие
опсервации тие го креирале концептот на менталната возраст. Ако десет годишно дете
успее да ги реше задачите предвидени за 10 год., но неможе да ги помине прашањата
наменети за 11 год., за тоа дете ќе речеме дека има ментална возраст од 10 год.
Менталната возраст без условно корелира со хронолошката возраст. На пример: ако 6
годишно дете успее на предметите наменети за 9 год., тогаш за тоа дете ќе речеме дека
има ментална возраст од 9 години.
Друг американски психолог, Левис Терман (Lewis Terman) го променил тестот со
додавање на неколку прашања од Бинет, додавајќи соодветни прашања за возрасни и
воспоставување на нови стандарди за просечни претстави за секоја возраст. Првата
адаптација на Терман е издадена 1916 год., и беше именувана Бинет-Симоновата скала на
интелигенција.
Наместо давањето на претставата на личноста на Бинет-Симоновата скала како
ментална возраст, Терман ги променил претставите во единечен резултат кои тој го
нарекол количник на интелигенцијата или IQ. Количникот е бројот што резултира од
деливоста на еден број со друг. Идејата за количникот на интелигенцијата била прво
сугерирана од германскиот психолог Вилијам Штерн (William Stern) во 1912. Да се
пресмета IQ, Штерн ја делел менталната возраст со актуелната хронолошка возраст на
личноста од тестот и потоа помножен со 100 за да се ослободи од децималниот број.
Ментална возраст
Х 100 = 113
= Календарскавозраст
Пример: Доколку едно дете на возраст од 7 години на тестот на интелигенција ги

реши и задачите предвидени за 8 годишна возраст, ќе има коефициент на интелигенција
IQ еднаков на 113. Или на пример: 6 годишно девојче постигнало ментална возраст од 9
години, таа би имала IQ од 150(9/6 х 100). Ако 12 годишно момче постигне возраст од 6
години, нему би му бил даден IQ од50(6/12 х 100). Резултатот на IQ, како оригинално
пресметана, е изразена менталната возраст на личноста поврзана со нејзината
хронолошка возраст. Меѓутоа оваа формула функционира соодветно за споредување на
децата, но не функционира добра за возраните, бидејќи интелектуалните нивоа не
работат за време на староста. На пример: 40 годишна личност кој постогнала исти
резултати како 20 годишна личност би имала IQ од само 50.
Модерните тестови за интелигенцијата вклучувајќи го и Бинет-Симоновиот тест на
долго пресметуваните резултати ја употребуваат формулата за IQ. Наместо тестовите да
даваат резултат кој покажува колку далеку се претставените отстапувања на личноста од
просечните претставувања на другите кои се на иста возраст. Повеќето тестови
произволно го дефинираат просечниот резултат како 100. Со договор, многу луѓе сеуште
го употребуваат поимот IQ да го упатат резултатот на тестот за интелигенција.
Ф.Голтон 200 ; Џон Стјуарт 190
Гете 185; Волтер 170
248
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Алек. Поп 160; Моцарт 150

В. Иго 150; Бајрон 150
Мерењето на интелигенцијата се врши со применување на тестови на
интелигенција прилагодени за одредена возраст и популација и спаѓа во доменот на
работа со психологија. Резултатот на тестот претставува Количник на интелигенција (IQ –
Intelligential Quotient) кој се добива со делење на умната (ментална) старост добиена од
тестовите (во месеците) или возрасната или календарската старост (во месеци). За да се
добие практичен број, добиениот резултат се множи со бројот 100.
Во зависност од вредноста на IQ, висината на интелигенцијата може да се подели на
неколку групи:
Многу висока интелигенција или генијалци (IQ е повисок од 120),
Висока интелигенција (IQ е помеѓу 111-120),
Просечна интелигенција (IQ е помеѓу 90-110) и
Ниска интелигенција (IQ е помеѓу 70-89).
Присуството на пореметување на интелигенцијата со вредности на IQ помали од 70 од
раѓањето или ако тие пореметувања настанале во текот на развојот на интелигенцијата,
тогаш станува збор за ментална недоволна развиеност (олигофренија, душевна-
ментална заостанатост, слабоумност), која понатаму се дели на:
 Лесна душевна заостанатост (IQ е помеѓу 50-69),
 Умерена душевна заостанатост (IQ е помеѓу 35-49),
 Тешка душевна заостанатост (IQ е помеѓу 20-34) и
 Длабока душевна заостанатост (IQ е под 20).
Ако оштетувањето на интелигенцијата настанало покасно, кога веќе интелигенцијата била

развиена, тогаш се работи за работа со деменција. Денес освен наведената се
применуваат и следниве скали за мерење на интелигенцијата:
 Векслерова скала за деца и возрасни

 Гудинав – тест на цртање човекова фигура
 Прогресивни Равенови матрици за деца и возрасни
 Тестовите за мерење на интелегенцијата можат да бидат: вербални и невербални,
индивидуални и групни.
IQ Процент на Степен на
населението % интелигенција
над 140 1 многу висока
120-139 11 висока
110-119 18 надпросекот
90-109 46 просечна
80-89 15 подпросекот
70-79 6 ниска
249
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
под 70 3 заостанатост
(70-50= Лесна душевна
заостанатост;
50-20=Умерена до тешка душевна
заостанатост;
20-0= Длабока душевна
заостанатост
Слика 32. Шематски приказ на застапеноста на интелигенцијата
Raspored na IQ Nivo na inteligencija

140 i nad mnogu visoka
120 do 140 visoko nadprose~no
110 do 120 visoka
90 do 110 prose~na,normalna
80 do 90 podprose~na,niska
70 do 80 tapost
70 i pod izrazena
zaostanatost(retardiranost)
Слика 32 а. Шематски приказ на застапеноста на интелигенцијата
Забелешки на тестовите на интелигенција
Една критика на тестовите на интелигенцијата е тоа што тие воопшто не ја мерат

интелигенцијата но само детален сет на менталните способности. На пример: тестовите на
интелигенцијата не ја мерат креативноста, здравиот разум, социјалните вештини и
практично знаење-способности кои им дозволуваат на луѓето добро да се адаптираат во
нивните околини и решавање на дневните проблеми. Друга критика на IQ тестовите е тоа
што некои луѓе под некаква психолошка сосотојба можеби не се прикажуваат најдобро
бидејќи тие стануваат вознемирени во конкретанта тестовна ситуација. Слабите резултати
во тестирањето може да биде резултат на преголемата грижа и желбата за успех, што не
ги рефлектира вистинските способности на кандидатите. Другите забелешки се
однесуваат на нивната стандардизација во популацијата во која се реализира
испитувањето.
Злоупотреба на тестовите
Критичарите за испитување на интелигенцијата аргументираат дека тестовите на

IQ имаат тенденција да бидат погрешно протолкувани и злоупотребени. Бидејќи тестовите
250
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на IQ се изразуваат со бројки, многу луѓе погрешно мислат за IQ како да е тој фиксен.

Освен тоа, некои луѓе на IQ гледаат како на мерка за човековата внатрешна вредност или
како севкупен потенцијал, како едниствено релевантни за успехот во животот.
Критичарите исто така забележале дека тестирањето на интелигенцијата може да
има опасни социјални последици како резултатат на нивната злоупотреба. На пример: во
1920 ите годии IQ тестовите биле употребувани да ги идентифицираат малоумните
личности. Овие личности биле тогаш предмет на нормирање и присилени на селекција и
сегрегација. Други критики на тестовите на интелигенцијата е тоа што тие понекогаш
водат во субјективно толкување и операционализација на примена на процедурите и
правила. Во некои држави, на пример: личноста со ментална ретардираност мора да има
IQ од 50 или под, пред да биде дозволено да работи во специјална установа познато како
заштитна работилница.
Улогата на наследството и средината
Влијание на наследноста и околината

Кога се имаат предвид интелектуалните спсобности на луѓето оправдано се јавува
дилемата на односот помеѓу влијанието на наследството и околината. Ова прашање
предизвикува разни дилеми и полемити во стручните и лаичките кругови. Една од нив е
Дали интелигенцијата е утврдена примарно со наследството или со конкретни средински
влијанија? Проблемот предизвикал интензивна расправија поради различните гледишта на
интелигенцијата кои воделе до различни социјални и политички подразбирања. Целосната
застапување на тезата односно генетскиот поглед на интелигенцијата се верува дека
секоја личност е родена со фиксирана количина на интелигенција. Тоа значи помала е
веројатноста да може некој да ја подобри интелигенцијата, дури ни со примена на
специјално образовни програми не би се очекувало да се зголеми IQ. Од друга страна,
тие кои претендираат да докажат дека интелигенцијата е резултат повеќе на срединските
фактори застапуваат став дека генетските фактори имаат ограничено влијание.
Денеска скоро сите научници се согласуваа дека во осанова интелигенцијата
настанува и се развива од влијанието на двете генетски и околински фактори односно
околината или наследноста. Луѓето често претпоставуваат дека ако интелигенцијата е
наследна, тогаш не може да биде изменета или подобрена низ влијанијата на околинските
фактори. Ова претпоставување е неточно. На пример: висината била многу наследна,
постигнатите висини се зголемиле во 20-ти век меѓу популацијата на многу индустриски
нации, повеќе како резултат на подобрената исхрана и нега на здравјето. Слично
изведбата на IQ тестовите била зголемена со секоја генерација (види Класификација на
IQ резултатите - DistributionofI Qscores-дел од овој запис). Сеуште неколку научници го
препишуваат овој феномен на генетичките промени. Така многу експерти веруваат дека
подобрените околини можат до некој степен да ја зголемат интелигенцијата на личноста.
Некои генетички збрки, како што е phenyketonuria (PKU) и Down Sindrome може
да резултираат во менталната ретардираност и нискиот IQ. Но доказ за генетичко влијание
251
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
не би требало да биде изложен како доказ за директна врска помеѓу гените и

интелигенцијата. Во PKU, за пример, ретката комбинација на вдлабените гени прават
стадиум за серии на биохемиски меѓусебни делувања што на крајот резултираат на
нискиот IQ. Овие меѓусебни делувања се случуваат само како да е во присуството на
aminoacidphenylalnine. Ако збрката е откриена порано и phenylanine е спречена од
диетата на детето, тогаш големиот IQ дефицит не е развиен.
Ако генетското влијание е прикажано помеѓу 40% и 80% на варијацијата во
интелегенцијата, тогаш срединското влијание е прикажано помеѓу 20 и 60% од
тоталната варијација. Срединските фактори ги опфаќа сите поттици на личноста кои
доведуваат до промена на однесувањето како што се: семејство, училиште, врсници,
образовни и други институции, медиуми и други агенски на социјализација.
Образованието претставува важен фактор кој во одредена мерка влијаае врз
интелигенцијата. Децата кои што не одат на училиште најчесто постигнуваат пониски
резултати на IQ тестовите отколку тие кои одат редовно. Се претпоставува дека тоа е
резултат на стекнување на голем број на информации, решавање на најразлични
проблеми, апстрактно размислување, поттикнување на дивергентното размислување и
други вештини кои се бараат на IQ тестови.
Многу испитувачи истражувале дали одредени интервентни програми можат да
ја запрат или поттокнат ниската интелигенција што може да резултира од сиромаштијата
или други неповолни околини. Во САД, се реализирала Хеад Старт федерално
фондациона предучилишна програма за деца од семејства кои доаѓаат од посиромашните
нивоа која имала за цел да го зголемат сознајниот развој, вклучувајќи читање книги,
учење на азбуката и броевите, учење на имињата на боите, цртање и други активности.
Овие програми често имаат широко почетни ефекти на IQ резултатите. Се покажало дека
децата кои учествуваат во тие програми стекнуваат повеќе 15 IQ поени споредени со
контролираните групи на сличните деца кои не биле вклучени во програмата. За жал овие
стекнувања тврдат авторите траат само колку што траат педагошките интервенции. Кога
децата од овие програми одат на училиште нивниот IQ опаѓа на ниво на контролираните
групи за период од неколку години. Ова е познато како “губење” на ефектот (“fade-out “
effect ).
Сепак раните интервенирани предучилишни програми не изгледаат како да
создаваат постојани IQ стекнувања, некои студии сугерираат дека тие можат да имаат и
позитивни долготрајни ефекти. Испитувачите продолжуваат да бараат интервенции што
ќе го зголемат IQ и на крајот академскиот успех. Познато е дека срединските фактори
влијаат врз одреден развој на интелигенцијата, посебно се нагласуваат големината на
семејството и редот на раѓање. Децата од помали семејства и децата кои се првородени во
нивните семејства се движат кон повисоки резултати на тестот на интелигенција. Овие
ефекти како и да е, се многу мали и се изедначуваат само за неколку IQ поени. Тие се
пронајдени само кога испитувачите истражувале голем број на семејства.
Покрај тоа, интелигенцијата била значајна расправа и за ефектите на други
средински варијабли. На пример: некои бремени жени кои конзумирале големо
количество на алкохол родиле дете со фетал-алкохол синдром (fatal-alcohol sindrome),
состојба забележана со физички неправилности, ментална ретардираност и проблеми во
однесувањето. Дури изложувањето на смалување на количините на алкохол можат да
252
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
имаат негативно влијание во развојот на интелигенцијата и до денес не е сигурно колку

количина на алкохол е утврдена за бремените жени. Научниците исто така откриле дека
сигурни содржини се сретнале за време на зачетокот или детството може да има
негативно влијание на интелигенцијата. Поврзаноста постои помеѓу факторите на
околината и мерената интелигенција, но еден не може да објасни дека овие фактори
директно влијаат на интелигенцијата. Други средински варијабли од оваа категорија ги
вклучуваат родителските стилови и физичката околина во домот. Идентифицијата и
влијанието на специфичните биолошки и срединските варијабли врз интелигенцијата се
едни од најважните предизвици што ги фасцинираат испитувачите на ова поле. Според
теорија на наследството таа има огромно значење врз целокупниот развој на индивидуата
посебно во услови под кои средината која го активира генетското наследување и потоа се
развива интелигенцијата до степен на одреден генетски код на единката.
До ова сфаќање се дошло со долготрајно проучување на развојот на интелигенцијата на
близнаците кои живееле во различна средина, заедно или одвоено.
Современи погледи на интелигенција
Ви претставување на совремните погледи на интелигенцијата ќе започнеме со

гарднеровото прашање „каква е природата на умот кој е способен да произведе токлу
многу продукти, ценети во светот (Gardner, 2000) “ . Обидот да одговори на ова прашање
го наведува Гарднер да ја формулира својата теорија на мултипла интелигенција. Според
оваа теорија човечкиот ум во текот на еволуцијата ‘ е наштиман’ на седум различни
содржини кои поседуваат адекватен број „посебни единици на ментално функционирање
“, „збир на способноти кои можат да се набљудиваат и мерат“ (Morgan, 1996), односно
посебни интелигенции. Тој ги негира традиционалните идеи дека интелигенцијата е
единствена способност и нагласил најмалку седум категории на интелигенција кои би
можеле да бидат независни една од друга, се разбира, секој човек има “различно ниво на
развој на 7 категории на вештини”. Теорија на Гарднер на (повеќе) интелигенции
предвидува педагошки оптимизам и разбирање на интелигенција за да се промени, или
“вежбање и подобрено образование“, за разлика од повеќето традиционални верувања кои
се гледа како разузнувачка способност. Врз основа на оваа теорија биле развиени неколку
истражувачки проекти со кои се докажува и потврдуваат тезата дека е можно да се
поттикне интелектуалниот развој и подобрување на интелектуалниот капацитет на
когнитивниот развој на сите нивоа и во сите векови. Моделите на повеќе интелигенции
исто така се одразува дека постојат многу начини на учење.
Во таа смисла професорот Хауард Гарднер (Howard Gardner) од Хардвард
Универзитетот развил теорија на повеќеструки интелигенции (Слика 1.2), која ја поделил
на сeдум типови:
1. Вербална: сака да чита и пишува, често размислува на зборовите од текстови, а
најдобро учи и се изразува вербално. Покажува чувствителност кон значењето на
зборовите, а нив ги користи во различни функции, како на пример за убедување,
интерпретирање итн.
2. Музичка: сака да пее и често потпевнува слушајќи музика, многу ја сака
музиката, памти мелодии, свири на некој музички инструмент. Воедно компонира и
253
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
создава музика според сопственото расположение, а во некои случаи варира или

импровизира на одредена тема од позната мелодија. Неретко прави различни движења во
ритамот на мелодијата која кај него предизвикала емоции.
Слика 33. Повеќестепени интелегенции според Хауард Гарднер
3. Логичко-математичка: способен е апстракно да мисли и логично да размислува и

резонира. Се искажува при решавање на апстрактни математички проблеми, во
дедуктивно и индуктивно размислување, а исто така и во научни истражувања. Сака
логички сложувалки и стратешки игри.
4. Просторна: размислува врз основа на формирање на визуелна претстава и
разбирање преку боја, форма, изглед. Сака да црта и да користи бои, да дизајнира,
проектира.
5. Телесно-кинестетичка: поседува способност за вешто искористување на
мускулатурата за контрола и координација на движењата на телото, а се користи за
координирано движење (спорт, танц), или во други активности кои бараат префинета и
прецизна моторика.
6. Интерперсонална: покажува разбирање за луѓето, поседува вештина при
контакти и комуницирање со други луѓе, искажува способности за да биде водач, успешно
интервенира кај луѓе што се во конфликт и разрешува спорови.
7. Интраперсонална: покажува длабока свесност за своите чувства, искуства и
однесување, користејќи ги сопствените искуства. Имаат добро развиена самоконтрола и
свесни се за своите предности и слабости.
Теоријата на Гарднер за повеќеструки интелигенции е посебно интересна за
музичката надареност поради одвојувањето на музичката интелигенција како посебна во
однос на останатите интелигенции. Надареноста смета Гарднер може да се јави во било
која од овие области, а интелигенцијата е дефинирана како „биопсихолошки потенцијал“.
Гарднеровата дефиниција на надареноста гласи: „надареноста е појава (sign) рабо (early)
или порано развиен (precocious) биопсихолошки потенцијал во некој домен во некоја
254
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
култура. Индивидуата која напредува побрзо „ветува“ во некоја област во која го

заслужува епитетот ‘надарен’“ (Gardner, 2000). (Gardner, 1997; 2000), смета дека „
никогаш надареноста неможе да се к онцепуализира како нешто што постои исклучиво во
главата или телото на индивидуата“. Затое е неопходно да се внимава во кој домен
надареноста се манифестира и во какви интеракциски односи и релации таа се развива.
Теоријата на Гарднер брзо била прифатена меѓу образувачите поради тоа

сугестиите на поширока цел тогаш традиционалното образование било прифатено.
Теоријата влијае дека традиционалното училишно учење може да запостави мал дел на
човечките способности и дека учениците сфаќаат бавно со конфекционалните теоретски
мерења можат да се направат во други респекти. Бројот на училиштата билe формиранi со
план направен да ги одреди и развие способностите на учениците во сите интелигенции
што Гарднер ги идентифицирал.
Критичарите за теоријата на развиена интелигенција имаат неколку објективи.
Прво тие се расправаат дека Гарднер ги базирал неговите идеи повеќе на заклучувањето и
интуицијата отколку на студиите. Тие забележале дека немало тестови пристапни да се
идентифицираат или мерат специфичните интелигенции и дека теоријата на широко ги
игнорираат децениите на истражувањето што покажува тендеции за различни
способности да поврзат доказ на факторот на општата интелигенција. Покрај тоа,
критичарите се расправале дека некои од интелигенциите кои Гарднер ги идентифицирал,
како што е музичката интелигенцијата и телесно-кинетичката интелигенција би требале да
бидат сметани едноставно како таленти, бидејќи тие не се обични сметани да се
адаптираат на барањата на животот.
Ренцулиева тропрстенаста теорија
Ренцулиевата тропрстенатста концепција (The three-ring conception of

giftedness), Renzuli (Renzulli, 1986; 2005), настапува како практичар од областа на
образованието, истакнувајќи барање покрај тоа што дефиницијата за надареност треба да
биде проверлива, таа мора да дава основа за дефинирање на адекватен систем за
идентификација и образование на надарените и талентираните. Во согласност со овие
констатации Ренцули изнесува став дека „надареноста е состојба која кај некои луѓе може
да се развие доколку дојде до адекватна интеракција меѓу луѓето и средината и одредени
области на човековата активност“, Тој нагласува дека акцентот во опсервацијата на
надареноста се поместува и тоа од црта на личноста (concept of being gifted)тој се
пренесува на на заинтересираност за развивање на надареното однесување). Тој смета
дека може да се разликуваат два вида на надареност. Првиот вид е т.н. школска
надареност (schoolhouse giftedness). Објаснувајќи го овој концепт Ренцули нуди и два
синоними кои ги нарекува тестовна надареност (test-taking giftedness) и надареност за
школско учење (lesson-learning giftedness). Во двата вида на способности во игра се
истите способности бидејќи правилата на игра се исти кои можат да се проценат со
примена на стандардизирани инструменти. Неговиот концепт на надареностае претставен
како три компонентен композит на фундаментални психолошки особини и тоа: виска
255
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
општа способност, посветеност на задачата и креативност. Високата натпросечна

способност ја дефинира како општа способност која се мери со тестовите на општа
интелигенција поврзана со широкиот спектар на специфични способности кои се
променуваат во реалниот животен контекст.
Посветеноста на задачата претставува „рафиниран и фокусиран облик на
мотивацијаe“, „енергија наспчена кон одреден шроблем, задача или специфична област
на активностi“и подразбира она што се опишува како „истрајност, издржливост, напорна
работа, самодоверба и верба во сопствените способности да се изврши некоја важна
активност“.Секоја од овие компоненти смета истиот автор има статус на нужен услов за
појава на надареноста кои се во постојана интеракција со средината и се додека тие не се
активираат надареноста стои односно лебди во тн ‘вакум’. Renzuli (Renzulli, 2005)
посебно става акцент на „позадинските компоненти“ на надареното однесување и ја
проширува својата концепција со шест ко-когнитивни фактори кои го забрзуваат
когнитивното функционирање на личноста и го насочуваат потенцијалот кон социјално
конструктивни акции.
Тие фактори се: оптимизам, храброст, вљубеност во проблемот, чувство за човечките
потреби (емпатија), физичка и ментална енергија и визија. Врз основа на предходното
Ренцули наведува дека надарени деца се „оние кои поседуваат или се спосбни да го
развиваат овој композитен збир на особини и се применуваат во било која потенцијално
вредна област на човековата активност i“ (Renzulli, 2005). Настојувањето на познатиот
психолог Рензули (Joseph Renzulli) да дојде до одговор на прашањето што може да се
смета за показател за постоење на надареност и што треба да направат тие индивидуи за
да ја искажат, резултирало со создавање на тропрстенаста концепција на надареноста
односно надареноста ја дефинира како „интеракција“ помеѓу три групи на човечки
карактеристики:
1. Натпросечно развиени способности,

2. Особини на личноста, посебно специфична мотивација за работа,
3. Висок степен на креативност.
Слика 34. Тропрстенаста концепција на надареноста
Ренцули смета дека секоја од овие компоненти имаат статус на нужен услов за
појава на надареноста и дека надареноста се наоѓа во пресекот на трите прстени.Освен тоа
256
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ренцули смета дека ‘трите прстена’ се во постојана интеракција со средината и се

дистанцира од тоа дека надареноста лебди во ‘вакум’. Тој во својата најнова верзија на
теоријата, Renzuli (Renzulli, 2005) посебно става акцент на „позадинските компоненти“ на
надареното однесување и ја проширува својата концепција соактуелизација на шест ко-
когнитивни фактори кои го забрзуваат когнитивното функционирање на личноста. Тие
фактори се: оптимизам, храброст, вљубеност во проблемот, чуство за човечките потреби,
физичка и ментална енергија и харизматичност.
Стренбергова тријархиска теорија на надареноста
Тријархиската теорија на интелектуелната надареност претставува „посебен случај

на човечката интелигенција“. Во рамките на Стренберговата теорија надареноста е
концепирана како исклучителна интелектуална способност. Во анализата на
интелектуалното функционирање Стренберг Sternberg (1981), заклучува дека треба да се
разликуваат три типови на интелигенција. При тоа тој разликува: 1. компоненцијални тип
на интелигенција 2. искуствени тип на интелигенција и 3. ситуациски (контекстуален)
тип на интелигенција.
Компоненцијални тип и интелигенција доаѓа до израз во проблемските ситуации каде
се бара аналитичко (конвергентно) мислење, односно во задачи каде треба да се пронајде
едно точно решение. Овој тип на интелигенција е најблизок до класичното,
традиционалното сфаќање на интелектуалните способности. Од анализата на тоа како
поединците доаѓаат до решавање на проблемот Стренберг забележува пет основни
процеси на обработка на податоците: 1. Примање на податоци 2. Складирање во
меморијата 3. Пренос на податоците од едно во друго подрачје 4. Мисловно оперирање со
податоците и 5. Метаспознавање. При тоа смета тој основи единици на овие процеси се
компонентите. Разликите со Гилфордовото сфаќање е тоа што Стренберг посебен акцент
става на метасознајните процеси-метакомпоненти.
Стренбер смета дека квалитетното решавање на проблемските ситуации е резултат на
калитетната база на знаења и развиен состав на метакомпонентите кои помагаат брза и
флексибилна употреба на знаењата. Колку повеќе се продлабочува и шири базата на
знаење толку повеќе се зголемува количината на метакомпонентите, што влијае на
проширување на базата на знаење (Čudina-Obradović,1991). Квалитетното интелектуално
функционирање зависи од широката и продлабочената база на знаење која настанува во
интеракцијата со материјалот од одредено подрачје, што доведува до развој на вештината
за стекнување на знаење “ (Sternberg,1981, 90).
Искуствени тип на интелигенција е најблиска до класичното, традиционалното сфаќање
за креативното мислење. Овој тип на интелигенција не доаѓа до израз во задачите во кои
треба да се најде едно точно решение, туку кај тие задачи во кој се бара увид во
проблемот. Увидот во проблемот се постигнува со примена на три ментални постапки:
(1) селективно воочување му овозможува поединецот да се концентрира на
критичните информации, значајни податоци при што се занемаруваат детели кои
не се битни за проблемот.
(2) селективна комбинација: произлегува од можноста поединецот да ги поврзува
воочените битни информации во нова смислена целина,
257
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(3) селективна споредба, претставува можност за поврзување на добиените целини со

поранешното искуство или новата целина се доведува во нов контекст.
Искуствениот тип на интелигенција е актуелен за надарени кои подобро ги воочуваат
битните елементи во проблемот и се пофлексибилни во користењето на сопственото
поранешно искуство.
Ситуациски тип на интелигенција е познат како контекстуеална интелигенција. Овој
тип на интелигенција е најблизок до поимот „практична интелигенција“, која овозможува
решавање на проблемите во различни ситуации кои неможе да се ослоните на знаењата
„од книгата“.
Практичната интелигенција претпоставува одредено „имплицитно знаење“ кое
произлегува од сопственото искуство стекнато во различни животни ситуации.
Употребата на овие три типа на интелигенција им овозможува на поединците да
различните компоненти на менталното функционирање-компоненцијалната интелигенција
ги поврза со своите досегаши искуства-искуствена интелигенција и употреби тие
резултати да се снајде во решавање на практични задачи и ситуации. Во подоцнежните
верзии на тријархиската теорија (Sternberg & Clinkenbeard, 1995;
Sternberg et al., 1996), епитетот на тројноста не се однесува на овие „лица на
интелигенцијата“, туку и на типовите на интелектуалните способности, кои според
Стернбер се: мемориски-аналитички, креативни-синтетички и практични-контекстуални
способности. Со воведувањето на концептот успешна интелигенција Стернберг
експлицитно ја интегрира старата и новата верзија на тројната теорија (Sternberg &
Grigorenko, 2002).
Успешната интелигенција ја дефинира како „способност да се постигне успех во
животот, во согласност со сопствената дефиниција за успех во рамките на својот
социокултурен контекст, со користење на сопствените јаки страни со корегирање и
компензирање на слабите, со цел прилагодување во средината и нејзино обликување, а
комбинирајќи ги аналитичките, креативните и практичните способности“. Стернберг
забележувајќи дека ретко надареноста се јавува како ‘чист случај’ тој го воведува поимот
„образец“ –намести „тип“ – на надареност и дефинира уште четири видови на
надареност и тоа: аналитичко-креативна, аналитичко-практична, креативно-практична и
„совршено избалансирана“, во која се развиени сите три видови на спсобности. Во
најновите истражувања на Стенберг (2005) тој ‘балансира’ помеѓу своите теории
поврзани со трите сродни области на истражување-тријархиската теорија на
интелигенцијата, инвестиционаата теорија и теорија на мудроста како урамнотежување
наречена . WICS (Wisdom, Intelligence, Creativity, Synthesized) модел на надареност според
кој сржта на феноменот претставува синтеза на интелигенцијата, креативноста и
мудроста. Наведените карактеристики на интелектуалното функционирање на надарените
отвараат нови можности за посуптилен пристап во препознвањето на надарените во
воспитно-образовниот процес и врз основа на тоа креирање на педагошка стретегија за
развојн на нивните потенцијали.
258
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Емоционална интелигенција нова психолошка парадигма

Промоцијата на феноменот- емоционална
интелигенција е примена со посебен интерес во
научните кругови. Причината затоа би можело да биде
општата констатација дека современиот човек е многу
поуспешен во решавање на многу технички проблеми
отколку на полето на неговото социо-емоционалното
функционирање. Тоа би значело како да се постигне
согласност помеѓу она што мислиме, чувствуваме и она што го правиме, или како да ги
усогласиме емоциите со разумот. Емоционална интелигенција е способност кај
поединецот да ги доживува и разбира своите емоции. Таа е способност да се воочуваат
емоциите, да се поттикнуваат и да се користат во когнитивните функции (мислење,
креативност, способноста за анализирање на проблемот, донесување успешни одлуки), да
се развива разбирањето на емоциите и да се развива размислувањето за сопствените
емоции,а со цел да се поттикне личниот емоционален и интелектуаленразвој. Концептот
на емоционална интелигенција во психологијата датира од почетокот на 90-тите на
минатиот век кој беше воведен од страна на авторите Петар Salovey Универзитетот Јеил и
Џон Д. Мајер од Њу Hempshire универзитети. Тие за првпат ја дефинираа емоционална
интелигенција како "можноста да се разликува сопствените и туѓите чувства и емоции, и
ги користеа овие информации како водич за размислување и дејствување" (Salovey и
Mayer, 1990). Истите научници го ревидираа нивниот оргинален модел дефинирајќија
емоционална интелигенција, како способноста за перцепција, асимилација, разбирање и
управување со емоции. (Mayer, Карузо и Salovey 2000). Преку повеќе од една деценија на
напорно лобирање Mayer, Salovey и Карузо успеалепонатаму да ги развиваат и научно
даго бранат својата концептот на емоционална интелигенција. За таа цел, тие
конструираат тестови со соодветни метриски карактеристики за мерење на емоционалната
интелигенција. Современи теоретичари како Петар Salovey и Џон Мајер најпрво
емоционална интелигенција, ја посматраат како дел од социјалната интелигенција
(1990:189), што укажува на тоа дека двата концепта се поврзани и може, во целата
веројатноста, да кажеме дека меѓусебно поврзани компоненти на иста конструкција
Подоцна Емоционална интелигенција"
станува главна тема на интерес во научните кругови како и во лаичката публика.
Со Големановиот бесцелер (1995) почнува да се популаризира концептот на
емоционална интелигенција,
сопрепознатливинаучниатрибути.
Саловеј, Гарднеровите персонални интелигенции ги подредува во поширока категорија,
проширувајќи ги овие способности во пет основни подрачја:
1. Спознавање на човековите емоции. Самосвест – препознавање на чувствата во
мигот кога се манифестираат – претставува темел на емоционалната
интелигенција. Способноста да се контролираат чувствата во секој миг е од
особена важност за психолошкото самоспознавање и саморазбирање. Неможноста
да ги препознаеме нашите вистински чувства нѐ доведува до тоа да сме зависни од
нив. Луѓето кои се посигурни во своите чувства повешто го водат сопствениот
259
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
живот и со поголема сигурност донесуваат одлуки, како на пример, со кого ќе

стапат во брак, каква професија ќе изберат и др.
2. Управување со емоциите. Совладувањето и управувањето со емоциите, со цел да
бидат точно избрани е способност која се темели на самосвеста. Луѓето кои ја
немаат способноста за постигнување мир, ослободување од анксиозноста,
потиштеност или раздразливост, како и последиците од неспособноста за
основните емоционални вештини, постојано се борат со чувствата на огорченост и
мачнина, додека пак оние кои ја усовршиле многу побрзо оздравуваат од
животните немири и неуспеси.
3. Самомотивација. Управувањето со емоциите што води кон одредена цел е
подлога за претпазливост, самомотивација, совладување на одредена вештина, како
и за креативност. Емоционалната самоконтрола и смирување на афектите се
основа на секој успех. Постигнувањето на состојбата „смиреност“ овозможува
исклучителни остварувања на секое поле.
4. Препознавање на емоциите кај другите. Емпатијата е уште една од способностите
која е базирана на човековата самосвест и основна „човечка вештина“.
Емпатичните луѓе се повешти во приспособувањето на речиси невидливите
општествени сигнали со кои се навестува што им е потребно на другите или што
сакаат. Емпатијата им овозможува успех во занимањата како што се грижа за
другите, подучување, трговија и менаџмент.
5. Умеење во одржување на меѓусебните односи. Ова умеење претставува во
поголемиот дел вештина за разбирање на туѓите емоции. Тие способности се
подготовка за јавни занимања, раководење и меѓусебни односи. Луѓето кои ги
усовршуваат овие вештини имаат успех во сè што подразбира успешна соработка
со другите; тие се „ѕвезди“ во општеството.
Без сомневање, темелот на нашите способности е од психолошка природа, но мозокот е
исклучително приспособлив и постојано учи. Грешките во емоционалните вештини се
коригираат: секое од овие подрачја, во голема мера ги претставува навиките и реакциите
кои со вистински напор можат да бидат усовршени.Се чини дека полека овој феномен
станува равноправен член во семејството "интелигенција и со големи шанси да стане
еднаква со другите прифатени модели на интелигенција (Takšić, 1998; Kulenovic, 2000).
Тоа значи Mayer et al. (2000) "повеќе не е можно да се постави прашањето дали постои
емоционална интелигенција туку дали е таа важна во различните животни области.
Дали ги препознавате особини на луѓе со висок степен на емоционална
интелигенција?
 Ги контролираат чувствата
 Без страв зборуваат за своите чувства
 Владеат со чувствата
 Се интересираат за чувствата на другите
 Ја разбираат невербалната комуникација
 Работат пред се за личен успех
 Прават нешта заради тоа што ги сакаат
 Реалистични се во процените
260
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ментална заостанатост
Менталната заостанатост преставува намалено функционирање на менталните капацитети

на поединецот кое се забележува во изведување на секојдневните животни и
професионални активности. Истражувањата покажуваат дека во секоја земја има околу 2-
3 % од населението кои имаат количник на интелигенција под 70 кој претставува
индикатор за ментална заостанатост. Обично се забележуваа три степени на ментална
заостанатост: тешка ментална недовола развиеност или умерена ментална недовола
развиеност, лесна ментална недовола развиеност.
Слика 35 Социјални ситуации со деца со развојни потешкотии
Интелигенцијата на лесна ментална недовола развиеност изнесува помеѓу 50 и 70, а

нивната ментална возраст е еднаква на деца од 8 и 12 години. Со посебен напор и обука
таквите поединци можат да научат можат да научат да читаат и пишуваат и ако
покажуваат евидентно помала интелигенција од просечните.
Кај умерена ментална недовола развиеност количникот на интелигенција изнесува
помеѓу 20 и 50 и тие се наоѓаат на степен на интелигенција на просечните деца кои имаат
помеѓу 3 и 7 години. Оваа категорија на поединци можат да научат да зборуваат, но не и
да читаат и пишуваат.
Најголем степен на ментална заостанатост имаат тешка ментална недовола развиеност.
Нивниот количник е под 20, а степенот на менталниот развој е како кај нормалните деца
под 3 години.Тие не успеваат да научат да зборуваат, не можат да се оспособат за никакви
активности и работи, а често не се во состојба да ги изведуваат своите основни хигиенски
и физиолошки потреби. Поради нивните изразито намалени спсобности претстававуваат
сериозен општествен проблем за секоја држава.
Надареност и талентираност
Историски гледано, најпознатото и долго време највлијателното систематско

истражување и следење на надарените и талентираните започнало во 1921 година од
страна на Терман. Тоа се смета за најобемно според видот на иснтрументи кои се
применети. Во него биле вклучени 1450 деца и адолесцени на возраст од 7 до 15 години
кои според резултатите на тестирањата претставувале 1% од популацијата. Претходниот
пример укажува на еден континуиран цивилизациски интерес на надарените кој датира
уште одамна и е насочен кон целосно сфаќање на самиот поим надарености неговата
содржина и структура како и неговите карактеристики. Во структурната литература се
261
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
среќаваат низа дефиниции за надареноста кои имаат различни теоретски практични

претпоставки.
Ottuka, postojat raznovidni koncepciski modeli koi produciraat divergentni,
etiolo{ki, strukturalni i sodrìnski definicii. Pri~inata za toa e {to poimot
nadarenost po svojata priroda i sodrìna pretstavuva izrazito kompleksna, i
multidimenzionalno uslovena pojava".
Spored toa kako ja odreduvaat oblasta vo koja nadarenosta se manifestira,
definiciite moàt da se podelat na dve grupi: "onie koi zboruvaat za nadarenosta
voop{to i onie koi ja specificiraat oblasta na nadarenost" Stanuva zbor, generalno, za
dva priodi vo definiraweto: prviot, se odnesuva na op{tata nadarenost na poedinecot, a
vtoriot, na podra~no specifi~nata nadarenost vo edna ili poveke oblasti od ovekovata
dejnost.
Definicijata na Ivan Koren ja naveduva S. Maksi} (S. Maksic) kako primer koj
zboruva za nadarenosta voop{to. Taa glasi "nadarenosta e svoeviden sklop na osobini koi
na poedinecot mu ovozmoùvaat na produktiven ili reproduktiven na~in da postignuva
izrazito natprose~ni rezultati vo edna ili pove}e oblasti na ~ovekovata aktivnost, a e
uslovena od visok stepen na razvoj na poedini sposobnosti, odnosno nivna kompozicija na
nadvore{na i vnatre{na stimulacija" 1 Vo drugiot vid na definicii za nadarenosta
spa|aat onie so koi se odreduva oblasta na nadarenost i koi akcentiraat poedini grupni
sposobnosti kako posebni intelektualni podra~ja. Edna od niv e "Merilend definicijata
koja vo 1972 god. e usvoena kako oficijalna definicija za nadarenite vo SAD: "Nadareni i
talentirani deca se onie koi }e bidat identifikuvani od strana na stru~no
kvalifikuvani lica, vrz osnova na svoite isklu~itelni sposobnosti za postignuvawe na
povisoki nivoa na postignuvawa. Ovie deca baraat razli~ni obrazovni programi i
slu`bi, pokraj onie koi normalno im gi dava redovniot u~ili{en program za da
doprinesat za op{testvoto i za sebe. Decata koi se sposobni za visoki rezultati
pokaùvaat postignuvawe ili potencijalna sposobnost vo edna od slednite oblasti:
1. Op{ti intelektualni sposobnosti;
2. Posebni u~ili{ni sposobnosti;
3. Kreativno ili produktivno mislewe;
4. Sposobnost za vodewe;
5. Vizuelna i interpersonalna naso~enost;
6. Psihomotorni sposobnosti.
Во овој склоп влегува и ибјаснувањето на Ренцулиевата, Стренберговата, Гањеовата и
Gardnerovata теорија (истите објаснети во делот современи погледи на интелигенцијата).
Novite teoretski i prakti~ni nau~ni soznanija i iskustva za nadarenosta postojano
gi potisnuvaat zastarenite sfa}awa. Golem broj avtori zastapuvaat reazli~ni sfa}awa za
nastanuvaweto i razvojot na nadarenosta koi imaat razli~ni pojdovni pretpostavki. Edni
smetaat deka nadarenosta e kvalitet koj nekoj go ima ili go nema i postoi kako nekoe
realno svojstvo koe deteto go nosi ili ne go nosi so {to se potencira zna~eweto na
naslednata osnova vo nastanuvaweto i razvojot na nadarenosta.
Druga grupa na avtori gi naveduvaat sredinskite faktori kako osnova za
nastanuvawe i razvoj na nadarenosta.
Tretata grupa avtori svoite sfa}awa gi bazira na pretpostavkata deka aktivnosta na
samiot poedinec e najzna~ajna za nastanuvaweto i razvojot na nadarenosta.
262
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
êtvrtata grupa sfa}awa se odnesuva na edna grupa faktori na koi mal broj avtori
se zadrùvaat, a toa se onie koi se nao|aat pome|u genetskiot potencijal na poedinecot i
na negovata okolina.
Sovremenite sfa}awa za nadarenosta go napu{taat gledaweto deka genijalecot se
ra|a, a nivnite osnovni pretpostavki za toa se:Nadarenosta nastanuva i se razviva;
Vlijanijata vrz nastanuvaweto i razvojot na nadarenosta se pove}estepeni;Razvojot na
nadarenosta e dolgotraen proces vo naj{iroka smisla.
Od prethodnite pretpostavki moè da se rezimira deka visokite rezultati na
poedinecot vo edna ili pove}e oblasti se dolàt na: izrazen aktiven op{testven interes,
povolna psiholo{ka institucionalna sredina i semejstvo vo koe razvojot na nadarenosta
}e bide prioritetna cel. Otsustvoto na bilo koj od ovie faktori vo sekoj slu~aj go
hendikepira ponatamo{niot razvoj na poedinecot koj svojata nadarenost }e mora da ja
sokriva i manifestira moèbi so neobi~ni na~ini na odnesuvawe vo sredinata. Za da ne
se slu~i toa, obvrska na prethodno navedenite faktori e da se ovozmoàt adekvatni
uslovi za razvoj na nadarenosta.
Edno od nizata pra{awa, koi ja okupiraa intelektualnata energija na stru~wacite koi se
zanimavaat so prou~uvawe na nadarenosta e: Kako da se prepoznaat nadarenite u~enici?
Ivan Koren (1988 g.) naveduva ~etiri kategorii bitni osobini na nadarenite do koi
do{le amerikanskite psiholozi J. Renculi, i J. E. Juntune (1986 god.), a potoa ja prifatile
i razvile germanskite avtori H. Vagner so sorabotnicite i V. Nagel (1986 god.) Opisite
se odnesuvaat na u~eweto, tvore{tvoto, motivacijata i socijalnite karakteristiki.
Prethodniot pregled na osobinite i oblicite na odnesuvawe na nadarenite vo vospitno-
obrazovniot proces za nastavnicite pretstavuva moòst da napravat kvantitativni i
kvalitativni razliki i pome|u samite nadareni u~enici. Od osobinite na li~nosta koi se
odnesuvaat na u~eweto moè da se zabeleàt razlikite vo procesot na u~eweto. Ranoto
javuvawe na interesot i sposobnosta za ~itawe i pi{uvawe upatuvaat na konstatacija deka
ovie u~enici pobrzo }e napreduvaat vo svoeto obrazovanie. Tie mnogu pobrzo gi sfa}aat
osnovnite principi pri re{avawe na problemite i izbiraat adekvatna strategija za
nivno re{avawe. Tie so zabrzana dinamika gi re{avaat zada~ite i so povisok procent na
uspe{nost. Kaj ovie u~enici vedna{ se zabeleùva pogolema verbalna fluentnost koja vo
golema mera im ovozmoùva pouspe{no da gi izrazuvaat i prenesuvaat mislite i ideite.
Osobinite na li~nosta na u~enicite od oblasta na misleweto i tvore{tvoto se
odnesuvaat na toa kolku i kako nivnata intelektualna superiornost im ovozmoùva vo
nastavata tie da dojdat do izraz. Nastavnikot ovie u~enici moè da gi zabeleì vo
situaciite kade doa|a do izraz nivnata sposobnost za precizno, brzo i efikasno mislewe.
Osobeno, toa doa|a do izraz pri re{avawe na problemite kade tie nudat novi orginalni i
alternativni re{enija.Osobinite na li~nosta na u~enicite koi se odnesuvaat na
motivacijata im davaat na nastavnicite slika za nivnata motivaciska osnova. Tie se
odnesuvaat na vidot i intenzitetot na motivacijata koja go pottiknuva i naso~uva
odnesuvaweto na nadarenite u~enici
Osobinite na li~nosta od socijalnoto podra~je se odnesuvaat na lesnoto i brzoto
adaptirawe vo novi socijalni situacii. Nivniot otvoren i fleksibilen stil na
odnesuvawe gi pravi uspe{ni vo vospostavuvaweto i odrùvaweto na komunikacija so
drugite lu|e. êstopati ovie u~enici se birani za voda~i vo grupite, pokaùvaj}i pri toa
golema odgovornost.
Navedeniot spektar na osobini i oblici na odnesuvawe na nadarenite u~enicite mu
ovozmoùvaat na nastavniot i drugiot stru~en kadar, koj direkno ili indirekno e vklu~en
263
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vo nivnoto tretirawe, da go kompariraat, koregiraat ili nadopolnat svoeto teoretsko i

prakti~no iskustvo.
Postojanite opservacii na odnesuvaweto na nadarenite u~enici vo semejstvoto,
u~ili{teto i nadvor od nego e cel na golem broj avtori, koi nastojuvaat da go
identifikuvaat karakteristi~niot profil na nadareniot u~enik. Najgolem broj avtori
pri toa se sluàt so opisi na nadarenite u~enici koi go opfa}aat nivnoto odnesuvawe,
sklonosti, osobenosti na li~nosta во односот кон средината. Vrz osnova na
manifestiranoto odnesuvawe, ~uvstvata, stavovite, potrebite i na~inot na nivnata
percepcija vo okolinata Bits i Nejhart (Bits i Neihart 1988) razlikuvaat 6 tipa na
nadareni i toa: 1.Uspe{no nadareni; 2.Nadareni i "predizvikuva~i";3.Nadareni i
"blokirani"; 4.Nadareni i "neprilagodeni"; 5.Dvojno etiketirani; 6.Samostojni
nadareni u~enici.
Vo literaturata koja go tretira kompleksniot fenomen na nadarenosta mnogu pove}e se
sre}avaat primeri za odnesuvaweto na neuspe{nite nadareni u~enici, otkolku za
pri~inite za takvoto odnesuvawe. No, za àl, mnogu malku vo praktikata se odi kon
utvrduvawe na relevantnite i osnovnite faktori vo etiologijata na privremeniot ili
hroni~niot neuspeh na nadarenite.
Toa gi navelo Galager i Roxzija (Galager & Rodzia 1966) da konstatiraat deka
"opi{anite portreti na neuspe{nite nadareni u~enici se jasni", no ne e jasno kako do toa
do{lo i {to treba da se napravi. Гeneralno vo identifikacijata na pri~inite za
neuspehot na u~enicite se zabeleùvaat dve nasoki: 1. Pri~ini vo oblasta na osobinite na
li~nosta; 2. Pri~ini vo oblasta na socijalniot ambient (semejstvo, u~ili{te i
po{irokata op{testvena zaednica). Koga se raboti za pri~inite za neuspehot vo oblasta
na osobinite na li~nosta, golem broj studii ukaùvaat na slabiot selfkoncept kaj
nadarenite u~enici. Spored Vajtmor (Vajtmor 1980), selfkonceptot, kako kognitiven
konstrukt sostaven od niza percepcii koi se razvile vo tek na iskustvoto, e zna~aen za
neuspe{nosta. Za podobro razbirawe na ovoj poim avtorot vklu~uva niza specifi~ni
sliki za sebe kako {to se: fizi~ka (slika na teloto), socijalna (kako drugite go
nabquduvaat i reagiraat na nego); realna (kako toj se sporeduva so drugite) i idealna
(slika kakov bi sakal da bide). Navremenoto sogleduvawe i respektirawe na del od ovie
faktori sigurno bi go namalilo brojot i procentot na nadarenite, koi manifestiraat
neuspe{na adaptacija vo u~ili{teto i semejstvoto.Tretiraweto na nadarenite u~enici vo
u~ili{teto, t.e. vo vospitno obrazovniot proces ne bi bilo mo`no da go nabquduvame
nezavisno od ulogite na nastavnikot. Vo literaturata koja ja objasnuva ulogata i
pozicijata na nastavnikot kako nositel na rabotata so nadarenite u~enici, se naveduvaat
nekolku negovi ulogi: 1.Nastavnikot - sozdava~ na atmosфera pogodna za razvoj na
nadarenosta;2.Nastavnikot - roditel;3. Nastavnikot - edukator; 4.Nastavnikot -
mentor.Osobeno e zna~ajno vo celokupniot sistem na funkcionirawe da bidat zastapeni
site ulogi vo odredena mera: sekoja od niv da bide prisutna vo najneophodniot razvoen
period na li~nosta na u~enikot barem na minimalno nivo.
Kako neophodni kriteriumi za izbor na nastavnik, koj }e raboti so nadarenite
u~enici moàt da se sugeriraat slednite: visoko stru~no znaewe i kompetentnost vo
sopstvenata oblast; poseduvawe na odredeno pedago{ko- psiholo{ki znaewe i iskustva;
soodvetni fizi~ki, intelektualni, emocionalno volevi i karakterni osobini;
preferencija na grupna rabota; emocionalna konzistentna li~nost so {iroki
intelektualni interesi; inventivna, fleksibilna i komunikativna li~nost; sklonost kon
stru~no usovr{uvawe i drugi. Sigurno e deka nizata kriterimi i poèlni osobini ne e
264
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
iscrpena so ovoj prikaz. So nego se ovozmoùva da se dobie samo orientaciona slika za toa
kako treba da se vr{i izbor na nastavnik koj }e raboti so nadarenite u~enici.
Ovoj izrazito sloèn sistem na kompetentnost na nastavnikot, dava nasoki vo
eventualnite praznini koi gi ~uvstvuva koga e pred predizvikot da se zanimava so ovie
u~enici. Koi oblici i programski modeli bi se koristele vo postignuvawe na ovaa cel ?
Me|u naj~esto spomnuvanite se slednite: 1. Edukacija vo sklop na nastavni~kite studii;
2.Edukacija po pat na izrabotka na specijalisti~ki, magisterski i doktorski raboti :
3.Edukacija po pat na seminarsko osposobuvawe; 4.Organizirano permanentno
samoobrazovanie na nastavnikot .
Koga se zboruva za obrazovanieto na nadarenite, mora da se ima predvid faktot deka dolgo
vreme vo najgolemiot broj zemji ne postoe{e izgraden i jasno definiran stav kon
obrazovanieto i vospituvaweto. So razvojot na pedago{ko - psiholo{kata teorija i
praktika se pro{iruvaat postojnite soznanija i iskustva za toa, na koj na~in treba da im
se prijde vo procesot na nivnata edukativna poddr{ka. Naj~esto grupirawe na oblicite na
obrazovanie i vospitanie na nadarenite u~enici e slednoto: Homogeno grupirawe na
u~enicite po sistem A, B, C oddelenija; Delumno homogeno grupirawe vo ramkite na isto
oddelenie, Redovni oddelenija so zbogateni programi za nadarenite;U~ili{na
akceleracija.Наведенитеедукацискимоделисосвоитепредностиинедостатоцигозбогатуваатширок
иотспекратнатретирањенанадаренитеиталентираните.Проблематиката на надареноста со оглед на
нејзинот значење за развој на секоја држава, заслучува повисок општествен, институционален и
индивидуален интерес од страна на сите релевантни институции и субјекти.
265
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
 Како се дефинираат способностите?

 Наведете неколку видови на способности:
 според нивната општост,
 според тоа кои психички процеси и особини се базираат,
 според степеност на развиеност?
 Кои две спротивставени гледишта во однос на способности постојат во
стручната литература?
 Наведете една дефиниција за интелигенција?
 Наведете ги двата концепта на интелигенцијата?
 Во однос на интелигенијата Ајзенк разликува три поими кои се тие?
 Кое е сфаќањето на Торндајк за интелигенцијата?
 Која е разликата помеѓу биолошката, психометриската и социјалната
интелигенција?
 Кои се најважни моменти во развојот на интелигенцијата?
 Размислете за тоа кога најинтензивно се развива, а кога опаѓа квалитетот
на интелектуалното функционирање кај човекот?
 Според Пијаже кога сејавуваат првите знаци на интелигенција?
 Размислете за односот нанаследството и влијанието на средината во однос
на интелигенцијата?
 Кој периоди ги разликува Пијаже во развојот на интелигенцијата?
 Наведете ги степените на интелигенција според нивната висина?
 Колкав е коефициентот на интелигенција кај просечните луѓе, а колку тој
изнесува кај надарените и талентираните?
 Кој го изработил првиот тест на интелигенција?
 Наведете ја формулата за пресметување на количникот на интелигенција?
 Кои се основните фактори за развој на интелигенцијата?
 Обидете се да го збогатите вашето знаење од оваа област со проучување на
спирмановото, гилфордовото и Терстоновото сваќање на интелигенцијата?
 Размислете за разликите во интелигенцијата во однос на полот, расите и
други категории?
 Во која насока се движат современите сфаќања за интелигенцијата?
 Кои се основните критики на тестовите на интелигенција?
 Наведете примери за злоупотерба на тестовите на интелигенција?
 Наведете некои предрасуди во однос на разликите помеѓу луѓето во однос на
интелигенцијата?
 Кои видови на интелигенција разликува Кател?
 Која од нив е претставена со биолошката основа?
 Како интелигенцијата ја набљудува Стренберг?
 Објаснете ја Гарднеровата теорија на интелигенција?
 Што подразбирате под поимот мултипла интелигенција?
266
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ТЕМПЕРАМЕНТ
 Да го дефинирате поимот темперамент

 Да ги определите кои се неговите суштински карактеристики
 Да објасните дали е тој наследно детерминиран
 Да го објаснете кателовото сфаќање на темпераментот
 Да ги поврзите основните елементи кои ги дава Хипократ со особините на
личноста
 Да ги наведете основните видови на темперамент
 Да ги објасните суштинските особености на различните видови на
темперамент
 Да определите разлики помеѓу видовите не темперамент кај човекот
 Да направите самопроценка за тоа на кој вид темперамент вие му припаѓате
 Да препознаете различни видови на темпераментно однесување
 Да претпоставите како и на кој начин може или не да се менува
темпераментот
 Да направите разлика помеѓу темпераментот и карактерот
267
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ТЕМПЕРАМЕНТ
Определување на поимот
Сите ние сме родени со основни препознатливи карактеристики на нашето

емоционално однесување кое е во најголем дел збир на нашите природни склоности кои се
манифестираат во односите кон себе, другите и средината во целина. Тоа се предиспозиции
кои во најголема мерка се автоматски наследени и се повеќе резултат на природата”, а не
на „образованието”. Емоционалниот начин на реагирање на човекот претставува негов
експресивен препознатлив начин на општење со себе и околината кој зазема значајно место
во структурата, динамиката и развојот на личноста. Тој за еден човек претставуваат типичен
начин на емоционално расположение, како и начин на ангажирање на психичка енергија во
одвивањето на сите останати психички процеси ( забележување, памтење, мислење и др.)
Некои луѓе се повеќе чувствителни, а некои помалку. Ако чувствителниот човек се
соочи со глетка на тешка сообраќајна несреќа, тој подолго време ќе ја доживува таа
глетка; ќе биде посебно потресен поради човечките жртви. Чувствителноста може да биде
со различен интензитет. Има многу чувствителни луѓе, но сосема површни во своите
доживувања. И обратно, има такви кои на прв поглед изгледаат сосема ладно, но се
предаваат на своите доживувања со посебна длабочина и сила. Освен тоа, луѓето се
разликуваат во поглед на својата чувствителност: некои се почуствителни на критика,
други на музика, трети на национална припадност, четврти на социјално потекло.
Најпосле, едни снажно ги изразуваат своите чувства со надворешни знаци, а другите
како да ги прикриваат. Сите тие особини на доживување, земени во целина формираат
темперамент. Според тие особини луѓето се разликуваат едни од други повеќе отколку
според било кои други особини на личноста. Тие особини се појавуваат во безбројни
тонови и нијанси давајќи динамика на психичките процеси и дејности.
Бидејќи задачата на секоја наука е да ги класифицира појавите кои ги проучува, се
поставува прашање: како психологијата на личноста да ги класифицира темпераментите
ако секој свој човек има свој индивидуален темперамент? Иако не може да се изврши
класификација така да поедини класи на луѓе да бидат со потполно ист темперамент,
сепак според одредени критериуми можат да се најдат луѓе кои имаат нешто заедничко
или слично во своите темпераменти, тогаш зборуваме за типови темпераменти. Меѓутоа
нема чисти типови, сите се некаква потенцијална комбинација сепак врз база на
доминантниот сегмент на емоционалното однесување одлучуваме дали конкретната
личност ќе ја ставиме во еден или друг вид.
Под поимот темперамент се подразбира, пред сè, колку лесно, колку често, со
кои интензитет и со кое траење се јавуваат чувствата кај човекот. Темпераментот, според
тоа, би претствавувал диспозиција за начинот на емоционалното реагирање. Но,
темпераментот не го покажува само емоционалниот начин на реагирање на поединецот,
туку и брзината, силата и траењето на сите активности на поединецот, воопшто.
Поживите и пргавите лица, кои редовно брзо и интензивно реагираат на разни видови
дразби и ситуации, ги нарекуваме темпераментни лица. Затоа, поточно би било
темпераментот да се определи како карактеристичен начин на реагирање на единката
268
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на различни дразби и ситуации. Темпераментот е психичка особина која се темели на

емоционалното реагирање на личноста, нејзината осетливост на емоционалните дразби,
јачината и брзината на реагирањето. Темпераментот изразува специфичен квалитет на
расположението, неговиот квалитет флуктуација. Сите овие емоционални манифестации
сублимирани како темперамент, се сметаат за зависни од конституционалната градба на
организмот и затоа по своето потекло се наследни. Поимот темперамент за кој Кател
(Katell.R.B, 1967) го користи изразот “општи црти на личноста”, опфаќа карактеристични
начини на пројавување на однесувањето и се однесува на брзината, формата, трајноста и
променливоста на реакцијата. И други психолози најчесто го користат терминот
темперамент за да означат збир на карактеристики на личноста кои се однесуваат на
нејзиниот емоционален аспект и тоа: лесно емоционално возбудување, карактеристични
форми на емоционално реагирање и типична емоционална состојба на едно лице (Морган,
Ц.Т.& Кинг, Р.А., 1971, стр.364). Она што го нарекуваме темперамент опфаќа типични
емоционални реакции, состојби на расположениjа и енергетски атрибути на личноста
(Креч и Крачвилд, 1973). И многу поранешни сфаќања со поимот темперамент означуваат
збир на карактеристики на личноста кои се однесуваат на нејзините емоционални аспекти
: брзина на емоционалното возбудување, карактеристични форми на емоционално
реагирање и карактеристични емоционални состојби на поединецот. Сметаме дека
темпераментот е психичка особина на личноста која ги определува индивидуалните
особености во динамиката на психичките процеси, состојби и својства.
Темпераментот како психичка особина, воглавно останува непроменет од раѓање до смрт.
Меѓутоа “како што интелегенцијата и физичкиот изглед, можат да претрпат промени во
текот на животот на поединецот, така темпераментот може да претрпи промени, но во
извесни граници” (G. Allport) . Промените би можеле да бидат предизвикани од примена
на некои хемиски супстанции, хируршки зафати, како и од стекнатото искуство во текот
на животот со воспоставување на висока самоконтрола на личноста. На ова поле вршел
истражувања Газел (Gesell), кој што проучувал поголема група деца, пратејќи ги од
периодот на нивното раѓање до периодот на адолесценција. Тој заклучил дека димензиите
на темпераментот како што се: емоционална експресија и емоционална енергија
остануваат константно еднакви, со што ја потврдил хипотезата за нивното потекло и
вродените диспозиции.
Типологии на темпераментот
Постојат повеќе обиди за типологија на темпераментот. Најстарата психолошка

теорија за темпераментот, за која нешто се знае, претставува теоријата која имала
најголемо влијание низ вековите. Оваа теорија е сеуште блиска на духот и наодите на
современата наука. Теоријата започнува од старото грчко верување кое го образложува
Емпедокле, во петтиот век пред нашата ера. Со него се вели дека се што се наоѓа во
природата, се состои од четири елементи: воздух, земја, оган и вода. (Слика бр.1):
269
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Нивни Телесни течности Темперамент

Космички
елементи
Емпедокле, околу 450 г.пред н.е. Хипократ, околу 400 г.пред н.е
Гален, околу 150 г. од н.е.
Вода Топол и влажен Крв Сангвичен
Земја Ладна и сува Црна жолчка Меланхоличен
Оган Топол и сув Жолта жолчка Колеричен
Вода Ладна и влажна Слуз Флегматичен
Шематски приказ на теориите за темпераментот (Емпедокле, Хипократ)
Втората етапа на оваа иста теорија ја одбегнува стариот грчки лекар Хипократ
(“татко на медицината”), кај што тврдел дека оваа формула за природата како целина или
макрокосмос, мора да се согледа во градбата на самиот човек или микрокосмос.Уште
пред V век п.н.е грчкиот лекар и филозоф Хипократ ги воочил различните видови
човекови темпераменти.
Многу порано пред да се појави ендокринологијата како медицинска гранка,

Хипократ тврдел дека основните елементи на човечкото тело се застапени во вид на
четиритечности, кои што тогаш ги нарекол хормони: жолчка -холе ; црна жолчка -
мелаине холе; крв - сангуис и слуз - флегма.
Ако една од овие четири течности преовладува во човековиот организам, треба да
се очекува преовладување на еден од четирите основни видови темперамент:
Колеричен - жолчка(холе)
Сангвичен - крв(сангуис)
Меланхоличен - црна жолчка(мелаине холе)
Флегматичен - слуз(флегма).
Основната Хипократова поделба на видовите на темперамент денес се уште се
употребува и покрај тоа што имало обиди истата да се надополни. Хипократовата теорија
270
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
за темпераментот ја прифатил римскиот лекар Гален (во вториот век од новата ера), со тоа
што се обидел даја надополни. Гален дошол до сознание дека дадените телесни течности
се корен или основа за темпераментот, но исто така и за одредени заболувања. Преголемо
количество црна жолчка во организмот предизвикува депресија и слабеење. Премногу
жолта жолчка предизвикува неотпорност, треска и напнатост (нервоза).
Иако модерната наука покажа дека хормоните се помногубројни и посложени, за
разлика од знаењата со кои располагале старите народи, сепак и во денешните современи
истражувања, сè повеќе се потврдува дека темпераментот е условен и зависен од хемијата
на телото. Тоа е всушност едната од причините што Хипократовата теорија се задржала до
денес.Другата причина што оваа теорија толку силно и толку упорно се задржала,
претставува фактот што четирите видови темперамент кои Хипокрит ги опишува,
одлично се вклопуваат во речиси секоја модерна димензионална шема за опишување на
однесувањето на личноста. Називите на темперамантот имаат квалитативен призвук:
Колеричен - раздразлив
Сангвичен - полн со надеж
Меланхоличен - тажен
Флегматичен - апатичен и рамнодушен.
Слика 36. Приказ на видовите на темперамент

Темпераментот означува пред сè начин на емоционално реагирање на личноста,
при што се проценуваат следните компоненти:
1.Брзина на емоционалните реакции
2.Јачина на емоциите
3.Траење на емоционалните реакции
4.Манифестирање на емоциите (експресивност)
5.Основна емоција.
Темперамент Брзина Јачина Траење Манифест Основна

ирање емоција
Колерик + + + + Лут
Сангвик + - - + Весел
Меланхолик - + + - Тажен
Флегматик - - - - Рамнодушен
Слика 37. Табелерен приказ на карактеристиките на четирите типови темперамент
Колерик- брзи емоционални реакции, неговите емоции се многу силни, траењето

им е долго, надворешно ги манифестира, а основниот емотивен тон им е лутина (гнев).
Тоа е човек што брзо пламнува на емоционални дразби, со силни емоционални реакции
271
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
кои доста долго траат со карактеристична експресивност. Заради неговите нагли реакции
често запаѓа во судир со околината. Накратко, колеричниот темперамент се карактеризира
со : нагли, брзи и јаки реакции.
Сангвик - Брзи емоционални реакции, неговите емоции се слаби, траењето им е

кратко, надворешно ги манифестира, а основниот емотивен тон е ведро расположение.
Тоа е човек кој брзо пламнува, но и брзо се смирува. Експресивноста му е
карактеристична и важи за весел и комуникативен човек кој е прифатен од околината. Во
целина овој тип го карактеризираат брзи, но слаби реакции.
Меланхолик - бавни емоционални реакции, неговите емоции се силни, траењето
им е долго, надворешно не ги манифестира, а основниот емотивен тон е тага. Тоа ечовек
кој ретко реагира, но кога ќе реагира, реагира со силни емоции кои не се експресивни, а се
долготрајни. Најчесто неговите реакции се во врска со неговата личност. Тешко носи
одлуки, не е многу подвижен, чувствува загриженост. Кај него преовладуваат непријатни
чувства, тага и загриженост.
Флегматик - бавни емоционални реакции, неговите емоции се слаби, трањето им
е кратко, надворешно не ги манифестира, а основниот тон е рамнодушност. Тоа е мирен,
сталожен, слабо осетлив и слабо подвижен човек. Неговите емоционални доживувања не
се експресивни, така што оддава впечаток на незаинтересираност за надворешните
случувања. Основни карактеристики на овој тип се : слаби и спори реакции.
Слика 38. Шематски приказ на карактеристикитена четирите типови на

темперамент
Слична поделба извршил и физиологот И.П. Павлов врз база на начинот на

функционирање на нервниот систем. Психолошката поврзаност на раздразливоста на
нервниот систем е особина на незапирливиот и сангвиничен темперамент додека
инхибиторниот систем на психолошки план создава особини на флегматик и меланхолик.
Особините на темпераментот претежно се одредени со наследни фактори, додека
условите на околината можат да произведат сосема мали промени. Овие особини се
наследни бидејќи зависат од структурата и функционалноста на вегетативниот нервен и
ендокринен систем кои се наследуваат по законите на генетиката.
272
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Современите истражувања со помош на факторска анализа покажале дека сите

особини на темпераментот можат да се сведат на три групи фактори или примарни
особини. Првата група на особини се однесува на карактеристично емоционално
однесување ( ведар - потиштен, ладнокрвен - нервозен, емоционално зрел - емоционално
незрел). Друга група на особини покажува каков е начинот на одвивање на активностите(
живост-тромост, импулсивност-контролираност, самоувереност-несигурност), а третата
група укажува на интерперсонални односи (самостојност-несамостојност, пријателски
однос-непријателски однос, толерантност-критичност и др.)
Ако би ги вреднувале пожелните и непожелните карактеристики на поедини
видови на темперамент, тогаш за секој тип би можеле да издвоиме позитивни и негативни
одлики. Колерикот, на пример може полесно од флегматикот да има брзина и сила на
движењето, додека флегматикот ќе биде во предност кога се бара смиреност и
ладнокрвност. Сангвиникот ќе биде супериорен кога се бара живост и чувствителност, а
меланхоликот во ситуации кои бараат длабочина и трајност на емоциите.
Од гледна точка на полициската дејност секој темперамент има одлика која е
непожелна. Колеричниот полицаец може да биде брзоплет, невоздржан; сангвиничниот е
често разметлив; флегматикот незаинтересиран и инертен; а меланхоликот може потполно
да им се препушти на сопствените доживувања, на ништо не верува и сите ситуации ги
гледа како лоши и опасни.
Постојат современи типологии на тампераментот кои се слични на Хипократовата.
Павлов својата типологија на темпераментот ја базира на објективни физиолошки
карактеристики на организмот, односно врз основа на разликите во функционирањето на
нервниот систем. Основата за типологија што ја предложил Павлов е преовладувањето на
процесите на стимулација (дразнење) или инхибиција (кочење) во кората на големиот
мозок и брзината на нивното сменување. Врз основа на тоа тој разликува четири типа на
функционирање на нервниот систем, а на секој од нив одговара еден тип темперамент.
Така на немирниот тип на функционирање на нервниот систем му одговара сангвиничен
темперамент. На гневен и силовит тип на функционирање на нервниот систем му одговара
колеричен темперамент. На мирен тип -флегматичен темперамент и на слабиот тип -
маланхоличен темперамент. Павлов поинаку од Хипократ ги вреднува луѓето со одреден
темперамент. Според него, флегматичниот тип на темперамент е општествено
поприфатлив и корисен тип од меланхоличниот кој е неадекватен, апатичен и за
општествениот живот незначаен и неполезен.
Олпорт во својата расправа за темпераментот се осврнува на значењето на
конфигурацијата и изразот на лицето (фацијалната експресија) при одредувањето на
карактеристиките на темпераментот. Тој ги анализира четирите физигномски слики за
четирите типови темперамент, додека уште од страна на Аристотел во неговата расправа
под наслов “Физиоогномоника”.
Олпорт, коментирајќи ги сликите заклучува дека врз основа на набљудување и
стекнатото искуство во врска со структурата на коските и мускулите на лицето, се
развиваат стереотипи за карактеристиките на личноста сврзани со темпераментот.
273
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Влијанието на наследството и средината врз цртите на темпераментот
Типот на темперамент(како што забележал и Павлов) пред сè зависи од

карактеристиките на нервниот систем.Така темпераментот, интелегенцијата и физичките
особини на поединецот во значајна мерка зависат од наследството. Некои автори сметаат
дека темпераментот е во целост одреден од организацијата и структурата на нервниот
систем.Во прилог на тоа одат и испитувањата на Гезел и соработниците (1939).Тие
емоционалните особености кај децата ги следеле од доеничка возраст, па сè до
адолесценцијата. Се покажало дека некои квалитети натемпераментот како што се излив
на енергија, емоционално изразување, се појавуваат на сличен начин на сите возрасти кај
истите поединци, што би можело да се протолкува како доказ дека потеклото на цртите на
темпераментот е во наследните диспонзиции. Во други истражувања се покажало дека со
степенот на сродство расте степенот на поврзаноста на мерките на физиолошките реакции
при емоционалните доживувања (тие меѓу идентичните близнаци изнесувале р=0,
470;меѓу браќата и сестрите 0, 288;а меѓу посвоители и посвоени(несподници)-0,
017).Темпераментот како збир на особини на личноста во најголема мерка е одреден од
генетските или конституционалните фактори, сметаат Морган и Кинг. Слично мислење се
сретнува и кај Олпорт. Друга група психолози чие мислење е пооправдано, не
порекнувајќи го значењето на наследството во одредувањето на цртите на темпераментот,
ја истакнуваат и улогата на средината и воспитанието.Тие наведуваат докази дека
темпераментот иако е претежно наследен, не е и непроменлив.Ова затоа што во извесна
мерка во животот доаѓа и до одредени промени во физиолошката основа (со стареењето
се успоруваат и ракциите на вегетативниот и ендокриниот систем). Темпераментот може
да се менува и под влијание на конкретна активност и одредената ситуација во која
поединецот ќе се најде.Често човекот е принуден да ги контролира своите чувства во
одредена ситуација која би имала негативно повратно дејство по него.Темпераментот
може да се менува и од разни физички и физиолошки влијанија (болести, употреба на
лекови, повреди на центалниот нервен систем), а може да се менува и намерно во
процесот на воспитанието, на пример, со свесно и намерно влијание, сангвиникот ќе
постане побавен во контролирањето на реакциите, а флегматикот ќе ги засили свиоте
реакции. Секако дека влијанието на воспитанието врз темпераментот е можно доколку се
започне во раното детство, тогаш кога се формираат и други особини на личноста.подоцна
во животот човекот уште повеќе учи свесно да управува со своите чуства.
Темпераментот и активноста
Интересно прашање кое го поставуваат сите психолози е прашањето за врската

помеѓу постигнувањето на поединецот во различни активности, професии(наметност,
уметност, спорт)и типот на темпераментот на кој тие припаѓаат-дали постои таа врска или
не?По подолги испитувања некои автори успеале и да пронајдат одредена врска меѓу овие
две димензии. Теплов констатирал корелација помеѓу слабите типови на темперамент и
музичките способности(1961). Нема сомнение смета Трифонов, дека меѓу особините на
темпераментот и професионалните барања постои зависност;поединецот со флегматичен
темперамент подобро би се снаоѓал во некои професии и дејности во кои поединецот со
274
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
колеричен темперамент би се чуствувал вознемирен и дури и би се нервотизирал.

Аналогна е и споредбата и со сингвиникот и меланхоликот. Постојат професии и дејности
кои бараат од работникот голем напор и издржливост, што не е карактеристично за
поединци со одреден тип на темперамент, што може да се претставува и основна причина
за нивниот неуспех за извршување на одредена дејност (1992). Затоа и проблемот на
професионалната селекција можеби би требало да се разгледува и врз основа на
проучувањето на типолошките особини на вишата нервна дејност, поконкретно на
јачината и слабоста, брзината и спороста(бавноста), урамнотеженоста и неурамнотежоста
на емоционалните процеси.Тие својства се и во врска со заморот,напрегнатоста,
издржливоста на јаки и неочекувани стимуланси,со монотоноста на работа и повеќе други
барања кои се поставуваат пред психичките процеси чија динамика се определува од
темпераментот. Со одредена сигурност може да се истакне дека помеѓу особините на
темпераментот на поединецот и барањата на професијата постои врска и меѓузависност.
Поединците кои припаѓаат на одреден темперамент значајно полесно би усвоиле даден
круг на професиии обратно-потешко би се снашле во професии од друга област со
спротивни барања на својствата на темпераментот што тие го поседуваат. Што се
однесува до постигнувањата (успехот)на поединците во дејностите во кои се совпаѓа
нивниот темперамент,може да се очекува дека тие ќе постигнат целосно потврдување
меѓу поединците со различен тип темперамент. Пример, додека меланхоликот својот
професионален успех не го покажува,сангвикот и колерикот сакаат да го покажат
постигнатото, да се истакнат и да бидат забележани. Секако дека човекот во својата
дејност не се раководи од типолошките особености и карактеристики на темпераментот,
но тој ги манифестира во неговата активност и без посебна желба. Затоа проучувањето на
особините на темпераментот би придонело и за правилна професионална ориентација и
селекција.
Претходно изнесените предпоставки не се однесуваат на секоја професија и
дејност, се однесуваат на определен број кои претставуваат специфични барања и не
може со успех да ги извршува секој поединец, или ако ги извршува, би бил неуспешен,
односно, има професии кои може да ги извршува секој без оглед на особините на
темпераментот, но има и професии кои можат да се научат и извршуваат со успех само од
поединци со определени типолошки особини на вишата нервна активност. Практиката
покажала дека поединци со различен тип темперамент можат да остварат врвни
постигнувања во една или друга област.
Аргументи за влијанието на средината
Темпераментот заедно со интелигенцијата и физичките особини на единката во

голема мера зависи од наследството. Дури постојат значителен број автори кои
темпераментот во целост го сведуваат на наследството и кои наведуваат дека
темпераментот во целост е определен од организацијата и структурата на вегетативниот
нервен систем и со него поврзаниот ендокрин систем. Други автори прифаќаат, исто така,
дека наследството битно го определува темпераментот. Меѓутоа, тие сметаат дека и
условите на средината во која човекот живее имаат влијание врз формирањето на
особините на темпераментот кај единката.
275
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Изнесувајќи ги аргументите за ова второ сфаќање, а кое нам ни се чини пооправдано,

тие истакнуваат дека темпераментот не е независен од конкретната активност на
човекот и од определена ситуација во која тој се наоѓа. Поинаква ќе биде сликата на
темпераментот за човек кога двигатели на неговата активност ќе бидат оние мотиви
коишто за него се битни, активноста што тој ќе ја пројавува веројатно ќе биде многу
пожива. Темпераментот, понатаму, во текот на животот во извесна мера може да се
менува не само заради законитите промени на физиолошките основи (бидејки со
стареењето се менува и функционирањето на вегетативниот и ендокриниот систем) туку и
поради општиот развиток на личноста. Ако личноста поусогласено се развива, кај неа ќе
се развијат и определени особини на темпераментот, меѓу кои и поголемата емоционална
зрелост, толерантност, поголема самоконтрола и воздржливост. Начинот на реагирањето
на луѓето најпосле, исто така, во голема мера ќе зависи од тоа, како околината се
однесува кон него. Доколку средината е повеќе пријателски наклонета и реакциите на
поединецот ќе бидат посмирени и повеќе пријателски, а целокупното негово однесување
посигурно.
Во кој тип на темперамент припаѓате вие?
Слика 39. Приказ на емоционално реагирање и доживување
Интерпретации на врската меѓу темпераментот и однесувањето на учениците во

училиштето дава Тодорова:
 Ученикот со јасно изразен колеричен темперамент е особено активен, движењата
му се енергични и остри. Во учењето внесува голема страст и занес. Поради својата
екстравертна природа може да биде добар организатор на колективниот живот во
училиштетот. Особено е амбициозен и работите ги завршува до крај. Лесно
пламнува и лутината тешко му поминува. Чувствата ги манифестира видливо.
 Ученикот со снагвиничен темперамент брзо и лесно се возбудува, мошне е
подвижен и жив во однесувањето. Организатор е и е активен ученик во
276
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
заедничките активности. Сепак се случува многу од работите со кои се зафатил да

не ги доврши и бидејќи брзо губи интерес, но пријателствата не му се особено
длабоки. Може брзо да пламне но лутината не држи. Немирен е на час, се врти,
шепоти, има мошне експресивно лице со чии очи и подвижи на мимика и видливо
ги изразува своите чувства.
 Ученикот со јасно изразен меланхоничен темперамент и мошне чувствителен и
настаните длабоко ги преживува. Тешко ги доживува навредите и казните поради
нив многу страда. Без поголема причина може да плаче да се навреди и да се
затвори во себе. Срамежлив е, без изразени мимики и гестикулации,бавен е.
 Ученикот со флегматичен темперамент е спокоен и за време на часот не ги
вознамирува другите. Работата ја врши полека и смирено. Кога одговара усно,
станува полека не се брза и може да остави погрешен впечаток дека не знае. Не се
навредува лесно и не ги навредува другите. Бидејќи е мошне спокоен често своето
спокојство го пренесува на другите. Изразот на лицето и гестовите се бавни и
ненагласени,но главно изразуваат спокојство.
 Што се подразбита тод поимот темперамент?

 Како го дефинира поимот темперамент познатиот автор Кател?
 Од кое учење води потекло на најстарата теорија за темпераментот?
 Наведете ги основните видови на темперамент?
 На кој вид на темперамент припаѓате ако сте: со брзи и силни реакции кои
долго траат?
 Наведете ги компонентите на темпераментот?
 Ако имате бавни, слаби и краткотрајни реакции вие припаѓате на кој
темперамент?
 На кој вид на темперамент вие припаѓате?
 Размислете за влијанието на наследството и средината врз цртите на
темпериментот?
 Дали сметате дека темпераментот може да се менува?
 Наведет пример за влиајнието на средината врз темпераментот?
277
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
КАРАКТЕР
 Да го дефинирате поимот карактер

 Да ги определите вашите доминантни карактерни особини
 Да неведите неколку видови на поделби на карактерот
 Да го дефиниратепоимот тип
 Да ги откриете причинитеза барање на типови и конструирање на типологија
на личноста
 Да гиnаведете ги најпознатите типологии на личноста
 Да одговорите на прашањетоспоред Јунг што ги карактеризира
екстровертните, а што интровертните поединци
 Да го определите вашиот профилспоред дооминтниte карактеристики во
однос на инровертноста и екстравертноста?
 Да го идентификувате профилот според наведените карактеристики на
личноста.
 Да определите кои типови на личност гиразликува Кречмер и на кој телесни
типови тие припаѓаат
 Како Кречмер, а како Шелдон дошол до својата типологија на личности
 Да ги забележитеосновните забелешки на овие типологии
 Кои црти на личноста ги поседува авторитарната личност
КАРАКТЕР
Различни значења
Изразот карактер во психологијата се употребува со повеќе различни знаења.

Многу психози, особено европските, терминот карактер го употребуваат наместо
терминот личност, па зборувајќи за карактерологијата мислат на психологијата на
личноста.
Доста често со изразот карактер се означува моралната страна на личноста; за
карактерот се зборува кога личноста се оценува со оглед на тоа во која мера се однесува
во согласност со владеачките морални принципи.
Во советската стручна литература со овој термин се означуваат најбитните
особини на поединецот,овие особини кои даваат печат на целокупното негово
однесување. Личноста се смета за поширок поим и со него се опфаќаат сите особини на
поединецот, а карактерот е потесен поим и со него се означуваат само
најкарактеристичните особини.
278
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Многу често со изразот карактер се означуваат волевите или конативни особини

на човекот, па како за особини на карактерот се зборува за упорност, решителност,
доследност во однесувањето, иницијативност и слични особини.
Карактерни особини
Значи под поимот карактерни особини треба да се подразбираат волевите особини,

како што се доследноста, упорноста, енергичноста. Но, тие особини се манифестираат
преку одредени активности и постапки. Не постојат активности сами за себе, такви кои
би биле без содржина и од кои не би се остварувале некои намери и цели. Некој е
доследен и енергичен извршувајќи одредени постапки кои во определено општество се
оценуваат како оправдани или неоправдани. Затоа е тешко да се одвојат волевите особини
од моралните оценки. Храброста, страшливоста, совесноста, несовесноста, чесноста,
нечесноста и многу други особини на личноста ги означуваме како карактерни особини.
Тие ги вклучуваат и моралните карактеристики и особините кои се означуваат како
волеви, како што се доследноста или упорноста. Карактерните особини, може да се каже,
се оние црти на поединецот, со кои се изразуваат истовремено и неговите волеви особини
и неговото остранување на моралните принципи. Затоа е оправдано да се каже дека
поимот карактер ги опфаќа не само волевите диспозиции, туку и диспозициите за
моралното однесување. Заради тоа, во карактерни особини треба да се вбројат и
социјалните мотиви, социјалните ставови и вредностите карактеристични за одделна
личност.
Карактерот е синтеза на значајни особини на личноста со кои се одликува некој
човек. Тие се изразуваат во неговиот однос према другите луѓе, према себеси и према
должностите.За разлика од останатите особини на личноста, карактерот не е еден од
нејзините составни делови, туку претставува есенцијална синтеза на сите тие делови:
насоченост, способност и темперамент. Сите тие особини на карактерот се и особини на
личноста, но сите особини на личноста не се и особини на карактерот. Од тука, да се
проучува карактерот значи во есенцијален вид да се проучува човековата личност.
Карактерот е органски врзан со особините на темпераментот, способноста и
насоченоста на личноста.
Во развитокот на психичкиот живот на човекот темпераментот се јавува пред
карактерот. Всушност карактерот настанува врз основа на темпераментот, но со својот
развој го преобразува темпераментот, слабеејќи ги или маскирајќи ги некои негови
појави, односно истакнувајќи други, кои им се пожелни во согласност со барањата на
социјалниот и моралниот живот. На тој начин се создава нова структура на личноста во
кои влегува таков, преобразен, односно воспитан темперамент како неопходен елемент
давајќи и на личноста одредена динамика и емоционална боја. Од темпераментот зависи
дали однесувањето ќе биде урамотежено или неурамнотежено, подвижно или инертно,
дали личноста ќе биде комуникативна или затворена, дали со леснотија или тешкотија ќе
влегуваат во нова ситуација и итн.
Способноста на човекот исто така се одразува на карактер, давајќи му своевидно
обележје. Многу е важно дали човек има набљудувачки способности или нема, дали
279
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
неговата мисла е флексибилна или не е, не само за неговото интелектуално образование

туку и за формирање на неговите карактерни црти. Впрочем, да би се сфатиле нормите на
социјалното и моралното однесување потребни се способности на претставување,
споредување, заклучување и воопштување. Меѓутоа тоа на значи дека секој способен
човек мора да биде и карактерен. Познато е дека има способни, но безкарактерни луѓе.
Работата е во тоа што за формирање на карактерот неопходен е минимум на способности.
Тешко е да се зборува, на пример, за карактер на дебилен човек. Од друга страна,
формирање и успешно развивање на способностите е условен од карактерните црти како
што се: создавачки однос кон работата, страсна желба да се пронаоѓа ново, ентузијазам,
чувствување на неразделна врска со колективот, вербата во сопствената сила,
дисциплинираност, скомност и самокритичност.
Во карактерот на секој човек доминираат одредени тенденции и интереси кои ја
обележуваат неговата животна насока. Човекот свесно ги усмерува своите односи према
надворешниот свет. Притоа се раководи според одредени цели и мотиви. Меѓутоа секоја
појава на насоченоста на личноста не се однесува на карактерот. Понекогаш има случајни
побуди, случајни постапки кои не се карактеристични за човекот. Врз база на тоа како тој
постапил во некоја ситуација, не може да се заклучи какво ќе биде неговото однесување
во други ситуации. Со карактерот се поврзани оние појави на насоченост кои ги
изразуваат постојаните особини на личностите и ставовите кои од нив произлегуваат, а не
случајни ситуациони ставови.
Кога се зборува за особините на карактерот на човекот сосема е оправдано да се мисли и
на неговите морални квалитети. Зошто ако особините на карактерот се изразуваат со
односите на човекот према другите луѓе, према себеси и своите должности, тогаш
човекот со своите постапки се раководи по одредени морални норми; тој оценува што е
добро, а што лошо, што е праведно, а што неправедно, што е чесно, а што нечесно.
Претставите за моралните норми и способноста за оценување на конкретните
постапки како сопствените, така и оние на другите луѓе, човекот ги стекнува
благодарејќи на моралното воспитување, традиција, обичаи и идеалите на општеството
во кое живее.
Карактерот на човекот не е вроден, постојан и непроменлив. Ниедно дете од
раѓање не е вредно или мрзливо, чесно или дволично, смело или кукавичко,
дисциплинирано или неодговорно. Не можат да се негираат природните особини на
организмот во процесот на развој на карактерот, но карактерот на човекот не е исклучива
функција на организмот, неговата конституција и биолошките особини на организмот.
Карактерот се формира во текот на животот, тој зависи од животниот пат, и ги одразува
условите и начинот на неговиот живот. Неопходно е да се даде објаснување во врска со
типологијата на карактерот. Сметаме дека не е потребна конечна типологија на
карактерот, изведена од една претпоставка или идеја. Наместо типологија ние, врз основа
на анализа, на односот на личноста према другите луѓе, према себе и према должностите,
ќе укажеме на главните особини на карактерот.
280
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Односот на личноста према другите луѓе
Затоа што карактерните особини се изразуваат пред сè во односот према другите

луѓе, тие се појавуваат и формираат, претежно во постапките, т.е. во оние работи во кои
водечкиот и одредувачки практичен однос на активното лице е како субјект према другите
лица. Зависно од тоа дали карактерните особини се формираат во општата колективана
работа и борба, или во затворена чаура на личната благосостојба, тие ќе бидат проткаени
со колективизам или егоизам.
Во животот, а пред сè во воспитниот процес, треба да се воочуваат, насочуваат и
исправаат карактерните особини на човекот кои покажуваат форма или стил на неговиот
однос према луѓето. Такви се: отвореност или затвореност, учтивост или грубост.
Отвореноста не смее да ги преминува границите на вистината, искеноста, тактичноста и
непосредноста, за да не би се претворила во откаченост, брбливост и нетактичност.
Затвореноста не може да биде индикатор на издржливост и самосовладување, но е
недозволлива како неискреноста и дволичноста.
Однос на личноста према себе
Однос на личноста према другите луѓе во извесна смисла го одредува и нејзиниот

однос према себе. Ако човекот ги забележува и високо ги цени позитивните црти на
карактерот на друг човек, тогаш ќе настојува да го имитира тој човек и со тоа кај себе да
развива такви црти. Позитивната црта на карактерот во однос на себе е пред сè скромност.
Скромниот човек смета дека личните заслуги не се толку важни како успесите на
колективот. Тој нема потреба да се издвојува себеси од колективот и во прв план да ги
истакнува своите заслуги. Од скромноста треба да се разликува чувството на помала
вредност, кое се искажува со плашливост, срамежливост, несигурност и потценување на
своите способности и достигнувања.
Однос на личноста према должноста
Должноста на секој човек е пред сè да работи( или учи ). Односот на личноста

према своите должности е различен: некој својата должност ја извршува со позитивна
мотивација, друг затоа што мора или од страв, а трет ја избегнува или извршува
несовесно.
Обработувајќи ги другите делови во овој труд посебно во делот за сознајните
процеси кај поголем број на психолози постои согласност дека нивната структуралната
основа е интелигенцијата. Додека кај темпераментот неговата структурна основа ја чинат
емоционалните реакции. Меѓутоа кога станува збор за карактерот и одредување на
неговата структурна основа скоро и да непостои согласност бидејќи овој склоп на
човекови диспозиции за социјално однесување е многу тешко појмновно да се определи
(Хрњица, 2000 : 271). Голем број на автори се обидуваат да го дефинираат односно
определат во зависност од нивните базични научни ориентации. Олпорт смета дека овој
аспект на личноста не претставува посебен збир на црти на личноста, туку тоа е начин
како другите нас не вреднуваат односно го одредува како вреднувана или проценувана
281
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
личност. За Инглиш и Инглиш (1972) карактерот претставува систем на црти и тенденции

во однесувањето кое на човекот му овозможуваат да реагираат на релативно доследен
начин во однос на прашањата на моралот и покрај препреките. Во содржината на овој
поим Олпорт го нагласува волевиот аспект и нормалноста во однесувањето на личноста на
поединецот. Левитов пак смета дека карактерот го сочинуваа најбитните особини кои му
даваат белег на неговото целокупно однесување односно тој е индивидуален збир на црти
кои влијаат на човековото однесување преку неговите постапкки и активности. Рот го
одредување поимот карактер како интегриран систем на особини и става посебен акцент
на моралните својства и сфаќања на поединецот. Со други зборови оваа дефиниција
содржи елементи на моралниот интегритет на личноста кој не смее на ги наруши
моралните правила и принципи на однесување на поединецот во средината во која живее.
И познатиот автор од оваа област Звонаревеќ смета дека карактерот е поврзан со
моралната страна на личноста која е во взаемно дејство со средината и нејзините особини
се забележуваат низ односот кон самиот себе, кон различните задачи, односот кон
другите луѓе и нормалното однесување во потесната и пошироката средина. Особините
кои една личност ги изразува во однос кон самиот себе се: самакритичност, самодоверба
самопочит. Во однос кон другите луѓе се: интровертираност, екстровертираност,
агресивност, доминација, сугестибилност, а во однос кон работатасе: упорност,
истрајност и темелност.
Карактерни црти и типови
Односот на човекот спрема себе, кон другите луѓе и кон предходно споменатите
категории всушност го покажува неговиот прифатен систем на морални норми и облици
на однесување во средината. Во таа насока Гилфорд во основата на човековиот карактер
смета дека се наоѓаат потребата за слобода, потребата за ослонување на сопствени
способности, моралноста, потреба за конформизам и чесноста. Посебно зачудувачки
смета Хрњица е фактот што Гилфорд потребата за конформизам ја смета како едно
карактерно својство за што се јавуваат подоцна и дебати во однос на конотацијата на овој
поим односно неговата прифатливост. Но, значењето на овој поим како што наведува
Хрњица треба да се сфати како потреба за припаѓање во заедницата со прифаќање на
мислењето на другите членови. Во проучување на основата на карактерот Пек и
соработниците сметаа дека кај него се среќаваат 6 тенденции и тоа: морална стабилност,
его-снага, супер его снага, спонтаност, пријателство и комплекс агресија-вина.
1. Морална стабилност: претставува тенденција да се следат моралните
норми без надворешна принуда;
2. Его-снага: тоа преставува спсобност рационално да се реагира со адекватни
емоции во ситуациите и сопствена автономија во однесувањето без да се
нарушат етичките стандарди на однесување кон другите луѓе:
3. Супер его снага: ја опфаќа совеста на поединецот или го опфаќа степенот
на усогласеноста со прифатените морални норми;
4. Спонтаност: тенденција желбите да се манифестираат директно во акција;
5. Пријателство: го означува општиот став на срдечност кон другите;
282
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Комплекс агресија-вина: го означува комплексот на интензивни чуства на

непријателство кое поврзан со чувството на вина поради внатрешните
импулси.
Во литературата се среќаваат низа на типологии на карактерот. Попознати од нив

се оние кои ги даваат: Теофраст, Фројд, Фром, Колберг, Пек и други. Ќе ги наведеме
карактеристиките на некои од предходно споменатите типологии.
Фројдовата типологија на карактерот е заснована на типовите на организација на
сексуалната енергија во различни развојни периоди на раното детство. Според него
постојат: орален, анален, фалусен и генитален карактер.
Фромовата теорија за карактерот е изведена од социјалните влијанија кои ја
одредуваат карактерната структура. Според Фром односот кон светот човекот го
воспоставува преку асимилацијата и преку социјализацијата. Во однос на типологијата на
карактерот Фром предлага непродуктивана и продуктивна ориентација.
Непродуктивната ориентација: примачка ориентација, израбљивачка, собирачка
и пазарна ориентација. За нив Фром смета дека овие ориентации не се целосно негативни.
Продуктивана ориентација: Лицата кои припаѓаат на оваа ориентација се блиски
со другитеи не се склони кон потчинување ни кон доминација над другите.
Продуктивноста според негово сфаќање е можност човекот да го реализира она што е
својствено за него имајќи го при тоа Масловото и Роџерсовото сфаќање.
Пек предлага поделба на карактерот на пет негови типови и тоа: аморален тип, себичен,
конформистички, ирационално-совесен, рационално-алтруистички.
Аморален тип: инфантилна емоционална лабилност, грешка во перцепцијата на
социјалната перцепција, слаба спосбност на самоконтрола, отфрлање на основните
општетсвени вредности, контрадикторност, недоследност и отворена агресивност во
Себичен тип: неспособност за согледување на последиците од сопственото
однесување, слаба самоконтрола, слаба интегрираност на личноста, егоцентризам,
инфантилен став во однос кон луѓето, негативизам и агресивност во активна и пасивна
форма
Конформистички тип: прифаќање на барањата на другите на некритичен начин,
социјалните и моралните правила ги усвојува пасивно. Не е способен за комплексно и
рационално мислење. Сака мирен живот, средината ја сфаќа како семејство, а негови
идоли се семејството, мирот и отсуството на конфликти со било кој.
Ирационално-совесен тип: има свој сопствен свет на правила, кои строго го
одредуваат неговото однесување. Многу слабо контактира со реалноста поради
принципите и во одлучувањето и однесувањето е ригиден. Дел од агресијата успева
активно да ја контролира.
Рационално-алтруистички тип: тој претставува идеален тип кој е свесен за себе
и своите спсобности, како и за своето место во кое живее. Ослободен е од конфликтите и
од ирационалните потреби да ги следи ригидните правила на однесување. енергијата е
насоченакон постигнување на социјално вредни и посакувани цели. Развојот на овие лица
не е завршен туку тие се постојано отворени за развој.
283
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Колберг не зборува за типови на карактер туку за нивоа на морален развој и дава

слични категории. Тој моралниот развој го дели три нивоа и тоа:
прво ниво- Преморално (тип 1: ориентација кон казна и послушност и тип 2: наивни и
инструментален хедонизам), второ ниво- Моралност и конвенционален конформизан
на улогите, тип 3: моралност која се воспоставува со добри односи со другите, тип 4:
моралност која се одржава со авторитет, третто ниво- Моралност кон самоприфаќање
на моралните принцип, тип 5: моралност со разбирање, индивидуални права и
демократски прифатени закони, тип 6: моралност на индивидуалните принципи на совеста
Колбер моралната зрелост ја дефинира како способност единката да одлучува сама
и расудува на морален начин и да се однесува во согласност со тие судови. За предходно
наведените типови преба да се каже дека ни еден од нив скоро и да неможе да се сретне во
таков облик како што се наведени во секојдневниот живот.
Видови на карактер
Во согласност со ваквото сфаќање на карактерните особини е и разликувањето на

видовите на карактер кое што го наоѓаме во постарите приказни на психологијата, а кое
и денес често го среќаваме при разгледувањето на карактерот. Се разликува добар и лош
карактер, потоа цврст и слаб карактер. Добар карактер би имал оној човек, кој се
одликува со решителност во однесувањето. Лош карактер би имало лице, кое не се
прикажува кон моралните принципи, иако покажува доследност во своите постапки.
Цврст карактер би имал оној поединец, кој покрај моралните принципи покажува и
енергичност и доследност во своето однесување, а слаб карактер - човек, кој навистина
може да има некои позитивни морални особини, но кој не е решителен да ги применува.
Развој на карактерот
Најголемиот број на истражувања потврдуваат дека интелигенцијата и

темпераментот во значителна мерка се формираат под влијание на наследните фактори.
Но, постои согласност дека карактерните црти се формираат исклучиво под влијание на
средината и неговите основи на карактерните црти треба да се бараат во односите на
детето со другите луѓе. Во формирањето на карактерните црти треба да се нагласи дека
учествуваат интелектуалните и емоционалните фактори. За формирање на позитивни
карактерни црти е неопходно во односите дете - возрасни постои позитивен емоцинален
однос при што детето треба да постигне степен на интелектуален развој кој е потребен за
сфаќање на суштината и смислата на моралните норми. Познато е дека од сите фактори
кои влијаат врз формирањето на карактерните црти кај детето најдетално е проучуено
семејното влијание. Во таа насока Пек и соработниците со помош на факторска анализа
пронашле четири димензии во динамиката на семејните односи и карактеристики на
семејните ситуации и односи кои се значајни за формирање на карактерот. Тоа се:
демократија-автократија, конзистенција ускладеност на семејните воспитни влијанија,
взаемна доверба и благост-строгост во однос на возрасните спрема детето. Наведените
димензии во динамиката на семејнните односи се детерминанта и добра психолошка
284
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
основа во семејната ситуација за формирање на основните карактерните особини на

детето. Поради тоа од посебно значење е да се настојува во семејството да се изградуваат
и манифестираат помеѓу членовите односи на: взаемно почитување, разбирање,
позитивна емоционална клима и социјални релации издрадени на база на почитување на
потребите на личноста на сите членови.
 Што се подразбира под поимот карактер?

 Кои се вашите доминантни карактерни особини?
 Наведете некои видови на поделби на карактерот?
 Што подразбирате по поимот тип?
 Која е причината за барање на типови и конструирање на типологија на
личноста?
 Наведете ги најпознатите типологии на личноста?
 Според Јунг што ги карактеризира екстровертните, а што интровертните
поединци?
 Според вашите дооминтни карактеристики сте екстровертана или
интровертна личност?
 Определете некој лик во некое литературно или друго дело кој е прикажан
акако интовертна личност?
 Кој типови на личност разликува Кречмер и на кој телесни типови тие
припаѓаат според него?
 Како Кречмер, а како шелдон дошол до својата типологија на личности?
 Кои се основните забелешки на овие типологии?
 Кои црти на личноста ги поседува авторитарната лишност?
285
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ПСИХОЛОГИЈА НА ЛИЧНОСТА
 Да ја дефинирате личноста
 Да дадете објаснување за структурата на личноста
 Да ги наведете дефинициите за личноста кои ги даваат Олпорт, Ајзенк и Рот
 Да направите разлика помеѓу поимите особеност, единство, доследност и
насоченост
 Да објаснете кои се факторите за развој на личноста
 Да објаснете каква е поврзаноста помеѓу наследството и средината
 Да наведете некои тврдење во кои се дава предност на развојот на личноста во
средината и наследството
 Да го проверите вашиот став околу прашањето за односот помеѓу
наследството и средината
 Да видите што става акцент во развојот на личноста нативистичката теорија
 Да одговорите каков би бил соодносот помеѓу факторите на развој на
личноста
ПСИХОЛОГИЈА НА ЛИЧНОСТА
ЛИЧНОСТ
Трагањето низ лавиринтите на човековото битие е вечна енигма која

е проткаена низ интердисциплинарниот научен систем. Но, само психологијата ја има таа
привилегија и легитимно право да ја истражува нејзината суштина и природа. Дострел во
психологијата претставува проучување на личноста. Личноста се проучува во и низ сите
теоретски и применети психолошки дисциплини. Во таа смисла се зборува за општа
психологија на личноста, развојна психологија на личноста и други. Психологијата на
личноста според истиот автор е создадена во прата половина на 20 век поточно во 30
години од 20 век.
Вкупното психолошко знаење во својот краен резултат дава прилог на разбирање
на личноста – она што ја обликува, поради што таа е различна кај секој човек, како се
развива и менува во текот на животот. Поимот личност во психологијата, иако спаѓа во
најфундаменталните поими на таа наука, не е секогаш едноставно да се дефинира. Постои
низа од претежно бихевиористички, а и “длабински” дефиниции за личноста, но тие често
изразуваат само различни аспекти на истиот поим.
286
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сите дефиниции на личноста укажуваат на две работи: прво во прашање е

конкретен човек и второ, тој човек со сите свои индивидуални психички особини се
разликува помалку или повеќе од другите луѓе, но кај секој човек процесите и особините
се комбинираат и организираат на посебен карактеристичен начин создавајќи така
значителни индивидуални разлики. Во проучувањето на личноста современата
психологија ги напушта тврдите концепции по кои еднаш формираната личност останува
трајна и непроменета структура. Наместо тоа, преовладува сфаќањето дека личноста е
детерминирана со различни фактори на средината со кои се наоѓа во интерактивен однос.
Тоа е причина што личноста се сфаќа како непрекината променлива структура за која не
може да се тврди дека е завршена. Терминот личност потекнува од латинскиот збор
“персоналитас” кој во староримскиот театар значело маска која ја носеле глумците за што
поверодостојно да ја истакнат улогата што ја глумеле. Во своето првобитно значење
збирот личност првенствено го карактеризирала надворешниот изглед на некоја особа и со
време попримила поголем број особини. Најчесто значењето на овие зборови денес се
врзува за карактеристичниот начин за однесување на некоја особа.
Основна одлика на психолошките дефиниции на личноста е во тоа што настојуваат
да го опфатат целокупниот психички живот на човекот, како и факторите на формирање
на личноста. Тие опфаќаат способности, темперамент, физичка конституција, мотивите,
интересирањата, гледиштата и вредностите, моралните особини и начинот на
организирање на тие особини во единствена структура. Заради неможност да се прикажат
сите психолошки сфаќања и да се наведат сите теории на личноста, наведуваме само
неколку традиционални поими за личноста:
- Т. Олпорт (1968) ја дефинира личноста како “динамична организација внатре во
поединецот на тие психофизички системи кои го одредуваат неговото
карактеристично однесување”
- Х. Ајзенг (1947) вели дека личноста е “вкупен збир на актуелни и потенцијални
начини на однесување кои се наследности од средината; таа настанува и се развива
со функционална интеракција помеѓу четири главни области во кои се
организранирани сите начини на однесување: когнитивна област(карактер),
афективна( темперамент), соматска област(конституција).”
- Н. Род (1963) наведува дека “ личноста е единствена организација на особини
(црти) која се формира со взаемно влијание на организмот и социјална средина”
Меѓутоа сите современи дефиниции на личноста иако се разликуваат во поглед на
придавањето на важност на поедини аспекти и фактори на личноста, единствени се во
истакнувањето на четирите особини на личноста. Сите тие почитуваат дека личноста
поседува: единство, особеност, доследност и усмереност.
Единство е својство на личноста према кое таа се следи не низ поединечни
психички процеси и особини изолирано, туку како целина во чија структура постои
меѓусебна динамична поврзаност. Тоа е израз на обединување на цртите на личноста. На
пример, кога опишуваме некоја личност, не ги изразуваме само нејзините интелектуални
мотивирачки и карактерни особини туку ја земаме личноста како целина.
Особеноста е својство по кое секој поединец се разликува од другите по начинот
на организација на особините, како и по степенот на изразенеост на поединечни особини
на личноста. Особеноста има релативен карактер, што значи дека секоја личност поседува
287
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
некои особини и некоја организација на тие особини, само што тие особини и
организација се разликуваат по својот квалитет и интензитет.
Доследноста во изразувањетона особините и начинот на однесување исто така е
едно од својствата на личноста. Ова својство се манифестира со слично однесување во
слични услови. Некој кој на пример е амбициозен или поштен ќе ги истакне тие особини
во најголем број постапки.И овде станува збор за релативна доследност бидејќи одредени
особини нема да дојдат до израз во сите ситуации, затоа штом однесувањето на човекот
не зависи од неговите карактеристични особини туку од конкретните ситуациони
чинители. На ова својство на личноста, со познавање на чинителите на средината, се
заснова можноста за предвидување на човековото однесување во нови, идни ситуации.
Насоченост на личноста е својство на човекот како општествено битие и е во тесна
врска со идејноста, која претставува насоченост кон општествено значајните цели во
согласност со погледите на светот. Усмереноста на личноста полицаец секогаш се гледа
во согласност со нејзините атрибути врз основа на кои тоа својство на личноста се
вреднува. Најзначаен атрибут на насоченоста се интензитетот, постојаноста, ширината и
подготвеноста за активност Интензитетот на насоченоста е поврзан со емоционалниот
интензитет на вредностите, ставовите, желбите и интересирањата. Степенот на
емоционален интензитет се движи од независните нагони, преку свесните желби до
потполна убеденост. Постојаноста или стабилноста на насоченоста на некоја личност се
гледа во издржливите активности кои се во врска со одредени цели и идеали. Ширината
на насоченоста се проценува врз база на разновидноста на потребите на поединецот.
Личноста има потреба само да јаде и спие, но, може да има поширока општествена
насоченост. Тежнеењето кон стварноста, високата стручност, општествената активност,
културно-уметничкиот и физичкиот развој ја отсликува сестрано насочената личност.
Меѓутоа дури кога ќе дојде до извршување на активноста, која е во согласност со
насоченоста на личноста, можеме да зборуваме за делотворност на својството насоченост.
Ако сакаме да го запознаеме психичкиот живот на човекот во целост, не смееме да
се задржиме само на проучување на одделените видови психички процеси перципирање,
учење, мислење, чувствување, мотивација) и на одделни особини (интелегенција или
сензори и моторни способности). Ние мораме да го проучување и однесувањето на
одделните личности во целост. Набљудувајќи го однесувањето на еден човек во целост,
ние забалежуваме одредени карактеристики кои не можеме да ги сознаеме проучувајќи ги
одвоено одделните видови на психички процеси и одделните особини. Психологијата на
личноста го проучува човековото однесување со набљудување во целост. Таа се занимава
со три главни прашања: структура, динамика и развој на личноста. Структурата на
личноста ја претставуваат нејзините особини и нивната поврзаност. Динамиката на
личноста ја претставуваат нејзините двигатели-димензии. Развојот на личноста покажува
дека таа не е дадена еднаш за секогаш,туку дека таа претставува динамичен процес.
Структура на личноста
Ако од некоја личност побараме да ни го опише човекот кого добро го познава и

кој и е пријател нејзиниот опис најчесто ги опфаќа следните параметри: добар другар,
поштен, вреден, весел, уреден, образован, интелегентен, висок, снажен, со црна коса.
288
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Всушност во описот на една личност содржани се воопштувања на поединецот врз база на

забележувањата и искуствата во одреден период. Германскиот психолог Макс Вертхајмер,
кој активно се занимавал со музика, имал обичај после неколку отсвирени композиции на
клавир на своите пријатели да им постави прашање: “ Дали во овие композиции ги
препознавате своите личности?” И навистина, тие композиции укажувале на оваа или
онаа личност. Понатака слушајќи музички тонови тие имале целосен впечаток за
структурата на личноста на учесникот на тоа културно друштво.
Тешко е да се создаде претстава за структурата на личноста која е недостапна на
нашето сетилно спознание, како што тоа е можно за структурата на зграда или жив
организам. Затоа основачот на берлинската психолошка школа прибегнал кон музиката и
со помош на тонови и мелодии требало да ја долови структурата на личноста на своите
пријатели. Научната дискрипција на личноста исто така, ги опфаќа споменатите
компонентни личности, но се разликуваат по степенот на објективност, сигурност на
проценка и систематизација на атрибути према одредени категории. Со друго зборови
личноста можеме да ја опишеме со помош на одредени облици на однесување кои се
нарекуваат црти на личноста. Цртата е стабилна особина на поединецот која се изразува
во доследно однесување во различни ситуации.
Структурата на личноста не е ништо што човекот го добива во готов облик и
одржува до крајот на животот. Таа се изградува и формира во текот на животот, а
особините кои ја сочинуваат структурата на личноста помалку или повеќе се постојани,
но не и непроменливи.
Додека живее човекот се развива па според тоа и се менува. Понатака, не смее да
се игнорира динамиката на структурата на личноста но од друга страна, не смее да се
раствори во таа динамика и сосема да се исклучи стапката на релативно постојани
особини кои се формирале и се зацврстиле во текот на онтогенетскиот и филогенетскиот
развиток. При тоа воглавно се мисли на биолошката страна на личноста и со наследство
условените особини. Меѓутоа, ни тие особини не се круто детерминирани, туку во
динамичката структура на личноста се модифицираат и социјализираат. Човекот се раѓа
како биолошко битие, а личност настанува во процесот на онтогенеза, со усвојување на
општествено-историските искуства на човештвото.
После ова општо разгледување можеме да кажеме дека структурата на личноста ја
чини на посебен начин организираната целина на сите црти на личност кои поединецот ги
поседува.
Степенот на развиеноста и начинот на кој тие меѓусебно се поврзани во
организационата целина даваат профил или структура на личноста се: способностите,
цртите на темпераментот, мотивирачките особини, карактерните особини и интересите.
Проучувањето на однесувањето во целост и обрнувањето внимание на општите
начини на однесување на луѓето и на секој поединец е задача на психологијата на
личноста. Во релативната доследност, единственоста и особеноста на однесувањето на
луѓето, доаѓа до израз нивната личност. Психологијата на личноста проучува како е
можно најуспешно да се прикажат и да се објаснат овие одлики на однесувањето на
луѓето, да се утврди како доаѓаат до израз, како настануваат и се развиваат и од кои
фактори зависат.
289
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Бидејки во проучувањето на личноста треба да се следи целокупното однесување

на луѓето и да се води сметка за големиот број фактори од кои зависи, задачата на
психологијата на личноста е многу сложена и тешка. Заради тоа и има помалку
проверени знаења и помалку согласувања помеѓу стручњаците за прашањата на
психологијата на личноста, отолку за одделните видови психички процеси.
Проблеми на психологијата на личноста
Давајќи таква определба ние заземаме и одредено гледиште за некои основни

проблеми на психологијата на личноста. Ние, пред сè, прифаќаме дека моментите на кои
треба да се обрне внимание при проучувањето на личноста се: особините на личноста, а
првенствено релатовно општите и релативно трајните особини на личноста. Второ,
нагласуваме дека овие особини ја сочинуваат организацијата или системот и дека
личноста не ја сочинува едноставно збирот на кои да било особини, туку нивната
меѓусебна поврзливост и зависност. Трето, прифаќаме дека овие особини сочинуваат
една единствена организација, или структура, дека на поинаков начин се поврзани кај
секој поединец и дека секој поединец претставува особено единство на особини и дека
секоја личност во извесна мера се разликува од другите. Четврто, застапуваме сфаќање
дека особините кои ја сочинуваат личноста се формираат во текот на животот на
единката, дека личноста не е дадена со раѓањето, туку дека се развива зависно од
средината, а пред сè, од социјалните услови кои влијаат врз органските основи дадени со
наследството. Петто, прифаќаме дека формираната организација на особини влијае на
постапките и доживувањата на единката и дека однесувањето на единката не зависи
само од ситуацијата во која се наоѓа, туку и од нејзината личност и од карактеристичните
особини на поединецот.
Проблемите што ги проучува психологијата на личноста

Три групи на проблеми
Можеме да наведеме три главни групи проблеми на психологијата на личноста.

Првата група на проблеми во проучувањето на личноста ја сочинува структурата на
личноста. Ако личноста е севкупниот начин на однесување на некое лице се поставува
прашање како да се опише и да се прикаже личноста. Рековме дека тоа е можно со
набројување на релативно трајните и општите диспозиции, со набројување на трајните
општи особини. Кои се тие особини, како тие се манифестираат во однесувањето, каква е
поврзаноста меѓу нив се важни и посебни прашања, кои не ги решаваат подеднакво сите
стручњаци. Кога некоја појава ја прикажуваме сведувајќи ја на елементи или единки и на
нивната поврзаност, зборуваме за структура. Правата голема група проблеми на
психологијата на личноста ја сочинуваат, значи, прашањата за единиците на
прикажување на личноста и за нивната поврзаност или прашањата за структурата на
личноста.
Втората важна група на прашања ја сочинуваат прашањата за динамиката на
личнoста, за силите што ја активираат некоја личност и за начините на кои се
манифестираат движечките сили на личноста. Во динамичка смисла личноста е сложен
енергетски систем во кој дејствуваат заедно или се судруваат различни нагонски несвесни
290
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
сили (Требешјанин, Ж., 2010). На ова важно прашање му посветуваме посебно внимание
во делот во кој се зборува за мотивите и мотивацијата. Затоа во ова прикажување на
проблемите на психологијата на личноста нема посебно де се зборува за динамиката.
Третата, веројатно најмногу проучувана група на прашања за психологијата на
личноста пратставуваат проблемите за развојот на личноста. Развојот на личноста
зависи од многу фактори: од наследните основи, од активноста на единката и од голем
број разни фактори на средината. Кој од овие фактори и какво значење има за
формирањето на личноста, дали постојат степени во развојот на личноста и ако постојат
кои се, дали условите на животот во раното детство се единствени и пресудни фактори
или не и други важни прашања, припаѓаат во оваа група на проблеми на личноста.
Освен овие, постојат и други важни проблеми со кои се занимава психологијата
на личноста. Меѓу другите се прашањата: за самосвеста, или за доживувањето на самиот
себеси како личност; за експресијата или изразувањето на личноста и особините на
личноста преку разни надворешни телесни манифестации, како што се цртите на лицето,
ставот, ракописот, вредноста на научните постапки во проучувањето опишувањето на
личноста, како и многу други прашања.
Типови и типологија на личноста
Поим за тип
Заради потребата полесно да се снајде и полесно и побрзо да се оцени личноста на

поединецот, се појавува идејата за типови на личности и обидот да се пронајде ограничен
број примероци на личности со помош на кои би било можно да се опише кое да било
одделно лице. Потребно е само врз основа на некои знаци (некои карактеристики на
однесувањето или определени телесни особини) да се распореди поединецот во еден од
разликуваните типови. Секој од разликуваните типови репрезентира поврзана целина на
особини од личноста. Оценувајки дека некој припаѓа во определен тип - ние на тој начин
ги дознаваме и главните карактеристики на неговата личност. Додека со цртите на
личноста ги прикажуваме само одделните карактеристики на човекот, со типовите
опфаќаме голем број карактеристики. Разликувањето на определен број на типови во кој
се очекува дека е можно да се распоредат сите или дел од лицата, се нарекува типологија.
Типологиите опфаќаат два или повеќе разликувани типа.
Меѓу првите типологии на личноста е веќе спомната типологија која ја дал
Хипократ, разликувајќи четири видови на темперамент. Денеска постојат голем број
типологии. Кај некои од нив во разликуваните типови поединците се распоредуваат врз
основа на телесните карактеристики. Кај другите, разликувањето се прави врз основа на
определени психички функции и особини како, на пример, во типологијата што ја дава
Јунг.
291
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Јунгова типологија
Една од најчесто спомнуваните типологии на личноста е Јунговата. Швајцарскиот

психијатар и психолог Јунг разликува два основни начина на однесување кај луѓето:
интровертен и екстровертен тип на личноста. Интроверната личност (свртена навнатре,
кон себе) би ја карактеризирала склоност за размислување, повлечност, затвореност.
воздржаност во манифестирањето на емоциите, поретки и послаби контакти со другите
луѓе, занимање со сопствените доживувања. Екстровертната личност (свртена кон
надворешниот свет, кон стварноста и кон луѓето) ја карактеризира отвореност на
однесувањето, готовност на непосредна акција, реалистичност, интересирање за
физичката и социјалната средина во којашто живее, добри контакти со другите луѓе.
Кречмерова теорија или теорија на физичката конституција
Германскоит психолог Кречмер во својата типологија поаѓа од тоа дека можат да

се разликуваат два главни типови на душевни болести.Тоа се: шизофренија и манијачко -
депресивно боледување. Шизофренијата се карактеризира со нереален поглед кон
средината која не опкружува и не се толкува таква каква што е, туку се објаснува во склад
со чувствата и желбите на болниот, халуцинациите се прифаќаат како реални. За
манијакално - депресивно душевно боледување се карактеристични две фази: фаза на
збунетост и преголема раздразливост (манијакална фаза) и фаза на тешка потиштеност и
меланхолија (депресивна фаза). Според тоа кои од овие два облика на однесување се
карактеристични за поединецот разликуваме: шизотимни и циклитимни типови на
личности.
За шизотомните типови, вели Кречмер, карактеристични се раздразливост,
склоност кон фанатичко застапување на некоја идеја, ладен однос спрема другите
личности, индивидуализам, склоност кон иронија и зајадливост, голема лична осетливост
итн.
За циклотимните личности карактеристични се: отвореност, друштвеност,
тактичност, ведрина, срдечен однос спрема другите, реалност, практичност, наоѓање
задоволство во телесното уживање, склоност кон хумор итн.
Како што по Кречмер постои сличност меѓу телесниот состав и двете главни
типови на душевни болести, така според него постои врска помеѓу типовите на личности
и типовите телесна конституција. Сличноста меѓу одреден телесен тип и одреден
психички тип постои веројатно, по Кречмер затоа што и телесниот тип на личности и
типовите личности што него му одговараат зависи од ист фактор, од функционирањето на
ендокриниот систем.
Како резултат од сè она што беше предходно изложено и од извршениот преглед на
теориите на личноста направени од страна на различни психолози може да се заклучи
дека нивните претставници се согласни во сфаќањето за тоа дека личноста не е ништо што
постои покрај психичките процеси и особини на човекот, некој посебен дел на психичкиот
живот, туку е карактеристичен општ начин за поединецот. Тие укажуваат и на начините
292
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на кои одредени теоретичари го сфаќаат склопот на својствата на личноста, околу тоа кои
својства се најпотребни дасе сфати една личност и како се тие заемно поврзани, како тие
својства се активираат на кој начин настанале и се обединуваат во целина која ја
нарекуваме личност.
Сите овие психолози всушност во основа се занимаваат со проучувањето на три
основни прашања, кои се основни проблеми на проучување на психологијата на личноста:
на структурата, динамиката и развојот на личноста.
Шелдонова типологија
Третата типологија на личноста ја наведува американскиот психолог Шелдон. Тој

врз основа на неговите истражувања дошол до заклучок дека луѓето можат да се
разликуваат според нивната телесна конституција. Според него постојат три групи: оние
кај кои преовладува ендоморфна компонента, оние кај кои преовладува мезоморфна
компонента и оние кај кои преовладува ектоморфна компонента. Луѓето кај кои се
истакнуваат ендоморфните телесни карактеристики имаат развиен среден дел на телото,
стомакот, а коските и мускулите им се послабо развиени. Луѓето кај кои преовладува
мезоморфната компонента имаат развиено коски и мускули и изгледаат по цврсто. На
крај луѓето кај кои доминира ектоморфната компонента имаат слобо развиени мускули и
нежна и нестабилна телесна градба. На сличен начин како што ги испитувал телесните
особини тој ги испитувал и особините на личноста. Тој заклучува дека се разликуваат
групи на особини на личности кои редовно се јавуваат заедно. Според тоа која група на
особина преовладува можеме да зборуваме за три типа на личности и тоа: висцеротнички,
соматотонични и церебротонични типови на личност или темперамент.
Висцеротоничниот тип се карактеризира со емоционално рамножежа, доследност во
однесување, толерантност кон другите, срдечен однос кон другите, практичност,
реализам и склоност кон удобност.
Соматотоничниот тип се одликува со активност, подвижност, храброст,
енергичност, тенденција за власт, агресивност, нетрпеливост.
Церебротоничниот тип се карактеризира со контрола на своите постапки, сколност
кон размислување, воздржаност и повлеченост, со избегнување на друштво, осетливост,
физичка неотпорност и лесен замор.
Истиот автор нашол корелација помеѓу одредени телесни типови и особините на
личноста. На ендоморфниот тип на личност одговара вицеротоничниот тип на личност,
на мезоморфниот одговара соматотонички, а на ектоморфниот тип одговара
церебротоничниот тип на личност. На основа на тоа тој смета дека врз основа на телесната
конституција на личноста можеме да заклучиме за неговите особини на личноста
293
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Вредности на типологии
Макар што типологиите често се наведуваат и се користат, на сите типологии

може да им се стави една општа забелешка, базирана врз многубројни набљудување на
луѓето: дека не е можно луѓето да се распоредат во ограничен број определени типови,
било телесни, било психолошки. Кога, на пример, се прави обид поединците да се
респоредат според Јунговата типологија, се забележува дека многу е мај бројот на лицата
кај кои што наоѓаме само особини кои тој ги припишува на екстравертниот тип или само
особини кои се придаваат на интровертниот тип. Огромен број луѓе прикажуваат некои
особини на едниот и некои особини на другиот тип.
ЕКСТРАВЕРТЕН МЕШОВИТ ТИП ИНТРОВЕРТЕН

(АМБИВЕРТЕН)
Слика 40. Распоредба на луѓето според особините екстравертност и

интровертност
Кога би се обиделе луѓето да ги класифицираме според Јунговата типологија ќе

забележиме дека е мал бројот на оние кои имаат карактеристики само на еден од типовите
на кои им припаѓаат. Истата забелешка се однесува и на Шелдоновата и Кречмеровата
типологија. Или со други зборови не можеме да зборуваме во крајна линија за “чести”
типови на личности.
Фактори на развој на личноста
Развојот на личноста претставува формирање на црти на личноста и нивно

поврзување во целосна организирана структура. Тоа е процес на менување на дадени
биолошки, наследни основи во биопсихолошката и социјална личност. За личноста
никогаш не може да се каже дека е целосно оформена; стекнатите особини постојано се
менуваат и се формираат нови. Развојот на личноста претставува непрекинат процес на
настанување кое се остварува со влијание на факторите на околината на она што
поединецот го носи со наследство, при што сопствената активност реализира врска меѓу
надворешниот свет и внатрешните субјективни доживувања на подинецот. Сите фактори
на развојот на личноста можат да се поделат во три групи: биолошки, средински и
самоактивност на индивидуата.
294
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Човекот претставува најсовршено и најсложено живо суштество. Развојот и

формирањето на личноста се одвиваат под влијание на повеќе фактори што можат да се
групираат на следниот начин: биолошки фактори, социјални фактори и самоактивност.
Човекот како најсовршено суштество постојано се интересира за светот што го
опкружува. Се обидува да го разбере однесувањето на другите луѓе, да ги запознае
предметите и појавите што го опкружуваат и се обидува да даде одговор на голем број
прашања во врска со својата личност и сопствената активност. Тој постојано забележува
што се случува околу него, ги соопштува своите мисли и ги изразува своите желби . Сето
тоа покажува дека човекот поседува психички живот, кој е многу сложен и динамичен.
Психичкиот живот на човекот се состои од:
 психички процеси,
 психички состојби и
 психички особини.
Обично се разликуваат неколку групи психички процеси :
-интелектуални (со чија помош човекот го осознава светот : перцепирање, учење,
помнење и мислење )
-емоционални (се однесуваат на начинот на реагирање и во нивната основа лежат
чувствата )
-мотивациони (го тераат човекот на активност )
Психичките состојби влијаат врз психичките процеси и овозможуваат нивно
брзо одвивање. Тоа се: внимание, замор, загреаност, расеаност и др.
Психичките особини се релативно трајни карактеристики на човекот и тука
спаѓаат: темперамент, карактер, способности, интереси, телесни карактеристики,
потреби и ставови .
Сите овие психички појави дејствуваат интегрирано и усогласено и заедно ја
сочинуваат личноста на човекот. Во секојдневниот говор поимот личност се заменува со
поимите човек и индивидуа. Но овие поими се разликуваат. Под поимот човек се
подразбира највисоко развиено суштество во природата (хомосапиенс-разумен човек ). А,
под поимот индивидуа се подразбира конкретен човек што од другите се разликува
според своите биолошки, социолошки и социјални карактеристики. Конкретниот човек -
индивидуата во својот развој постојано се усовршува и се оформува како личност.
Личноста е единствена организација на особини која се формира под взаемно влијание
на поединецот и средината и го одредува општиот за поединецот карактеристичен начин
на однесување .
Уште од првите денови на животот постојат некои индивидуални разлики меѓу
децата, меѓутоа, не може да се зборува за личност кај мало дете. За да се зборува за
личност потребно е да се формираат некои од особините на личноста и тие особини де се
поврзат во некакво единство. Сето тоа кај децата се остварува постепено. Структурата на
личноста, нејзините особини и поврзаноста се менуваат во текот на целиот живот .
Фактори во развојот на личноста
За тоа како се развива личноста и за тоа каква е улогата на наследството и

средината во развојот на личноста постојат различни сфаќања.
295
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Така на пример постои нативистичко сфаќање според кое единствен, пресуден

фактор од кој зависи развојот на личноста е наследството. Припадниците на ова сфаќање
сметаат дека од наследството не зависат само способностите и темпераментот, туку
зависат и сите други карактеристики . Нативистите сметаат дека наследството го одредува
целокупниот развој на личноста.
Исто така постои и емпиристичко сфаќање според кое развојот на личноста е
резултат на дејствувањето на средината. Разликите кои постојат меѓу поединците се
резултат на различните услови во кои се развиваат истите. Кога сите поединци би
живееле во иста средина и би се развивале под исти услови тогаш не би постоеле разлики
меѓу нивните личности. Психологот Вотсон припадник на ова сфаќање вели :”Ако ми
дадете нормални деца и можност да ги воспитувам во услови какви што сакам, јас ви
гарантирам дека од секое дете ќе направам што ќе посакам:доктор, уметник, трговец, а
ако сакате и просјак и крадец, без оглед на талентите, способностите и професиите на
нивните предци.”
И покрај оваа поделеност на психолозите може да се рече дека и наследството и
средината се подеднакво важни за развојот на личноста. Меѓутоа, иако и двата фактори се
важни не значи дека во ист степен го одредуваат развојот на секој поединец и развојот на
секоја негова нова особина. Според ова факторите кои влијаат врз развојот на личноста
можат да се поделат на: биолошки (наследството), средина (социјална средина) и
самоактивност.
Биолошки фактори - наследство
Биолошките фактори што дејствуваат врз развојот на личноста се: нервниот

систем, ендокриниот систем, телесната конституција, електричната активност на
мозокот итн. Биолошките фактори не се пресудни во формирањето на личноста, тие само
претставуваат основа од која личноста понатаму се развива по пат на дејствување на
средината и самоактивноста на единката. При раѓањето човекот поседува голем број
генетски потенцијали, складирани во неговиот нервен систем кој го претставува
најсовршениот и се уште целосно неразјаснет систем во природата. Благодарејќи токму
нему човекот постигнал највисок можен развој на живата материја воопшто. Меѓутоа, во
моментот на раѓањето и непосредно потоа, бебето е најбеспомошно младо што постои во
природата и што без помош од околината не би можело да опстане. Наследните фактори
се веднаш видливи по раѓањето: бебињата плачат и цицаат со различен интензитет и
траење, на различен нaчин ги перцепираат дразбите и конечно, на различен начин
реагираат на тие дразби. Наследството како што се мисли често не значи едноставно
сличност со родителите, затоа што може преку родителите да биде наследство од
поблиските или подалечните предци. Исто така наследството не значи ни она што е
добиено при самото раѓање затоа што многу особини не мора да бидат присутни при
раѓењето, а сепак да се во првите редови на наследството. За наследни се сметаат оние
особини на потомците кои потекнуваат од предците и кои на нив се пренесуваат според
генетичките законитости. Утврдено е дека наследни особини се: анатомско-физиолошката
296
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
структура на организмот, редоследот на развојните стадиуми и карактеристиките на

формирањето на нервниот систем, а се наследуваат и таквите својства како што се: бојата
на кожата, косата, очите, телесната конструкција, структурата на нервниот систем итн.
Но, човечката единка наследува и низа способности карактеристични за човечкиот род
како што е исправеното одење, високо организираниот мозок, предиспозиции за развој
на говорот, мислењето, работната способност итн. Но и она што доаѓа од раѓањето не
мора да лежи во основата на наследството. На пример веќе во ембрионалниот развиток
можат да настанат промени под дејство на околината. Некои деформации кај
новороденчето се јавуваат како последица на дејството на некоја бактерија, отров или
повреда при раѓањето. Она што го претставува наследството, она што е наследно од
родителите се т.н.вродени диспозиции, тие се пренесуваат преку гените и се состојат во
наследната организација на нервниот систем т.е. поедини делови на нервниот систем.
Меѓу едно од најпознатите испитувања вршено на близнаци, спаѓа испитувањето на
Њуман, Фoрман и Холзигнер објавено во 1973 година. Имено, извршени се испитувања
на повеќе парови на идентични еднојајчени близнаци кои поради тоа имаат иста наследна
основа. По извршената анализа се донесло заклучок дека разликите што се јавиле кај
близнаците се како резултат на: 50% воспитанието, 10% на разликите на социјалната
средина во која близнаците растеле, 12% на заедничките воспитно - културни влијанија,
9% на физичкото здравје и 19% на разни други непознати влијанија.
Едно од попознатите испитувања за влијанието на наследството врз развојот на
личноста е испитувањето на Лихи. Таа обезбедила релативно стална средина, а наследната
основа била различна. Проучувала околу 400 деца кои биле одвоени од своите родители
уште на 6 месечна возраст или биле дадени на други родители. Таа забележала дека
односот меѓу наследството и интелигенцијата е поголем од односот меѓу интелигенцијата
и средината. Додека односот меѓу интелигенцијата на родителите и нивните родени деца
бил 0, 60 додека пак односот на интелигенцијата на приспособените родители и
приспособените деца бил 0, 18, што значи дека наследството има важна улога во
формирањето на личноста.
Социјални фактори - средина
Секој негенетички, наследен фактор кој влијае од моментот на зачетокот ја

претставува средината. Значи под средина треба да се подразбира сè она што го
поттикнува поединецот да реагира: предметите, настаните, потребите, општествените
норми и односи, принципи и друго. Сè освен наследниот материјал што делува на
поединецот и го тера на активност за него претставува средина. Меѓутоа, секоја средина
не подеднакво погодна за формирање на одредени особини. Многу често средина која
изгледа дека е иста за различни поединци, всушност е различна. На пример: две деца кои
се наоѓаат во исто време, во ист простор имаат различна средина. За секое дете соствен
дел од средината претставува и другото дете, а двете деца имаат диспозиции, различни
искуства, различно ги оценуваат средините во кои се наоѓаат. Можат да се разликуваат
физичка средина (ја сочинуваат природата и предметите околу нас) и социјална (ја
297
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
сочинуваат луѓето со кои поединецот комуницира и групите на луѓе како и производите и

резултатите од човековата општествена дејност).
Процесот на воспитување и социјализација на личноста почнува веднаш по
раѓањето. Едно бебе може да научи дека со плачење нема да може да ја добие прегратката
на мајката, па ќе плаче значително поретко од бебето што тоа ќе може да го добие. Во
текот на воспитувањето и социјализацијата човекот се оспособува за самостојно живеење.
Во тој процес се изградуваат критериумите на однесувањето и се врши свесно обликување
на сопствените црти на личноста, се изградува сопствениот идентитет. Човекот станува
зрело, одговорно суштество, способно да живее во зедница со други луѓе меѓу кои има
свое место и улога. Живеејќи во општествена заедница, човекот станува општествено
битие. По пат на социјализација, детето се развива во човек и станува зрела личност. При
анализирањето на факторот средина, како најважен фактор кој влијае врз развојот на
личноста се зема социјалната средина т.е фактор. Дека социјалните фактори имаат важно
значење во развојот на личноста, покажуваат и примерите за “дивите деца”, односно за
однесувањето на децата кои растеле изолирани од луѓето. Таков еден случај е забележан
во 1920 година, во Индија, во една волчја јама во џунгла. Покрај волците кои живееле во
таа јама, биле пронајдени и две девојчиња. Едното имало 2 - 3 години и го нарекле Амала,
а другото имало 8 - 9 и го нарекле Кмала. Амала умрела 2 години подоцна, а Камала ја
надживеала за 7 години. Кога ги пронашле, тие се однесувале како волци. Дење биле
скоро неподвижни, како и сите други ноќни животни (на пладневно сонце не можеле
потполно да ги отворат очите), додека навечер живнувале и се движеле нешто повеќе.
Двете девојчиња имале извонреден слух и осет за мирис, па можеле да надушкаат месо на
прилично голема оддалеченост, потните жлезди не им биле многу развиени, дење не
потеле, ниту навечер им студело. Исто така немале развиена контрола во мокрењето.
Јаделе и пиеле како животните, земајќи ја храната со усните дирекно од садот без помош
на рацете. Оделе на 4 нозе и испуштале чудни звуци. Овие две девојчиња биле земени и
гледани од страна на стручни доктори и психолози. Девојчињата почнале постепено да
развиваат и да покажуваат емоционална приврзаност и симпатии кон луѓето кои ги
одгледувале. Научиле да земаат храна од садови, да се облекуваат, да одат исправено и
сл. Можеби малата Амала би постигнала нормален развој, ако не умрела. Камала, која по
смртта на сестра си ги пуштила првите солзи, понатаму била систематски одгледувана.
Таа со специјална нега и воспитание успеала да научи 40 зборови, и можела да составува
реченици од 2 -3 збора.
Постојат различни врсти социјални фактори кои влијаат врз развојот на личноста.
Тоа се: семејството, училиштето, пријателите, организации во кои членува, литературата
што ја чита, професијата со која се занимава и воопшто широката општествена заедница
во која живее поединецот.
Влијанието на семејството
За развојот на личноста обично најголема важност му се дава на семејството.

Некои психолози сметаат дека условите во семејниот живот во првите години од животот
одлучуваат каква личност ќе се формира и каква ќе биде во целиот живот. Нема сомнение
дека од смејната средина во голема мера зависи стабилноста и зрелоста на личноста. Во
298
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
семејството младата личност ја учи својата полова и општествена улога, добива повратни
информации и директни искуства за реалниот социјален свет, усвојува морални норми и
систем на вредности. Во односите дете - родител - други членови се стекнува личниот
идентитет, идентитетот на детето го менува идентитетот на родителите и семејната група
во целина и истовремено се менува и доизградува под влијание на семејниот идентитет.
Затоа, важен фактор кој влијае врз развојот на личноста уште во раното детство е ставот
на родителите спрема потребите и желбите на детето. Квалитетот на чувствата во
семејните односи кои можат да варираат од љубов до непријателства и омраза,
претставува еден од најзначајните елементи во погодноста за социјализација на децата и
младите. Претерано строга дисциплина може да доведе до тоа детето и во понатамошниот
развој да има непријателски став спрема родителите и спрема околината, тоа да се
оформи во плашлива и несигурна личност или пак бесчувствителна и агресивна. Но, исто
така ако има недоволна дисциплина кај личноста можат да се развијат негативни особини.
Ако пак родителите покажуваат претерана грижа кон детето кај него можат да се појават
следните особини и појави: себичност, неодговорност, претерана осетливост,
неспособност за примање неуспех, зависност од дроги, недостаток на иницијатива и др.
Еден од најважните фактори кои влијаат врз развојот на личноста е тоа да се задоволи
потребата од љубов и сигурност и постојан хармоничен однос меѓу родителите.
Недоразбирањата и конфликтите меѓу родителите детето ги доживува како конфликт во
себе. Во такви семејства загрозени се сигурноста и потребите за љубов кон детето. Децата
кои потекнуваат од семејство во кое постои меѓусебна доверба, љубов, другарски однос
и помеѓу самите родители и меѓу родителите и децата, најверојатно ќе бидат луѓе со
позитивни особини, независни, лесно прилагодливи.
Односите родител - млади претставува продолжение на она што веќе се случило со
односите родител - дете. Отворедните разговори, спремноста за активно слушање и
учество во проблемите на адолесцентот, разумната љубов и спремноста на сопственото
дете да се гледа како на личност различна од родителот би влијаело на успешно
емоционално и психоемоционално функционирање на семејството на адолесцентот.
Доколку во тој период од страна на родителите на децата не им е дадена извесна слобода
може да се јават последици како што се протестите кои се манифестираат со агресивност
или пак со затвореност и повлеченост во себе.
Влијанието на училиштето
Уште еден важен фактор кој влијае врз развојот на личноста претставува
училиштето. Во училиштето продолжува претходно започнатиот во семејството
интелектуален, емоционален и социјален развој на детето. Училиштето е важно бидејќи
детето доаѓа во нова средина, комуницира и воспоставува нови односи кон кои треба да
се прилагоди и кои влијаат врз неговиот понатамошен развој. Во училиштето се
поттикнуваат и се насочуваат сите видови детски сознајни активности со кои се стекнува,
усовршува и проширува искуството на децата и им се пренесуваат одбрани сознанија кои
човештвото во својот развој ги собрало и структуирало во областа на науката, техниката,
трудот, уметноста и општествените односи. Со него се задоволуваат основните детски
потреби за интеракција и успешно вклучување во својата околина што е условено со
299
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
изградување, вежбање и унапредување на соодветните умеења и физичките, сознајните,

афектните способности, потребни за снаоѓање и дејствување во неа. Значајно влијание
врз развивањето на определени особини на детето (личноста) имаат и организацијата на
училишниот живот и личноста на учителот. Организацијата на училишниот живот може
да се темели врз принцип на авторитативност, а може да се темели и врз развивањето на
демократски односи.
Учителите како и родителите можат да претставуваат за детето примери на кој тоа
се огледува и тие можат многу да влијаат врз формирањето на личноста. Учејќи и
пишувајќи ги домашните задачи кај ученикот се јавува позитивен однос кон работата,
одговорност и истрајност. Класот во кој детето учи е нова социјална група бидејќи во
класот детето доаѓа во контакт со врсниците, стекнува социјални вештини и навики кои
се потребни за негово нормално функционирање.
Влијанието на врсниците
Друштвото на врсниците е особено важно во развојот на личноста. Дружењето со

врсниците придонесува да се формираат многу особини кај личноста. Друштвото
овозможува кај децата да се развијат позитивни особини како што се: дружељубивост,
освојување на нови социјални ставови, помагање, соработка итн.
Детето учи да се дружи уште во предучилишната возраст. Најчесто на почетокот
дружењето се одвива само со еден близок другар. Подоцна во пубертетот групите се
прошируваат. На прагот од зрелоста се јавува потреба од подлабок вид на дружење кој
подразбира емотивни чувства, љубов и желба за сексуално припаѓање.
Доколку се работи за група на врсници кои потекнуваат од семејства кои не
обезбедиле некои потреби, на пример потреба за сигурност и потреба за љубов, се
обидуваат да ги надоместат преку врсниците. Тогаш вредностите на групата се јавуваат
како позначајни од родителските вредности. Детето или адолесцентот кој во групата бара
сигурност, признание и љубов кои не ги стекнало во семејството, ќе биде секогаш
спремно да се потчини на водачот на групата и на останатите членови, со цел да биде
прифатен од групата и околината. Друштвото на врсниците не влијае секогаш позитивно.
Познати се таквите групи во кои единките се особено цврсто поврзани, но кои влијаат
агресивно и деликвентно.
Влијанието на културата и општествената заедница
Влијанието на културата и општествената заедница врз развојот на личноста е

многу значаен. Секој човек се развива во конкретна општествена заедница која ги диктира
нормите на однесувањето. Постојаната култура во таа заедница ја претставуваат
ставовите, вредностите, убедувањата и голем број други норми. Нормите на однесување
што ги диктира една култура зависат од начинот на организираноста на конкретната
општествена заедница, од нејзиниот историски развој и од традициите што во неа
владеат.
300
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Големо влијание врз развојот на интелигенцијата има општествената заедница.

Како пример може да се наведат постигнувањата на деца од села, мали и големи градови.
Правена е споредба на успехот на градски и селски деца и тие се оценувани со мерила кои
важат за градските деца. Притоа е можно да се изврши споредба на достигнувањата и тоа:
селски и градски деца, деца од големи и деца од мали градови, селски деца и деца од
големи градови и селски деца и деца од мали градови.
Ако се споредат достигнувањата на селски и градски деца (од мали и големи
градови) тогаш важи дека аритметичката средина на селските деца на една возраст е
еднаква на аритметичката средина на градските деца од претходната возраст. Во единици
на умствена вредност селските деца каснат во менталниот развој на сите возрасти
приближно за една умствена година. Уште поголемо е заостанувањето на селските деца
кога се споредува со постигнувањето на децата од големите градови (во единици на
умствена вредност изнесува по 1, 5 - 2 год.), а нешто помалку кога се споредува со
успехот на децата од помали градови (од 0, 5 - 1 год, во единици на умствена вредност).
Но, исто така постојат значајни разлики помеѓу постигнувањата на децата од големите и
малите градови. Единствено на 13 годишна возраст разликата не е статички значајна. Во
единици на умствена вредност, децата од мали градови заостануваат приближно за една
умствена година во однос на децата од големите градови.
Земајќи воопшто, децата од село заостануваат во менталниот развиток зад децата
од мали градови за онолку за колку децата од мали градови заостануваат зад децата од
големи градови како резултат на општествената средина.
Самоактивност
Човекот не е пасивно суштество, пасивен производ од влијанието на наследството

и околината, човекот се обидува да ја оспособи околината кон своите потреби. Таа свесна,
намерна и целонасочна активност се нарекува самоактивност. Човекот претходно ја
замислува целта и начинот на нејзиното реализирање, прави план на активноста и се
обидува да го спроведе практично. Сите особини на личноста се формираат не со пасивно
делување на средината на човекот, туку со активноста на човекот во одредена средина.
Човекот може свесно да настојува и намерно да вложува напор да развие некои
способности. Тој со својата свесна активност може да влијае не само врз формирањето на
особините за кои наследството нема значајна улога, туку и во развивањето на такви
особини за кои наследството неодминливо е важен фактор. Во психолошката литература
може да се направи илустрација за таквото свесно настојување (пример: Елена Келер). Таа
е слепа и глува девојка уште од 19 месеци. Со голем напор научила да зборува, успеала да
заврши факултет, положила докторат и станала писател и сестрано изградена личност. Без
својата активност таа, без оглед на развиеното наследство би била осудена да живее во
состојба во каква што се наоѓа идиот.
За да се развие некоја посложена особина, посложена способност, потребна е
поинтензивна активност. Различните задачи кои човекот постојано треба да ги решава,
различните цели кои постојат пред човекот, бараат точно таква свесна активност. Затоа со
право може да се рече дека покрај наследството и средината важен релативно самостоен
фактор во формирањето на личноста претставува и активноста на човекот.
301
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Свесната активност на човекот значи самоактивност која го поставува во положба

да соодејствува со сопствената афирмација и креација. Одтука постои и извесна лична
одговорност на секој поединец за сопствениот развиток. Свесното однесување на човекот
претставува најсовршен вид на дејност во природата.
Значи можеме да заклучиме дека човекот е едно сложено суштество, кое се развива
постепено во текот на целиот свој живот. Сите фактори кои можат да влијаат врз човекот
се подеднакво важни и ниту еден фактор не може да го исклучи другиот. Сите помалку
или повеќе влијаат врз развојот на личноста, затоа секој човек треба да се обиде да
задоволи барем минимален дел од овие фактори за да обезбеди правилен развој на својата
личност.
Размислете какво е влијанието на секој од факторите за развој на личноста?
 Наведете ја дефиницијата за личност?

 Како личноста ја дефинираат Олпорт, Ајзенк и Рот?
 Објаснете ги поимите единство, особеност, доследност и насоченост на
личноста?
 Што подразбирате под структура на личноста?
 Од кои фактори зависи развој и формирањето на личноста?
 Кој е автор на тезата: Дајте ми нормална личност и од него ќе направам
уметник...просјак...?
 Колку вие се сложувате со едно вакво тврдење?
 На што најмногу става акцент ова тврдење?
 За што зборува изреката детето е татко на човекот?
 Кој фактор го истакнуваат во развојот на личноста претствниците на
нативистичката теорија?
 Размислете за улогата на училиштето во формирање на личноста на
учениците денес?
 Каде ги забележувате најголемите разлики?
 Според вас кој фактор денес има најголемо значење за развој на личноста?
302
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ТЕОРИИ НА ЛИЧНОСТ
 Да ги наведете најважните теории на личноста

 Да определите кој е придонесот на Фројдовата теорија во развојот на
личноста
 Да ја објасните суштината на структурата на личноста односно на деловите
ИД, ЕГО, СУПЕР ЕГО
 Да ги забележите карактеристиките на стадиумите на развој на личноста
според Фројд
 Да ги истакните главните аспекти на Олпортовата теорија на личност
 Да дадете одговор на прашањето на што Фром најмногу посветува внимание
во неговата теорија
 Да донесете заклучок за предностите и недостатоците на Фројдовата,
Олпортовата и Фромовата теорија на личност
 Да направите копарација на суштинското значење на поимот алиенација
денес и оној сместен во Фромова смисла
ТЕОРИИ НА ЛИЧНОСТА
Психологијата и другите науки кои се интересираат за природата на човекот,

суштината на неговата личност и потеклото на неговото однесување, сеуште не успеале во
потполност да ги објаснат овие одделни појави. Всушност, ниту една од повеќето
постојани теории на личноста не нуди општо прифатливи ставови и објаснувања на
прашањето за динамиката, структурата и најбитните својства на личноста како и нивната
врска со факторите кои ги формираат. Постојаните теории различно го вреднуваат
значењето на овие детерминанти на личноста.Иако е очигледно дека личноста е резултат
од заемното влијание на низа фактори (биолошки, социјални и самоактивноста на
поединецот), во поголем број на теории преовладува верувањето дека еден од наведените
фактори е позначаен од другите. Така, за биолошки насочените теоретичари сите
потенцијали кај човекот и сите негови развиени ментални функциисе јавуваат само како
форми на прилагодување на единката кон средината, односно како нужни модификации
на однесувањето насочени кон опстанокот на индивидуата. Умерените претставници на
овие сфаќања (во класичните психолошки теории иако јасно ја заговараат тезата за
биолошката детерминираност на личноста), социјалните фактори ги земаат како
индиректни детерминанти. Современите психоаналитички, особено социјално-
психолошките теории (Адлер, Хорнај, Суливан и други) прават чекори напред во
спецификацијата на општествените фактори. Фромовата теорија која особено го
истакнува значењето на социјалните фактори во развојот и формирањето на личноста, се
третираат како социолошка теорија.
Со проблемот на личноста не се занимава само психологијата, туку и некои други
научни дисциплини, а меѓу нив првенствено филозофијата. Во третирањето на личноста
филозофијата ја интересира во што е суштината на човекот, во која мера тој е слободен во
303
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
своите постапки и во решавањето на сопствената судбина, кое е неговото место во

општеството, светот и космосот. И фиолозофојата и другите научни дисциплини, кога го
разгледуваат прашањето на личноста, се користат со податоци коишто може даим ги даде
психологијата за природата на човекот и за проблематиката на личноста.
Меѓутоа, покрај сите постигнати резултати со систематски психолошки
истражувања, психологијата не располага со доволно сигурни податоци за да можеме да
дадеме целосно објаснување на основните проблеми на личноста, објаснување кое би
било општо прифатено и кое би било макар и приближно толку сигурно, како што е, на
пример, објаснувањето на некои природни појави. Кога сакаат да го прикажат
однесувањето на човекот во целост и неговата личност, психолозите се принудени да
користат податоци од кои многу од нив се недоволно проверени и да прибегнуваат кон
конструирање и замислување. Затоа, објаснувањата на личноста со кои денес
располагаме, главно, се теории од хипотетичен карактер т.е. синтези изградени не
само врз основа на податоци, туку и од многу хипотези и конструкции. Сите теории на
личноста, макар што се користат резултати на психолошки истражувања, со оглед на тоа
што постојат многу нерешени прашања и многу недоволно сигурни наоди, содржат
толкувања за кои користат многу непроверени претпоставки.
Бројните теории за личноста се појавиле како резултат од потребата да се сознае
однесувањето на човекот она што е битно и карактеристично за него, накратко неговата
личност. Објаснувањата за личноста со кои денес располагаме се воглавно теории од
хипотетички карактер, т.е. врз основа на поедини податоци изградени од хипотези и
конструкции. Некои од овие теории секојдневно се изложувани на проверување,
понатаму се потврдуваат како точни или се отфрлат како недоволно аргументирани.
Најпознати теории се: Психоаналитичките теории, Социјално-психолошките теории,
Социјалните теории, Персоналистичките теории, Нативистичката теорија и итн.
Од големиот број теории на личноста, ние накусо ќе прикажеме само три, кои
спаѓаат меѓу највлијателните и најраспространетите: Фројдовата псхиоаналитичка,
Олпортовата персоналитичка и Фромовата социјална теорија на личноста.
Психоаналитички теории
Психоаналитичките теории ја објаснуваат личноста

истакнувајќи го значењето на нејзините динамички сили: потребите,
нагоните, мотивите. Најпозната меѓу повеќето психодинамички
теории е психоаналитичката теорија на австрискиот психијатар
Сигмунд Фројд. Тој ја нападнал традиционалната психологија на
свеста, укажувајќи на значењето на несвесното. Во ова просторно
подрачје на несвесното се наоѓаат нагоните, страстите, потиснатите
идеи и чувства - тоа е големо подземје на виталните невидливи сили
кои вршат “ царинска “ контрола над свесните мисли и постапки на
поединецот. Повеќе од 40 години Фројд го истражувал несвесното со помош на слободни
асоцијации и развил теорија која се смета за прва најопфатана теорија на личноста.
Психичкиот живот Фројд го претставил како санта мраз која плива по морето и од која
304
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
само мал дел е над површината на морето, а најголем дел се наоѓа под водата. Делот кој се
наоѓа под водата го претставува несвесното, а делот над површината свесното.
Во областа на несвесното се наоѓаат двигателите на човековото однесување. Тоа се
неговите нагони и инстикти. Фројд во својата теорија зборува за два вида на инстикти:
инстикт на животот - кој служи за одржување на единката и одржување на видот ( глад,
жед, сексуален нагон ). Енергијата што движи кон задоволување на овие потреби е
либидото. Втората група инстикти ја сочинуваат инстиктите на смртта или
деструктивните инстикти ( агресивност и самоуништување ). Во оваа група инстикти
според Фројд лежи причината за војните и уништувањето меѓу луѓето.
Основната структура на личноста ја сочинуваат три дела: ид (тоа), его (јас) и
суперего (над јас). Однесувањето е скоро секогаш производ од содејство на овие три
системи, ретко делува еден систем исклучувајќи ги другите два.
ИД (тоа) - ја претставува биолошката страна на личноста, односно инстиктите и се
што поединецот наследува.Овој дел на личноста е потполно несвесен и претставува
внатрешен свет на субјективното доживување кој не знае за објективната стварност.
Основен принцип кој владее со ид е принципот на незадоволство. Кога во организмот се
јавува напнатост од влијанието на внатрешни и надворешни фактори, ид настојува да се
ослободи од напнатоста.Инстинктите, како и сè она што единката го наследува од своите
предци, се дел од личноста што Фројд ги назначува со латинскиот израз ид (тоа). Ид по
секоја цена се стреми да постигне задоволување на инстинктите кои го тераат да ги
задоволи непосредно и веднаш, не обзирајќи се на нешто. Но, по правило, не е можно
инстинктите да се задоволат лесно и непосредно. Ние мораме своите постапки да ги
приспособиме кон објективните услови. Затоа Фројд, прикажувајќи ја својата концепција
за структурата на личноста, вториот дел на личноста, којшто Фројд го нарекува его (јас).
ЕГО (јас) - непосредното задоволување на инстиктите не е можно, бидејќи своите
постапки човекот мора да ги прилагоди на објективните услови. Затоа стапува во дејство
психичката компоненета на личноста - его. Его функциите можат да се класифицираат во
три групи: ориентациски (перцептивни), процесни (воспитувачки) и извршни (моторни).
Его- функциите помагаат да стекнеме искуство, да воопштуваме и да преземеме акции,
исто така има за задача да ги спречува потиснатите идеи кои доаѓаат од ид, да не поминат
во свесното, што е исто така во функција на интегритеот на личноста. Его, водејќи
сметка за реалната ситуација, настојува да овозможи, макар на заобиколен начин,
задоволување на она за кое се стреми нагонскиот дел.
СУПЕРЕГО (над јас) - општествената компонента на личноста. Овој дел на
личноста содржи три функции: функција на самонаблудување, функција на совеста со која
се обединуваат забраните кои општеството и ги наметнува единката и функцијата на идеали
во кои се содржани oпштествените мерила кон кои треба и вреди да се стреми. Главна улога
на овој дел на личноста е да го спречува и задржува задоволувањето на барањата кои ги
поставува ид, а кои не се во склад со општествениот морал, а посебно различните
сексуални и агресивни стремежи да ги потиснува од свесната сфера во несвесната.Суперего
се формира под влијание на родителите и општеството. Супер егото претставува внатрешен
регулатор на однесувањето. Третиот дел на личноста, којшто го разликува Фројд, е супер
его или над јас. Тој дел од личноста, според Фројд, се состои од принципи, норми, морални
прописи, идеали кои поединецот ги усвоил преку воспитувањето во својот дом, а пред сè,
305
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
преку идентификацијата со таткото, а потоа и преку разни други социјални влијанија.

Поединецот ги примал ги интроицирал во себе и тие стануваат важен регулатор во неговото
однесување. Главната улога на тој дел од личноста е да го задржува и спречува
задоволувањето на барањата кои ги поставува ид, а кои не се во согласност со
општествениот морал, а посебно на различните сексуални и агресивни стремежи и да ги
потиснува од свесната сфера во несвесната. Не треба, вели Фројд, овие три дела на
личноста да се сфатат како три независни или самостојни делови. Тие, всушност,
претставуваат три страни на однесувањето на луѓето. Биолошката страна на личноста,
основните физиолошки потреби и нагони, ја претставуваат ид. Психолошката страна на
личноста, различните психички функции, како што се перцепцијата, помнењето,
мислењето, е она што се нарекува его.А суперего е социјалната странана личноста;
усвоените општесвени норми од поединецот под општественото влијание, кои стануваат
принципи на сопственото однесување.
Механизмите на проекција, регресија, репресија, фиксација ги прикриваат целите
и мотивите кои суперегото не ги прифаќа, а кон кои тежнее идот, така личноста посредно
несвесно ги задоволува. кога судирите меѓу ид, его и суперего се остри и чести, доаѓа до
пореметување во однесувањето и разни психички заболувања (неврози и психози).
Во однос на прашањето за развојот на личноста, според Фројдовото сфаќање
одлучувачка е улогата на раното детство. Раното детство одлучува каков ќе биде
возрасниот човек. Детето е татко на човекот, истакнува тој. Каква личност ќе се развие и
каква ќе биде во текот на целиот живот се одлучува до петтата година од животот. Во овој
период Фројд разликува три фази: орална, анална и фалусна.
Орална фаза- детето својот прв контакт го остварува со мајката. Својот прв
контакт новореденчето го остварува со градата на мајката. Тоа е и првото задоволство.
Искуството од недозволената потреба и чувството на фрустрација заедно со напнатоста
кога отсуствува градата на мајката создава основа за прво препознавање на надворешен
објект. За прв пат детето станува свесно во психолошка смисла за објект кој е веќе познат,
кој носи задоволство и ги задоволува потребите,но не е во дадениот момент тука.
Анална фаза- на пат кон аналната фаза деето се здобива со некои способности за
контрола на своето поведениот. Со здобивање на некои способности се наметнуваат и
извесни барања.
Фалусна фаза- таа претставува критична фаза во развојот на основното
формирање на детскиот став на својот општ идентитет и сексуален идентитет. Ова се
заснова врз анатомското откритие на разликата меѓу машко и женско. Она што се случува
во овој период може да создаде предиспозиции за различни невротски поведенија. Помеѓу
третата и петата година од развојот на детето сместен е т.н Едипов комплекс што означува
интензивна емотивна врска помеѓу детето и родителите заедно со непријателствата,
ривалстовто и идентификацијата.
Фројдовата психоаналитичка теорија претставува своевидна револуција во
психологијата, бидејќи дава значаен прилог во запознавањето на човекот и неговото
однесување. На неговото учење му се упатуваат повеќе критики меѓу кои најзначајни и
оправдани се: пренагласена улога на наследството и запознавањето на улогата на
социјалните фактори; сведувањето на мотивите на два инстикта и нагласување на улогата
на сексуалноста. Неприфатливо е неговото сфаќање за постоење на инстиктот на смртта,
306
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
вродениот стремеж на човекот за самоуништување и уништување на другите. Не се

прифаќа и неговото учење за исклучивото значење на првите години од животот за
формирање на личноста. На неговата теорија и се поставуваат и онтодолошки забелешки,
од кои најсериозна е што се користел посигурен метод на истражување.
Фројд ја дели личноста на два дела

прв дел: подсвест,предсвест и свест
 Frojd go
sporeduva
du[evniot
ìvot so
santa mraz
Втор дел:
Ид(тоа), Его
(јас) и супер его
(над јас)
Слика 41. Приказ на структурата на личноста според Фројд
Психичкиот живот, изнесува Фројд, наликува на леден брег кој плови по море.
Како што само мал дел од брегот eиздаден над површината, а неговата огромна маса се
наоѓа под водата, така и од психичките процеси само незначителен дел е свесен, а
огромниот број припаѓа на областа на несвесното. Во областа на несвесното, според
Фројд, лежат и движечите сили на човековите постапки. Изложувајќи ги своите сфаќања
за динамиката на личноста, Фројд како движечки сили на човекот ги наведува нагоните
или инстиктите. Фројд зборува за две групи на инстикти: инстикти на животот и
инстикти на смртта. Првите служат за одржување на единката и за одржување на
водот. Меѓу нив се убројуваат, нагонот на глад, нагонот за вода и сексуалниот нагон.
Енергијата која гони кон задоволување на оние инстикти е либидото. За разбирање на
однесувањето на човекот од западната цивилизација, најважно е да се запознае
сексуалниот инстинкт и начинот на неговото задоволување, заради тоа што за
задоволување токму на овој инстинкт во опшеството се поставуваат различни
ограничувања и многубројни забрани. Другата група на инстинкти ја сочинуваат
инстинктите на смртта или разурнувачките (деструктивните) инстинкти. Човекот како и
сета органска материја, се стреми да се врати во состојба на мирување, состојба на
неорганска мртва материја од која настанала живата материја. Во овој инстинкт, според
Фројд, лежи изворот на склоноста на луѓето кон агресија и разурнување, причината за
војните, меѓусебните прогонувања и малтретирања.
Конфликти
Помеѓу ид, его и суперего многу често настануваат судири. Кога доаѓа до таков
судир, личноста станува несигурна и заплашена. Поединецот настојува да ја совлада
својата матична(анксиозност), да се ослободи од состојбата на страхување и несигурност
307
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
и за таа цел се користи со различни одбранбени механизми. Такви механизми, меѓу

другите, се репресија, проекција, реакција, фиксација, регресија, идентификација.
Овие, механизми ги маскираат и изобличуваат мотивите и целите, којшто суперего не ги
прифаќа, а кон ид се стреми и кои тој ги задоволува макар посредно и делумно. Кога
судирите меѓу ид, его и суперего се многу остри и чести, доаѓа до пореметување во
однесувањето, до нервози и душевни заболувања(психози).
Развој на личноста
Според Фројдовото сфаќање, за формирањето на личноста пресудно е раното

детство. Каква личност ќе се развие и каква ќе биде таа во целиот живот на поединецот,
се решава, според Фројд, до петтата година од животот. Детето во својот развој минува
низопределени стадиуми. Во секој од стадиумите на поинаков начин се задоволуваат
основните нагони, пред сè, сексуалниот инстинкт, кој е присутен од раѓањето. Од тоа
дали поединецот не се задржал во задоволувањето на нагоните на објекти кои како
предмет на задоволување се карактеристични за поранешните стадиуми, зависно
успешниот и нормален развој на личноста.
Стадиуми во развојот според Фројд
Во првиот од тие стадиуми којшто трае некаде до крајот од првата година во

животот, устата, вели Фројд е главна област преку која детето ја изразува својата
активност. Овој прв стадиум во развојот Фројд го нарекува орален стадиум. По оралниот
стадиум следува аналниот стадиум, а по аналниот, фаличкоит (фалус значи машки
полов орган). Овие три стадиуми Фројд ги нарекува предгенитални стадиуми. По нив
следува период на латенција, повлекување и послабо пројавување на сексуалните
интересирања.
Посебно значење за развојот на личноста има третиот предгенитален стадиум .Во
текот на тој стадиум се јавува, според Фројд и другите психоаналитичари, особено
истакнатиот т.н Едипов комплекс. Наречен е според грчкиот мит за тебанскиот крал
Едип, кој го убил својот татко и се оженил со својата мајка не знаејќи дека е со нив во
крвно средство.Според Фројд, имено, кај детето постои стремеж кон родителот од
спротивен пол, а непријателство кон родителот од ист пол, а кого детето го доживува
како ривал.
Последен стадиум во развитокот е гениталниот стадиум. Сега либидот не е
повеќе насочен кон сопствената личност, туку кон лица од спротивен пол. Во почетокот
на развитокот на овој стадиум, во младешкото време, времето на пубертетот, се јавува
не само изразито интересирање за лица од спротивен пол, туку настапуваат и други
важни промени на личноста: нагло се развива социјализацијата, т.е прифаќањето на
општествените норми како сопствени принципи на однесување, од механизмите се
повеќе се користи механизмот сублимација, т.е задоволување на сексуалниот другите
мотиви, кога тие не можат непосредно да се задоволат, со такви активности кои се
општествено признати и ценети. Поединецот во овај период се преобразува од единка,
која бара задоволство во самиот себе, во социјализирана личност која, доколку нормално
308
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
се развива, ги прифаќа општествените цели и се бори за нив. Но предгениталните

импулси не исчезнале сосема ни кај возрасниот човек. И кај нормалниот човек тие
постојат, поврзани со нови стремежи и нови цели.
Критички забелешки
На Фројдовото учење му се ставаат многу критички забелешки. Неоправдано е

неговото сведување на мотивите кај човекот во суштина сè на сè на два инстинкта, а
првенствено на сексуалниот инстинкт.Тешко е да се прифати неговото сфаќање за
постоење на инстинктот на смртта, вродениот стремеж на човек за уништување на самиот
себеси и на другите. Многу е спорно и неговото учење за Едиповиот комплекс. Во
Фројдовото учење претерано се нагласува улогата на наследството. Навистина, Фројд
зборува за социјалните фактори на развитокот на личноста, но тој им придава помало
значење на биолошките и нив ги сведува пред сè, на влијанието кое се остварува во
семејството. Не може да се прифати ни неговото сфаќање за исклучителното значење на
првите години од животот за формирањето на личноста. Освен тоа, постојат и поголем
број методолошки забелешки на Фројдовата теорија:многу поими што ги користи не ги
одредил прецизно, не користел некоја утврдена и сигурна научна постапка на
истражување, употребувал многу несигурни и проблематични постапки во својата теорија.
Придонес и заслуги
Меѓутоа несомнено е дека Фројд дал исклучително значаен прилог во

запознавањето на човекот и развојот на психологијата. Неговото учење содржи многу
сознанија од вредност и претставува голем напредок во објаснувањето на однесувањето на
човекот. Фројдовата заслуга е откривањето на динамичниот карактер на личноста и
нагласувањето на улогата на мотивите и мотивацијата.Тој укажал на постоењето на
конфликтите кај човекот и на нивната важност за разбирањето на човековото однесување.
Посебно голем прилог за психологијата е неговото откритие на различните одбранбени
механизми. Познавањето на овие механизми овозможува да се објасни и да се разбере
значителен дел на човековото однесување, досега несфатен и несфатлив. Голем е
неговиот прилог во објаснувањето на соновите, митовите и уметничкото творење.
Значаен е неговиот став дека ниедна манифестација на човекот не се смета за случајна,
туку за секоја се бара причина и дека секоја се поврзува со личноста на човекот. Посебно
треба да се истакне силниот поттик што го дал за натамошното истражување на
психичкиот живот, поставувајќи голем број различни хипотези и изнесувајќи големо
богатство на идеи.
309
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Персоналистички теории на личноста
Олпортова теорија на личноста

Сфаќање за динамиката на личноста
Според Олпорт, Фројдовата психоаналитичка теорија може да биде корисна за

објаснување на абнормалното однесување но не точна, барем во поголемиот свој дел,
кога треба да послужи за објаснување на однесувањето на нормалниот човек. Биолошките
мотиви, она што Фројд го нарекува ид, претставуваат важни регулатори во однесувањето
на детето. Меѓутоа, кај возрасниот човек постојат прилично многу различни мотиви.
Овие мотиви можат да имаат свој извор во вродените биолошки потреби. Но, врската
меѓу биолошките потреби и новоинформираните мотиви е само историска, таа само
постоела во минатото на единката. Во текот на развитокот на личноста таа е прекината.
Можно е, вели Олпорт зборувајќи за своето сфаќање на динамиката на личноста, нешто
што човекот го правел од биолошка потреба, подоцна да стане самостојна движечка сила.
Она што порано било средство за да се задоволи определена биолошка потреба, може да
стане автономен, самостоен мотив. Таквото настанување на мотивите Олпорт го
нарекува функционална автономија на мотивите. Во текот на личниот развиток кај
човекот се јавуваат прилично голем број мотиви и не може неговите постапки да се
објаснат со сведување на неколку биолошки потреби или инстинкти.
Структура на личноста
Олпортовата теорија на личноста се нарекува и теорија на цртите заради тоа што

тој личноста ја прикажува како организација на релативно трајни и општи особини или
црти на личноста. Цртите на личноста се основна реалност на психолошката организација
на личноста, на нејзината структура. Меѓутоа сите особини се индивидуални. Секогаш
кога се наведува дека две или повеќе лица имаат исти особини, треба да се има предвид
дека тоа се исти особини само по името, а всушност се различни. Ние за различни луѓе
збруваме, на пример дека се амбициозни, упорни, чесни или им придаваме некои други
особини, но секој од нив на свој начин е амбициозен, упорен, чесен. Ние личноста
можеме да ја прикажеме наведувајќи какви општи особини или црти има тоа лице. Но ако
сакаме поцелосно да го запознаеме човекот и да го разбереме неговото однесување, ние
мораме да го покажеме кон што поединецот се стреми, кои цели ги поставува, какви
интереси има и какви вредности сака да оствари.
310
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Развиток на личноста
Разгледувајќи го развитокот на личноста, Олпорт нагласува дека само

новороденото дете е суштество со кое управуваат наследните фактори и кај кое
биолошките потреби се главни двигатели за активност. Но личноста постепено се менува
и се развива. Од единка, која при раѓањето е исклучително биолошко суштество, со
учење и посебно со функционална автономија на мотивите, се формира зрела индивидуа
која ја активира системот на особини формирани во текот на животот. Така
развиена личност не е покренувана кон своите постапки со несвесен нагон, како што
истакнува психоаналитичката теорија туку нејзиното дејствие е свесно.Човекот по
правило знае што работи и зошто работи. Само кај оние поединци кои страдаат од
пореметувања несвесната мотивација има важна улога. Степенот во кој возрасниот човек
ја одбегнува несвесната мотивација и во кој неговите особини се релативно независни од
биолошките потреби-го покажува степенот на нормалност и зрелост.
Оцена
Критичарите и ставаат повеќе приговори на Олпортовата теорија. Нему оправдано

може да му се приговори тоа што го порекнува постоењето на некоја поблиска врска меѓу
однесувањето на нормалниот и ненормалниот поединец. Од неговото прикажување на
личноста произлегува дека меѓу однесувањето на детето и возрасниот човек, како и меѓу
нормалниот и ненормалниот, не постои премин туку јаз. Оправдан е приговорот дека
Олпорт не и придава соодветно значење на улогата на средината и на социјалните услови
во развојот на личноста. Неговото учење понатаму е под влијание на т.н персоналистичко
гледање, т.е на такво сфаќање, кое во секој поединец гледа наполно особена единка,
така што изведувањето на општи заклучоци за личноста изгледа неоправдано и неможно.
Но, Олпортовата теорија има и многу позитивни страни. Тој оправдано ја истакнува
улогата на свесните фактори наспроти запоставувањето на таквите фактори од
психоаналитичарите. Многу психолози го прифаќаат неговото сфаќање за сложеноста на
мотивацијата на човекот, бидејќи тоа овозможува поцелосно објаснување на
однесувањето на луѓето.Олпорт истакнува дека Фројдовата психоаналитичка теорија
може да се користи при објаснување на абнормалното поведение, но не и тогаш кога
треба да се објасни однесувањето на нормалниот возрасен човек. Кај возрасниот човек
постојат различни мотиви. Овие мотиви може да имаат свој извор во вродените,
биолошките потреби. Олпорт нагласува дека само новороденчето е суштество со кое
управуваат наследните фактори и кај кое биолошките потреби се главни двигатели на
активноста. Но, личноста постепено се развива и менува. Од единка која при раѓањето е
исклучиво биолошко суштество по пат на учење и со функционирањето на автономните
мотиви, се формира во зрела индивидуа која ја движат системи на особини формирани во
текот на животот. Така развиената личност не ја движат несвесни нагони, туку нејзиното
свесно делување.
На Олпортовата теорија и се ставаат поголем број на забелешки : оправдани се
забелешките дека таа ја одрекува блиската врска меѓу учењето на детето и возрасниот
човек и меѓу однесувањето на нормалниот и ненормалниот поединец; оправдан е исто
311
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
така приговорот за тоа што не придава особено значење на социјалната средина и

социјалните услови во кои се развива личноста. Позитивни страни на оваа теорија се :
истакнувањето на улогата на свесните фактори во однесувањето на личноста што е
спротивност на психоаналитичките теории; прифатливо е неговото сфаќање за сложеноста
на мотивацијата на човекот, бидејќи овозможува потполно објаснување на однесувањето
на луѓето; тој во голема мерка ги користи резултатите од психолошките истражувања и
успешно ги поврзува во своето толкување на личноста.
Социјално - психолошкитеории
Психоаналитичките теории на личноста што ги вообичиле Фројд и Јунг на

единката гледаат првенствено како на сложен систем на енергија, кој се одржува со
помош на размена со надворешниот свет. Крајните цели на овие размени се опстанокот на
единката, продолжување на врстата и еволутивниот развој. Извесен број Фројдови
следбеници кои станале незадоволни од неговото занемарување и кратковидност за
општествените фактори на личноста ја напуштиле својата приврзаност за класичната
психоанализа, почнале да ја прекројуваат психоаналитичката теорија во склад со она што
наметнувала новата ориентација во општествените науки. Меѓу оние кои на
психоаналитичката теорија и дале модерен изглед на 20 век, внесувајќи ја во неа
социјалната психологија се : Ерих Фром, Алфред Адлер, Карен Хорнај, Саливан и други.
Фромовата социјална теорија на личноста
Најзначајна теорија во која се истакнува улогата на

социјалните фактори е Фромовата теорија. Фром ја
разгледува личноста земајќи ги предвид покрај
психолошките и филозофски - етички моменти. Човекот е
дел од природата, суштество кое има заедничко со своите
животински предци, а во исто време и специфично човечко
суштество. Како биолошко суштество човекот има одредени
физиолошки потреби кои мора да ги задоволи. Како човечко суштество мора да поседува
посебни карактеристики како што се: разум, фантазија, самосвест и посебни потреби кои
не се сретнуваат кај другите живи суштества. Тоа се потребата за важење, емоционална
врска со други луѓе, потребата да се признат во општеството, да се има одреден поглед
на светот, да го разбира светот и да може да го објасни, да биде рамноправен член,
потребата за творење, да биде посебна личност со свој идентитет. Својот теоретски
пристап Фром го нарекол дијалектички хуманизам. Тој смета дека човековото однесување
се формира низ заемното влијание на неговото социјално искуство, барањата на културата
и биолошките тенденции одредени со наследство и конституција. Фројд на биолошките
фактори им придава минимално значење, според него тие делуваат на личноста така што
ги одредуваат или ограничуваат типовите на односи кои е можно да се воспостават со
други луѓе. Според Фром раните воспитни влијанија, ниту искуството, не се од
суштинско значење за развојот на личноста. Според Фром општеството во иднина ќе дојде
во складен развој со личноста, во кое ќе бидат ускладени заедничките и личните
312
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
интереси, ова општество тој го нарекува хуманистички социјализам - кој ќе се создаде

кога ќе се извршат револуционерни промени не само на економските односи туку и во
сите општествени односи, па со тоа и во личноста. Фромовото сфаќање на човековата
природа не е само хумано насочено, туку има и многу битни обележја на научно базиран
поим. Фром прифатил некои од важните Фројдови постапки како што се : несвесното,
Едиповиот комплекс и инстиктот на живот.
На теоријата на Фром и се ставаат неколку забелешки меѓу кои оправдано му се
забележува на Фром дека многу од неговите постапки не ги базира врз психолошки
податоци, туку се користи со конструкции; неуспеала да помири повеќе спротивности во
своето учење (на пр. Како тоа совршениот човек создава постојано лоши општествени
односи); потенцирањето на улогата и значењето на биолошките и економските фактори за
развојот на личноста и давањето на идеализирана слика за човекот.
Суштината на теоријата на Ерих Фром (Erich Fromm, 1900 – 1980.), се состои во
премисата дека човекот се чувствува осамено и изолирано заради тоа што е одвоен од
природата и другите луѓе. Состојбата на изолираност не може да се најде ниту кај било кој
друг животински вид-тоа е специфична човечка состојба по која човекот иако стекнувал
слобода, низ историјата, станувал се поосамен-слободата се трансформира во нешто
негативно од кое човекот се обидува да побегне. (“Бегство од слободата”, 1941)
Во една таква состојба, човекот може да избира: или да се соедини со луѓе во
духот на заедништвото или да се најде сигурност во потчинувањето на авторитетот и на
крај да се стопи во општеството. Во првиот случај, ”човекот ја користи својата слобода во
насока на развивање подобра заедница, а во другиот случај човекот си ги врзува своите
раце”.
Сфаќањето на човековата душа, истакнува Фром, мора да се заснива на анализа на
човековите потреби кои произлегуваат од неговото постоење. Најсилната потреба на
човекот е потребата за припаѓање, грегарност, но со можност да го задржи својот
идентитет. Фром ја сфаќа личноста на човекот како активен склоп-личноста мора да ги
надвладее и совлада сите промени во општеството кое во целост ги задоволува потребите
на човекот. Тоа ќе го постигне човекот, доколку изгради продуктивен социјален
карактер. Во ова излагање, Фром, би сакал да изнесе некои потврди и докази за една
теза што ја застапуваат мнозина од нас. Тезата е дека вредностите се вкоренети во
самите услови на човечкото постоење: па оттаму, дека нашето познавање на овие
услови, односно на “човечката положба”, не води кон утврдување на вредности кои
имаат објективна валидност; оваа валидност постои само во однос на постоењето на
човекот; надвор од него не постојат вредности.
Човекот и условите на човечкото постоење
Што е природата на човекот, кои се посебните услови на човечкото постоење и

кои се потребите што се вкоренети во овие услови?
Човекот е оттргнат од првобитното единство со природата, кое го одликува
животинското постоење. Поседувајќи истовремено и разум и имагинација, тој е свесен за
својата самост и одвоеност, за својата немоќ и незнаење, за случајноста на своето раѓање
313
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
и на својата смрт. Тој ваквата состојба на своето суштествување не би можел да ја издржи

ни една секунда, кога не би можел да пронајде нови врски со луѓето околу себе, кои ги
заменуваат старите врски, регулирани со инстинктите. Дури и кога би биле задоволени
сите негови психолошки потреби, тој својата состојба на самост и поединечно постоење
би ја доживувал како затвор од кој треба да побегне за да го зачува душевното здравје. Во
суштина, луд човек е оној кој не успеал да воспостави никаков вид единство и се наоѓа во
затвор, дури и кога не е ставен зад решетки. Потребата да се обедини со други живи
суштества, да е поврзан со нив, е императивна потреба од чие остварување зависи
зачувувањето на душевното здравје на човекот. Оваа потреба е во основата на сите оние
појави што ја сочинуваат скалата на блиски човечки врски, на сите страсти што се
нарекуваат љубов во најширока смисла на зборот.
Постојат неколку начини на кои ова единство може да се бара и да се постигне.
Човекот може да се обиде да стане едно со светот со свое потчинување на друг човек,
група, институција, Бог. На тој начин ја надминува одвоеноста на своето поединечно
постоење станувајќи дел од некој или нешто што е поголемо од него и го доживува својот
идентитет во поврзаноста со силата на која и се потчинил. Друга можност за надминување
на одвоеноста наоѓаме во спротивна насока: човекот може да се обиде да се обедини
себеси со светот наметнувајќи му ја својата сила, претворајќи ги другите во дел од
себеси, и на тој начин со доминација го надминува своето поединечно постоење
Елементот што им е заеднички на потчинувањето и доминацијата е симбиотичката
природа на поврзаноста. Обете личности што се поврзале го изгубиле својот интегритет и
слобода; тие живеат еден на сметка на другиот и едниот од другиот, задоволувајќи го
својот копнеж по блискост, но истовремено страдајќи од недостиг на внатрешна сила и
самодоверба за кои треба да се има слобода и независност, а згора на тоа им се заканува
свесното или несвесното непријателство кое неизбежно ќе произлезе од симбиотичката
врска. Остварувањето на страста за себепотчинување (мазохистичка) или за доминација
(садистичка) никогаш не води до задоволување. Ваквите страсти имаат сопствена
движечка сила, а бидејќи нема такво количество потчинување или доминација (или
поседување или слава) што ќе биде доволно да се стекне чувство на идентитет и единство
барањата се сè поголеми и поголеми. Крајниот резултат на овие страсти е поразот. Не
може да биде поинаку, иако се стремат на воспоставување на чувство на единство, овие
страсти го уништуваат чувството на интегритет. Лицето што е подвижувано од некоја од
овие страсти, всушност, станува зависно од другите, место да го развива своето
сопствено индивидуално битие, тој е зависен од оној кому што му се потчинува или над
кого доминира.
Постои само една страст што ја задоволува човековата потреба да се обедини
себеси со светот и во исто време да стекне чувство на интегритет и индивидуалност, а тоа
е љубовта. Љубовта е единство со некој, или со нешто, што е надвор од нас самите, под
услов да се задржи одвоеноста и интегритетот на сопствената личност. Таа е
доживување на споделување, на заедништво, кое дозволува целосно откривање на
човековата сопствена внатрешна активност. Доживувањето на љубовта ја отстранува
потребата од илузии. Не е потребно да се велича сликата на другиот или на самиот себеси,
затоа што стварноста на активното споделување и љубење му дозволува на човекот да го
надмине своето идивидуализирано постоење и во исто време да се доживее себеси како
314
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
носител на активните сили што го сочинуваат чинот на љубењето. Љубовта ја наоѓаме во

доживувањето на човечка солидарност со други луѓе, во љубовта меѓу мажот и жената,
во љубовта на мајката за нејзиното чедо, а, исто така и во љубовта за себеси како човечко
битие; таа се состои од мистичното доживување на единството. Во чинот на љубењето,
Јас сум едно со сè, а сепак јас сум јас, единствено, одвоено, ограничено, смртно
човечко битие. Всушност, љубовта се раѓа и препородува токму од поларноста на
одвоеноста и единството.
Друг аспект на човековата ситуација, кој е во тесна врска со потребата за
поврзување, е човековата ситуација како создание и неговата потреба да ја надмине
самата таа состојба на пасивно создание. Човекот е фрлен во овој свет без негова
согласност или желба. Во тој поглед не е поинаков од животното, од билките или од
неорганските материи. Но, бидејќи е даруван со разум и имагинација, тој не може да
биде задоволен со пасивната улога на создание, со улогата на фрлена коцка. Чувствува
порив да ја надмине улогата на создание, случајноста и пасивноста на своето постоење,
со што ќе стане”творец”. Човекот може да создаде живот. Тоа е чудотворна особина
којашто, навистина, ја споделува со сите живи суштества, но за разлика од нив само тој
е свесен дека е создаден и дека е создавач. Човекот може да создада живот, или поточно,
жената може да создаде живот, раѓајќи дете и грижејќи се за него сè додека тоа не
порасне доволно за самото да се грижи за своите потреби. Човекот – мажот и жената –
можат да создаваат садејќи билки, произведувајќи материјални предмети, создавајќи
уметност, создавајќи идеи, љубејќи се еден со друг. Во чинот на создавање човекот се
надминува себеси како суштество, се издига себеси над пасивноста и случајноста на
своето постоење, во целите на целисходноста и слободата. Во човековата потреба за
трансценденција лежи еден од корените на љубовта, како и на создавањето уметност,
религија и материјални нешта.
Создавањето претпоставува активност и грижа. Претпоставува љубов за она што се
создава. Ако е така, тогаш како го решава пробглемот на надминувањето на самиот
себеси оној човек кој не е способен да создава, што не може да љуби? Постои еден друг
одговор на потреба за надминување; ако не можам да создавам живот, можам да го
уништувам. И со уништувањето го надминувам животот. Навистина, фактот дека
човекот може да уништува живот е исто толку чудотворен како и фактот дека може да го
создава, зашто чудото, необјаснивото, е животот. Во чинот на уништувањето, човекот
се поставува себеси над животот, тој се надминува себеси како создание. Оттаму, бидејќи
нешто го тера да се надмине себеси, неговиот конечен избор е или да создава или да
уништува, да љуби или да мрази. Огромната сила на волјата за уништување што ја
гледаме во историјата на човекот и која толку страшно ја почувствувавме и во нашето
сопствено време, е вкоренета во природата на човекот исто и како нагонот за создавање.
Да се рече дека човекот има способност да го развива својот исконски потенцијал за
љубов и разум, не имплицира наивно верување во добрината на човекот. Деструктивноста
е секундарен потенцијал, втемелен во самото постоење на човекот и со ист интензитет и
моќ како која било друга страст. Но ова е суштинската поента на аргументот на Фром –
таа е алтернативата на креативноста. Креацијата и деструкцијата, љубовта и омразата,
не се два инстикта кои постојат независно еден од друг. Тие се двата одговори на истата
потреба за надминување, а кога не може да се создаде волјата за создавање мора да се
315
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
јави волјата за уништување. Меѓутоа, задоволувањето на потребата да се создава води до

среќа, а задоволувањето на потребата да се уништува води до страдање – пред сè на
самиот уништувач.
Трета потреба, повторно следејќи ги условите на човечкото постоење, е потребата
за вкоренетост. Раѓањето на човекот како човек значи почеток на неговото излегување од
неговиот природен дом, почеток на прекинувањето на неговите природни врски. Но,
самото тоа прекинување е застрашувачко; ако човекот ги загуби своите природни корени,
тогаш каде е и кој е тој? Би останал сам, без дом, без корен, тој не би можел да ја издржи
изолираноста и беспомошноста на ваквата положба. Би го загубил душевното здравје. Тој
може да се откаже од своите природни корени само ако најде нови човечки корени и само
откако ќе ги најде ќе се почувствува дома во овој свет. Тогаш дали треба да не изненадува
што во човекот постои длабок копнеж да не ги прекине природните врски, да се бори
против оттргнувањето од природата, од мајката, крвта и почвата? Најелементарна од
природните врски е врската меѓу детето и мајката. Детето го започнува животот во
утробата на мајката каде што постои многу подолго отколку повеќето животни во
утробите на своите мајки; дури и по раѓањето, детето и натаму е физички беспомошно и
целосно зависно од мајката и овој период на беспомошност и зависност е многу подолг
отколку кај кое било животно. Во првите години од животот не се случува никаков вид
целосно одвојување меѓу детето и мајката. Задоволувањето на своите физиолошки
потреби, на неговата животна потреба од топлина и љубов, зависи од неа, таа не само
што го родила, туку продолжува да му дава живот. Нејзината грижа за него не зависи од
ништо што детето го прави за неа, од никаква обврска што детето би требало да ја
исполни, таа е безусловна. Мајката се грижи затоа што новото суштество е нејзиното
дете. Детето, пак, во овие решавачки први години од животот, ја доживува својата мајка
како извор на живот, како сеопфатна, заштитничка, хранителска сила. Мајката е храна,
таа е љубов, таа е топлина, таа е почва. Да се биде љубен од неа значи да се биде жив, да
се биде вкоренет, да се биде дома.
Како што раѓањето значи напуштање на обвивачката заштита на утробата, така и
растењето значи напуштање на заштитничката орбита на мајката. Па сепак, дури и кај
зрелите возрасни луѓе, копнежот по оваа состојба, никогаш целосно не исчезнува и
покрај фактот дека постои навистина голема разлика помеѓу возрасната личност и детето.
На секој возрасен му е потребна помош, топлина, заштита, што по многу нешта е
поинакво, но и по многу нешта слично на потребите на детето.
Во психопатологијата наоѓаме изобилство докази за оваа појава на одбивање да се
напушти сеопфатната сфера на мајката. Во најекстремниот облик го среќаваме копнежот
за враќање во мајчината утроба. Личноста обземена од оваа желба може да пројави слика
на шизофренија. Таа се чувствува и се однесува како фетусот во мајчината утроба,
неспособна да ги врши дури ни најелементарните функции на мало дете. Во голем број
поизразени облици на невроза го среќаваме истиот копнеж, но како потиснувана желба,
што се манифестира само во соништата, во симптомите и во невротичното однесување,
што произлегува од конфликтот меѓу длабоката желба да се остане во мајчината утроба и
возрасниот дел на личноста кој сака да живее нормален живот.
Живеењето е процес на постојано раѓање. Трагедијата на животот на повеќето од
нас е дека умираме пред целосно да се родиме. Меѓутоа, раѓањето не подразбира само
316
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ослободување од утробата, скутот, раката итн., туку и слобода да се биде активен и

креативен. Како што бебето мора да почне да дише кога ќе се пресече папочната врвца,
така и човекот мора да биде активен и креативен во секој момент на раѓањето. Ако
човекот е целосно роден, тој ќе најде нов вид вкоренетост; таа е во неговата творечка
поврзаност со светот и во доживувањето на солидарност со сите луѓе и со целата природа,
што произлегува од таквата поврзаност. Од пасивна вкоренетост во природата и во
утробата на мајката, човекот повторно станува едно – но овој пат активно и креативно –
со целиот живот.
Четврто, на човекот му е потребно чувство на идентитет. Човекот може да се
дефинира како суштество кое може да рече “јас”, што може да биде свесно за себеси
како посебен ентитет. Бидејќи е внатре во самата природа, која не ја надминува,
животното нема свест за себеси, па нема ни потреба за чувство на идентитет. Човекот кој
е оттргнат од природата, кому му е даден дарот на разум и имагинација, има потреба да
обликува идеја за себеси, има потреба да рече и да почувствува:”јас сум јас”.
Во развојот на човечкиот род степенот до кој човекот е свесен за себеси како
посебна личност зависи од степенот до кој тој излегол од кланот и до степенот на кој се
развил неговиот процес на индивидуализација. Припадникот на примитивниот клан би
можел да го изрази своето чувство на идентитет во формулата “јас сум ние”; тој сеуште не
може да се замисли себеси како “поединец” што постои без оглед на групата.
Проблемот на чувството на идентитет, не е како што се мисли, само филозофски
проблем или проблем кој се однесува на нашиот дух и мисла. Потребата да се почувствува
чувство на идентитет потекнува од самата состојба на човечко постоење и таа е извор на
исклучително силни стремежи.
Разумот и ориентацијата во светот
Фактот дека човекот поседува разум и имагинација неводи само до потребата на

чувство на сопствен идентитет, туку и до потребата човек интелектуално да се ориентира
во светот. Оваа потреба може да се спореди со процесот на физичка ориентација што се
развива во првите години на животот и кој завршува кога детето ќе прооди, кога ќе почне
да ги допира предметите и да ракува со нив знаејќи што се тие.
Иако мозочниот капацитет на човечкиот род останал биолошки непроменет веќе со
илјадници генерации, потребен е долг еволуциски процес за да се достигне објективност,
односно да се стекне способноста сликата на светот, природата, другите луѓе и на самиот
себеси да се види онаква каква што е, а не искривена од желби и стравови.
Потребата за рамка на ориентација постои на две нивоа, првата и поважната
потреба е да се има некаква рамка на ориентација, сеедно дали вистинска или лажна. Ако
нема таква субјективно задоволувачка рамка на ориентација, тој нема да може да живее
душевно здраво. На второ ниво тоа е потребата да се биде во допир со стварноста преку
разумот, да се сфати светот објективно. Ова станува појасно ако се проучи функцијата на
рационализацијата. Колку и да е неразумно или неморално некое дејство, човекот има
незапирлива потреба да го рационализира, односно да докаже, себеси и на другите, дека
неговото дејствување е определено со интелигенцијата, здравиот разум или, барем, со
317
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
прифатениот морал. Не му е многу тешко да дејствува неразумно, но речиси му е

невозможно на своето дејствување да не му даде привид на разумна мотивираност.
Избори и исполнување
При разгледувањето на различните потреби на човекот што произлегуваат од

условите на неговото постоење, Фром се обидува да посочи дека тие мораат, на еден или
друг начин, да бидат задоволени, зошто во спротивно човекот ќе го загуби своето
душевно здравје. Но, постојат неколку начини на кои може да се задоволи секоја од овие
потреби, резликите меѓу нив се разлики во нивната соодветност за развојот на човекот.
Потребата за поврзаност може да се задоволи со потчинување или со доминација, но само
во љубовта се исполнува една друга човечка потреба – потребата за независност и
интегритет на личноста. Потребата за трансценденција може да се задоволи или со
креативност или со деструктивност, но само креативноста создава радост – додека
деструктивноста предизвикува страдање и за самата личност и за другите. Потребата за
вкоренетост може да се задоволи регресивно, со фиксација во природата и мајката, со
целосно раѓање во кое се постигнува нова солидарност и едност. И тука повторно
индивидуалноста и интегритетот се зачувуваат само во вториот случај. Ориентационата
рамка може да биде ирационална или рационална, но само рационалната може да послужи
како основа за растеж и развиток на целосната личност. На крај, чувството на идентитет
може да се засновува врз првобитните врски со природата и кланот, врз приспособување
кон групата или, од друга страна, врз целосен, творечки развој на личноста. И повторно,
човекот може да достигне чувство на радост и сила само во вториот случај.
Разликата меѓу различните одговори е разлика помеѓу душевното здравје и
душевната болест, помеѓу страдањето и радоста, помеѓу стагнацијата и растот, помеѓу
животот и смртта, помеѓу доброто и лошото. Заедничкото во сите одговори кои можат да
се определат како добри е што се тие во согласност со самата природа на животот, која е
постојано раѓање и растеж. Заедничкото во сите одговори кои можат да се определат како
лоши е што тие водат до стагнација и накрај до смрт. Всушност, во моментот на
раѓањето, животот му поставува на човекот едно прашање, прашањето на човечкото
постоење. Тој мора да одговара на ова прашање во секој миг од својот живот. Тој мора да
одговара, не неговиот дух, ниту неговото тело, туку тој стварната личност, неговите
нозе, неговите раце, неговите очи, неговиот стомак, неговиот ум, неговите чувства –
неговата стварна, а не некоја замислена или апстрахирана личност. Постои само еден
ограничен број одговори на прашањето за постоењето. Овие одговори ги наоѓаме во
историјата на религијата, од најпримитивната до највисоката. Ги наоѓаме и во
многувидноста на карактерите, од најцелосно душевно здравје до најдлабоки психози.
Во изнесените забелешки, Фром, се обидува да ги посочи различните одговори,
имплицирајќи дека секој поединец по себе е претставник на целоста на човештвото и
неговата еволуција. Среќаваме поединци кои се претставници на човекот на
најпримитивното ниво на историјата и други кои го претставуваат човештвото какво што
ќе биде по илјадници години. Фром вели дека одговорот на животот што соодветствува
на стварноста на човечкото постоење води кон душевно здравје. Меѓутоа, она што
обично се подразбира под душевно здравје е негативно, а не позитивно, повеќе отсуство
318
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
на болест, отколку добросостојба. Всушност, во психијатриската и психолошката

литература и не се говори многу за тоа што ја сочинува добросостојбата.
Добросостојбата, Фром, би ја опишал како способност да се биде креативен, да
се биде свесен и да се реагира; да се биде независен и целосно активен, и со самиот тој
факт да се биде едно со светот. Целта е да се биде, а не да се има, да се доживува радост
со самиот чин на живеење. И творечкото живеење се смета за единствена смисла на
животот. Добросостојбата не е претпоставка во умот на човекот. Таа се изразува во целото
негово тело, во начинот на кој оди, на кој говори, во тонусот на неговите мускули.
Секако, оној кој што сака да ја достигне оваа цел мора да се бори против многу
основни трендови во модерната култура. Првата е идеја за подвоеноста меѓу интелектот и
афектот, идеја што преовладуваше од Декарт до Фројд. Целиот овој тренд тргнува од
претпоставката дека интелектот е рационален, а афектот, по својата природа, е
ирационален. Фројд оваа претпоставка ја изнесе многу експлицитно, кога рече дека
љубовта по својата природа е невротична, инфантилна, ирационална. Тој, всушност,
сакаше да му помогне на човекот да го потчини ирационалниот афект со помош на
интелектот или пак да ги употребиме неговите зборови, ” Таму каде што било Ид – ќе
биде Его”. Ова учење за подвоеноста помеѓу афектот и мислата не и соодветствува на
стварноста и е деструктивно за човековиот растеж. Другата пречка на патот кон
остварувањето на добросостојбата е фактот дека човекот е симнат од неговото место на
врвот. Деветнаесеттиот век рече: Бог е мртов; дваесеттиот век би можел да рече: човекот е
мртов. Средствата се преобразени во цели, произведуваме предмети што се однесуваат
како луѓе и луѓе кои се однесуваат како предмети. Уште Емерсон сфати дека “предметите
се во седлото и го јаваат човештвото”. Денес тоа го сфаќаат мнозина од нив.
Постигнувањето на доброто здравје е можно само под еден услов доколку успееме да го
вратиме човекот во седлото. Една од најзначајните теории меѓу теориите на личноста кои
ја нагласуваат улогата на социјалните фактори е Фромовата теорија. Предноста на
неговото сфаќање е во тоа, што личноста ја разгледува земајќи ги во голема мера, покрај
психолошките, социолошките и филозофско-етничките моменти и што користи многу
Марксови наоди и поставки.
Човековата природа
Според Фром, човекот е дел од природата и суштество кое има заедничко со

своите животински предци, но и истовремено и специфично суштество. Како дел од
природата, како биолошко суштество, човекот има определени фозиолошки потреби кој
мора да ги задоволи. Како човечко суштество, тој поседува посебни одлики, како што се
разумот, фантазијата, самосвеста и посебните потреби карактеристични за човекот, а кои
ги немаат другите живи суштества.Такви специфични човечки потреби, според Фром,
меѓу другите се:потребата за поврзаност, за емоционална врска со другите луѓе,
потребата за творење, да не биде само креатура, суштество на природата туку и креатор,
оној кој создава, потребата од тоа да се биде определена и посебна личност, да се има свој
идентитет.
319
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Социјален карактер
Овие потреби ниеден општествен систем кој досега постоел не овозможил да се

задоволат во целост.Секој од досега постоечките општествени системи поставувал многу
барања кои не биле во спротивност со неговата суштинска природа.Затоа, однесувањето
на луѓето и нивната личност во сите досегашни општества е компромис помеѓу
суштинските човечки стремежи и барања од општеството.Секогаш кога општеството
значително се менува, на пример од феудализам преминува во капитализам или од
мануфакторно производство преминува кон индустриско, тоа има последици и на
личноста.Освен цртите на личноста кои ги карактеризираат поединците, се формираат
црти коишто се слични кај сите членови на некое општество, кои ги наметнуваат
општествените услови.Тоа е социјалниот карактер што го нарекува Фром.Тој содржи
особини кои служат за функционирање на општествениот систем којшто ги создава.Во
капиталистичкото индустриско општество, меѓу другите, такви се дисциплинираноста,
уредноста, конформизмот, послушноста.Затоа во секој од досегашните поштествени
системи човекот бил оттуѓен од својата човечка природа.
Отуѓеност
Најголема отуѓеност на човекот е отѓеноста од самиот себе.Во модерното

општество на дваесеттиот векчовекот се доживува и себеси и другите како предмет.
Вредноста на човекот не се цени според неговите човечки квалитети, туку според тоа
колкава е неговата продажна цена, колку поседува и колку може да заработи. Наместо на
творечка работа, наидуваме на рутинска работа.Човекот во своето однесување на се
управува според сопствените карактеристики, туку според тоа како другите мислат и
постапуваат, го губи чувството на сопствена личност, а наоѓа задоволство во
одобрувањето на околината. Основно чувство на човекот којшто живеел во досега
познатите општествени формации, а посебно на човекот во капитализмот, е чувството на
осаменост. Човекот во текот на општествениот развиток стекнува извесна слобода, но тоа
не е вистинска слобода, тоа е слобода од определени стеги, но не и слобода човекот да ја
пројави својата суштинска природа. Затоа, човекот од ваквата слобода настојува да избега.
Постојат два начина човекот да го избегне чувството на осаменост:едниот да се потчини
на некој авторитет и наполно да се конформира со средината и вториот да се здружи со
други луѓе во љубов, рамноправност и братство. Само овој вториов, претставува решение
кое одговара на човечката природа.
Здраво општество
Ниедно општество досега не му овозможило на човекот да ја пројави и да ја развие

својата вистинска човечка природа, но постои можност да се создаде таков општествен
систем, кој ќе може да ги задоволува специфичните човечки потреби. Само таквото
општество ќе биде здраво општество, за разлика од сите досегашни општествени
системи кои според Фром, биле нездрави општества. Општеството на иднината во кое
личноста ќе може усогласено да се развива и во кое ќе бидат усогласени општествените
320
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
и личните интереси, Фројд го нарекува хуманистички комунитаризам или

комунистички социјализам. Таквото општество ќе може да се оствари ако се извршат
раволуционерни промени, не само во економските односи, туку и во сите општествени
односи како и во личноста.
Критички забелешки
Психолозите оправдано му забележуваат на Фромовото учење дека тој многу од

своите поставки, кои инаку би можеле да бидат точни, доволно не ги засновува врз
психолошки податоци, туку се користи со конструкции. Некои спротивности во своето
излагање не успеал да ги помири. Имено, се поставува прашање како човекот, кој
самиот по себе е толку позитивен, постојано создава несовршени и лоши општествени
системи. Причината за таа неусогласеност лежи во тоа што Фром, макар што зборува за
улогата на економските фактори, сепак нивната улога ја потценува како што го
запоставува и значењето на биолошките фактори на личноста и дава неоправдано
идеализирана слика за човекот. И биолошкото потекло и досегашните услови на живеење
на човекот оставиле трага во неговата личност.
 Зошто теориите на личност се означуваат како теории од хипотетички

карактер?
 Какво е Фројдовото сфаќање за структурата на личноста?
 Кој три дела ги актуелизира Фројд во објаснување на личноста?
 Која е функцијата на суперегото според Фројд?
 Објаснете го Олпортовото сфаќање за развој на личноста?
 Кои стадиуми на развој ги разликува Фројд?
 Кои се критичките забелешки на Фројдовото толкување за личноста?
 Зошто Олпортовата теорија на личностсе нарекува теорија на цртите?
 Зошто Олпортовата теорија се наракува персоналистичка?
 Кои се критичките забелешки на Олпортовата теорија?
 Кои се според Фром специфичните човекови потреби?
 Што Фром подразбира под социјален карактер?
 Кој е основен поим во Фромовото сфаќање кое денес се повеќе се актуелизира?
 Како го толкувате Фромовиот поим алиенација денес?
321
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ЗРЕЛОСТ НА ЛИЧНОСТА
 Да го дефинирате поимот зрелост на личноста

 Да направите разлика помеѓу помеѓу поимите зрелост и незрелост на
личноста
 Да ги објасните современите и традиционалните сфаќања на поимот зрелост
на личноста
 Да ги наведете аспектите на зрелоста на личноста
 Да подучувате како да се препознаат однесувањата кои се категоризираат
како адекватни и неадекватни во поширока смисла
 Да ги објасните карактеристиките на физичката зрелост на личноста
 Да објаснете кои се специфичностите на интелектуалната зрелост на личноста
 Да ги препознаете неадекватните емоционални реакции на личноста
 Да воочите поедини социјални карактеристики на личноста и да ги
процените нивните импликации во односите во социјалната средина
 Да ги дефинирате и објасните концептите за критериуми на зрелост врз
основа на кои се изградени различните модели
 Да ги опишете дескриптивниот и експланаторниот модел
 Да направите поделба на групите на незрели личности
 Да определите поради кои причини настанува пореметување на однесувањето
на личноста во средината
ЗРЕЛОСТ НА ЛИЧНОСТА
Секој човек одвреме на време се однесува начуден, невообичаен и ннепредвидлив начин, а

сепак тоа не го групира во групата на ненормални лица.
Недвосмислено може да се каже дека проучувањето на личноста односно нејзиното

однесување претставувало преокупација на стручните авторитети. При тоа (не)зрелоста
како и нејзините латентни или манифестни облици биле уште повеќе значајни со оглед на
нивната потреба да бидат научно дефинирани и проучување. На зрелоста како еден
организационен квалитет на личноста и се придаваат најразлични значања. (Хрњица
2000:160) ги наведува следните значења и тоа:
1. Ниво на развој во кој сите важни способности и функции на личноста имаат
достигнато оптимално ниво на развој,
2. Степен на развој во кој сите способности и функции се усогласени во една целина,
3. Збир на својства на личноста на начин на нивна организација кои на поединецот
му овозможуваат активен однос во средината и одржува единство на личноста,
4. Степен на воспоставена рамнотежа помеѓу потенцијалите со кои една личност
располага и барањата кои пред неа се поставуваат.
322
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сè до скоро постоеле различни сфаќања за тоа што треба да се подразбира под

поимот здрава и болна личност. Постоењето на различно критериуми влијаело и на
различните сфаќања, така да за здравјето во поширока смисла на зборот, се мислело само
ако болеста изостанала. Меѓутоа од моментот кога човековата личност почнала да се
проучува во целина, кога се настојувало да се согледаат сите структурални елементи на
психичката содржина, а посебно поврзаноста на психичките својства со телесните
случувања морало да се менуваат и сфаќањата кога една особа може да се прогласи за
болна и во кои случаи. Согледувањето на зависноста помеѓу развојот на личноста и
влијанието на средината во која таа живее и прифаќањето на патопластичното дејство на
средината врз индивидуата ги пополниле критериумите за тоа што треба да се подразбира
под поимот здрава и болна личност.Меѓутоа, иако овие на изглед се прилично усовршени,
ни денес не е лесно да се одговори на прашањето што е здрава личност. Бидејќи денеска
сосема сигурно е утврдена корелацијата меѓу многу интерпсихички случувања и
манифестации на телесните органи и обратно со право може да се каже дека ниту во еден
случај не може да се најде изолирано заболување на некој орган без соодветна
реперкусија на психата на болестите. Ова единство и функционална поврзаност на
психата и телото наметнала нови поими за здравјето на луѓето. Знаејќи дека човекот е
социјално суштество и неговиот развој и напредок во многу зависи од фактот кој доаѓа од
неговата социјална средина, тоа се овие елементи земени во обзир, при обидот да се
направат единствени гледишта за тоа што поимот здравје треба да опфати.
Според светската здравствена организација под поимот здравје се подразбира
"состојба на потполна физичка, психичка и социјална благосостојба, а не само отсуство
на болести и запуштеност". Иако оваа дефиниција сама по себе претставува синтеза на
современите сфаќања за единството на личноста и нејзините зависности од надворешните
социјални фактори, таа не може да се прифати без примедби. Доволно е само да се најде
одговор на прашањето каде што се опфаќа терминот психичка благосостојба па да се
сфати како тоа не е лесно да се дефинира.
Познати се сфаќањата на многу современи психијатри дека идеално здрави луѓе во
душевен поглед нема или нивниот број е многу мал.Секој човек во себе носи извесни
својства кои го одликуваат како личност. Голем број луѓе покажуваат извесни помали или
поголеми отстапувања од "идеално нормални", други пак покажуваат поголема или
помала настраност, трети ја доведуваат својата околина во ситуација да трпи поради сите
тие нивни настраности, а еден, за среќа доста мал дел манифестира видливи знаци на
душевни пореметувања. Со самото тоа и концепциите за душевно здравје варираат
зависно од многу фактори првенствено од местото, времето и средината. Но ако се има во
предвид дека сите личности во различни ситуации различно реагираат, како и тоа дека
таквите реагирања можат однапред да се предвидат затоа што зависат од многу чинители,
се поставува прашањето – дали е воопшто оправдано да по секоја цена се дефинира
поимот душевно здравје на личноста.
Авторите во дефинирање на овој мултидимензионално условен поим тргнуваат
свои теориски и практични претпоставки. Така Енгелс (Енгелс, Х, Ј 1975:635) наведува
дека зрелоста се јавува кога соматската, психичката и менталната диференцијација е
комплетна и консолидирана и кога постои подготвеност да се прифатат задачите кои се
поставуваат пред поединецот во било кој период. Познатиот автор која се занимава и со
323
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
оваа проблематика (Хрњица, 2000:161) истакнува дека зрелоста е степен на постигната

рамнотежа помеѓу идентитетот и интегритетот на личноста. Тој степен на постигната
рамнотежа се одржува во текот на животот подолг временски период, но и во него можат
да настапат извесни отстапувања во таа смисла. Понатаму укажува тој дека и покрај
појавените осцилации во зрелоста тие треба да бидат краткотрајни и да немаат значајни
последици со што би се нарушила самостојната равнотежа на личноста. Всушност
зрелоста не треба да се сфати како состојба туку како процес во кој постои постојан
континуитет на личноста да се одржи зрелоста како доминантна интегративна целина.
Кога Фројд го прашале: "Што една зрела личност треба да е во состојба да
направи?", тој одговорил: "Таа треба да биде способна да љуби и да работи". Се
согласуваме со ова тврдење на Фројд, но како и многу автори и ние го поставуваме
прашањето дали е тоа сè што треба една личност да прави, да би се нарекла зрела
личност.
Р. Кабот ги проширува овие барања тврејќи дека зрелата личност треба да поседува
способност за работа, љубов, игра и обожавање. Но сепак најважно е да се нагласи дека
поимот зрела личност не треба да се поистовети со поимот биолошка зрелост односно
возраст. Затоа што поголем број на луѓе никогаш не постигнуваат квалитет на зрела
личност иако се наоѓаат во зрели години.
Према Е.Х.Ериксон (E.H. Ericson) зрела личност е онаа која успева активно да
владее со својата средина која покажува единство на личноста и способноста светот и
себеси правилно да го забележува. Таквата личност стои на сопствените нозе и не им
поставува претерани барања на другите. Ериксон за секој период од животот одредува
мерила кои би требало да бидат застапени на следниот начин: новороденче - основно
чувство на доверба, рано детство - чувство на автономија, училишно доба – работливост
и компетентност, младоста – личен идентитет, возрасна доба – плодност, зрело доба –
интегритет и прифаќање.
А.Х.Маслов (A.H. Maslow) ги предлага следните одлики на зрела личност:
поуспешно запазување на стварноста, прифаќање на себеси, другите луѓе и природата,
спонтаноста, концентрирање на предметот, постојана свежина на проценувањето,
безгранични хоризонти, етичка зрелост, добронамерен смисол за хумор, креативност
итн. Меѓутоа не треба да се стекне впечаток дека Маслоу смета да сите овие мерила не се
зависни едно од друго, туку сите се слеваат во личност која ја нарекуваме зрела. На
крајот можеме да се сложеме со тврдењето на (Хрнјица, С., 2005:194) кој смета дека
зрелоста не треба да се смета како состојба туку како процес кој има свој континуитет и е
исполнет со динамички промени.
Аспекти на зрелост на личноста
Поимот зрелост на личноста е мултидимензионален. Со цел да се специфицира

неговот значење е неопходно да се наведат збир на својства кои ја карактеризират
личноста во интегративна смисла.Поделбата нааспектите на зрелост на физика,
интелектуална, емоционална, социјална и морална настанала повеќе од практични
причини. Според поедини критериуми емоционалната и социјалната зрелост се
324
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
преплетуваат, некогаш се наведуваат исти мерки. Но со цел да се добие комплетна

претстава за аспектите на зрелост е неопходно да се направи нивна спецификација.
Физичка зрелост
Промените во физичкиот развој се пратени со промени и во психичкиот развој.

Физичкиот развој е пратен со зголемено организирање на однесувањето во погледот на
животот станува поорганизиран систем на уверувања за луѓето и општеството,
емоционалните реакции стануваат постабилни. (Елизабет Харлок 1953) истакнува дека
промените во физичкото созревање доаѓаат до значајни промени во однесувањето спрема
лицата од спротивниот пол, тие промени во ставовите и интересите. Психичките промени
настануваат од две групи на причини. Првите се поврзани за физичките промени и
промените во активноста на жлездата за внатрешно лачење, а другата за развојот за
психичките функции под влијание на интензивното физичко созревање и променетата
слика за себе.
Камерон укажал дека било која крајност во поглед на физичката зрелост може да
има негативни последици во развојот на личноста, во претходниот дел (за интегритетот
на личноста) докажано е за физичкиот хендикеп на развојот, па и за зрелоста на личноста.
Камерон докажал дека и прекрасната убавина на физичката развиеност можат да доведат
до конфузија на идентитетот. Социо-психолошките истражувања укажаа дека постои
тенденција на дружење со луѓе кои личат на нас, не само во поглед на способностите и
интересите, туку и физички, додека воспоставувањето на задоволитени односи со лица
кои се надвор од стандардите(физички и интелектуално) сè помалку успешни.
Интелектуална зрелост
Реалното судење, објективноста, отвореноста кон новите искуства, стабилниот

вредносен систем, здравата животна филозофија и низа слични критериуми можеме да ги
вклучиме во описот на интелектуалната зрелост. Разгледувајќи го проблемот за
интелектуална зрелост, Елизабет Харлок (оп.цит., п.315-319) врз основа на бројните
истражувања за развојот на интелегенција, донесе заклучок дека децата со просечна
интелигенција менталниот развој го достигнуваат на своето зрело ниво на воздраст од 14-
15 години. За деца со супериорна интелигенција менталниот развој го достигнуваат на
возраст од 16-25години. Во ова значење поимот интелектуална зрелост е близок со поимот
умствена зрелост, која означува развојна фаза на која се стабилизира интелектуалниот
развој (Стевановиќ Б., 1970). Најважни мерки за одредување на интелектуалната зрелост
според Е. Харлок, се:
(1) Зрелостнаинтереси- Личност која во време на достигнување на физичката зрелост ги
задржува интересите карактеристични за достигнатиот развој.
(2) Зрелостнаставови- Подготвеност да се преиспитуваат сопствените и на рационална
основа да менуваат сопствените ставови врз основа на влијанијата на социјалната
средина.
325
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(3) Отсуствонасуевернитеуверувања- Личност која своите суеверни ставови ги донесува

во врска со рационални објаснувања, а не е под притисок и влијание на ирационални
објаснувања на постоење и функционирање на појавите.
(4) Реалнапроценка- Личност која може да направи сопствена реална самопроценка која
е многу блиска до проценката која за неа ја прави социјалната средина.
Некој автори проблемот со интелектуалната зрелост ја сведуваат на проблем за
диференцијација на интелектуалните потенцијали. Елдер наведува три аспекти на незрело
когнитивно функционирање:
(1) Перцептивна грешка
(2) Недостаток на когнитивна стратегија
(3) Неспособност за воспоставување на поранешните искуства.
Уште можеме да кажеме дека интелектуална ефикасност или зрелост се гледа во
реалистичко расудување, објективност, отвореност кон нови искуства и стабилен
вредносен систем. Како критериум за проценување на интелектуалната зрелост често се
земаат: реалност на самосознанието, самокритичност (реалноста према сопствените
способности, слабости и грешки) и критичност (способност за разликување на важното од
неважното).
Емоционална зрелост
Клиничкото искуство покажало дека постојат лица кои неможат да бидат

класифицирани ни во една од постојните дијагностички групи со кои се означува
отстапувањето на оптималниот степен на ментално здравје, а при тоа сепак нивната
способност за успешно прилагодување на потребите во средината не била во ред.
Најчести знаци на неприлагоденост кон таквите лица биле од емоционална природа:
изразен страв, зависност, отсуство на длабока емоционална врска. Според Холингворт
(Holingworth, L., S 1993) според Хрнјица, С., 2005:203) смета дека емоционалната
незрела личност реагира на принципот сè или ништо и не може да ги контролира
емоциите.
Според Соломон основни карактеристики за емоционална зрела личност се:
емоционална независност, реалноста и способност за самоконтрола. Кога ќе се
анализираат предложените критериуми за проценка на емоционалната зрелост се гледа
дека на поголем број на автори на прв план ја стават емоционалната контрола-учење да не
се реагира кога може да има негативни последици по личноста. Бидејќи учењето на овој
тип е спор процес, потребно е и одредено време и мотивација да се стабилизира овој
аспект за развојот на личноста. Сè додека родителите го толерираат изливот на гнев,
детето нема да има одговорна мотивација за воспоставување на емоционална контрола.
Таа мотивација се воспоставува кога детето ќе тргне во школо и што повеќе ќе се дружи
со други деца. Толеранцијата на врсниците и другите возрасни надвор од семејната група
на емоционалните испади е значајно мала и детето за да биде прифатено мора да научи да
се контролира. Емоционалната зрелост претставува способност на владеење на емоциите,
прикривање, разрешување на сопствените конфликти. Емоционалната зрелост се
одликува со: сигурност, толерантност, безгрижност, независност, отсуство на
анксиозност, сочуство и емоционална топлина. За проценка на емоционалната зрелост
326
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
релативни критериуми се: несебичност, доверба во луѓето, фрустрациона толеранција,

приспособеност во колективот, способност за самоконтрола и сигурност во односот со
другите.
Социјална и морална зрелост
Често се тврди дека зрелоста на личноста најмногу доаѓа до израз во социјалната

сфера на човечкото однесување. Во основа мерките на социјалната зрелост можат да се
сведат на следните кротериуми: успешна соработка со другите луѓе, подготвеност за
превемање на одговорност за себе и другите, социјално се чуствителни. Таквите личности
се во состојба да ги решат проблемите, а да не ги напуштаат базичните вредности и
стандарди на однесување кои се од морална природа, своите постапки како и постапките
на другите луѓе вреднувајќи ги од свој и туѓ аспект. Во процесот на формирањето на
социјалната зрелост, фазата на еманципацијата од семејството е по мислење на голем број
на втори најзначајна. Процесот на еманципација кај мал број на луѓе минува без некој
забележителнисоцио-емоционални проблеми. Тоа може посебно да се забележи во
процесот на поаѓање на децата во училиште и снаоѓањето во нови ситуации, изградување
на нови социјални односи со врсниците и возрасните. Се претпоставува дека
подолготрајната зависност на децата од родителите е еден од индикаторите за тешкотии
во еманципацијата односно осамостојувањето.
Социјалната адеквантност подразбира правилен однос спрема авторитетите во
општеството, самостојност во работата, толерантност према другите луѓе, одговорноста,
усогласеноста према личните и туѓите потреби и прилагоденост кон колективниот живот.
Други параметри за социјалната зрелост се: статус во колективот, почитување и
уважување на мислењата на дугите, спремноста за помагање, прифаќање на работните
обврски и спремност за соработка.
Зрелата личност во своите постапки покажува општествена прогресивност, а во
колективот покажува иницијатива, поседува висок степен на одговорност,
комуникативност и соработка, добро ги разбира проблемите на другите луѓе и им верува
на луѓето; пожртвувана е и принципиелна личност, објективна и праведна; ги почитува
вистинските авторитети и дисциплинирана е во работата и односите со другите луѓе.
Психосексуална зрелост
Психосексуалната личност е добро прилагодена на припадниците од спротивниот

пол и има позотивен став према нив. Поимот добро прилагодување во овој аспект на
зрелост опфаќа две битни компоненти:Емоционална која се манифестира низ способноста
да севоспостават длабоки емоционални односи со лица од другиот пол и социјални кои се
манифестираат низ способноста на разбирање, почитување и помагање на задоволување
на потребите на партнерот таков каков што е. Психосексуалната личност нема став на
доминација ниту став на субмисивност што има за последица вложување на дополнителни
напори во решавање на најразлични проблеми кои можат да бидат резултат на таквите
односи. Неприлагоденото однесување спрема спортивниот пол во целина се основни
327
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
карактеристики на психосексуално незрелото лице. Псиохосексуалната незрелост има

тешки последици по личноста. Меѓу односите на спротивните полови човекот ги
задоволува своите низа потреби (љубов, самопочитување и признавање), па неуспехот во
оваа област има негативни последици, меѓу кој се несигурноста, незадоволството од
самиот себе, па и омразата према спротивниот пол. На крајот може да се каже дека и
прифаќањето на сопствениот пол спаѓа во значајните карактеристи на психосексуална
зрела личност.
Односот на поедините аспекти на зрелост
Зрелоста е психолошки конструкт чии аспекти се неделиви од целината. Кога

поедините аспекти на зрелоста се набљудуваат поединечно, тоа се правикако што веќе
кажавме со практичните потреби. Иако Холистичкиот модел на зрелост ги содржи
претпоставките дека сите аспекти на зрелост се делови на единствена целина, можно е кај
една личност еден од аспектите било зрелоста или незрелоста да биде поистакнат. Сепак
треба да имаме на ум дека во личноста постои тенденција кон урамнотежување на
поедините тенденции. Правецот на овие промени зависи од многу фактори кои можат да
бидат поединчно разгледани во секој индивидуален случај.
На основа на изнесеното можеме да речеме дека здравата личност или како што
поинаку ја нарекуваат зрелата личност, содржи во себе некои својства која ја издвојуваат
од групата на другите личности, поготово од оние кои имаат или манифестираат
поголеми или помали патолошко - психолошки пореметувања: интелектуална ефикасност,
социјална адеквантност и емоционален аспект на личноста.
Овие три аспекти на зрелоста се неделиви и секогаш мора да се разгледуваат како
целина. Ако во клиничката пракса ги сретнуваме дијагнозите: “емоционална незрелост”
или “социјална незрелост”, во школската пракса тоа е диктирано од практичните потреби
и од тоа што кај поединците доминира еден аспект на незрелост во однос со друг.
Расудувањето кај зрелата личност е критичко, внимателно и флексибилно. Таквата
личност има реални ставови према семејството, другарите, општеството и сопствените
обврски. Критична е спрема себеси и реална во своите желби за напредување и
перспектива. Целите и желбите се ускладени со способностите. Не се однесува
кариеристички. Во поглед на емоционалниот живот, постои ускладеност помеѓу своите
емоции и конкретните ситуации кои реално со проценуваат. Пред емоциите секогаш е
реалното однесување. Постои способност за прикривање, контрола и управување со
емоционалното однесување. Пред да се појават емоциите успешно се разрешуваат
конфликтните ситуации.
Наспроти зрелата личност, незрелата личност наивно, неодлучно, некритички и
круто постапува. Има нереални ставови за своите обврски према семејството, другите
луѓе и општество воопшто. Пристрасна е во проценката на своите способности и
можности за напредување во службата и опседната со кариеризам. Нејзините емоции се
неускладени со конкретните ситуации, неспособна е да управува со емоциите и
внатрешните потреби, посебно во смисла на реалистично искажување и задоволување. Во
критичните и конфликтните ситуации реагира емоционално и нереално и во тоа гледа
единствен начин за излез од тешките ситуации, покажува симптоми на невротски замор.
328
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Најголемо значење се придава на формирање на силата на егото во процесот на

развојот на биолошките единки во општествено битие. Разните неповолни искуства за
време на детството, понатаму во критичниот период на адолсценцијата, кога младата
личност се бори за биолошко, психолошко, економско и социјално осамостојување,
неповолно влијание на егото, правејќи го помалку способно да ги интегрира
емоционалните активности и волјата, така да личноста би била во можност рационално да
управува со внатрешните импулси и адекватно да ги манифестира емоционалните
потреби.Значи, многубројни се чинителите кои го оневозможуваат целокупното
созревање на личноста и нејзиниот развој.
Нормалност на личноста
Нормалност на личноста
Поимот “нормалност” е спорен и предизвикал голем број стручни полемики меѓу

психијатрите и психолозите, меѓу кои не е мал бројот на оние кои се спротиставуваат на
неговото воведување во психологијата, тврдејќи дека е тешко повлекувањето остра
граница помеѓу нормалното и ненормалното однесување на личноста. Причини за ова
сфаќање има повеќе. Првата е ставот дека секој човек одвреме на време се однесува на
чуден, невообичаен и непредвидлив начин, а сепак тоа не го групира во групата на
“ненормални” лица. Обратно, ретко психички болен човек, барем во одредени ретки
интервали да не се однесува адекватно и нормално. Постојат повеќе концепти за
критериуми на нормалноста, врз основа на кои се изградени различни модели. Меѓу
попознатите е поделбата на: дескриптивни и експланаторни модели.
Дескриптивните модели ја опишуваат нормалноста врз основа на надворешни
критериуми: субјективен модел(според личноста на проценувачот); нормативен модел
(според однесувањето на одреден идеал); статистички модел (спрема просекот);
културниот модел (според она што е прифатено од најголем број на луѓе во една
култура).
Според првиот субјективениот модел - личноста на проценувачот служи како модел
на нормалноста. Другите се нормални ако значајно не се разликуваат од оној кој ги
проценува. Овој вид на судење е пристрасен и не содржи претпоставки за квантитативни
отстапувања во поглед на појавувањето на нормалните и абнормални формина
однесување и мислење.
Вториот е така наречен нормативен модел во сè поаѓа од идеалното однесување, па
според тој идеал се врши споредување. Комплетната нормалност е блиска со идеалот врз
основа на која се врши споредување.
Третиот е статистички модел, по кој просекот е мерило на нормалноста. Колку е
некој поблиску до просекот, толку е поблизок до нормалноста. Овој е најмногу прифатен
модел. Меѓутоа, она што е најчесто немора да биде и општествено најпожелно и
нормално. Голем број луѓе се емоционално нестабилни, заплашени, загрижени,
депресивни, но сепак поради тоа не ги вбројуваме во ненормални болни луѓе.
Следниот е културен модел - според кој е нормално она што е усвоено како посакуван
облик на однесување кај најголем број на луѓе. Критериум на душевно здравје кој
329
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
дозволува исто лице во една средина да се прогласи за болно, а во друга се смета за

нормално е проблематичен критериум.
Експланаторните модели - содржат анализа на внатрешните процеси кои доведуваат до
промени во однесувањето и кои се нарекуваат патолошки. Класичниот медицински модел
го одредува душевното здравје со негативна дефиниција - отсуство на болест. Оваа е
најстара дефиниција на душевното здравје, најраспространета, но и доста напаѓана од
хуманистички ориентираните автори.
Посебна варијанта на овој модел која исто така подразбираквалитативни разлики но и
неможност за јасна дистанца помеѓу душевното здравје и душевната болест - овој однос
го посматра како однос на две независни димензии кои можат да коегзистираат во секој
поединечен случај.
Психодинамички модел - кој во центарот на вниманието ја става несвесната мотивација,
несвесните конфликти и несвесната борба за совладување на тие конфликти. Кога таа
внатрешна борба со конфликтите не дава сакан ефект - менталната рамнотежа - се
појавуваат симптоми на пореметена личност. Манифестната форма во која се појавува
симптомот е одредена со факторите на учењето, развојот и со вродените фактори.
Модел на учење- во кој се потенцира значењето на начинот на кој животното искуство се
обликува во однесување на индивидуата. Ненормалното однесување се објаснува со
законите на условување и други форми на учење.
Стрес модел - според кој пореметувањето на личноста е одговор на стрес или притисок
кој личноста не е во состојба да го совлада на успешен начин. Стресот е резултат на
физичкиот, психичкиот и социјалниот притисок или нивните комбинации. Симптомите
на пореметување на личноста се одразуваат во борбата на индивидуата да ја одреди
рамнотежата во стрес ситуацијата.
На крајот ќе заклучиме: ниеден од приложените модели на друштвеното здравје во
потполност не го задоволува барањето за универзална применливост.
Незрелост на личноста
Ако тргнеме по аналогијата на одредување на зрелоста како воспоставена

рамнотежа помеѓу идентитетот и интегритетот, незрелоста можеме да ја дефинираме како
одсуство на рамнотежа помеѓу идентитетот и интегритетот на личноста. Широкиот
спектар кој може да сеозначи како незрело однесување може да сеподели во три групи:
1. Незрелост од конформистички тип. Овој тип се јавува кога личноста има
тенденција да ги прифаќа групните норми без преиспитување на нивните
вредности од морален аспект. Симтомот на конформизам во овој случај се јавува
како длабока внатрешна несигурност која го блокира идентитетот.
2. Незрелост од егоцентричен тип. Потврдено е дека извесен број на луѓе кои

имаат високо развиен идентитет неможат да воспостават нормални контакти со
другите луѓе. Тоа повеќе се однесува за исклучително надарени и талентирани
личности со врвни творечки достигнувања
330
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Незрелост на неразвиена личност. Тоа се категорија на луѓе кај кои не се

развиени својствата кои тие потенцијално ги поседуваат, од друга страна не ги
прифаќаат нормите и стандардите кои владеат во средината. Кај нив отсуството на
интегритетот е пропратен со отсуство на интеграциони капацитети како внатрешни
така и во социјална смисла.
Заедничка карактеристика на личностите од овие групи или типови е постојан

судир со себе и со средината во која живеат или работаат.
 Што претставува зрелост на личноста?

 Како познатиот автор Хрњица ја дефинира зрелоста на личноста?
 Што претствува според интегритет и идентитет на личноста?
 Според кои критериуми можете да направите разлика помеѓу зрелоста или
незрелоста?
 Кои се карактеристиките на традиционалното, а кои на современото
сфаќање за поимите зрелост односно незрелост?
 Кои аспекти на зрелост ги познавате?
 Наведeте го карактеристиките на физичкиот развој на физичка зрелост?
 Што се јавува кога постои дисбаланс помеѓу аспектите на зрелост на
личноста?
 Наведете ги карактеристиките на зрела личност во интелектуална смисла?
 Како можете да препознаете личност со зрело емоционално однесување?
 Наведете неколку карактеристики на социјално зрели личности?
 Кои се карактеристиките на незрелите личности?
331
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Литература
1. Azopardi, Z, (2001): Budite uspešni na IQ testovima, Plato, Beograd

2. Алексоски, С. (2005): Психологија со криминалистичка психологија Самостојно
издание, Скопје
3. Brajša-Zganec, A., (2003): Djete i obitelj-emocionalni i socijalni razvoj, Jastrebarsko:
Naklada Slap
4. Biro M, i Nedimovic, T. (2014): Psihologija, Visoka škola za strokovnih studija za
vaspitace, Vršac, R. Srbija
5. Bezic i dr., 1998 Nadarjeni, šola, šolsko svetovalno delo. Zavod RS za šolstvo, Ljubljana.
6. Vučič, L. (2000) : Pedagoška psihologija, Centar za primenjenu psihologiju, Drustva
psihologa Srbije, Beograd
7. Grandič, R. i Gajič, O. (2001): Teorije intelektualnog razvoja, Savez pedagoških
drustva, Novi Sad
8. Grgin, M. (2001): Edukaciska Psihologija, Naklada Slap, Split
9. Gorgevic, D. (1984): Pedagоška psihologija, Decje novine, Gornji Milanovac
10. Gardner, H., (1995). Razsežnosti uma. Tangram, Ljubljana.
11. Gardner, H., (2000): Intelligence Reframed: Multiple Intelligences for the 21st
Century. New York, Basic Books
12. Greene, B., 1996. Nove paradigme. Za stvaranje kvalitetnih škola. Alinea, Zagreb
13. Goleman, D., 1997. čustvena inteligenca. Mladinska knjiga, Ljubljana.
14. Đuric, X. (1996): Socijalna psihologija obrazovanja, Učiteljski fakultet,
Sombor
15. Juriševič, M., (2006) Učna motivacija in razlike med učenicima, Univerza v Ljubljane,
Pedagoška fakulteta, Ljubljana
16. Kеверески, Љ. (2006): Психологија- применети психолошки дисциплини, Киро
Дандаро, Битола
17. Керамичиева, Р. (1996): Психологија во образованието и воспитанието,
Просветно Дело, Скопјe
18. Леви, Л. (2006): Когнитивна психологија, Парадигма, Софија
19. Marentič Požarnik, Barica. (1980). Dejavniki in metode uspešnega učenja. Ljubljana:
Univerzum.
20. Marentč Požarnik, B., (2000): Psihologija učenja in pouka. DZS Ljubljana.
21. Marentič Požarnik, B./ Peklaj, C./ Magajna, (1995): Izziv raznolikosti. Stili spoznavanja,
ucenja, mišljenja. Educa, Nova Gorica
22. Miočinovič, L. (2001) : Pijažeova teorija intelektualnog rzvoja, Institut za pedagoška
istraživanja, Beograd
23. Mirkov, S., (2013): Učenje- zasto i kako, Institut za pedagoška istraživanja, Beograd
24. Mayer, R.E. (1989): Models for understanding, Reviewof Educational Research, Vol, 59,
43-64
25. Nikoloska, M. (2002) : Razvojna psihologija (detstvo), Skopje
26. Nedimovič, T., (2012): Agresivnost i vršnjačko nasilje, Visoka škola strukovnih studija
za obrazovanje vaspitača, Mihajlo Pupin-Vršac
27. Peklaj, C., 2001. Sodelovalno učenje. DZS Ljubljana.
332
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
28. Pečjak, V., (2001): Učenje, spomin, mišljenje. FDV Ljubljana. Obveznosti študenta:
Aktivno sodelovanje na vsaj štirih mesecnih
29. Panič, V.(1978) : Razvojno dinamička psihologija i psihologija učena, Naučna kniga,
Beograd
30. Петровиќ, С. (2002): Популарна психологија, Завод за уџбеника и наставна
средства, Београд
31. Платонов, К. К. (1983): Занимлјива Психологија, НОЛИТ, Београд
32. Pijaže, Z., (1988) : Razvoj na inteligencijata, Prosvetno delo, Skopje
33. Pečjak, V. (2002): Psihologija, Ljublajna
34. Pečjak, V. (1183): Nastajanje psihologije, kniga razgovorov Ljublajna, Dopisna
delavska univerza Univerzum
35. Прангоска, Љ. ( 1999): Основи на психологијата – Институт за истражување на
туризмот при Факултетот за туризам и угостителство, Охрид
36. Попоски, K., Стојановски, З., (1995): Тестови на знаење (второ издание),
Просветно Дело, Скопје,
37. Rosič, V. i Zlokovič, J.(2003) Prilozi obiteljskoj pedagogiji, Rijeka
38. Radonjič, S.(1985) Psihologija učenja, Zavod za udzbenika i nastavna sredstava,
Beograd
39. Rot, N. (1980) : Psihologija, Skopje
40. Rot, N.; Radonјič, S. (1977) : Psihologija ličnosti, Beograd
41. Rot, N. (2004) : Opšta psihologija, Zavod za učbenike i nastavna sredstva Beograd
42. Stevanovič, B. (2000) : Pedagoška psihologija, Zavod za učbenike i nastavna sredstva
Beograd
43. Stojanoski, Z. (2000): Pedagoška psihologija- interen materijal
44. Smiljanič, V. (2009): Razvojna psihologija, Centar za primenjenu psihologiju Beograd
45. Трајкова- Стаменкова, В.(1995) Психологија, Универзитетска печатница Св
Кирил и Методиј, Скопје
46. Требешјанин, Ж., (2010): Психологија личности, Учитељски факултет, Универзитет
у Београду
47. Тодорова-Цвеиќ, И. (1994): Психологија, Филозофски факултет, Скопје
48. Havelka, N. (1982): Socijalna percepcija, Zavod za udzbenike i nastavna sredstva,
Beograd
49. Hrnjica, S. (2000): Opsta psihologija sa psihologijom licnosti, Naučna knjiga komerc,
Beograd
50. Hrnjica, S. (2005): Opsta psihologija sa psihologijom licnosti, Naučna knjiga Нова, Beograd
333
_____________________________________________________________________________________

Psiholgija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psiholgija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ψхологија Проф.

д-р Љупчо Кеверески

Naslov na trudot: Психологија

Автор: проф. д-р Љупчо Кеверески

Техничка обработка и корекции:

ПРЕДГОВОР ............................................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

ПРЕДМЕТ НА ПСИХОЛОГИЈАТА ................................................................................................... 17

РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА ........................................................................................................ 24

МЕТОДИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА .................................................................. 41

ТЕХНИКИ НА ПСИХОЛОШКИТЕ ИСТРАЖУВАЊА ................................................................. 43

ОРГАНСКИ ОСНОВИ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТТ73

АНАТОМСКО-ФИЗИОЛОШКИТЕ ОСНОВИ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ .......................... 73

Рецептори и ефектори ............................................................................................................................ 74

РАЗВОЈ НА ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ ............................................................................................... 91

РАЗВОЈ НА ОДНЕСУВАЊЕТО И ПСИХИЧКИОТ ЖИВОТ НА ЧОВЕКОТ И

ПСИХИЧКИ ПРОЦЕСИ ..................................................................................................................... 102

СЕТИЛНИ ДРАЗБИ, ОРГАНИ И ОСЕТИ (дефинирање, настанување, видови) ................... 102

ЗАБЕЛЕЖУВАЊЕ ИЛИ ПЕРЦЕПЦИИ ........................................................................................ 109

ПРЕТСТАВИ ......................................................................................................................................... 122

ВНИМАНИЕ ............................................................................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

УЧЕЊЕ ................................................................................................................................................... 133

ПОМНЕЊЕ И ЗАБОРАВАЊЕ .......................................................................................................... 155

ЗАБОРАВАЊЕ ...................................................................................................................................... 162

МИСЛЕЊЕ И ГОВОР ......................................................................................................................... 168

МИСЛЕЊЕ ............................................................................................................................................ 168

ГОВОР .................................................................................................................................................... 178

ЕМОЦИИ ............................................................................................................................................... 183

Видови емоции ...................................................................................................................................... 188

МОТИВАЦИЈА ..................................................................................................................................... 195

ФРУСТРАЦИИ, МЕХАНИЗМИ НА ОДБРАНА И КОНФЛИКТИ ........................................... 211

НЕЗАДОВОЛУВАЊЕ НА МОТИВИТЕ - ФРУСТРАЦИЈА ........................................................ 212

КОНФЛИКТИ ....................................................................................................................................... 213

Сфаќања за структурата на волјата ................................................................................................. 228

ПСИХИЧКИ ОСОБИНИ .................................................................................................................... 232

Различни гледишта во однос на способности.................................................................................. 236

ИНТЕЛЕГЕНЦИЈА.................................................................................... Error! Bookmark not defined.

КАРАКТЕР ............................................................................................................................................ 278

ПСИХОЛОГИЈА НА ЛИЧНОСТА ................................................................................................... 286

ЛИЧНОСТ ............................................................................................................................................. 286

ТЕОРИИ НА ЛИЧНОСТА.................................................................................................................. 303

ЗРЕЛОСТ НА ЛИЧНОСТА ................................................................................................................ 322

Аспекти на зрелост на личноста ........................................................................................................ 324

Психосексуална зрелост .................................................................................................................... 327

Да се зборува за психологијата, да се проучуваат различните психолошки процеси,

Тоа е вечна потрага по постигнување на индивидуална духовна хармонија и совладување

Во креирањето на овој труд се прави обид од исклучително богатиот теориско -

личноста со што на корисниците им дава можност да предвидат и направат брза и

ПРЕДМЕТ И РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА

ПОСЛЕ ОБРАБОТКАТА НА ОВА ПОГЛАВЈЕ ЌЕ МОЖЕТЕ :

 Кои основни прашања ги поставува човекот уште од најстаро време?

ПРЕДМЕТ И РАЗВОЈ НА ПСИХОЛОГИЈАТА

Историски осврт врз појавата на поимот психологија

Прашањето или потребата да се бараат корените на поимот психологија не значи да

Феноменот на душата низ призмата на традицијата и современоста

Можеби ни една наука не предизвикувала интерес кај човекот токму поради

едноставно е отфрлен како ненужен. За биохемијата, физиологијата или медицината

На крај, никој навистина не може да ги разбере умот и душата се додека

Потребата да се опише секоја наука е поврзана со определување на нејзиниот

на човекот можеме да го проучуваме на основа нанепосередно манифестно однесување

Психичките особини или димензии претставуваат релативно трајни и општи

Слика .1. Психички живот на човекот

Во описот на психичкиот живот се користи и поимот психички состојби. Со овој

Кога се има предвид предметот на проучување на психологијата можат да се