Emilio Aguinaldo

HENERAL EMILIO AGUINALDO: MGA GUNITA NG HIMAGSIKAN
PAGHIRANG SA SUPREMO BILANG HARI
DAKILANG PARANGAL SA PAGDATING NG SUPREMO
"Nang matapos ang masayang pagpapaalaman, ang Supremo at mga kasamahan, ay sumama
na sa Pamunuan ng Magdiwang. Gayon na lamang ang karingalan at kasayahang naghari sa
pagsalubong na ginawa ng mga bayang kanilang pinagdaanan. Sa hanay na may siyam na
kilometro ang haba, mula sa Noveleta, hanggang sa San Francisco Malabon, ang lahat halos ng
mga bahay ay may mga palamuting balantok na kawayang kinaskas at pinalamutihan ng sari-
saring watawat, tanda ng maringal na pagsalubong at maligayang bati sa dakilang panauhin.
Isang kilometro pa lamang ang agwat bago dumating sa kabayanan ng San Francisco de
Malabon, ang Supremo Andres Bonifacio, sinalubong agad ng isang banda ng musika at nang
nasa pintuan na ng simbahan at nirupiki ng gayon na lamang ang kampana.
Ang malalaking aranya at dambana sa loob ng simbahan ay pawang may sindi ng ilaw. At ang
kurang Tagalog na si Padre Manuel Trias, saka ang "Pallo," ay naghihintay naman sa mga
panauhin sa pintuan ng simbahan, at pagkatapos ay kumanta ng Te Deum, hanggang sa
dambana na kaakbay ang mga panauhin. Pagkatapos ng ganyang parangal sila'y itinuloy sa
bahay ni Binibining Estefania Potente.
PAGHIRANG SA SUPREMO BILANG HARI

Isang paglalarawan kay Bonifacio bilang "Ang Haring Bayan"
Sulat kamay mismo ni Bonifacio ang titolo at lagda na hango sa "Acta de Tejeros"
Kinabukasan naman, ang Gabinete ng Pamahalaang Magdiwang, ang gumanap ng kanilang

malaon nang inihandang pagpaparangal sa pamamagitan ng isang kapasiyahan na pagkalooban
ang dakilang panauhin, Supremo Andres Bonifacio, ng pinakamataas na tungkulin sa taguring
HARING BAYAN. Sa ganito'y lubusan nang mabubuo ang pamunuan ng nasabing Sanggunian na
dati-rati'y wala ng tungkuling ito at pansamantala lamang nanunungkulan sa pagka Vi Rey, si
Heneral Mariano Alvarez.
Ang buong Pamunuan ng kanilang Sanggunian, ay magagarang kasuotan kung nangagpupulong.

Simula sa HARING BAYAN, hanggang sa kahuli-hulihang Ministro at Capitan General, ay may
mga bandang pulang ginintuan nakasakbat sa kani-kanilang balikat. Kung minsan sa kanilang
paglalakad, ay nakasuot pa rin ang nasabing banda upang makilala ang kanilang katayuan
marahil.
Heneral Mariano Alvarez, "Virey" o Pangalawang-Hari,
Tiyuhin ng asawa ni Andres Bonifacio na si Gregoria de Jesus [Lakambini]
Lubhang masaya sila parati, palibhasa'y ang labing-dalawang bayan na kanilang nasasakupan ay
di naliligalig sa anumang laban. Sila'y naliliskub halos ay nanga sa likuran ng mga bayang
maliligalig tuwina ng Pamahalaang Magdalo.
Nang matapos ang ilang araw na parangal sa Supremo at mga kasama, dinalaw nilang lahat ang
labing-dalawang bayang nasasakupan nila bilang paghahanda sa gagawing pagpipisan ng
dalawang Sangguniang Magdiwang at Magdalo. Nangagtalumpati sila at anangaral ng pagka-
makabayan at iba pang makagising-damdaming pangungusap ukol sa kalayaan. Sabihin pa, ang
galak ng mga taong bayan, kaya't gayon na lamang karingal ang pagtanggap sa kanila at para
bang isang HARING BAYAN nga ang dumating. Ang mga daan ay pawang binalantukan, may
banda ng musika at panay ang hiyawan ng "Viva Tagalog," magkabi-kabila. Ang mga kampana'y
halos mabasag sa pagrurupiki sa mga simbahan niyang pinatutunguhan, may mga dapit pa ng
cereales at awit ng Te Deum.
Sa kabilang dako naman, sa gitna ng gayong di magkamayaw na kasayahan at paghdiriwang,

ang walong bayang nasa Pamahalaan ng Magdalo. ay laging nagigimbal araw at gabi ng
paghanap sa kalaban sa mga hanay ng Zapote, Almanza, San Nicolas, Bakood, Arumahan,
Pintong Bato, at Molino sa bayan ng Bakoof, at kasakit-sakit sabihin na sa masamang
pagkakataon, ang mga kalaban ay nakalusot tuloy nang di napapansin sa kabilang ilog ng
Zapote, dahil sa puyat at pagod ng ating mga kawal.
Gayon man ang matatapang nating sandatahan sa ilalim ng mando ni Heneral Mariano Noriel at
Heneral Pio del Pilar, ay agad-agad dinaluhong ang mga kalaban, kaya't putukan at tagaang
katakut-takot ang naghari pagkatapos. Sa wakas, muli na namang nagtagumpay ang ating mga
kawal, at ang Ilog Zapote ay muling namula sa dugo ng mga kalaban. Ganyan nang ganyan ang
nangyayari parati sa buong hanay ng aming labanan."
___________________
Emilio Aguinaldo,
Mga Gunita ng Himagsikan
Manila: National Centennial Commission, 1964.
Posted by Magdalo 1 comment:

Email This
BlogThis!
Share to Twitter
Share to Facebook
Share to Pinterest
HALALAN SA KAPULUNGAN NG TEJEROS
PAGPIPISAN NG SANGGUNIANG MAGDIWANG AT MAGDALO
CASA HACIENDA DE TEJEROS
"Hindi ko pa nasasagot ang kanilang pakay sa akin, agad-agad ay isinalaysay sa akin ang mga
sumusunod na pangyayari sa halalan:
Na pagkatapos mabuksan ang kapulungang pambansa ng Manghihimagsik na pinangunguluhan

ng Haring Bayan, Andres Bonifacio ay isinunod agad ang paghirang at paghalal ukol sa Kataas-
taasang Puno na mangungulo sa ganitong pag-iisa.
Dalawa lamang kandidato ang napaharap, at ito'y ang Supremo Andres Bonifacio at si Heneral
Emilio Aguinaldo. Pagkatapos ng halalan ay lumabas noon din at ipinasiya ng Kapulungan sa
pamamagitan ng Supremo Andres Bonifacio, na si Heneral Emilio Aguinaldo, ang siyang
pinagkaisahan at pinagbotohang maging Kataas-taasang Puno o taga-Pangulo ng
Manghihimagsik.
Nagtaka sila diumano kung paano nangyari, na ang Supremo Andres Bonifacio na siyang
nagpahanda ng nasabing pag-iisa at siya pang pangulo sa nasabing pulong, ay kung bakit ako
ang inihalal ng karamihan laban sa Supremo Andres Bonifacio.
Isinunod ang tungkuling Vice-Presidente. Ang Supremo Andres Bonifacio, ay muling
ikinandidato, subalit tinalo siya ng kanya ring Ministro de Gracia y Justicia, na si Heneral
Mariano Trias, at noon din ay ginawa ang proklamasyon.
Isinunod ang tungkuling Kapitan Heneral, ay nagtunggali naman ang dating Kapitan Santiago
Alvarez, anak ni Virey Mariano Alvarez, at si Heneral Artemio Ricarte, isang Ilocano. Bagama't
tumutol si Heneral A. Ricarte sa pagkakahalal sa kanya, dahil diumano sa kawalan niya ng kaya
sa gayong tungkulin, ay iniurong din niya pagkatapos nang hindi tanggapin ng mesa. Isinunod
dito ang proklamasyon sa kanya.
Sa paka-Secretario de Guerra, ang Supremo Andres Bonifacio ay muli na namang ikinandidato,

at ang nakatunggali niya ay si Heneral Emiliano Riego de Dios, na kanya ring Ministro de
Fomento sa Sangguniang Magdiwang. Natalo na naman ang Supremo, at ito ang ikatlong
pagkagapi niya sa halalan.
Sa pagka-Secretario de Interior, ay muli na namang ipinasok na kandidato ang Supremo Andres

Bonifacio at ang kanyang kalaban ay ang dalawa niyang Ministro sa Magdiwang na sina Ginoong
Severino de las Alas at Ginoong Diego Mojica. Sa halalang ito'y nagtagumpay ang Supremo
Andres Bonifacio, at kagaya ng kaugalian ay ipinasiya na siya ang nahalal at dahil dito ay binati
sa kanyang tagumpay.
Subali't pagkatapos na pagkatapos na maipasiya ng Asamblea ang kanyang tagumpay ay biglang

tumindig at sumalungat sa pagkahalal sa kanya si Heneral Daniel Tirona, at sinabing; "Hindi
nababagay sa Supremo Andres Bonifacio, ang tungkuling nasabi, pagka't hindi siya abogado, at
ang bagay rito'y ang Abogado Jose del Rosario, na taga Tanza."
Dito nagmula ang gulo ng Kapulungan, subalit wala namang sinumang pumangalawa kay
Heneral Tirona, kaya't wala ring kabuluhan ang nasabing pagtutol. Gayon man, sa sama yata ng
loob ng Supremo kay Heneral Daniel Tirona, ay agad-agad siyang tumindig at sinabi ang ganito:
"Hindi baga bago tayo nagpulong ay pinagkaisahan natin na sinuman ang lumabas o mahalal sa
Kapulungang ito, ay ating susundin at igagalang ng lahat?"
"Opo" - ang hiyawan ng madla.
"Kung gayon" - patuloy niya, "Bakit nang ako ang napahalal ay may tumututol?
"Wala pong pumangalawa sa tutol."

At sa di mapigil na sama ng loob ng Supremo, ay agad binunot ang kanyang rebolber at anyong
papuputukan si Heneral Daniel Tirona, sa gitna ng di magkamayaw na gulong naghari. Salamat
na lamang at napigil ni G. Jacinto Lumbreras at ni Heneral Artemio Ricarte, ang masamang
tangka ng Supremo. Si Heneral Tirona naman ay maliksing nakapagtago at nagsuut-suot sa
kakapalan ng mga Asemblesista kaya hindi natuloy ang pagtudla sa kanya.
Palibhasa'y hindi yata mapigilan ng Supremo ang sama ng loob, bakit maikatlo pang natalo sa
halalan, bagama't napayapa ang gusot at tahimik na ang lahat, pagdaka'y tumindig siya at sinabi
sa kapulungan ang ganito:
"Ako sa aking pagka-Pangulo nitong Kapulungang Pambansa ng mga Manghihimagsik, ay

pinawawalan ko ng kabuluhan ang halalang dito'y naganap." Saka pagdaka'y umalis at nilisan
ang kapulungan at umuwi sa Malabon.
Sa ganyang pangyayari, ay naligalig sandali ang kapulungan, ngunit biglang tumahimik nang ang
delegado ng lalawigang Batangas, na si Koronel Santiago Rillo, na kumakatawan sa may 2,000
manghihimagsik, ay nagtindig at isinigaw sa Supremo na huwag siyang umalis, pagka't
proklamado na siya sa pagka-Secretario de Interior, bukod sa ang mungkahi ni Heneral D.
Tirona, laban sa kanya ay wala sa orden, pagka't walang sinumang pumangalawa, at dahil dito'y
walang anumang bisa. Gayon man ay di nangyaring napigilan ang Supremo at patuloy nang
umalis nang walang paalam.
Dahil sa kaguluhang nangyari, at sapagka't hindi napigilan ang Supremo, sa kaniyang pasiya na
lisanin ang kapulungan, si Santiago Rillo, delegado ng Batangas, ay tumayo at nagtanong sa
madla kung sang-ayon silang ipagpatuloy ang kapulungan, at kung pahihintulutan nilang siya na
ang mangulo. Sa ganitong katanungan ay parang iisang taong sumagot ang lahat ng "Opo."
Sa ganyang kapasiyahan, ay ipinagpatuloy ang Kapulungan at wala namang iba pang pinag-
usapan maliban sa kilalanin o pagtibayin ang tanang mga naihalal na saka humirang ng isang
"Comission" upang ipabatid kay Heneral Emilio Aguinaldo, ang pagka-hirang sa kanya ng
Kapulungan ng Manghihimagsik na maging Kataas-taasang Puno ng Himagsikan, tuloy kaunin
siya sa madaling panahon upang makapanumpa sa tungkuling iniaatang sa kanya ng bayang
nanghihimagsik.
Pagkatapos nito, ay pinigil munang pansamantala ang pulong, samantalang hinihintay nang
buong kasabikan ang pagdating ng nahalal na puno ng himagsikan, si Heneral Aguinaldo."
__________________
Emilio Aguinaldo,
Mga Gunita ng Himagsikan
Manila: National Centennial Commission, 1964.
Aguinaldo’s missing memoirs

By: Ambeth R. Ocampo - @inquirerdotnet
Philippine Daily Inquirer / 12:10 AM March 22, 2017
Emilio Aguinaldo was born in Kawit, Cavite, on March 22, 1869. If he were alive today, it would
be his 148th birthday. As we all know, he lived a very long life and died at 94 of coronary
thrombosis in Veterans Memorial Hospital (now Veterans Memorial Medical Center) in Quezon
City where he was confined for 469 days before his death. Hounded by controversy to his
deathbed, the last issue that swirled around him was whether he died a Catholic or not.
Newspaper photos of the aged Aguinaldo receiving communion from a hospital chaplain were
presented as proof he had returned to the Church. But this did not sway others who claimed
that he didn’t know what was being put in his mouth, or that he was tricked into receiving the
host, thinking it was his medication.
–– ADVERTISEMENT ––
A year before his death Aguinaldo donated his Kawit mansion and all its contents to the
government. It is now under the care of the National Historical Commission of the Philippines
and known as the Emilio Aguinaldo Shrine. Unlike the Jose Rizal Shrine in Calamba, Laguna, or
the Juan Luna Shrine in Badoc, Ilocos Norte, both modern reproductions, the Emilio Aguinaldo
Shrine is all original and provides visitors with a sense of how Aguinaldo spent his last years.
ADVERTISEMENT
The original house of wood with a thatch roof is no more because Aguinaldo expanded it into
the present mansion that includes the iconic “Independence Balcony” added on the original
window where the Declaration of Independence was read on June 12, 1898.
Aguinaldo’s elegant home has a number of secret passageways that allowed him to go in and
out of the house without being seen by visitors: A cabinet turns to reveal a passage into the
bedroom; the floor on the side of the bathroom can be lifted to reveal a staircase down to the
ground-floor swimming pool and bowling alley; a heavy stone table in the center of the kitchen
covers a tunnel that allegedly led to either the nearby church or the town cemetery. All these
architectural and design details of the house unfortunately overshadow the work that has to be
done in the home library filled with old books, magazines, newspaper clippings and, perhaps,
some unpublished manuscripts that await young and curious historians.
Aguinaldo scribbled a lot in his old age. Between 1928 and 1946, he produced in long hand the
first volume of his memoirs, “Mga Gunita ng Himagsikan (1964),” translated from the original
Tagalog as “Memoirs of the Revolution” (1967). In his preface Aguinaldo says the memoirs were
based on a diary he kept, documents he preserved, and family lore gathered from his elders.
We do not know whether this diary is extant or whether a promised second volume of the
memoirs were fully written out. All we have is an account from his birth and early years, ending
with the 1897 Treaty of Biak-na-Bato.
The second volume would cover the resumption of the Philippine Revolution against Spain and
the Philippine-American War. Aguinaldo wanted to correct history by making reference to the
historian’s confused accounts on the beginning of the Revolution:
“Except for those that were written, other details had been forgotten. Many details showed
inconsistencies because not all sources were documented for lack of reliable references. For
instance, the right day of the First Cry of Balintawak could not be ascertained. Some say this
took place on August 23, 1896 at the old Bonifacio Monument in Balintawak, others claim it
happened on August 24, 1896. . . . we now have too many markers for a single event.”
The date we use in our textbooks and official commemorations was chosen by the National
Historical Commission over other dates (in August and Sept. 5, 1896) presented by other
sources. Aguinaldo stated that this event took place in Balintawak, but the late historian
Teodoro A. Agoncillo took the word of Pio Valenzuela and argued for Pugadlawin. Aside from
these two places, the other contenders are: Kangkong, Bahay Toro, Pasong Tamo, Pacpac Lawin
and, if we are to believe in komiks, Pugad Baboy.
It may add more confusion to our history, but someone should track down Volume 2 of
Aguinaldo’s memoirs, his diary and other papers. These are probably tucked away in some
secret compartment or forgotten drawer in the Aguinaldo Shrine.
Comments are welcome at aocampo@ateneo.edu
Read more: http://opinion.inquirer.net/102649/aguinaldos-missing-memoirs#ixzz5QWdwmL83

Follow us: @inquirerdotnet on Twitter | inquirerdotnet on Facebook
Emilio Aguinaldo
1
Emilio Aguinaldo
Emilio Aguinaldo
1st President of the Philippines
President of the First Republic
President of the Supreme Government President of Republic of Biak-na-Bato Dictator of
Dictatorial government President of the Revolutionary Government
In office
March 22, 1897 – April 1, 1901
Apolinario Mabini (Jan 21 – May 7, 1899) Pedro Paterno (May 7 – Nov 13,
Prime Minister
1899)
Vice President Mariano Trías (1897)
Preceded by Andrés Bonifacio (Unofficial)
Miguel Malvar
Succeeded by (Unofficial)
(title next held by Manuel Quezon)
Personal details
March 23, 1869[]
Born
Cavite El Viejo, Spanish East Indies (now Kawit, Cavite, Philippines)
Died February 6, 1964 (aged 94) Quezon City, Philippines
Resting place Aguinaldo Shrine, Kawit, Cavite, Philippines
Katipunan
Political party
National Socialist Party
Spouse(s) Hilaria del Rosario (1877–1921) María Agoncillo (1882–1963)
Emilio Aguinaldo
2
Carmen Aguinaldo-Melencio Emilio Aguinaldo, Jr
Children
Maria Aguinaldo-Poblete Cristina Aguinaldo-Suntay Miguel Aguinaldo
Alma mater Colegio de San Juan de Letran
Profession Soldier, Manager, Teacher Revolutionary
Religion Roman Catholicism
Signature
Emilio Aguinaldo y Famy[1][2] (March 22, 1869[3] – February 6, 1964) was a Filipino general,
politician, and independence leader. He played an instrumental role during the Philippines'
revolution against Spain, and the subsequent Philippine-American War or War of Philippine
Independence[4] that resisted American occupation.
Aguinaldo became the Philippines' first President. He was also the youngest (at age 29) to have
become the country's president, the longest-lived president (having survived to age 94) and the
president to have outlived the most number of successors.
Early life and career
Emilio Aguinaldo was born on 22 March 1869 in Cavite Viejo (present-day Kawit), Cavite, to
Carlos Aguinaldo and Trinidad Famy, a Chinese mestizo couple who had eight children, the
seventh of which was Emilio. The Aguinaldo family was quite well-to-do, as Carlos Aguinaldo
was the community's appointed gobernadorcillo (municipal governor)
Emilio became the cabeza de barangay of Binakayan, a chief barrio of Cavite del Viejo, when he
was only 17 years old.
In 1895, a law that called for the reorganization of local governments was enacted.At the age of
26, Aguinaldo became Cavite Viejo's first capitan municipal.
Emilio Aguinaldo married Hilaria Del Rosario in 1896. Their children were Miguel, Carmen,
Emilio Jr., Maria, and Cristina. After his wife's death in 1930, Aguinaldo married Maria Agoncillo.
First marriage
On January 1, 1896, he married Hilaria Del Rosario (1877–1921), and the couple had five
children: Carmen Aguinaldo-Melencio, Emilio Aguinaldo, Jr, Maria Aguinaldo-Poblete, Cristina
Aguinaldo-Suntay, and Miguel Aguinaldo. Hilaria died of leprosy on March 6, 1921 at the age of
45.
His great-grandchildren are elusive to the public eye and continue to support Aguinaldo's
traditions, such as awarding the Philippine Military Academy Aguinaldo Saber Award. The
youngest, Emiliana, currently continues to confer the award.
Emilio Aguinaldo
3
Philippine revolution
In 1894, Aguinaldo joined the Katipunan or the K.K.K., a secret organization led by Andrés
Bonifacio, dedicated to the expulsion of the Spanish and independence of the Philippines
through armed force.[5] Aguinaldo used the nom de guerre Magdalo, in honor of Mary
Magdalene.[6] His local chapter of the Katipunan, headed by his cousin Baldomero Aguinaldo,
was also called Magdalo.[7]
The Katipunan revolt against the Spanish
began in the last week of August 1896 in
San Juan del Monte (now part of Metro
Manila).[8] However, Aguinaldo and other Cavite rebels initially refused to join in the offensive
due to lack of arms. Their absence contributed to Bonifacio's defeat.[7] While Bonifacio and
other rebels were forced to resort to guerrilla warfare, Aguinaldo and the Cavite rebels won
major victories in set-piece battles, temporarily driving the Spanish out of their area.[7]
On February 17, 1897, Aguinaldo and a group of katipuneros defeated Spanish forces led by
General Camilo de Polavieja at the Battle of Zapote Bridge in Cavite. General Edilberto
Evangelista, civil engineer, revolutionary and trench builder, was killed in the battle. The
province of Cavite gradually emerged as the Revolution's hotbed, and the Aguinaldo-led
katipuneros had a string of victories there.
However, conflict between the Magdalo and another Cavite Katipunan faction, the Magdiwang,
led to Bonifacio's intervention in the province.[9] The Cavite rebels then made overtures about
establishing a revolutionary government in place of the Katipunan.[10] Though Bonifacio
already considered the Katipunan to be a government, he acquiesced and presided over
elections held during the Tejeros Convention in Tejeros, Cavite on March 22, 1897. Bonifacio
lost the leadership to Aguinaldo, and was elected instead to the office of Secretary of the
Interior.[11] Even this was questioned by Daniel Tirona, claiming Bonifacio had not the
necessary schooling for the job. Insulted, Bonifacio (drew out his gun and would have killed
Tirona on the spot had he not been stopped) declared the Convention null and void, and sought
to return to his power base in Morong (present-day Rizal).[12]
Bonifacio refused to recognize the revolutionary government headed by Aguinaldo and
attempted to reassert his authority, accusing the Aguinaldo faction of treason and by issuing
orders contravening orders issued by the Aguinaldo faction.[13] At Aguinaldo's orders,
Bonifacio and his brothers were arrested and, in a mock trial lasting one day, convicted of
treason, and sentenced to death.[14] After some vacillation, Aguinaldo commuted the death
sentence, but canceled his commutation order after being convinced by Generial Manuel
Noriel, President of the Council of War the death sentence, and others prominent in his
government that the sentence must stand. Andrés and Procopio were executed by firing squad
on May 10, 1897 at Mount Hulog, about four kilometers west of Maragondon, Cavite.[15]
The flag of the K.K.K.
Emilio Aguinaldo
4
Biak-na-Bato
Spanish pressure intensified, eventually forcing Aguinaldo's forces to retreat to the mountains.
Emilio Aguinaldo signed the Pact of Biak-na-Bato. Under the pact, Aguinaldo effectively agreed
to end hostilities and dissolve his government in exchange for amnesty and "$800,000
(Mexican)" (Aguinaldo's description of the amount) as an indemnity.[16][17] The documents
were signed on December 14 and 15, 1897. On December 23, Aguinaldo and other Katipunan
officials departed for Hong Kong to enter voluntary exile. $400,000, representing the first
installment of the indemnity, was deposited into Hong Kong banks. While in exile, Aguinaldo
reorganized his revolutionary government into the "Supreme Council of the Nation".[18]
One revolutionary general who remained in the Philippines, Francisco Macabulos, established a
Central Executive Committee to serve as a provisional revolutionary government "until a
general government of the Republic in these islands shall again be established." Meanwhile,
Spanish officials continued to arrest and imprison Filipinos suspected of having been involved in
the rebellion. The consequence of this disregard of the pact by both sides was the resurgence
of the revolution.[19]
In April 1898, war broke out between Spain and the United States. In the Battle of Manila Bay
on May 1, 1898, the American Asiatic Squadron under Commodore George Dewey engaged and
destroyed the Spanish Pacific Squadron, and blockaded Manila.[20] Dewey provided transport
to return Aguinaldo to the Philippines. Aguinaldo promptly resumed command of revolutionary
forces and besieged Manila.[21]
Independence and government
Emilio Aguinaldo monument at Barasoain Church.
Emilio Aguinaldo with the exiled revolutionaries in Hong Kong.
Emilio Aguinaldo
5
After the outbreak of Spanish-American War. Aguinaldo returned to the Philippines from Hong
Kong to support the American forces in fighting against the Spaniards, arriving on May 19, 1898.
[22] After five days, Aguinaldo issued a proclamation in which he assumed command of all
Philippine forces and established a dictatorial government with himself as dictator.[23]
On 12 June, at Aguinaldo's ancestral home in Cavite, Philippine independence was proclaimed
and The Act of Declaration of Philippine Independence was read. The act had been prepared
and written in Spanish by Ambrosio Rianzares Bautista, who also read its proclamation.[24]
On 18 June, Aguinaldo issued a decree formally establishing his
dictatorial government.[25] On June 23, another decree signed by Aguinaldo was issued,
replacing the Dictatorial Government with a Revolutionary Government, with himself as
President.[26][27]
Presidency
The insurgent First Philippine Republic was formally established with the proclamation of the
Malolos Constitution on January 21, 1899 in Malolos, Bulacan and endured until the capture of
Emilio Aguinaldo by the American forces on March 23, 1901 in Palanan, Isabela, which
effectively dissolved the First Republic.
Aguinaldo appointed two premiers in his tenure. These were Apolinario Mabini and Pedro
Paterno.
Administration and cabinet
President Aguinaldo had two cabinets in the year 1899. Thereafter, the war situation resulted in
his ruling by decree.
Emilio Aguinaldo and Pedro A. Paterno miniature model at Barasoain Church (in the horse
carriage-parade for oath-taking as Philippine President, January 23, 1899).
General Emilio Aguinaldo carriage at Barasoain Church.
OFFICE NAME TERM
President Emilio Aguinaldo 1897–1901
Vice-President Mariano Trías 1897
Prime Minister Apolinario Mabini January 21 – May 7, 1899
Pedro Paterno May 7 – November 13, 1899
Minister of Finance Mariano Trías January 21 – May 7, 1899
Hugo Ilagan May 7 – November 13, 1899
Minister of the
Teodoro Sandico January 21 – May 7, 1899
Interior
Severino de las Alas May 7 – November 13, 1899
Baldomero
Minister of War January 21 – May 7, 1899
Aguinaldo
Emilio Aguinaldo
6
Mariano Trias May 7 – November 13, 1899
Minister of Welfare Gracio Gonzaga January 21 – May 7, 1899
Minister of Foreign Affairs Apolinario Mabini January 21 – May 7, 1899
Felipe Buencamino May 7 – November 13, 1899
March 1899 - December 31,
Minister of Public Instruction Brnard Moses
1902
Aguedo Velarde
Minister of Public Works and
Máximo Paterno 1899
Communications
Minister of Agriculture, Industry and León María
May 7 – November 13, 1899
Commerce Guerrero
Jose Alejandrino June 23, 1898 – 1899
Domestic policies Fiscal reform
The Malolos Congress continued its sessions and accomplished certain positive tasks. The
Spanish fiscal system was provisionally retained. The same was done with the existing taxes,
save those upon cockfighting and other amusements. War taxes were levied and voluntary
contributions were solicited. Customs duties were established. A national loan was launched.
Education initiative
Aguinaldo ordered schools open. Elementary education was made
compulsory and free. The Filipino educator, Enrique Mendiola,
founded the "Instituto de Burgos" and were appointed by the Director
of Public Instruction. It offered courses in agriculture, surveying,
"Universidad Literia".[28] Courses offered were Medicine, Surgery, Pharmacy, and Notary
Public. The President of the Philippines appointed the professors thereof. They, in turn, chose
the University rector. The first to occupy this position was Joaquín Gonzales. Later, he was
succeeded by Marecil Mercado.[29]
Local government reorganization
Acceding to Apolinario Mabini's advice, President Aguinaldo first issued two decrees, dated
June 18 and 20, 1898, reorganizing the provincial and municipal governments. In these
documents, Aguinaldo made it clear that although the circumstances had forced him to become
a dictator,[30] his constant desire was to surround himself with the most representative men of
every province and who, by their conduct, should merit the confidence in their province-mates,
in order that, knowing, through them, the needs of every one of these places, he might adopt
the best measures to attend to them.[30]
By virtue of these decrees, the municipal government was to be established along these lines:
all 21-year-old residents were entitled to elect a Popular Council composed of a President, Vice-
President, barrio chiefs, delegate of justice and civil registry, delegate of police and internal
order, and delegate of taxes and properties. These offices were to be confirmed in their
positions by the National Government. In regards to the provincial governments, the officers to
be elected by the Presidents and confirmed in the same manner as the municipal counterparts,
were: a Governor and three councilors, to compose, together with the municipal president of
the provincial capital, the Provincial Council. Also, provincial military commanders were
provided for each to take charge of recruiting soldiers for the national army.[30]
Opening of the Malolos Congress at the Barasoain Church, Malolos, Bulacan on September 15,
1898.
and commerce, as well as a comof the
Emilio Aguinaldo
7
Visayan federation
Emphasizing the solid unity of the new Republic, Raymundo Melliza was appointed as President
of the Visayan Federation for two years, after having sworn allegiance to the Philippine
Republic and recognizing Aguinaldo as the nation's President.[30]
Foreign policies Spanish prisoners
Upon the inauguration of the First Philippine Republic, President Emilio Aguinaldo granted
executive clemency to all Spanish civilians being held prisoners. He also granted permission for
all foreigners, including Spaniards, to freely engage in business in the Philippines.[30]
Philippine—American war
On the night of February 4, 1899, a Filipino was shot by an American sentry. This incident is
considered the beginning of the Philippine-American War, and open fighting soon broke out
between American troops and pro-independence Filipinos. Superior American firepower drove
Filipino troops away from the city, and the Malolos government had to move from one place to
another.[31] Aguinaldo led resistance to the Americans, then retreated to northern Luzon with
the Americans on his trail.
Members of the Cabinet, whom General Antonio Luna had arrested for negotiating with the
Americans, warned Aguinaldo that Luna had plans to start a coup against the Republic on June
13.[32] They also referred to Mabini having approved of the coup. Luna was a disciplinarian and
brilliant general and looming rival to Aguinaldo in the military hierarchy.
On June 2, 1899, a telegram from Aguinaldo was received by Luna, asking him to proceed to
Cabanatuan, Nueva Ecija for a meeting at the Cabanatuan Church Convent. However, treachery
was afoot. Three days later (June 5), when Luna arrived, he learned Aguinaldo was not at the
appointed place. As Luna was about to depart, he was shot, then stabbed to death by
Aguinaldo's men. Luna was later buried in the churchyard; no investigation was made, and
Luna's assassins were never punished.[33]
After Luna's assassination, Aguinaldo assumed command of the
Filipino forces. Without Luna's military expertise, Filipino forces
encountered disaster everywhere. In November 1899, Aguinaldo and
his staff fled northwards from the advancing Americans, to Palanan,
Isabela, where he established a new headquarters. A picked force of 60
men under General Gregorio del Pilar fought a heroic battle at Tirad
Pass in Ilocos Sur against a much larger American force to delay the American advance to
ensure Emilio Aguinaldo's escape. Del Pilar was killed in the battle along with 52 others of the
defending force.[34] At the time of the battle, Aguinaldo and his party were encamped in
Cervantes, about 10km south of the pass. After being notified by a rider of the outcome of the
battle and the death of Del Pilar, Aguinaldo ordered that camp be broken, and departed with
his party for Cayan settlement.[35]
Personifying the United States, Uncle Sam chases a bee representing Emilio Aguinaldo, the
president of the Philippine Islands from March 22, 1897 to April 1, 1901. In 1901, two years
after this cartoon's publication, at the end of the Philippine-American War, Aguinaldo would be
captured by U.S. forces.
Aguinaldo boarding USS Vicksburg following his capture in 1901.
Emilio Aguinaldo
8
Less than two years later, on March 23, 1901, Aguinaldo was captured at his headquarters in
Palanan by U.S. General Frederick Funston, with the help of Macabebe trackers. The American
task force gained access to Aguinaldo's camp by pretending to be captured prisoners. Aguinaldo
never received the weapons he ordered scheduled for delivery on July 2, 1901 at Digoyo in
Palanan also. Aguinaldo was confined at the Malacañan Palace in what is today's State Dining
Room. On April 19, 1901, Aguinaldo took an oath of allegiance to the United States, formally
ending the First Republic and recognizing the sovereignty of the United States over the
Philippines.[36] After Aguinaldo's surrender, some Filipino commanders continued the
revolution. On July 30, 1901, General Miguel Malvar issued a manifesto saying, "Forward,
without ever turning back. ... All wars of independence have been obliged to suffer terrible
tests![37]" General Malvar surrendered to U.S forces in Lipa, Batangas on April 16, 1902. The
war was formally ended by a unilateral proclamation of general amnesty by U.S. President
Theodore Roosevelt on July 4, 1902.[38]
Post-presidency U.S. territorial period
During the American occupation, Aguinaldo supported groups that advocated immediate
independence, and helped veterans of the struggle. He organized the Asociación de los
Veteranos de la Revolución (Association of Veterans of the Revolution), which worked to secure
pensions for its members and made arrangements for them to buy land on installment from the
government.
The display of the Philippine flag was declared illegal
by the Sedition Act of 1907. This law was repealed on
October 30, 1919.[39] Following this, Aguinaldo
transformed his home in Kawit into a monument to the
flag, the revolution and the declaration of
Independence. As of 2011, his home still stands and is known as the Aguinaldo Shrine.
Aguinaldo retired from public life for many years. In 1935, when the Commonwealth of the
Philippines was established in preparation for Philippine independence, he ran for president in
the Philippine presidential election, 1935, but lost by a landslide to fiery Spanish mestizo
Manuel L. Quezon. The two men formally reconciled in 1941, when President Quezon moved
Flag Day to June 12, to commemorate the proclamation of Philippine independence.[39] During
the Japanese occupation, he cooperated with the Japanese, making speeches, issuing articles
and infamous radio addresses in support of the Japanese—including a radio appeal to Gen.
Douglas MacArthur on Corregidor to surrender in order to "spare the innocence of the Filipino
youth."[40][41]
After the Americans retook the Philippines, Aguinaldo was arrested along with several others
accused of collaboration with the Japanese, and briefly jailed. He was released by presidential
amnesty.[42]
Aguinaldo was 77 when the United States Government fully recognized Philippine
independence in the Treaty of Manila, in accordance with the Tydings-McDuffie Act of 1934.
[43]
Aguinaldo and Quezon during Flag Day, 1935.
Emilio Aguinaldo
9
Post-American era
In 1950, President Elpidio Quirino appointed Aguinaldo as a member of the Council of State,
where he served a full term. He returned to retirement soon after, dedicating his time and
attention to veteran soldiers' "interests and welfare."
He was made an honorary Doctor of Laws, Honoris Causa, by the University of the Philippines in
1953.
In 1962, President Diosdado Macapagal changed the celebration of Independence Day from July
4 to June 12.[44] Aguinaldo rose from his sickbed to attend the celebration of independence 64
years after he declared it.
Death
Aguinaldo died of coronary thrombosis at age 94 on February 6, 1964, at the Veterans
Memorial Hospital in Quezon City. A year before his death, he had donated his lot and his
mansion to the government. This property now serves as a shrine to "perpetuate the spirit of
the Revolution of 1896."[45]
In 1985, Bangko Sentral ng Pilipinas made a new 5-peso bill depicting a portrait of Aguinaldo on
the front of the bill. The back of the bill features the declaration of the Philippine independence
on June 12, 1898.
Notes
[1] [2] [3]
[4]
[5]
[6] [7]
[8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16]
[17] The Mexican dollar at the time was worth about 50 U.S. cents, according to Halstead,
Murat (1898), "XII. The American Army in Manila. General Emilio Aguinaldo, a traitor of the
Philippine Republic, during Spanish-American Regime." (http://www.gutenberg.org/catalog/
world/readfile?fk_files=58428&pageno=122), The Story of the Philippines and Our New
Possessions, Including the Ladrones, Hawaii, Cuba and Porto Rico (http://books.google.com/?
id=lIQcwt7g2wkC), p. 126 (http://www.gutenberg.org/catalog/world/ readfile?
fk_files=58428&pageno=126),
[18] Zaide 1999, p. 253.
"Emilio Aguinaldo". The New Book of Knowledge, Grolier Incorporated. 1977.
Karnow, Stanley. "Emilio Aguinaldo". In Our Image: America's Empire in the Philippines.
Random House (1989). ISBN 978-0-394-54975-0. Most sources, including the National Historical
Commission of the Philippines, support a 22 March birthdate.Donald H. Dyal; Brian B.
Carpenter; Mark A. Thomas (1996), Historical dictionary of the Spanish American War
(http://books.google.com/ books?id=CWaCEfeuQXkC), Greenwood Publishing Group, p. 6
(http://books.google.com.ph/books?id=CWaCEfeuQXkC&pg=PA6), ISBN 978-0-313-28852-4,
Keat Gin Ooi (2004), Southeast Asia: a historical encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor
(http://books. google.com/books?id=QKgraWbb7yoC), ABC-CLIO, p. 129
(http://books.google.com.ph/books?id=QKgraWbb7yoC&pg=PA129), ISBN 978-1-57607-770-2,
Some sources give other dates. "Gen. Emilio Aguinaldo (1869–1964)"
(http://aboutph.com/2010/05/ gen-emilio-aguinaldo-1869-1964/). aboutph.com
(http://aboutph.com/). .Henri Turot (1981), Emilio Aguinaldo, first Filipino president, 1898–
1901 (http://books.google.com/books?id=GDFxAAAAMAAJ), Foreign Service Institute, p. 3
(http://books.google.com.ph/ books?
ei=NlHXTNbsOc_Xcf35nKIM&ct=result&hl=en&id=GDFxAAAAMAAJ&dq=emilio+aguinaldo+"29+
march"+1869&q="29+ march"+1869#search_anchor),
Weir, Frasier. "Spanish-American War / War of Philippine Independence 1898 - 1901"
(http://www.ualberta.ca/~vmitchel/fw4.html). The hostilities in the Philippine War of
Independence began on February 4, 1899 and continued for two years. The United States
needed 126,000 soldiers to subdue the Philippines. The war took the lives of 4,234 Americans
and 16,000 Filipinos.. University of Alberta. .
Kalaw 1927, p. 77 (http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?
c=philamer&cc=philamer&idno=afj2233.0001.001&
q1=aguinaldo&view=image&seq=97&size=100).
Agoncillo 1990, p. 179.
Guererro, Milagros; Schumacher, S.J., John (1998), Reform and Revolution, Kasaysayan: The
History of the Filipino People, 5, Asia Publishing Company Limited, ISBN 962-258-228-1
Agoncillo 1990, p. 176. Agoncillo 1990, pp. 178–182.
Agoncillo 1990, p. 182. Agoncillo 1990, p. 184. Agoncillo 1990, pp. 184–185. Agoncillo 1990, p.
188. Agoncillo 1990, pp. 189–190. Zaide 1999, p. 249.
Don Emilio Aguinaldo y Famy, Chapter II. The Treaty of Biak-na-bató
(http://www.authorama.com/ true-version-of-the-philippine-revolution-3.html), "True Version
of the Philippine Revolution" (http://www.authorama.com/ true-version-of-the-philippine-
revolution-1.html), Authorama Public Domain Books, , retrieved 2007-11-16
Emilio Aguinaldo
10
[19] Zaide 1999, pp. 185–186.
[20] Zaide 1999, pp. 255–256.
[21] Zaide 1999, pp. 256–257.
[22] Kalaw 1927, p. 106 (http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?
c=philamer&cc=philamer&idno=afj2233.0001.001&
q1=dictatorial+government&view=image&seq=126&size=100).
[23] Titherington 1900, pp. 357–358
(http://www.archive.org/stream/spanishamwar00tithrich#page/356/mode/2up).
[24] Kalaw 1927, pp. 413–417 (http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?
c=philamer&cc=philamer&idno=afj2233.0001.
001&frm=frameset&view=image&seq=433) Appendix A
[25] Guevara 1972, p. 10 (http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?
c=philamer&cc=philamer&idno=aab1246.0001.001&
frm=frameset&view=image&seq=28).
[26] Kalaw 1927, pp. 423–429 (http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?
c=philamer&cc=philamer&idno=afj2233.0001.
001&frm=frameset&view=image&seq=443) Appendix C.
c=philamer&cc=philamer&idno=aab1246.0001.001&
frm=frameset&view=image&seq=53).
c=philamer;cc=philamer;rgn=full text;idno=aab1246.0001.
001;didno=aab1246.0001.001;view=image;seq=00000079).
[29] Antonio Molino: The Philippines through the Centuries (Volume two), 1961
[30] Molina, Antonio. The Philippines: Through the centuries. Manila: University of Sto. Tomas
Cooperative, 1961. Print.
[31] Zaide 1999, pp. 268, 269–270, 273–274.
[32] "June 5, 1899: Assassination of Gen. Antonio Luna"
(http://philippineamericanwar.webs.com/lunaassassination.htm). . Retrieved
2012-05-21.
[33] Agoncillo 1990, pp. 221–222.
[34] Zaide 1999, p. 274.
[35] Teodoro A. Agoncillo (1997). Malolos: The Crisis of the Republic
(http://books.google.com/books?id=LnxvAAAACAAJ). University of
the Philippines Press. p. 454. ISBN 978-971-542-096-9. .
[36] Zaide 1999, pp. 274–275.
[37] Zaide 1999, p. 275.
[38] "GENERAL AMNESTY FOR THE FILIPINOS; Proclamation Issued by the President"
(http://query.nytimes.com/mem/archive-free/
pdf?res=9D0DE2D81330E733A25757C0A9619C946397D6CF) (PDF), The New York Times, July 4,
1902, , retrieved 2008-02-05 [39] Quezon, Manuel L. III (2002-04-02). "History of the Philippines
Flag" (http://www.fotw.net/flags/ph-hist.html#desc). Flags of the
World. . Retrieved 2007-06-06.
[40] "Emilio Aguinaldo" (http://web.archive.org/web/20110707055328/http://philippine-
revolution.110mb.com/aguinaldo_detailed.htm).
philippine-revolution.110mb.com (http://philippine-revolution.110mb.com). Archived from the
original (http://philippine-revolution.
110mb.com/aguinaldo_detailed.htm) on 2011-07-07. .
[41] Schroder 2004, p. 285 (http://books.google.com.ph/books?
id=BmpVY97KBJEC&pg=PA285).
[42] Fredriksen 2001, p. 2 (http://books.google.com.ph/books?id=ZJlm7AQK-T4C&pg=PA2).
[43] (pdf) TREATY OF GENERAL RELATIONS BETWEEN THE UNITED STATES OF AMERICA AND
THE REPUBLIC OF THE
PHILIPPINES. SIGNED AT MANILA, ON 4 JULY 1946
(http://untreaty.un.org/unts/1_60000/1/6/00000254.pdf), United Nations, ,
retrieved 2007-12-10
[44] On May 12, 1962, President Macapagal signed "Presidential Proclamation No. 28, Declaring
June 12 as Philippine Independence
Day".Diosdado Macapagal, Proclamation No. 28 Declaring June 12 as Philippine Independence
Day (http://www.bibingka.com/phg/ documents/jun12.htm), Philippine History Group of Los
Angeles, , retrieved 2009-11-11. There is no doubt that President Macapagal intended the
proclamation to have that effectDiosdado Macapagal (2002), "Chapter 4. June 12 as
Independence Day" (http://web.archive.
org/web/20060303125819/http://www.pia.gov.ph/pubs/kalayaan2001.pdf), KALAYAAN,
Philippine Information Agency (http://www. pia.gov.ph/), pp. 12–15, archived from the original
(http://www.pia.gov.ph/pubs/kalayaan2001.pdf) on 2006-03-03, . and sources commonly
assert this as fact,Sharon Delmendo (2004), The star-entangled banner: one hundred years of
America in the Philippines (http:// books.google.com/?id=HhZKW4drY6MC), University of the
Philippines Press, p. 10 (http://books.google.com/ books?id=HhZKW4drY6MC&pg=PA10), ISBN
978-971-542-484-4, . but the operative paragraph of the proclamation declares a single day,
"Tuesday, June 12, 1962, as a special public holiday throughout the Philippines ...". On August 4,
1964, Republic Act No. 4166 proclaimed the twelfth day of June as the Philippine Independence
Day and renamed the fourth of July holiday to "Philippine Republic Day". AN ACT CHANGING
THE DATE OF PHILIPPINE INDEPENDENCE DAY FROM JULY FOUR TO JUNE TWELVE, AND
DECLARING JULY FOUR AS PHILIPPINE REPUBLIC DAY, FURTHER AMENDING FOR THE PURPOSE
SECTION TWENTY-NINE OF THE REVISED ADMINISTRATIVE CODE
(http://www.chanrobles.com/republicacts/republicactno4166.html), Chanrobles Law Library,
August 4, 1964,
, retrieved 2009-11-11
[45] "EMILIO F. AGUINALDO (1869–1964)"
(http://www.nhi.gov.ph/downloads/fihgov0008.pdf). nhi.gov.ph (http://www.nhi.gov.ph).
.
Emilio Aguinaldo
11
References
Agoncillo, Teodoro A. (1990), History of the Filipino people (http://books.google.com/ books?
id=KjxFOQAACAAJ), R.P. Garcia, ISBN 978-971-8711-06-4
Fredriksen, John C. (2001), America's military adversaries: from colonial times to the present
(http://books. google.com/books?id=ZJlm7AQK-T4C), ABC-CLIO, ISBN 978-1-57607-603-3
Guevara, Sulpico, ed. (2005), The laws of the first Philippine Republic (the laws of Malolos)
1898–1899 (http:// quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?
c=philamer;iel=1;view=toc;idno=aab1246.0001.001), Ann Arbor, Michigan: University of
Michigan Library (published 1972), retrieved 2008-03-26. (English translation by Sulpicio
Guevara)
Kalaw, Maximo Manguiat (1927), The Development of Philippine Politics
(http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/ text/pageviewer-idx?
c=philamer&cc=philamer&idno=afj2233.0001.001&frm=frameset&view=image&
seq=17&size=100), Oriental commercial
Schroder, William (2004), Cousins of Color (http://books.google.com/books?
id=BmpVY97KBJEC), Twenty First Century Publishers Ltd, ISBN 978-1-904433-13-2
Titherington, Richard Handfield (1900), A history of the Spanish-American war of 1898
(http://www.archive. org/details/spanishamwar00tithrich), D. Appleton and Company
(republished by openlibrary.org (http:// openlibrary.org/))
Zaide, Sonia M. (1999), The Philippines: a unique nation (http://books.google.com/ books?
id=6YMsNgAACAAJ), All-Nations Publishing, ISBN 978-971-642-071-5
Further reading
Aguinaldo, Emilio (1964), Mga Gunita ng Himagsikan
Zaide, Gregorio F. (1984), Philippine History and Government, National Bookstore Printing Press
External links
The Philippine Presidency Project (http://www.pangulo.ph)
Emilio Aguinaldo on the Presidential Museum and Library
(http://malacanang.gov.ph/presidents/
first-republic/emilio-aguinaldo/)
CAUTUSAN: Gobierno Revolucionario nang Filipinas
(http://web.archive.org/web/20071211045257/http://
www.filipiniana.net/read_content.jsp?filename=BOOK00000022&page=82&epage=83) A
decree dated
January 2, 1899 signed by Emilio Aguinaldo establishing a council of government. An online
document published by Filipiniana.net (http://filipiniana.net) (archived from the original
(http://www.filipiniana.net/read_content. jsp?filename=BOOK00000022&page=82&epage=83)
on 2007-12-11)
Aguinaldo: A Narrative of Filipino Ambitions
(http://web.archive.org/web/20080213184428/http://www.
filipiniana.net/readbook_content.jsp?filename=BOOK00000027&page=5&epage=26) Book
written by
American Consul Wildman of Hong Kong regarding Emilio Aguinaldo and the Filipino-American
War during the early 1900s. An online publication made by Filipiniana.net
(http://filipiniana.net) (archived from the original
(http://www.filipiniana.net/readbook_content.jsp?
filename=BOOK00000027&page=5&epage=26) on 2008-02-12)
General Emilio Aguinaldo’s “Confession”
(http://web.archive.org/web/20080527163125/http://www. filipiniana.net/read_content.jsp?
filename=PRR004000011). Published in Filipiniana.net (http://www. filipiniana.net/index.jsp).
(archived from the original (http://www.filipiniana.net/read_content. jsp?
filename=PRR004000011) on 2008-05-27)
Works by Emilio Aguinaldo (http://www.gutenberg.org/author/Emilio_Aguinaldo) at Project
Gutenberg
Emilio Aguinaldo (http://www.britannica.com/eb/article-9004099/Emilio-Aguinaldo),
Encyclopædia
BritannicaOnline, retrieved 2008-04-25
Article Sources and Contributors
12
Article Sources and Contributors
Emilio Aguinaldo Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?oldid=518631900 Contributors:
10014derek, 23prootie, 4twenty42o, A Raider Like Indiana, A2Kafir, Abfall-Reiniger, Adherent of
the Enlightenment 10.0, Aeon17x, Againme, Ahoerstemeier, AkoDanielle, Akuindo, Al-Andalus,
Alansohn, Alfanje, Alicekim53, All Worlds, Alqsuguitan, Altes, Ams80, AnakngAraw,
Anomalocaris, Anon39923, Another Believer, Anotherclown, Anyo Niminus, ApprenticeFan,
Arda Xi, Arius1998, Ashoroman, Autocratique, BD2412, Bambamchar, Banaticus, Beccag,
Bender21435, Beyondtheairwaves, BigEyedFish, Bleubeatle, Blueboar, Bluemask, Bobak,
Bobo192, Boothy443, BrokenSphere, Bsoff, Burgundavia, Canderson7, Cavite, Chicheley, Chris
73, Chris the speller, Chrissc34, Circa 1900, Clindberg, Closedmouth, Cntras, Cnyborg,
Compgeo.98, Connormah, D6, DBigXray, Dakilang Isagani, Daniel geslani 1, DaughterofSun,
Democraticsystem, Derek Ross, Dferg47, Dico Calingal, Discospinster, Don akhong, Earl Andrew,
Efe, El C, Eleven even, Emilsun, Emperork, Epbr123, Eric-Wester, Euchiasmus, Excirial, Exec8,
Feezo, FisherQueen, Fyrael, GCarty, GRuban, Gadfium, Gareon, Gdo01, Gerald Farinas, Gerswin,
Glenncando, GoingBatty, Golgofrinchian, Good Olfactory, Graham87, GrayFullbuster, GregorB,
Grendelkhan, Greswik, Gurch, Habagat13, Hakkon, Hephaestos, Hera1187, Herald Alberich,
Hmains, Hmmwhatsthisdo, Homagetocatalonia, Horge1218, Howard the Duck, Huntthetroll,
Iamwisesun, Icairns, Iconoclast.horizon, Imhidingn0w, ImperatorExercitus, Infrogmation,
Iridescent, Izirae, JBell, JL 09, JLaTondre, JamesBWatson, Jan1nad, Jc Altura, Jcw69, Joaquin008,
Jon Harald Søby, Jondel, Joseph Solis in Australia, Joshua Scott, Jun Nijo, Jvhertum, Katieh5584,
Kbdank71, Kellogg257, Khoikhoi, Kingpin13, Kuya kyon, L Kensington, Lagalag, Lambanog,
LilHelpa, Ling.Nut, M C Y 1008, M.Sokolow, MER-C, MaEr, Magalhães, Mailer diablo, Malik
Shabazz, Mang kiko, Mangopls, Martin451, Matithyahu, Mav, Mbalelo, Mercury McKinnon,
Mickey gfss2007, Miquonranger03, Mk32, Money game, Moonriddengirl, Mr. Stradivarius,
Mulad, Nakakapagpabagabag, Namayan, Nanami Kamimura, Nejibana17, Nelchristian,
Netkinetic, Nick, Night Gyr, Noypi380, Olivier, Optimist on the run, OverlordQ, Pare Mo,
PedanticallySpeaking, Pekaje, Peoplestruth, Pepe alas, Peripitus, Pfc Ender, PhilKnight,
Philippinepresidency, Pinas Central, Pinoy Pride, Pj aranda, Plasynins, Polylerus, President
Rhapsody, R'n'B, RPH, Raigeiki55, Rajah, Ramon FVelasquez, Ratemonth, Real fil patriot,
Reconsider the static, Renaissancee, Rettetast, Rich Farmbrough, Rizalninoynapoleon, Robbyjo,
Robert1947, Rocastelo, Rovic Eslao, Rrburke, STlNA25, Sacerdos79, Saluyot, Samw, Scanlan,
Scientia potentia est, ScottMainwaring, Seav, Sesel, Seth Nimbosa, SlightlyMad, Slowking Man,
Smsarmad, Snoyes, Someguy1221, Spladerman, Srnec, Stalmannen, Stevenphil, Stevertigo,
Stwalkerster, SunKing, Symane, Tabletop, Taiwai94, Tawker, Tgeairn, That Guy, From That
Show!, The Show-Ender, TheCoffee, Therequiembellishere, Thingg, Thismightbezach,
Threehaseught, Tide rolls, Timo Honkasalo, Tktru, Tollender, Tommy2010, Tompot, Trfasulo,
Tripleaxel, Triplestop, Twaz, Umbriago, Unyounyo, Updatehelper, Uthanc, Vivafilipinas, Wagino
20100516, Wapacman, WayKurat, Weekeejames, Wickedwitch, Wigg5007, Will Beback,
Windows72106, Wintergreen1879, Woohookitty, Wtmitchell, Yk Yk Yk, Zhou Yu, Zscout370, Δ,
Yelm, 767
anonymous edits
Image Sources, Licenses and Contributors
file:Aguinaldo.jpg Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=File:Aguinaldo.jpg License:
Public Domain Contributors: User:Infrogmation
File:Aguinaldo Sig.png Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Aguinaldo_Sig.png License: Public Domain Contributors: Clindberg, Finavon, Magog
the Ogre, Ras67
File:Philippine revolution flag kkk1.svg Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Philippine_revolution_flag_kkk1.svg License: Public Domain Contributors: User:Seav,
User:Stannered
File:Emilio222jf.JPG Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=File:Emilio222jf.JPG
License: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Contributors: User:Ramon FVelasquez
File:The Hongkong Junta.jpg Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:The_Hongkong_Junta.jpg License: Creative Commons Zero Contributors: Arius1998, 1
anonymous edits File:Emilio55jf.JPG Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Emilio55jf.JPG License: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Contributors:
User:Ramon FVelasquez File:Emiliojf.JPG Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Emiliojf.JPG License: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Contributors:
User:Ramon FVelasquez File:Malolos congress.jpg Source:
http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=File:Malolos_congress.jpg License: Public Domain
Contributors: BritandBeyonce, BrokenSphere, Kilom691, Zufs, 1 anonymous edits
File:Uncle Sam & Emilio Aguinaldo.jpg Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Uncle_Sam_&_Emilio_Aguinaldo.jpg License: Public Domain Contributors: Alicekim53
File:Emilio Aguinaldo boarding USS Vicksburg.jpg Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Emilio_Aguinaldo_boarding_USS_Vicksburg.jpg License: Public Domain
Contributors: BrokenSphere
File:Aguinaldo and Quezon in 1935.JPG Source: http://en.wikipedia.org/w/index.php?
title=File:Aguinaldo_and_Quezon_in_1935.JPG License: Public Domain Contributors:
BrokenSphere,
Ludger1961, 1 anonymous edits
License
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported //creativecommons.org/licenses/by-
sa/3.0/
Abstrak
ANG KARANASAN NG IMUS SA HIMAGSIKAN: GUNITA NG MGA NAGHIMAGSIK (1896-1898)
MARIA TERESITA L. INGLES, M.A
Ang aking pananaliksik na pinamagatang, Ang Karanasan ng Imus sa Himagsikan: Gunita ng mga
Naghimagsik (1896-1898) ay tumatalakay sa mga naging mahahalagang ambag ng bayan ng
Imus sa Himagsikang Pilipino noong dantaon 19.
Bubuuin ng apat na bahagi ang pagtalakay ng paksa. Sa unang bahagi, ang paglalatag ng mga
hakbang ukol sa mga Unang Pagtatanggol. Sa bahaging ito ilalarawan ang pagsanib ng bayan sa
Katipunan at ang pagtataglay nito ng katawagang Haligue. Ang bayan ng Imus ay kabilang sa
mga bayang pinamahalaan ng Sangguniang Magdalo. Lalamanin din ng bahaging ito ang mga
kaparaanang ipinatupad ng mga Espanyol sa panahon ng mga paglusob na gagawin sa mga
bayan na hawak ng Sangguniang Magdalo. Ang ikalawang bahagi, paglalarawan ng mga
kaparaanang ipinatupad ng mga Espanyol. Tatalakayin naman sa ikatlong bahagi sa mga
hakbangin isinagawa ng mga manghihimagsik ukol sa pagtataguyod ng Imus. Iisa-isahin ang
pasinaya ng paglusob sa mga kalaban, at pagbawi. At sa ikaapat na bahagi ay mahalagang
ipapakita ng pagtugon ng bayan at ng ilang mga pamilya sa panawagan ng Himagsikan.
Maipapakita ng pananaliksik na ito ang kahalagahan ng pagtatanggol ng Imus sa panahon ng
Himagsikan hindi lang sa antas pampook kundi pati na rin sa pambansang larangan ng
pakikibaka upang kamtin ang kalayaan mula sa kamay ng mga kolonyalistang Espanyol.
Panimula
“Natalastas ko na tayo’y salat sa mga sandata o sa mga kasangkapan at kagamitan sa isang
pakikidigma, kung ito ang pag- uusapan; ngunit walang makapagsasabing ang Pilipino ang di ang
angking sariling tapang, at di may sariling pag-iisip sa pagtatanggol ng kaapihan; wala na tayong
nakikitang lalaki pang kaduwagan sa sinasabi ni Florante na “guniguning takot sa kalaban”; dito
ay ating pinag-uusapan ay ang paglaban at hindi ang sandata.”
- Andres Bonifacio -
Mahalaga ang naging papel ng lalawigan ng Cavite sa kasaysayan, at sa pagbubuo ng kamalayan
at pagkakakilanlan ng lahing Pilipino lalo na sa panahon ng paghihimagsik laban sa dayuhang
Espanyol noong dantaon labing siyam. Ang
2
tradisyon ng pagsusulat ng kasaysayang pampook ng ilang bayan ay nasimulan nang
isakatuparan. Isang hamon para sa akin na maging bahagi ng makabuluhang tradisyong ito ng
pagsasalaysay ng kasaysayan ng bayan.
Mahalagang maipagpatuloy ang ganitong gawaing pananaliksik. Ang muling pagbabalik sa
bayan ng Imus at ang muling pakikipagtalastasan sa mga taga-Imus ay masasabi kong isang
tagumpay. Halos ibinilang na ang sarili na tunay na kabahagi ng kanilang pook, at pati na rin
nang mayabong na kasaysayan ng kanilang bayan.
Malaking bahagi ng pagtalakay ang paglalahad ng mga salaysay at gunita (memoir) mismo ng
mga lumahok sa Himagsikan. Ilalahad nila ang mga karanasan sa pagtatanggol, pagtataguyod at
pagbawing ginawa ng mga naghimagsik upang kamtin ang kalayaan ng bayan.
A. Mga Unang Pagtatanggol
Itinuring na panahon ng Kaliwanagan nang ang mga Pilipino ay humingi ng pagbabago sa iba’t-
ibang larangan ng kanilang pamumuhay. Ang pagnanais para sa kalayaan ay humantong sa
pagbubuo ng isang pambansang samahan, ang Katipunan.
Hiningi sa mga umanib na gumamit ng sagisag, kalakip ng kanyang tunay na pangalan sa
pagkabinyagan, at lalagda sa kasulatan ng panunumpa bilang isang kasapi. Nagtakda rin ng mga
bagong pangalan na pinakasagisag sa pagka- Katipunan ang ilang mga bayan sa lalawigan ng
Cavite: Magdalo (Cavite el Viejo o Kawit), Magdiwang (Noveleta), Magwagi (Naic),
Magtagumpay (Maragondon), Haligue (Imus), Gargano (Bacoor), Magpuri (Perez-Dasmariñas o
Dasmariñas), at Bagongsinag (Silang).
Pangunahing adhika ng mga naghimagsik ang paggawa ng kaparaanan upang mapatalsik ang
mga prayle na nagmamay-ari ng mga bahay-asyenda, partikular sa Imus, at gayundin ng mga
kura paroko na namamahala sa mga parokya sa lalawigan.
Isinalaysay ni Heneral Artemio Ricarte na, 1
“Ang Sangguniang Magdalo kahimat nagsitutol sa paghihimagsik, sa pagkaigaya marahil sa
tagumpay na tinamo ng mga taga- Magdiwang, ay nagbangon din sa huli at pinagpilitang
madakip ang isang pareha ng guardiya sibil na naparaan lamang doon sa pagtungo sa Imus. 2
Ito’y utang din sa matatapang na sina Tirona at Mascardo na silang nanguna sa pangkat na
humuli sa mga naturang sibil.”
1 Artemio Ricarte, ”Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila” (Yokohama: 1927), p.13
2 Sinasabi ni Heneral Ricarte sa pahayag na ito na marahil dahil sa tagumpay na tinamo ng
Pangkat Magdiwang, nahikayat na rin ang Pangkat Magdalo (pangkat nina Emilio Aguinaldo at
Baldomero Aguinaldo) na noong una ay tumutol sa pakikipaghihimagsik laban sa nga Espanyol.
3
B. Mga Kaparaanang Ipinatupad ng mga Espanyol
Sa panahon ng pag-ugong ng pagtatanggol na isasagawa ng mga manghihimagsik, kagyat na
naghanda si Gobernador Heneral Ramon Blanco ng isang planong paglusob. Sa pagsasalaysay ni
Carlos V. Ronquillo, sinaad niya na:
“Kasabay ding ipinasiya ni Blanco na kaunin ng tatlong bapor ang apat na libong sundalong
Tagalog sa Mindanaw at Jolo na umahon sa Maynila sa Tanghali ng ika-4 ng buwan ding iyon. At
ang mga ito’y siyang ipinagkakalat sa mga bayang libot ng Kabite at sa mga kabisera sa iba’t-
ibang Hukumang estado de sitio [kalagayan ng pagkubkob]. At ang mga infanteria marina sa
Puwertong Kabite, ay kinaon ng ilan at ipinatauhang kasama ng mga marino sa ibang bayan ng
Maynila.” 3
Nagsagawa ng mga walang kadahilanang pagdakip kahit sa mga tahimik at nilalapatan ng
walang pakundangang pagpapahirap. Upang aminin ang kanilang pagbibintang ay pinatitikim ng
makailang palo at dagok hanggang sa magtamo ng mga sugat sa buong katawan, mabalian ng
mga ang buto at, kung di makayanan ay tuluyang mamatay. 4
Sa mga probinsya, halos ay kikigin ang punong katawan 5 ng matulis at matayad na patpat.
Araw-araw ay halos di nawawalan ang bawat puwesto ng guwardiya sibil ng dalawa o lima na
binabalian ng mga buto at tadyang; pinapalo sa tiyan at sa talampakan hanggang sa mga
hinlalaki at pinaiinom ng maraming tubig hanggang sa mamutok-mutok ang tiyan, saka
binubuhusan ng sukang may sili ang dalawang ilog. At kung di pa masiyahan ay binabaliting
abot-siko, dinadala sa labas ng bayan at doon binabaril. 6
C. Pagtataguyod at Pagbawi
“Sa araw na ito, ika-31 ng Agosto, 1896, naganap ang nabigong paglusob sa Imus. Kinagabihan,
sumaklolo ang Pangulo ng Sangguniang Magdalo na si Baldomero Aguinaldo at kusang loob na
hinarap ang mga kalaban sa Imus. Dinala naman ni Emilio Aguinaldo ang tropa ng Cavite el Viejo
sa Binakayan, upang talibaan ito dahil sa mga kalabang Infanteria Marina sa Polvorin, sa Puntod
ng Kulanta. Ang kanilang balak ay hintayin ang kanilang pagpasok sa Binakayan, dahil sa
kanilang palagay na kung sila ay lulusob ay hindi nila magagapi ang kuta na kanilang
kinalalagyan sa Polvorin na malapit pa sa kutang Artelleria ng Arsenal sa
34
56
Ibid, p.221
Inilarawan din ni Ronquillo na “Saka kung matapos na ay ililipat sa sari-saring bilangguan
na dito’y lalo nang pinapagdudusa; iniinis, ibinababad sa hanggang baywang na pusaling tubig,
linulunod sa kasalat-salatan at mabahong paghinga at di-pinapakain hanggang sa tamuhin ang
masaklap na kamatayan, at kung malisya pa rito, ay hinahatulan agad ng kabuktot-buktutang
pagkitil ng buhay.” p. 221
Ito ay tumutukoy sa ari ng lalaki.
Ronquillo, Carlos V., Ilang Tala Tungkol sa Paghihimagsik (Revolucion) nang 1897,
p.221-222
4
Kabite.“ 7 Ito ang pahayag ni Heneral Emilio Aguinaldo sa kanyang Mga Gunita ng Himagsikan.
Dagdag pa niya:
Nang kinahating-gabihan, dumating na ang tropang galing sa Imus, dahil sa nabigo ang
pagsalakay dito, sa dahilang sa liwasang bayan pa lamang, bago pumasok ng kabayanan ay
nakasagupa na nila ang patrulya ng mga Guardia Civil, at doon na sila naglaban sa plasa ng
munisipyo at simbahan ng Imus. Ang mga kalaban ay napatayan nila ng dalawa, at dalawang
baril ang kanilang naagaw. Samantalang ang kanilang hukbo ay nakaiwan naman ng isang
sugatan sa munisipyo ng Imus, at ito’y si Teniente Marcelino Cajulis. 8
Sa paglalahad pa rin ni Heneral Aguinaldo, “bilang paghahanda sa kauna- unahang gagawing
pagsalakay sa mga kalaban, sa unang araw ng Setyembre, 1896, nagtungo si José Tagle 9 sa
Kuwartel Heneral sa kumbento ng Cavite el Viejo, at nakipagkita kay Aguinaldo. Humingi ang
una ng abuloy upang lusubin ang mga kalaban sa bayan ng Imus. Kaagad naman itong sinang-
ayunan ng huli.” 10
Sa ika-2 ng Setyembre 1896, isinalaysay din ni Heneral Aguinaldo na “ang pangkat na
pinanguluhan ni Heneral Baldomero Aguinaldo, ay siya kong inatasang lilibawa sa dakong hilaga
o norte, sa kanyang pagsalakay. Sa dakong timog ó sur, ay ang kawal naman ng Capitan
Municipal sa Imus, si G. José Tagle, at sa pangharapan o liwasan ng kumbento at simbahan, ay
ang aking pangkat, at ako pa rin ang nangunguna sa pagharap sa mga kalaban.” 11
Itinuloy ang pagsasalaysay ni Heneral Aguinaldo ng ganito: “sa pagsisid ng mga naghihimagsik at
sa pagsapit nila sa pintuan ng kumbento, ito ay nakapinid pa. Gumamit kami ng maso at palakol
upang gibain ito. Nagawa naming makapasok sa loob ng kumbento. Ang inabutan lamang nila
ay isang pareng Pilipino. Ito ay si Padre Buenaventura. Ito’y kapagkarakang humarap sa akin
nang paluhod at humingi ng tawad. Kanyang ipinagtapat sa akin pagkatapos na kaaalis pa raw
lamang ng mga Frayle at Guardia Civil na nagpanakbuhan sa takot, ng kanilang marinig ang
tugtog ng banda ng musika at nang matanawan nila sa torre ang makapal na kawal naming
dumarating. Dahil dito, muling nagtipon ang kanilang mga kawal. Hinati na naming muli ang
grupo sa tatlong pangkat. 12 Isinagawa ang pagkubkob ng timog at kanluran na nababakuran ng
matibay na hacienda.” 13
7 Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan, (National Centennial Commision at Cavite
Historical Society: 1998), pp. 93-94
8 Ibid., p.94
9 Siya ang Pangulo ng Balangay Pilar at Capitan Municipal ng Imus
10 Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan, p. 95
11 Ibid., p.98
12 Ibid., pp. 98-99
13 Sa paglalarawan ni Heneral Emilio Aguinaldo, ”ang hacienda ay may sukat na limang
ektarya ang laki. Ang looban nito ay nakukulong ng matitibay at matataas na bakod na bato.
Matatagpuan ito sa pampangin ng ilog, at saan ka man manggaling ay agad kang matutunghan
ng nasa torre at ng nasa hacienda. “
5
“At palibhasa’y sa katibayan ng asyenda na tila sinadya iyon, at sa karamihan ng kaharap nilang
mga guwardiya sibil, pare at legong prayle at taong- bayan pang basal ang ugali na pumanig
doon, ay hindi ito nakuhang wasakin karaka kaya nga’t lumawig ang labanan hanggang sa
umaga na kinabukasan. Siyang pagkatalo sa nasa asyenda na nangakukulong sila at lalang ng
madlang paraan. Tinibag namin ang mga pader, sinunog ang kamalig 14 ng palay, hanggang
akalaing idamay ang Bahay-uldóg sa kinaroroonan ng kinakaaway.” 15
Isinalaysay rin ni Aguinaldo ang kanilang kinahantungan nang maganap ang pagsalakay. Aniya,
Bagama’t pinasalubungan kami nang kataku-takot na putok ng mga Guardia Civil mula sa torre,
gayon din ng mga Frayle mula sa bintana ng hacienda sa ganitong pangyayari, at dahilan sa
kabutihan ng mga sandata ng mga kalaban, ay lubhang marami ang nalagas sa aming mga
kawal, at napauntol ang pagsisid ng aking mga kasamahan. Walang nakasunod sa akin sa tabi ng
pinto ng hacienda kundi ang matapang niyang Sarhento Cuadrillero na si Guillermo Samoy. 16
Habang pinapalakol at binabareta ang malaking pinto ay lalong dinalas-dalas ang pamumutok
na halos walang patumangga ng aming mga kalaban sa pangunguna ng balitang Kura na si Fray
Eduarte. 17
Ayon naman sa pagsasalaysay ni Ronquillo, “sa dalawang labanang iyon, ay nagdalawa ang
palad ng mga Tagalog; isa ang pagkaurong sa Bakood (Bacoor) nang sumaklolo sa pamamahala
ni Kapitan Emilio na kinamatayan ng dalawang kawal; at isang nabihag; 18 ikalawa’y ang
pagkapagdiwang sa Imus na kinamatayan ng dalawang pare na dito’y isa ang kura sa Imus
(Padre Jose Maria Learte), 19 dalawang uldog o legong prayle, isang tenyente (si Chacon), 20
(Juan Perez) (kabo) at isang kábo ng Guwardiya sibil na pawang Kastila, saka isang Tagalog na
maruming dugo na noo’y kasalukuyang juez de paz doon, 21 Isabelo del Rosario; isang kapitan
pasado, alipin at tagasulat ng mga asenderong prayle na kinilalang lubha sa tawag ng lahat na:
“asong ganid ng prayle.” 22
14
15 16 17 18
19 20
21 22
“Si Juan Patricio ang nagsunog ng kamalig sa Asyenda ng Imus noong 2 Setyembre 1896 sa utos
ni José Tagle” sang-ayon kay Carlos V. Ronquillo, Ilang Tala Tungkol sa Paghihimagsik
(Revolución) nang 1897, p.282
Ibid., p.282
Nasawimpalad na tinamaan siya sa tagpong ito.
Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , p. 100-101
Tatlo ang ibinigay na mga pangalan ni Ronquillo, sina Juan Raturat, Rufino Magos at
Mariano Miguel. Samantalang si Victorino Sambile ang bihag na binabanggit.
Siya ay dating Probinsyal Rekoleto, kura paroko ng Imus 1896 hanggang sa napatay ng
mga Katipunero
Si Enrique Chacon ay primer teniente ng 20 tercio infanteria ng guwardiya sibil sa Imus.
Carlos V. Ronquillo, Ilang Tala Tungkol sa Paghihimagsik (Revolución) nang 1897, p. 700
Si Juan Fajardo ang hukom tagapamayapa ng Imus noon.
6
Agad na ibinalita ni Koronel José Tagle kay Heneral Emilio Aguinaldo ang tagumpay na nakamit
nila laban sa mga kaaway. Inulat niya na,
Napatay po naming lahat sa tugisan ng kanilang mga gulukan ang lahat ng mga Frayle at
Guardia Civil, nang sila’y maglabasan sa bahay hacienda noong mga sandaling kayo’y
nakikihamok sa mga kalaban sa Bakood. Ganoon na po lamang ang sigla at tapang ng ating mga
kawal sa pagtutugisan, at ang ganyan ay nagbunga ng isang malaki nating tagumpay, pagka’t
nakakuha po kami ng may 30 baril na Remington, 2 ripleng magagaling na Winchester na
ginagamit ng mga Frayle, 1 kanyon de montaña, at libu-libong bala na aming nangasamsam sa
bahay hacienda na kanilang iniwan. 23
Ang magandang balita ni Koronel Tagle ng Imus ay tinugon naman ni Heneral Aguinaldo ng
ganito:
Naniniwala ako na sa pakikihamok nating ito sa kaharian ng Espanya, upang makalagot sila sa
kaalipinan, ay nasa piling natin ang Diyos na lalong makapangyarihan sa lahat. Alam ng
Maykapal na iisa lamang ang ating layon, dili iba’t ang mahango sa dustang kalagayan ang ating
Inang bayan. 24
Ang pagsaklolo ng mga bayan na sakop ng Sangguniang Magdalo gaya ng Cavite el Viejo sa
pagtatanggol ng Imus ay naging mahalaga sa larangan ng pagpapatag ng hanay. Isang malaking
tagumpay nang makubkob nila ang hacienda, at tuluyang mapalayas ang mga prayle at guardia
civil na naghihimpil doon, pati na rin ang mga sandatang kanilang nasamsam na ginamit sa
sumunod na pagtatanggol at pagsalakay. Mapapansin sa winika ni Aguinaldo ang tibay ng
pananampalataya ng mga naghihimagsik sa Maykapal, na itinuring nila bilang isang Kapanalig.
Kapagkaraka’y ipinag-utos ni Heneral Aguinaldo na ang mga sandatang nasamsam sa labanang
iyon sa Imus ang gagamitin sa mga susunod pang labanan. Agad din niyang ipinatayo ang
bateriya upang hindi sila maunahan ng mga kalaban. Nag-iwan din si Heneral Aguinaldo kay
Koronel José Tagle ng ilang mga bilin. 25
23 Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , p. 114 24 Ibid., p. 114
25 Ibid., p. 114
Ipinag-utos ni Heneral Aguinaldo na:
Una: Ipagiba agad ang isang arko ng tulay na bato sa kabilang pampang ng hacienda. Ikalawa:
Magtayo agad ng trintsera sa may lihim na lugal sa kabilang pampang ng ilog tapat ng
pagdaraanan ng mga kalaban na nangagaling sa Bakood.
Ikatlo: Ang lahat ng barilan at gulukan ay manganganlong sa itatayong tanggulan, at sinuman
ang huwag magpapakita o magpapaputok ng baril kahit naririto na ang mga kalaban,
samantalang hindi pa pumuputok ang kanyon, sa putol na tulay o arkong giba na kaniyang
kinalalagyan.
7
Sumunod namang kinaharap ng mga manghihimagsik ang tinaguriang Kolumnang Togores-
Garcia. 26 ng texto official ng mga Kastila. Napaurong ng Kolumnang ito ang munting pulutong
nina Aguinaldo sa bayang Bakood. Tumuloy ang Kolumna sa bayan ng Imus nang araw ding iyon
(ika-2 Setyembre). Nagkaputukan nga ng pinagsanib na pangkat nina Togores-Garcia ang mga
nagtanggol sa Asyenda. Umurong naman ang nasabing Kolumna na nagtatakbuhan sa Asyenda.
27 Dito sila nagtago at ginamot din ang mga sugatang iniurong nila.
Dinagdagan ni Gobernador Heneral Blanco ng isa pang pulutong ang Kolumna. Ang mga
Kolumnang nagsilakad na patungong Imus ay pinamunuan ng Tenyente Koronel Togores at
Garcia at sumaklolo sa Imus, kalakip ng pulutong ni Aguirre. Ang pulutong na ito’y pawang
artilyero at isang seksyon pa ng mga guardia civil. Ayon kay Ronquillo,
Ang tangka ni Blanco kaya si Aguirre ang siyang pinalakad, ay upang pamunuan ang tanang
pulutong; at ang sa ganito’y mapilit ding kunin ang bayan ng Imus sa pamamagitan ng dalawang
piyesa ng cañon Plasencia 28 sa tulong ng gayong karaming sundalo; (200 mahigit) at kundi
mangyari’y kilanlin lamang na tunay kung paanong anyo’t mga kalagayan mayroon ang Imus,
kaya si Aguirre ang siyang pinalakad. 29
Itinuring ni Heneral Aguinaldo ang naganap na labanan noong ika-2 ng Setyembre 1896, bilang
una niyang pagkabigo sa hukbo ng mga Espanyol. Dumating sa Kuwartel Heneral, sa Kumbento
ng Cavite el Viejo, si Gil Ignacio, Pangulo ng balangay “Gargano” 30 ng Katipunan. Humingi sila
ng tulong dahil sa makapal na Infanteria, Caballería, at Artilleria na nasa Pulang Lupa (sa
Parañaque), at Las Piñas, na sasaklolo sa hacienda sa Imus na nakukulong ng mga
manghihimagsik ng Imus.31
Ika- 3 ng Setyembre nang tumungo ang pangkat ni Heneral Aguinaldo sa Imus. Pinutol ng mga
manghihimagsik ang Tulay ng Isabel II sa tabi ng Asyenda ng Imus. 32 Dahil sa ganitong
pagkabigla ng pangkat ng mga Espanyol, sila ay
26
27 28 29
30 31
32
“Si José Togores ng caballería Espanyol, na nang lumao’y tenyente koronel at, naging Pangulo
ng Hukumang Digmaang lumitis kay Jose Rizal, Disyembre 26,1896.” Carlos V. Ronquillo, Ilang
Tala Tungkol sa Paghihimagsik (Revolución) nang 1897, p. 701
Sa bahagi ng Bacoor, sa barangay San Nicolas sa kasalukuyan.
Ipinangalan kay Koronel Plasencia, ang imbentor ng uri ng kanyong ito.
Ito ay Bakoor. May kasama pa siyang dalawa pang Katipunero mula sa lugar.
Ang tinutukoy na nakukulong sa loob ng hacienda ay ang mga asyenderong paring at ilang mga
guardia civil. Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , p.105
Dagdag pa ni Ronquillo, na “ang tinutukoy ay ang Tulay ng Isabel II sa may Daang Liko, Imus, ay
ginawa ni uldóg Matias Carbonel de la Concepción (1806-1861). Siya ay naging katiwala ng
Asyenda ng Imus noong 1856 nang ang gobernador pulitiko-militar ng lalawigan ng Cavite ay si
Koronel Gabriel de Llamas at namamahala namang Gobernador- Heneral ng Pilipinas ay si
Manuel Crespo. Isang medalyang ginto ang iginawad kay uldóg Matias na noo’y Gobernador
Ramón Monteró ng Pilipinas.” Carlos V. Ronquillo, Ilang Tala Tungkol sa Paghihimagsik
(Revolución) nang 1897, p.701
8
nagkagulo. Ito na ang hudyat ng walang tigil na putukan sa pagitan ng magkabilang panig.
Tumagal nang halos maghapon ang labanang ito sa Imus. Pagkatapos ng labanan at umalis na
ang mga kalaban, at naiwan ang may dalawang karitong bangkay. Nakakuha ang mga
manghihimagsik ng 70 baril na Remington, at ang sableng naiwan ni Heneral Aguirre. Ipinasiya
ng Sangguniang Bayang Magdalo na ilipat ang Pamahalaang Panghihimagsik sa bahay hacienda
sa Imus. Naghirang din sila ng mangagsisipamuno ng pagpapanibagong tatag ng Pamahalaang
Magdalo, 33 at ang mga ito ay ang mga sumusunod:
Pangulo: G. Baldomero Aguinaldo
Secretario de Guera: G. Candido Triá Tirona
Secretario de Hacienda: G. Cayetano Topacio
Secretario de Fomento: G. Glicerio Topacio
Secretario de Agricultura: G. Felix Cuenco
Secretario de Justicia: G. Sixto Espinosa
Teniente General en Jefe Abanderado: G. Emilio Aguinaldo
Ang pamahalaang Magdalo ay inilipat sa Imus mula sa Cavite el Viejo, na pinamalagian
hanggang noong kalahatian ng Marso ng 1897 na kinuha naman sa Imus ng mga Espanyol, at
ikinapatay tuloy noon ni Tenyente Heneral G. Crispulo Aguinaldo, kapatid ni Emilio
Aguinaldo.34
Nagpasiyang lumusob sa Cavite ang bagong Gobernador Heneral na si Camilo Garcia de
Polavieja. Binuo ito ng 40,000 Infanteriang Espanyol na kararating lamang buhat sa Espanya sa
pangunguna ni Heneral Lachambre. Ang planong paglusob ay itinakda sa ika-15 ng Pebrero
1897.
Nagpulong ang dalawang Sangguniang Bayan sa Cavite 35 ukol sa pagtugon sa paglusob na
isasagawa ng mga Espanyol. Layunin ng pulong ang pagsasanib na dalawang Balangay, maghalal
ng isang pamahalaan lamang, isang
33 Ayon pa kay Aguinaldo,
“Ang panibagong pamahalaan ay nagpasinaya agad sa pagkakatatag ng maestranza ó gawaran
ng sandata at iba pa, sa kapakanan ng himagsikan sa isang kamalig ng hacienda. Pinatayuan ko
ito ng mga aparatus ng ginagamit sa pagrerecarga ng mga kartuchos ng baryo para sa sariling
gamit at pagbubuo ng baril na nasisira sa pangangasiwa ni Coronel Eduardo Legaspi alias
Dodong. Dito rin ipinapagawa ang mga kanyong tubong bakal ng mga kaldera, na nililikawan at
binabalutan muna ng kawad bago lalapatan pa ng magkabiyak na kahoy molave ó gijo, tuloy
bubukluran ng sunud-sunod na plantsuelang bakal. Ang mga kanyong tanso ay dito rin
ginagawa at binubuo, pati ang mga kampana ng simbahan na binabasag bago tutunawin at
bago ihuhulog sa buuan para maging kanyon. Ito’y sa pamamatnugot ni Heneral Ignacio Pawa,
isang Tsino.” Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , p.132
34 Artemio Ricarte, Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila, (Yokohama: 1927), p.27
35 Sangguniang Bayang Magdalo at Sangguniang Bayang Magdiwang 9
pamunuan at maghirang ng magsisipamahala. Ngunit walang napagtibay sa mga layuning
itinakda. Pinagpaliban nila ang pulong pangkalahatan. 36
Dahil sa malungkot na kaganapang ito, nakapagbitaw ng mabigat na salita si Heneral Artemio
Ricarte sa gitna ng gusot sa pagitan ng dalawang Sanggunian. Aniya,
Ang dalawang Pamahalaang ito ng Panghihimagsik ay lumakad nang buong kahusayan sa
pamamatnubay ng isang magiting na pag-ibig sa tinubuang-lupa, nang walang ibang tunguhin
kundi ang layang ikinalilikha ng Katipunan; kung kaya, ang anumang nagiging kakulangan ng isa,
ay napupunan ng isa, at kahit saan dako magipit ang isa sa pakikilaban, ay patakbong
sinasaklolohan ng isa; ngunit napakapait alalahanin ang nangyari nang dakong huli,
samantalang napapalapit ang pagtatapos ng taong 1896, ang dalawang Pamahalaang iyan ay
walang abug- abog na nagwalang-bahala kapwa sa mga pangangailangan at kapahamakang
inaabot ng isa, hanggang sila’y nagtatanimang unti-unti, at lumala nang lumala hanggang
sumapit ang sandaling muntik nang ipagbaka ng mga magkababayan din. 37
Isinalaysay ni Heneral Ricarte, ang paghahandang isinagawa ng mga manghihimagsik.
Nagsisipaghanda, nagtayo ng mga tanggulang makakapal at matataas, gumawa ng mga hukay
at yungib ang mga naghihimagsik sa lahat ng pook na inakalang daraanan ng mga kaaway.
Aniya,
“Bahagya pa lamang sumisikat ang araw ng ika-16 ng Pebrero, 1897, ay nagsimula na ang mga
kakila-kilabot na paputok ng mga kanyon at baril sa mga pangunahing tanggulan nasa pagitan
ng Las Piñas at Bakood at gayon din naman sa mga nasa Silang at sa mga nasa pagitan nito ang
Santa Rosa (Laguna de Bay.) (Ang mga tanod ng himagsikang nasa mga tanggulan sa Bacoor na
pinamamahalaan ng mga Koronel Pio del Pilar, Mariano Noriel, at Agapito Bonson, na
sinamahan pa ng mga kawal na sina San Gabriel at Montalan mula sa Noveleta at ng mga kawal
ng Imus sa piling ng Komandante Lucas Camerino at saka ng pangkat ni G. Andres Bonifacio. “
38
Mahalaga at makulay ang ginawang paglalarawan ni Ricarte sa kanyang memoir. “Halos hindi
maaninag noong Pebrero 16 ang tanawin na nilukuban ng matinding panganganyon at
pagpapaputok ng riple sa unang linya ng trintsera sa pagitan ng Bacoor at Imus, ganoon din sa
bayan ng Silang at Santa Rosa sa Laguna.
36 Ayon pa kay Aguinaldo,
“Gayunpaman, sa aking sariling palagay, ay tila mandin huli na sa panahon ang ganitong pag-iisa
ng dalawang pangkat ng mga manghihimagsik sa Kabite pagka’t tayo’y nagagapi na ng mga
kalaban, at sa katunayan ay nakuha na ang bayan ng Silang at Dasmariñas.” Emilio F. Aguinaldo,
Mga Gunita ng Himagsikan , p.230
37 Artemio Ricarte, Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila, (Yokohama: 1927), p. 18
38 Ibid., pp. 225-226
10
Ipinagtanggol ng mga naghihimagsik ang garison sa Bacoor sa ilalim ng pamumuno nina Koronel
na Pio del Pilar, Mariano Noriel at Agapito Bonson, na sinaklolohan ng mga tropa sa Noveleta sa
ilalim ng mga Kapitang sina Gabriel at Montalan, kasama ng mga Tropa sa Imus sa pangunguna
ni Mayor Lucas Camerino, at sina Andres Bonifacio sa ilalim ni Brigadyér-Heneral Lucino. Sa
maikling labanang naganap sa gabi at araw, nanatili sa mga trintsera ang mga naghihimagsik
hanggang ika-26 ng Marso 1897 na lumikas din dahil sa pagkuha ng mga Espanyol sa Imus
noong Marso 25. Umatake ang mga ito mula sa bahay-ari-arian sa Salitran na nasa pagitan ng
Imus at Dasmariñas.” 39
Nagpapatunay lamang ito na ang Himagsikan ay hindi lamang pagtatanggol na inilunsad ng
iilang mga pinuno, kundi higit sa lahat, ang paglahok ng nakararaming kababayan upang
mapagwagian ang pakikipaglaban. Ang lahat ng ambag ng bawat naninirahan sa bayan, maliit
man o malaki, ay tunay na makabuluhang ambag sa tagumpay ng Himagsikan. Tunay na
masalimuot ang mga panahong ito na halos hindi mo mapanghawakan ang magaganap o
kahahantungan nito sa kinabukasan.
Ayon pa kay Heneral Ricarte,
Sa buong maghapon ng ika-16 at 18 Pebrero (1897) ang
mga Espanyol ay lagi nang gumawa ng mga pagtatangka, sa tulong din ng mga kanyon at
pandigmaang-dagat, upang kanilang masalakay at makuha ang bai-baitang na mga tanggulang
naghihimagsik; ngunit walang nangyari. Araw-gabing nanatili ang ating mga kawal sa mga
tanggulan hanggang ika-16 ng Marso 1897 na ikinapagkuha sa Imus noong ika-25 ng mga
Kastilang nagbuhat sa sunog na bahay-asyenda sa Salitran, na nasa pag-itan ng Dasmariñas at
Imus. 40
“Sa isa sa mga huling araw ng Marso, 1897, umalis ang mga Kastila sa Imus. Dumaan ang mga
ito sa mga lumang sakahan sa dakong timog ng kabayanan ng Cavite el Viejo. Pumasok ang mga
ito sa lupang sakop ng San Francisco de Malabon hanggang makarating sa nayon ng Bakaw ng
naturang bayan. Nakuha nila ang Noveleta sa pag-urong sa labanan. Ang tanggulang ito, na di
nakuha kailanman ng mga Kastila, ay napilitang iwan ng mga tanod na pinangungunahan ni
Heneral San Miguel.” 41
Inatasan ni Heneral Aguinaldo 42 sina Heneral Baldomero Aguinaldo, Heneral Pantaleón Garcia,
at iba pang mga naghihimagsik gaya nina Koronel Jose
39 National Historical Institute, Memoirs of General Artemio Ricarte, (Manila: National
Historical Institute, 1992), pp. 32-33
40 Artemio Ricarte, Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila, p. 47 41 Ayon kay
Aguinaldo,
“Kung kami man ay napaurong at nagtakbuhan sa labanang ito, ay parang nagtagumpay din
kami sa pangayayaring katakut-takot na dami ng bulagtang bangkay na naiwan nila sa amin.”
Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , p.246
42 May karamdaman si Aguinaldo na malaria na nagsimula pa sa labanan sa Bayang Luma. Ayon
kay Aguinaldo na ”Sadyang ipinag-adya ako ng Maykapal gayon din ang ating Inang Bayan. Ang
totoo, ako’y di halos makatakbo sa pag-urong na ito sapagka’t nanghihina na
11
Topacio, Koronel José Tagle, at iba pa na sila na ang bahalang magtanggol sa kabayanan ng
Imus.
Sa patuloy na pagsasalaysay ni Heneral Ricarte, winika niya na “nakuha rin ng mga
naghihimagsik ang mga kuwartel ng mga Guwardiya Sibil sa Noveleta, San Francisco de
Malabon, Quintana, Naik, Pulangi, Magallanes, Alfonso, Silang, Paliparan,43 at Imus. Nagamit sa
paghihimagsik ang mga naagaw na mga baril at amunisyon, kabilang na ang mga kinukumpuni
gaya ng mga lantaka na yari sa tubong bakal na matibay na tinalian ng kawad ng telegrapo, at
ang mga kanyong inihagis sa pundisyon sa Imus sa pangunguna ng Kristiyanong Tsino na si
(Heneral) Jose Ignacio Paua. Siya ay taga-Maynila ngunit naninirahan sa San Francisco de
Malabon.” 44
Sa pagpapatuloy ng salaysay ni Heneral Ricarte, inusal niya na,
“Sa huling bahagi ng Marso, habang ang mga Espanyol ay lumikas sa Imus at tumawid sa
palayan sa timog ng Cavite Viejo, tinahak nila ang San Francisco de Malabon at naabot ang
pinakamalayong lugar ng Bacao. Sa ika-4 ng hapon, nakasagupa nila ang pangkat ni Bonifacio, at
ng Magdiwang. Iginiit ng mga naghihimagsik sa kahit anong paraan na itulak sa Imus ang mga
Espanyol ngunit sila ay nabigo. Nanatili ang mga Pwersang Espanyol sa baryo nang gabing
iyon.”45
Muli namang nabawi ng mga manghihimagsik ang bayan ng Imus noong ika-28 ng Marso, taong
1898. Matatandaang inokupa ng mga manghihimagsik ang Imus noong unang araw ng
Setyembre, taong 1896. Naging himpilan naman ng Kapulungan ng mga Naghihimagsik ang
naturang bayan noong Hunyo, 1897.
Ayon sa pagtalakay ni Arsenio Manuel sa mga tala ni Tomás Tirona, “hindi rin nakaligtas ang
mga ministro ng Simbahan sa Himagsikan, partikular sa lalawigan ng Cavite. Hindi maganda ang
naging tadhana ng paring Recoleto na si Padre José María Liarte, at iba pang mga residenteng
Espanyol sa bayan ng Imus. Tinadtad ang bahaging katawan ni Padre Liarte, at ang iba naman ay
pinana at pinagtataga hanggang sa kamatayan ng mga ito. Muling nabuhay sa alaala ng mga
naninirahan sa lugar ang mga kawalang-katarungan, paninirang-puri, at kalupitang kanilang
sinapit sa kamay ng mga mananakop, karaniwang tao man o relihiyoso. Ang pagsiklab ng
kanilang poot ay hindi humupa kahit pa sa pagtatapos ng Himagsikan.” 46
ako, bakit ako’y inaapoy ng lagnat kaya nagpagapang-gapang lamang ako sa bambang (kanal)
ng patubig sa kabukiran at sa ibaba ng tulay ng kung tawagin ay ”Kay Julian.” Patang-pata ako
noon pagka’t nagkataon noon na ang dati kong karamdamang ”Malaria” ay muli na namang
sumumpong sa akin.” Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , p.247
43 Isang barangay ito sa bayan ng Damariñas.
44 National Historical Institute, Memoirs of General Artemio Ricarte, p. 11 45 Ibid., p. 42
46 Arsenio Manuel, Biography of Tomás Tirona, p.339
12
Malaki ang naging bahagi ng pamilya Topacio ng Imus, partikular sa katauhan ng tatlong
heneral ng naghimagsik na sina Heneral Licerio Topacio, 47 Cayetano Topacio, 48 at Felipe
Topacio. Nahikayat nila ang kanilang mga kamag- anak, partikular na si Heneral Licerio Topacio,
49 na maging bahagi ng pagtatanggol sa lalawigan laban sa mga Espanyol.
Kabilang si Licerio Topacio sa matandang henerasyon na kabilang sa Himagsikan at 57 taon
gulang na siya noong 1896. Naging bahagi si Heneral Topacio ng mahigit sa isang depensa ng
Imus. Kabilang siya sa tinukoy ng Pangulo ng Magdalo na si Baldomero Aguinaldo na dumalo sa
Kumbensyon sa Tejeros noong Marso 22, 1897.
Ayon naman sa pagtalakay ni Ordoñez, na “sa kabila ng kanyang katandaan, nagsilbi at
nakipaglaban siya sa buong panahon ng Himagsikan, mula sa maagang tagumpay sa Cavite at
mga kalapit na lalawigan hanggang sa pag-agaw ng Cavite, at paglalakbay ng mga
manghihimagsik sa Biak-na-Bato, ang pagpapatuloy ng labanan sa pagitan ng mga Pilipino at
Espanyol sa panahon ng labanan sa pagitan ng pagpapatapon kina Aguinaldo sa Hongkong, ang
pagtatag ng Republika ng Malolos noong 1898, hanggang sa pagsimula ng Digmaang Pilipino-
Amerikano noong 1899. Napabilang si Heneral Licerio Topacio sa hanay nina Heneral Tinio sa
rehiyong Ilokos nang mahuli si Emilio Aguinaldo sa Palanan noong 1901.” 50
Samantalang “si Cayetano Topacio, kilala sa tawag na Kapitan Kanoy, ang Kalihim ng Pananalapi
sa Sangguniang Magdalo. Tinukoy din siya bilang Jefe de Governación de Departamento del Sur
de Luzon na kaniyang hinawakan hanggang sa pagtatapos ng Himagsikan. Kabilang din si
Kapitan Kanoy sa ginanap na Kumbensyon sa Tejeros noong 1897.” 51 Matatandaan na dito
ginanap ang halalan hinggil sa pagtatag ng bagong pamahalaang hahalili sa pamahalaan ng
Katipunan na tutugon sa mga bagong pangangailangan.
Ang tagumpay ng mga naghihimagsik sa bayan ng Imus ay nakatatak na sa kasaysayan ng
lalawigan ng Cavite. Ang sama-samang pagkilos, paglahok at
47 Ayon kay Elmer Ordoñez, sa kaniyang akdang, Capitang Seryo: The Story of General Licerio
Topacio, si “Itay Seryo ay ipinanganak sa bahay na bato noong Agosto 27, 1839, nang mag-
asawang Miguel Topacio at Martina Cuenca (Bacoor.) Napangasawa niya si Teodora Viña na
namatay naman bago ang Himagsikan. Nagkaroon sila ng sampung anak: Candido Andres (na
naging Koronel ng Himagsikan), Remigio (Koronel), Eugenio (Opisyal ng Rebolusyonaryong
Sandatahan), Juan, Eugenia, Aurelia, Constancia, Juliana at Maria. Namatay siya noong Abril 19,
1925 sa edad na walumpu’t anim.
48 Ayon naman kina Saulo at De Ocampo, History of Cavite: the Mother Ground of Philippine
Revolution, Independence, Flag and NationalAnthem, isinilang si Cayetano Topacio noong
Agosto 9, 1850 ng mag-asawang Modesto Topacio at Ines Palma. Ipinadala siya sa Maynila
pagkatapos ng maagang pag-aaral. Nanirahan siya sa kanyang pamilya sa Imus, at napangasawa
si Petra Concepcion. Namatay siya noong Agosto 17, 1943 sa edad na siyamnapu’t tatlo.
49 Si Licerio Topacio ang pinuno ng pwersang Rebolusyonaryo noon.
50 Elmer A. Ordoñez, Capitang Seryo: The Story of General Licerio Topacio, (Paragraphics,
1998)
51 Saulo at De Ocampo, History of Cavite: the Mother Ground of Philippine Revolution,
Independence, Flag and National Anthem, (Cavite: Trece Martires, 1985) 13
pagdadamayan ng mga taga-Imus ang patuloy na gumagabay sa mga taga-Imus upang
ipagpatuloy ang magandang simulain ng kanilang mga mahuhusay na pinagmulang-lahi.
D. Ang Pagtugon ng Bayan
Marami ang dumanas ng mga pagpapahirap kapag nahuli sila ng mga kalaban, sa kabila ng
kawalang kasulatang pagsusuri. Nagtiis ng hirap ang mga lalaki at pati ang mga babaeng asawa,
kapatid, o hipag man ng mga punong nanghihimagsik na kanilang nahuli.
Inilarawan ni Ronquillo ang kinasapitan ng pagpapahirap sa mga Tagalog sa kamay ng mga
kaaway sa ganitong paraan;
Dahil nga rito’y siyang lalong ikinalubha ng Panghihimagsik. Ang mga tahimik ay nangag pilitang
maglagós sa parang at walang ibang pangulong tika sa pakikiaway, kundi ang kamag- anakan, na
walang ibang sandata kundi ang garote at gulok, pang- ibong baril at sibat na kawayan, buho o
patalim; pelang (isang uri ng gulok o itak), palakol at pana, na mahaharap sa daan-daang
kaaway na nagsisiusig at panay barilan. 52
Nang naganap na nga ang kaguluhan noong ika- 31 Agosto 1896, nang maramdaman ng mga
taumbayan ang mga unang pagkilos ng mga puno, naglabasan sila at tangan nila ang matutulis
na yaring balaraw. Ang iba naman ay mga gulok na luma ang nasa kamay. Mayroong may bitbit
na palakol, at mayroon pang nakasuksok sa baywang na pait.
Sa panahong nagtagumpay sa pakikikamok ang mga naghihimagsik sa Imus, masigla at walang
takot na sigawan ng madla ang narinig sa kabayanan, hanggang sa kasuluk-sulukang pook ng
lalawigan.
Sang-ayon kay Heneral Artemio Ricarte, “wala pang isang linggo noon at ang karamihan sa mga
bayan, matapos pasukin ang mga bantay na sibil sa kani- kanilang pook, ay nagsianib sa
Sangguniang Bayang Magdiwang ang iba, at ang iba nama’y sa Sangguniang Bayang Magdalo.
Mula nga noon ay nahulog ang buong lalawigan ng Kabite sa kapangyarihang naghihimagsik
(maliban ang pangulong bayan at ang San Roque, La Caridad at Carmona, saka ang himpilan ng
mga kawal na impanteryang pangdagat sa Binakayan na sakop ng Cavite el Viejo at ang guardiya
sibil sa pook ng Carmen (Puting Kahoy) na nasasakupan ng Silang.” 53
Naghanda ang mga naghihimagsik, Katipunero man o hindi, laban sa mga Espanyol, na papasok
sa Imus noong unang araw ng Setyembre, taong 1896. Inilarawan naman ni Emilio Aguinaldo
ang pakikisangkot ng mga Tagalog,
“Masayang-masaya kami dahil sa hatid pa kami ng banda ng musika na lubos na nakabubuhay
ng loob sa paglakad. Ang bawat
52 Carlos V. Ronquillo, Ilang Tala Tungkol sa Paghihimagsik (Revolución) nang 1897, p. 222
53 Artemio Ricarte, Himagsikan ng mga Pilipino Laban sa Kastila, p.14 14
lalaking madaanan at makatanaw sa kanila ay kusang loob at agad-agad nangagsisisama sa
tropa, pagkatapos makuha ang kani- kanilang sibat at gulok, kaya’t nang dumating kami sa tulay
Balimbing, bago pumasok ng kabayanan ng Imus, ay namasdan nito na ang kasama niyang
kawal ay mahigit pa sa dalawang libong katao.” 54
Ika- 2 ng Setyembre naman nang minadali ng mga taumbayan sa buong magdamag ang
pagtatayo ng mga trintsera. Isinagawa nila ito sa pamamagitan ng mga hukay-hukay na nilagyan
ng mga lusong at puno ng saging. Tulung-tulong at matagumpay din nilang pinutol ang tulay at
giniba ng arko. Dito nila inilagay ang kanyon de montaña na tinatakpan ng mga dahon ng kahoy
at paharap sa daang panggagalingan ng mga kawal ng Espanya.
Muling nakihamok laban sa malaking pulutong ng kabalyeriyang sibil ang bagong puwersang
nakaharap doon. Umurong ang mga Espanyol dahil sa sigawan ng makapal na dami ng tao na
nag-ipon sa asyendang naagaw. Pagdating ng ilang mga taga-Imus sa tagpuan, inanyayahan ang
lahat ng naghihimagsik upang magsikain. Ang lahat ng bahay ay naghanda na wala namang
humihiling sa kanila. Pinahalagahan ito at batay sa paglalarawan ni Aguinaldo:
Ang gayong kagandahang-loob ng mga taga-Imus, ay hindi malimut-limutan ni Aguinaldo
pagka’t iyan ay nagpapakilala ng kanilang pag-ibig sa ating bayan sa pagkalulunggating lumaya.
Ang kagandahang loob nilang iyan ay kailangang maisulat ng ganitong panitik sa kasaysayan ng
ating paghihimagsik laban sa España. 55
Ang pagsalubong at pagtugon ng taumbayan sa gitna ng pakikipaghimagsik ay nagpakita ng
kanilang pakikiisa na wakasan na ang pananakop ng mga Espanyol. Malaking tagumpay ang
nakamtan, at nahango ang bayan ng Imus mula sa mga Espanyol dahil sa rin sa walang
kapagurang pakikiisa sa Himagsikan. Nararapat ding banggitin ang pagtulong ng mga maykaya
sa bayan ng Imus, lalo na sa mga ibinigay nitong mga abuloy na kinailangan sa paghihimagsik.
Sa pagwawakas, tinangkang mailarawan ang kabuuang kalagayan ng bayan sa panahon ng
pakikihamok laban sa mga kaaway. Ipinagmamalaking sinabi ni Aguinaldo ang tagpong ito sa
kasaysayan;
Sa simula ng pagbabangon hanggang maitatag sa Imus ang bagong pamahalaan, ang mabuting
pagsusunuran at pag-iibigan ng mga taong bayan at ng nanghihimagsik ang siyang naghari at
totoong kahanga-hanga. Dahil dito, walang mababalitaan man lamang na nakawan o
kaligaligan, ni nanggagahasa ó nanghaharang na nangyayari mapa-araw at mapa-gabi. Ang
54 Emilio F. Aguinaldo, Mga Gunita ng Himagsikan , pp. 96-97 55 Ibid., pp. 100-101
15
lalong kalugud-lugod sabihin ay sa buong magdamag ay nakapaglilibot, babae at lalaki nang
buong katahimikan na walang sinumang gagambala sa sinuman, at pawang kapatid ang batian
at tawagan. 56
Ang Himagsikan, kung gayon, ay lumikha ng matibay na ugnayan ng taumbayan at mga
naghihimagsik bunsod ng pagdadamayan at pagkakaisa. Lumikha ng isang matatag na samahan
at pagkakasundo na lalo pang pinatatag ng pagpapahalaga at pagkilala sa kagalingan ng bawat
isa. Nagluwal din ito ng isang mapayapang at matiwasay na daloy ng pamumuhay. Nagturingan
hindi lang magkababayan, kundi higit sa lahat, bilang mga pagkakapatid na binigkis ng adhikaing
kamtin ang kapayapaan, kaluwalhatian at kalayaan.
PAGLALAGOM
Dumanas ng matinding pagsasamantala at pagpapahirap ang mga naninirahan sa Imus sa huling
bahagi ng dantaon 17, ang panahon nang ang malaking bahagi ng bayan ay pinagharian ng mga
Espanyol.
Naging mitsa ng paghihimagsik ang mga pagsasamantalang inihasik ng mga asyendero sa mga
umuupa, kabilang na ang mga dumanas ng pag-agaw ng kanilang lupain. Umangat ang anyo ng
pakikibaka, mula usapin ng lupa, at tumuloy ito sa isang malawakang Himagsikan kung saan ang
tagpuan ng labanan ay naganap sa bayan ng Imus. Inilipat sa Imus ang tanggulan ng
pamahalaang Magdalo. Dumanas ng sanlaksang pagkasawi sa hanay ng mga nagtataguyod sa
bayan hanggang sa tuluyang mabawi ang Imus mula sa mga Espanyol.
Mahalaga ang ginampanan ng mga pamilyang Tirona, Tagle, Topacio at iba pa, hindi lamang sa
larangan ng pagtatanggol sa bayan sa panahon ng Himagsikan. Ipinagpatuloy nila ang pagsisilbi
sa bayan ng Imus mula sa panahong ito hanggang sa panahon ng paglaya.
Hindi tumigil ang mga manghihimagsik na itaguyod ang kagalingang pambayan sa panahong
makamit na ang tagumpay mula sa pambubusabos ng mga ordeng relihiyoso at opisyal na
Espanyol. Umukit sa kasaysayan ng bayan ng Imus ang walang katumbas na pag-aalay ng buhay
ng mga taumbayan ng Imus, at sa mga kanugnog nitong bayan, partikular na ang mga kabilang
sa Bayang Sangguniang Magdalo gaya ng Bacoor, Kawit at Dasmariñas. Tunay na inaalala ang
kanilang kabayanihan hanggang sa kasalukuyan at ipinagmamalaki bilang mga pangunahing
tauhang historikal ng bayan ng Imus.
KONGKLUSYON AT REKOMENDASYON
Ang mga pagsasamantalang inihasik ng mga asyendero sa mga umuupa, kabilang na ang mga
dumanas ng pag-agaw ng kanilang lupain, ang naging mitsa ng paghihimagsik. Umangat ang
anyo ng pakikibaka, mula usapin ng lupa, at tumuloy ito sa isang malawakang Himagsikan kung
saan ang tagpuan ng labanan ay naganap
56 Ibid, pp. 130-131
16
sa bayan ng Imus. Dumanas ng sanlaksang pagkasawi sa hanay ng mga nagtataguyod sa bayan
hanggang sa tuluyang mabawi ang Imus mula sa mga Espanyol.
Nanguna sa paghihimagsik ang dalawang Sangguniang Bayan nabuo sa lalawigan ng Cavite: ang
Sangguniang Bayan Magdiwang at Sangguniang Bayan Magdalo. Partikular naman sa bayan ng
Imus, naging makasaysayan ang mga tagumpay na tinamo at saksi sa mga ito ang mga kabilang
sa Sangguniang Bayang Magdalo. Di matatawaran, sa kabila ng ilang pagkukulang, ang
ginampanang papel ng mga pamilyang Tirona, Tagle, Topacio at iba pa sa larangan ng
pagtatanggol sa bayan ng Imus sa panahon ng Himagsikan. Ipinagpatuloy din nila ang pagsisilbi
sa bayan ng Imus mula sa panahong ito hanggang sa panahon ng paglaya.
Hindi tumigil ang mga manghihimagsik na itaguyod ang kagalingang pambayan sa panahong
makamit na ang tagumpay mula sa pambubusabos ng mga ordeng relihiyoso at opisyal na
Espanyol. Umukit sa kasaysayan ng bayan ng Imus ang walang katumbas na pag-aalay ng buhay
ng mga taumbayan ng Imus, at sa mga kanugnog nitong bayan, partikular na ang mga kabilang
sa Bayang Sangguniang Magdalo gaya ng Bacoor, Kawit at Dasmariñas. Patuloy na inaalala ang
kanilang kabayanihan hanggang sa kasalukuyan at ipinagmamalaki bilang mga pangunahing
tauhang historikal ng bayan ng Imus.
Ang pagsalubong at pagtugon ng taumbayan sa gitna ng pakikipaghimagsik ay nagpakita ng
kanilang pakikiisa na wakasan na ang pananakop ng mga Espanyol. Malaking tagumpay ang
nakamtan, at nahango ang bayan ng Imus mula sa mga Espanyol dahil sa rin sa walang
kapagurang pakikiisa sa Himagsikan. Nararapat ding banggitin ang pagtulong ng mga maykaya
sa bayan ng Imus, lalo na sa mga ibinigay nitong mga abuloy na kinailangan sa paghihimagsik.
Ang Himagsikan ay lumikha ng matibay na ugnayan ng taumbayan at mga naghihimagsik
bunsod ng pagdadamayan at pagkakaisa. Bumuo ito ng isang matatag na samahan at
pagkakasundo na lalo pang pinatatag ng pagpapahalaga at pagkilala sa kagalingan ng bawat isa.
Nagluwal din ito ng isang mapayapang at matiwasay na daloy ng pamumuhay. Nagturingan
hindi lang magkababayan, kundi higit sa lahat, bilang mga pagkakapatid na binigkis ng adhikaing
kamtin ang kapayapaan, kaluwalhatian at kalayaan. Ang ganitong mahabang kasaysayan ng
pagtatanggol, pagdadamayan at pagkakaisa ang kayamanang-bayan na patuloy na gumagabay
sa mga taga-Imus upang ipagpatuloy ang magandang simulain ng kanilang mga mahuhusay na
pinagmulang-lahi.
Ang pakikilahok ng mga taga-Imus sa paghihimagsik sa panahon ng pagtatanggol laban sa
pagpasok ng mga Espanyol sa bayan ay panahon kung saan ipinakita nila ang tunay na
pagdadamayan at pagbubuklod. Dahil sa tagumpay na tinamo sa panahon ng Himagsikan,
nabuo ang kamalayang panlipunang tungo sa pagmamahal sa bayan ng mga taga-Imus. Hindi
matatawaran ang naging mahalagang bahagi ng taumbayan upang labanan ang paghahahari ng
mga Espanyol.
17
Napanatili sa mga taga-Imus ang patuloy na pagpapahalaga sa kasaysayan na kanilang bayan
lalo na dahil sa gunita ng Himagsikan. Taal sa mga taga-Imus ang pagmamahal at pagmamalaki
sa mga pamana ng lumipas. Kahanga-hanga ang kanilang patuloy na pagsubaybay sa mga
tinatahak ng kanilang bayan sa kasalukuyan, hindi lamang bilang mga tagamasid, kundi mga
aktibong kalahok.
Ang pagsasagawa ng mas malaliman pang pananaliksik at pagsusuri ukol sa naging kontribusyon
ng bayan sa panahon ng Himagsikan ay nanatiling isang hamon pa para sa mga mag-aaral at
dalubhasa sa Kasaysayan. Mahalagang mabanggit na ang karanasan ng bawat bayan ay hindi
magkakatulad. Mahalagang maipagpatuloy pa ang tradisyon at gawaing pananaliksik lalo na sa
kasalukuyang panahon upang patuloy na mabigyan ng sapat na pagkilala ang kasaysayan hindi
lamang ng mga pinunong naghimagsik, higit sa lahat, ang mahalagang ambag ng bayan sa
pagkamit ng kalayaan. Hindi dapat tumigil, bagkus ay mas kailangan pang pag-ibayuhin ang
adhikaing makapag-ambag ng makabuluhang pag-aaral na pumapaksa sa mga kasaysayang
pampook at gayundin ang pagkakaugnay nito sa kabuuang kasaysayan ng bansa sa
pangkalahatan.
BIBLIOGRAPIYA
Primaryang Batis
National Historical Institute, Memoirs of General Artemio Ricarte, Manila: National Historical
Institute, 1992
Aguinaldo, Emilio F., Mga Gunita ng Himagsikan, National Centennial Commision at Cavite
Historical Society: 1998
Alvarez, Santiago V., The Katipunan and the Revolution: Memoirs of a General, (with the
original Tagalog Text, Ang Katipunan at Paghihimagsik), Quezon City: Ateneo de Manila
University Press, 1992
Canseco, Telesforo, Historia dela Insurreccion en Cavite (Kasaysayan ng Paghihimagsik ng mga
Pilipino sa Cavite 1897), Jose Rhommel B. Hernandez, O. P., tagasalin, Quezon City: Philippine
Dominican Center of Institutional Studies, 1999)
Ricarte, Artemio, Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila, (Yokohama: 1997)
Ronquillo, Carlos V, Ilang Tala Tungkol sa Paghihimagsik (Revolucion) nang 1897, Isagani
Medina, patnugot, Quezon City: University of the Philippines Press, 1996
Kalaw, Teodoro M., Ang Himagsikang Pilipino, Manila: National Historical Institute, 1989
18
Sekundaryang Batis
Abrera, Ma. Bernadette L., Ambrosio, Dante L., Bouquiren, Rowena R., Llanes, Ferdinand C. at
Veneracion, Jaime B., Kasaysayang Bayan: Sampung Aralin sa Kasaysayan ng Pilipino, ADHIKA ng
Pilipinas at National Historical Institute, 2001
Cushner, Nicolas P., Landed Estates in the Colonial Philippines, Connecticut: Yale University,
Southeast Asian Studies, 1976
De Ocampo, Esteban, at Saulo, Alfredo, History of Cavite: The Mother Ground of the Philippine
Revolution, Independence, Flag, and National Anthem, Cavite: Trece Martires, 1985
Llanes, Ferdinand C., Katipunan: Isang Pambansang Kilusan, Trinitas Publishing Inc., 1994)
Medina, Isagani R., Cavite Before the Revolution 1571 – 1896. Lungsod Quezon: CSSP
Publications, 1994
National Historical Institute, Memoirs of General Artemio Ricarte, Manila: National Historical
Institute, 1992
Pahayagan, Dyornal, at Manuskrito
Manuel, Arsenio E., Biography of Tomas Tirona, The Diliman Review, Tomo XIV, Bilang 4, pp.
287-380.
Ordoñez, Elmer A., Capitang Seryo: The Story of General Licerio Topacio, Paragraphics: 1998
1. . University of Makati College of Maritime Leadership Innovation J.P. Rizal Extension West Rembo,
Makati City Heneral Emilio Aguinaldo: Mga Gunita ng Himagsikan Presentor: Emmanuel L. Luna
Jefferey G. Manuel I-ABSMT
2. 2. Heneral Emilio Aguinaldo
3. 3. Emilio Famy Aguinaldo Sr. was born on March 22, 1869 in Cavite el Viejo (present-day Kawit), in
Cavite province, to Carlos Jamir Aguinaldo and Trinidad Famy-Aguinaldo, a Tagalog Chinese
mestizo couple who had eight children, the seventh of whom was Emilio Sr. The Aguinaldo family
was quite well-to- do, as his father, Carlos J. Aguinaldo was the community's appointed
gobernadorcillo (municipal governor) in the Spanish colonial administration and his grandparents
Eugenio K. Aguinaldo and Maria Jamir-Aguinaldo. He studied at Colegio de San Juan de Letran but
wasn't able to finish his studies due to outbreak of cholera in 1882.
4. 4. Emilio became the "Cabeza de Barangay" of Binakayan, a chief barrio of Cavite el Viejo, when he
was only 17 years old to avoid conscription. In 1895 the Maura Law that called for the reorganization
of local governments was enacted. At the age of 25, Aguinaldo became Cavite el Viejo's first
"gobernadorcillo capitan municipal" (Municipal Governor- Captain) while on a business trip in
Mindoro.
5. 5. Emilio Aguinaldo was born in Kawit, Cavite, on March 22, 1869. If he were alive today, it would
be his 148th birthday. As we all know, he lived a very long life and died at 94 of coronary thrombosis
in Veterans Memorial Hospital (now Veterans Memorial Medical Center) in Quezon City where he
was confined for 469 days before his death. Hounded by controversy to his deathbed, the last issue
that swirled around him was whether he died a Catholic or not.
6. 6. Revolutionary and political career 3.1Philippine Revolution and battles 3.2Battle of Imus 3.3Twin
battles of Binakayan-Dalahican 3.4Battle of Zapote Bridge 3.5Spanish Cavite offensive and the Battle
of Perez Dasmariñas 3.6Tejeros Convention and the execution of Bonifacio 3.7Retreat to Montalban
3.8Biak-na-Bato 3.9Return to the Philippines and Philippine Declaration of Independence
7. 7. Newspaper photos of the aged Aguinaldo receiving communion from a hospital chaplain were
presented as proof he had returned to the Church. But this did not sway others who claimed that he
didn’t know what was being put in his mouth, or that he was tricked into receiving the host, thinking it
was his medication.
8. 8. A year before his death Aguinaldo donated his Kawit mansion and all its contents to the
government. It is now under the care of the National Historical Commission of the Philippines and
known as the Emilio Aguinaldo Shrine. Unlike the Jose Rizal Shrine in Calamba, Laguna, or the Juan
Luna Shrine in Badoc, Ilocos Norte, both modern reproductions, the Emilio Aguinaldo Shrine is all
original and provides visitors with a sense of how Aguinaldo spent his last years.
9. 9. The original house of wood with a thatch roof is no more because Aguinaldo expanded it into the
present mansion that includes the iconic “Independence Balcony” added on the original window
where the Declaration of Independence was read on June 12, 1898.
10. 10. Aguinaldo’s elegant home has a number of secret passageways that allowed him to go in and out
of the house without being seen by visitors: A cabinet turns to reveal a passage into the bedroom; the
floor on the side of the bathroom can be lifted to reveal a staircase down to the ground-floor
swimming pool and bowling alley; a heavy stone table in the center of the kitchen covers a tunnel that
allegedly led to either the nearby church or the town cemetery.
11. 11. All these architectural and design details of the house unfortunately overshadow the work that has
to be done in the home library filled with old books, magazines, newspaper clippings and, perhaps,
some unpublished manuscripts that await young and curious historians.
12. 12. Aguinaldo scribbled a lot in his old age. Between 1928 and 1946, he produced in long hand the
first volume of his memoirs, “Mga Gunita ng Himagsikan (1964),” translated from the original
Tagalog as “Memoirs of the Revolution” (1967). In his preface Aguinaldo says the memoirs were
based on a diary he kept, documents he preserved, and family lore gathered from his elders. We do not
know whether this diary is extant or whether a promised second volume of the memoirs were fully
written out. All we have is an account from his birth and early years, ending with the 1897 Treaty of
Biak-na-Bato.
13. 13. The second volume would cover the resumption of the Philippine Revolution against Spain and
the Philippine-American War. Aguinaldo wanted to correct history by making reference to the
historian’s confused accounts on the beginning of the Revolution: “Except for those that were written,
other details had been forgotten. Many details showed inconsistencies because not all sources were
documented for lack of reliable references. For instance, the right day of the First Cry of Balintawak
could not be ascertained. Some say this took place on August 23, 1896 at the old Bonifacio Monument
in Balintawak, others claim it happened on August 24, 1896. . . . we now have too many markers for a
single event.”
14. 14. The date we use in our textbooks and official commemorations was chosen by the National
Historical Commission over other dates (in August and Sept. 5, 1896) presented by other sources.
Aguinaldo stated that this event took place in Balintawak, but the late historian Teodoro A. Agoncillo
took the word of Pio Valenzuela and argued for Pugadlawin. Aside from these two places, the other
contenders are: Kangkong, Bahay Toro, Pasong Tamo, Pacpac Lawin and, if we are to believe in
komiks, Pugad Baboy.
15. 15. It may add more confusion to our history, but someone should track down Volume 2 of
Aguinaldo’s memoirs, his diary and other papers. These are probably tucked away in some secret
compartment or forgotten drawer in the Aguinaldo Shrine.
16. 16. https://en.wikipedia.org/wiki/Emilio_Aguin aldo http://opinion.inquirer.net/102649/aguinald os-
missing-memoirs
17. 17. THANK YOU!!! MABUHAY!!!

Emilio Aguinaldo

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Emilio Aguinaldo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HENERAL EMILIO AGUINALDO: MGA GUNITA NG HIMAGSIKAN

PAGHIRANG SA SUPREMO BILANG HARI

DAKILANG PARANGAL SA PAGDATING NG SUPREMO

PAGHIRANG SA SUPREMO BILANG HARI

Kinabukasan naman, ang Gabinete ng Pamahalaang Magdiwang, ang gumanap ng kanilang

Ang buong Pamunuan ng kanilang Sanggunian, ay magagarang kasuotan kung nangagpupulong.

Sa kabilang dako naman, sa gitna ng gayong di magkamayaw na kasayahan at paghdiriwang,

Posted by Magdalo 1 comment:

HALALAN SA KAPULUNGAN NG TEJEROS

PAGPIPISAN NG SANGGUNIANG MAGDIWANG AT MAGDALO

CASA HACIENDA DE TEJEROS

Na pagkatapos mabuksan ang kapulungang pambansa ng Manghihimagsik na pinangunguluhan

Sa paka-Secretario de Guerra, ang Supremo Andres Bonifacio ay muli na namang ikinandidato,

Sa pagka-Secretario de Interior, ay muli na namang ipinasok na kandidato ang Supremo Andres

Subali't pagkatapos na pagkatapos na maipasiya ng Asamblea ang kanyang tagumpay ay biglang

"Opo" - ang hiyawan ng madla.

"Wala pong pumangalawa sa tutol."

"Ako sa aking pagka-Pangulo nitong Kapulungang Pambansa ng mga Manghihimagsik, ay

Aguinaldo’s missing memoirs

Read more: http://opinion.inquirer.net/102649/aguinaldos-missing-memoirs#ixzz5QWdwmL83

You might also like