Republika ng Filipinas

PROBINSYA NG BUKIDNON
Munisipalidad ng Don Carlos
DON CARLOS POLYTECHNIC COLLEGE
Purok 2, Poblacion Norte, Don Carlos, Bukidnon
Telephone Number: 088-226-2651

MODYUL SA FIL 1
WIKA AT KULTURA SA MAPAYAPANG LIPUNAN

I. Pamagat
Ikatlong Bahagi: KULTURA AT LIPUNAN NG ILANG PANGKAT AT LUGAR SA
PILIPINAS

II. Introduksiyon
Sa bahaging ito ay matutunghayan ng tungkol sa iba’t ibang tribo sa ilang bahagi ng
Pilipinas lalo na ang sa Mindanao.Karamihan sa impormasyon tungkol sa mga tribong
mababasa ay mula sa pananaliksik ng mga Ph.D ng awtor na kumukuha ng sabjek na Wika.,
Kultura at Lipunan . Paalala lamang na ang ilang impormasyon tungkol sa kanila ay maaaring
hindi makita sa ngayon dahil sa pgbabago ng panahaon ngunit sa pangkalahatan ay
naglalarawan ng ilang kultura ng grupo.

III. Nilalaman

Aralin1: Luzon

1.1. ANG MGA ILOKANO

- ni Teresita L. Abrea
Ang pagiging kuripot ay yumayakap sa pagtitipid. Ang bawat sentimong kinikita at may
tamang paggagastusan. Masinop ang bawat segundo, minuto, oras at araw ng paggawa sa mga
mkabuluhang bagay na pagkakakitaan. Ang bagdet sa isang tong konsumo ay para sa pagkain at
pangangailangan. Karaniwang nagtatabi ng pera upang may magamit sa hindi inaasahang
paggagastusan .Sa pagkakataong tinatayang kakapusin, hangga’t maaga ay gagawa ng paraan
upang maibsan o matugunan ng pangangailangan. Ito ang mga Ilokano.

Sadyang masipag ng mga Ilokano. Makikta ang karamihan sa kanila s Ilocos. Sa mga
nagnanais marating ang lugar na ito, napakasariwa ng simoy ng hangin. Luntian ang mga dahoon
ng sari-saring halaman. Naglalakihan ang mga punongkahoy at may malalawak na kapatagan.
Matatagpuan sa iba’t ibang lugar ang mga natural na atraksiyong dinadayo ng mga lokal at
dayuhang bibisita hangagang sa kasalukuyan. Pinakatanyag sa Ilocos Sur ang Vigan Spanish
Town. Ang impluwensya ng mga Kstila ay mababakas sa mga nagtatayugang gusaling batong
itinayo sa panahon ng pananakop ng mga kastila. Ang Vigan ang capital ng Ilocos Sur.
Mararating ito sa pamamagitan ng bus. Sa kalakhang maynila ay maaaring sa iba’t ibang terminal
ng bus sumskay. Ang pinakamalapit na airport ay ang Pasay City sampung oras ang biyahe mula
sa Pasay hanggang Vigan.

Kilala ang mga pagkain ng mga Ilokano ng tulad ng denendeng at pinakbet. Kilala rin sila
sa sinuman, sinubong , at bibingka.

Naniniwala ang mga Ilokano sa bari-bari, isang hindi nakikitang nilalang. Naniniwala rin
sila sa multo, duwende, kapre, engkanto, at iba pang espiritu. Upang hindi magkasakit, kapag
napadaan sa mga punso ay dapat magpaalam sa pamamagitan ng pagsambit ng “ Tabi Po”.

Kung may patay, karaniwang pinalalamayan ng ilang araw. Nakadepende ang tagal ng
lamay sa mga dahilan ng namatayan. Sa paglibing ng bangkay, ang uluhan ng kabaong ang dapat
mauna sa paglabas s bahay. Itinataas ang kabaong upang ang miyembro ng pamilya ay
makadadaan sa ilalim. Ang mga dadaanan s ilalim ng kabaong ay batay sa edad. Ang
pinakamatanda sa pamilya ang muuna at susundan ng iba pang miyembro.
 1.2. ILANG PANINIWALA NG MGA KALAHAN

Ang pook ng Kalahan ay nasa matataas ng lugar ng Acacia, Kahel, at Kapaya, Nueva Vizcaya.
Kalahan- ay isa sa mga grupong etniko na naninirahan sa kabundukan ng ng Nueva Vizcaya. Tulad ng
ibang grupo may kakanyahan ang mga ito.
Ang ilang paniniwalang inilahad dito’y hinati sa:

1. pagpapahayag ng kalikasan
a. ang takbo ng ulap ay nagpapaliwanag din ng kagandahan at kasamaan ng panahon.
b. ang langit, araw, at buwan ay nagpapahayag din ng kagandahan at kasamaan ng panahon. May
pagkakataong nagtatgo ang buwan, may maaliwalas na langit at may maulap na langit, may
mapula-pulang araw na nagbabadya ng di kainamang mga pangyayaring darating told ng lindol.
c. May mga pahiwatig din ang hayop tungkol sa kalagayan ng panahon. Kaya ang mga kilos ng
hayop minamatyagan nila sapagka’t ito’y nagbibigay- babala ng maaaring maganap, sa gayo’y
nakagagawa na sila ng kaukulang pag-iingat.

2. Panggagamot
– Tagapamagitan – siyang tumutuklas kung sino ang sanhi ng karamdaman at kung paano
magagamot ang karamdamang iyon. Gumagamit ng gadangkal na tambo na may maliit na
buto ng anongya sa magkabilang butas. Tinatawag ito na dinagen.
a. Paggawa – lalaki ang nagpapahinga sa bahay pagkatapos na sila’y makapagpapagod,
makapagbungkal, at makapag-araro. Ang kababaihan, ang magtatanim, mag-aalaga ng pananim,
at mag-aani.
b. Pag-asawa – ang paraan ng pagkakasal ay simple lamang. Kukuha ng isang basong tubig na
malamig ang matandang babaing magkakasal at sasabihang “ sanay malamig ang pagsasama
ninyo”. Pinaiinom ng babae ang ikinakasal at tapos na ang serenmonya. Matandang babae o
batang lalaki ang nagkakasal dahil may pakahulugan daw ito. Matandang babae dahil babae ang
nasa bahay at batang lalaki dahil lumalaki pa iyon na siyang nagsasaad naman ng paghaba ng
pagsasamahan ng mag-asawa.

Wika – ang wika ng mga Kalahan ay Kallahan. May mga dayalekto ito na Tinoc o Kalangoya.

IV. Pagtataya

Pangalan: Kurso:

Iskedyul ng klase: Iskor:

I. Instruksyon: Sagutin ang sumusunod na katanungan. Sa paggagrado sa bawat bilang, isaalang-

alang ang mga sumusunod: (15 puntos bawat aytem)

Nilalaman – 5 puntos
Mekaniks at Gramatika – 5 Puntos
Organisasyon: 5 puntos

1. Paano pinatunayan ng mga Kalahan na mahalaga sa kanila ang kapayapaan?

2. Ang isang di-Kalahan na babae ay nakapag-asawa ng Kalahan na lalaki. May di ba patas sa
pagsasama nilang mag-asawa. Kailangan bang awayin ng babae ang kanyang bana na isang
Kalahan?
3. Paano mo matutulungan ang isang Kalahan sa pananaw nila sa buhay na hindi binabago ang
kultura nila?

II. Instruksyon: Kilalanin ang tinutukoy sa bawat bilang. Isulat ang sagot sa espasyo bago ang
bilang.

_________________ 1. Ito ang pinaniniwalaan ng mga Ilokano na nilalang na hindi nila nakikita.
_________________ 2. Saan makikita ang karamihan ng mga ilokano?
_________________ 3. Maliban sa pagkain, ito ng pinakatanyag sa Ilocos Sur.
_________________ 4. Ito ang capital ng Ilocos Sur.
_________________ 5. Sila ang nakaimpluwensya sa mga nagtatayugang gusaling bato sa Ilocos Sur.
 _________________ 6. Sa paglilibing ng bangkay, ano ang bahagi ng kabaong ang dapat mauna sa
paglabas sa bahay?
_________________ 7. Sinasambit upang hindi magkasakit.
_________________ 8. Ang wika ng mga Kalahan.
_________________ 9. Siyang tumutuklas kung sino ang sanhi ng karamdaman at kung paano
magagamot ang karamdamang iyon.
_________________ 10. Makikita ang karamihan sa kanila sa Ilocos.

a. MGA KAUGALIAN SA PAG-AASAWA SA IBAAN, BATANGAS

- ni Maria Bondoc Ocampo

Isang tunay na pangarap para sa mga dalaga sa Ibaan, Batangas ang kasal. Maaaring sabihing lahat
naman ng dalaga ay nangangarap maksal subalit higit siguro na pananabik ng mga babae sa naturang
lugar. Mrahil, dulot ito ng kakaibang tradisyon na hanggang sa kasalukuyan ay sinusunod ng
mamamayan lalo na ng mga tagabaryo. Sa babae, ito ay isang pangarap , ngunit sa lalaki, ito ay
masasabing bangungot lalo’t maiisip ang malakihang salaping kasangkot sa ganitong pagdiriwang .
Gayunpaman, sapat ng pampalubag-loob ang kaalamang mula sa araw na iyon ay magkakatuwang na
sila ng kanyang minamahal sa paghabi ng buhay na kanilang pagsasaluhan.

Naisanan ang tawag sa kasalang namamanhik ang mga magulang ng kalalakihan sa mga magulang
ng kababaihan. Ito’y katumbas sa pamanhikan sa Bulakan. Ito ay isang matandang kaugalian na
nananatili at hindi naitaboy ng makinisasyon mula sa mga bakuran t bukirin ng Ibaan. Nanatili ito tulad
ng mga pangaral ng kanilang nanay at patuloy na sumisibol sa punla ng mga tradisyon tulad ng pagsibol
ng bagong henerasyon.

Sa pamamaisan ay hindi lamang ang mga magulang ng mga ikakasal ang nakakompromiso.lahat
ng mga kamag-anak at kapatid ng mga lalaki ay inaasahang tutulong sa pagluluto at paglilinis. Ang mga
batang lalaki ay inaasahang iigib, ang mga dalagita at dalaga ang mamamahala sa paghahainan at pag-
iistima sa mga bisita. Ang mga my edad ang mga nasa pagluluto at ang iba ay ang maghuhugas ng
pinggan. Hindi nila mahihiling tumulong kahit sino man sa partido ng kadalagahan sapagkat sila ang
nanunuyo. Kaya kadalasan, kung may baisanan, walang tao sa bahay ng mamamaisan sapagkat sila ay
buong sipag at pagpapakasakit tumulong sa ano mang gawain sa bahay ng binabaisan.

Ang babaisan ay isa ring okasyong pambaryo. Hindi lamang ang dalawang pamilya ng mga
ikakasal ang abla at naggagastusan, bagkus, pati na ang kanilang mga kaibigan, kamag-anak, at mga
kapitbahay. Maging ang mga tagamalayong lugar na nagkataong ninang at ninong ng ikakasal ay
kailangang dumalo o magpunta ng kanilang kinatawan. Gayunpaman, hindi sila uuwing mabigat ang
loob sapagkat tiyal namang ang kahon ng alaala ay nasa kanilang bahay bago pa man ang kasalan.

Ang pamamaisan, ay hindi natatapos sa isang araw lamang. Ito ay tulad ng pagpanhik saa hagdan
na may mga baiting. Patubigan ang unang hakbang. Ang mga kamag-anak ng lalaki ay pupunta sa
bahay ng mga pinsan ng babae upang punuin ng tubig ang kanilang tapayan. Hindi mahalaga kung ang
bagay ng naturang pinsan ay nasa kabilang bayan pa; basta rin lamang at mararating ng mga
namamaisan ay tiyak na puno ang kanilang tapayan. Ang pamilya ng lalaki ang inaasahang pupuno sa
tapayan ng babae .Dahil dito, hindi maiiwasang maging isang balita sa buong bayan ang pamamaisan.
Ang lahat ng mga tumutulong sa patubigan ay tutuloy sa bahay ng lalaki upang doon kumain.

Mga ilang araw matapos ang patubigan, isusunod naman ang bulungan. Sa hakbang na ito ay
pupunta sa bahay ng babae ang mga magulang ng lalaki na may dalang malaking isdang tambakol. Pag-
uusapan na nila ang mga magiging ninong at ninang at mga abay sa kasal, at petsa ng kasal at pati na
ang ihahanda sa raw ng kasal. Ngayon, din itatakda ang halaga ng pamaraka. Ang pamaraka ang
perang ipambibili ng gagamitin ng babaing ikakasal. Lahat ng bagay, tungkol sa gagamitin ng babae ay
kailangang gastusan ng lalaki.

Sa pag-uusap tungkol sa handa, kung ano ang igagayak ng lalakihan ay gayon din ang igagayak ng
kababaihan. Lagi silang hati sa pagkaing ihahanda, tulad ng bigas ta mga hayop na kakatayin . Ang mga
naturang mga hayop ay buhay na dadalhin sa bahay ng nobya at doon kakatayin at lulutuin. Ang
pagluluto ang simula sa ante- disperas ( ikalawang araw bago ang kasal). Sa araw na ito ipapadala ang
kahon ng alaala sa mga ninong at ninang sa binyag., kumpil at kasal ng mga ikakasal. Ito ay naglalaman
ng sangkapat na putol ng hayop na kinatay at labindalawang klase ng tinapay na ipinasadya at ihahatid
ito sa kani-kanilang tahanan ng mga kamag-anak ng ikakasal kundi man lang sa magulang nila.
 Ang kasangkapang gagamitin ay nasa responsibilidad din ng kalalakihan. Kailangang dalhin nila
sa bahay ng nobya ang talyasi, kawali, kaldero, at tinidor, at maging ang basahang kanilang
ipamumunas. Sa bakuran ng nobya ay nagtatago pa sila ng sibi na siyang magiging lugar ng kainan sa
bisperas ng kasal. Ang pagpapatugtog ng mga plaka at pagsasahimpawid ng mga imbitasyon para sa
mga kababaryo ay sisimulan sa umga at magpapatuloy ito haggang kinabukasan.

Sa gabi, matapois maghapunan ang mga bisita, ang mga bangko ay isasaayos nang pabilog sa
harap ng babaing ikakasal. Ang kabinataan at kalalakihan ay magsisipagupo sa naturang bangko upang
pasimulan ang pasayaw. Sa saliw ng malambing na tugtog ng plakang nakatapat sa dawang ispiker, ang
magnobyo ang sasayaw bilang pagbubukas ng pambisperas na pagdiriwang. Sa kagitnaan ng tugtog,
sila ay sasabitan ng pera sa kani-kanilang partido. Ang partido ng kakalakihan ang magsasabit sa babae
at ang kababaihan ay magsasabit sa lalaki. Dito ay magpaparamihan sila ng maisasabit ang dalawang
partido at di umano, ang halaga ng isasabit ang siyang batyan ng pagkagusto sa nobya o nobyo ng
magiging biyanan nito. Kaya kung marami ang isinabit ng partido ng kalalakihan, sadyang gusto nila
ang naturang nobya para sa kanilang binata. Ang halagang masasabit ang magiging pasimulang pondo
ng mga ikakasal.

Matapos ang sabitan, isusunod naman ang paghiling ng mga awitin ng kamag-anak at kaibigan
upang bigyang aliw ang mga nagtitipon at upang mapanatiling gising ang mga tagaroon sa buong
magdamag.

Sa umaga ng kasal, ang lahat sa bahay ng babae mag-aamusal. Mula doon ay tutuloy sa simbahan
para sa panrelihiyong seremonya. Pagbalik sa bahay, ang sasakyan ng bagong kasal ay sasalubungin ng
mga paputok. Sasabuyan sila ng bulaklak at bigas sa puno ng hagdanan. Magpapakiramdaman kung
sino ang mauunang tatapak sa baiitang sapagkat may pamaihin sila na kung sino ang mauuna ay siyang
mananaig sa disposisyon kapag sila ay nagsasama na.

Bago naman pumasok sa mismong kabahayan, may mag-aalay ng kalamay at inumin. Sususbuan
ng lalaki ang babae gayun din ang gagawin ng babae. Pagkainom ng tubig ng lalaki ay saka pa lamang
iinom ang babae. Pagpasok pa lang nila kabahayan, lahat ng naroong mattanda ay pagmamanuhin ng
mga asawa bilang paghingi ng bendisyon.

Ang kainan ay ginagawa sa ibaba ng bahay, doon sa itinayong sibi. Sa unang hain, pupunuin ang
mesa sa mga taong gumaganap sa kasalan, mula sa ninong at ninang hanaggang sa batang nagsala at
nagsaboy ng bulakalak sa simbahan. Sa susunod na hain ay ang lahat nman ng kasapi ng partido ng
kababaihan. Walang miyembro ng pamilya ng kalalakihan ang makikitang nakadulog sa mesa. Lahat
sila ay ay magsisilbi sa mga kumakain. Kung wala nang iba pang kumakain ay saka na lamang sila
maaaring dumulog.

Bilang huling hakbang, ang bbae ay magbibihis na ng damit pangkasal. Ang pagbibihis y sa bahay
ng lalaki ginagawa upang ipahayag na ang lahat ng angkin ng babae ay ipinailalaim n aniya. Ditto
aktuwal na nagtatapos ang pamamaisan. Sa unang gabi ay sa bahay ng babae matutulog ang mag-asaw.
Magpalipat-lipat sila ng tulugan sa loob ng isang linggo hanaggang manatili na sila sa bawat bahay ng
kung ilang linggo. Ganito ang kanilang magiging buhay sa unang taon ng kanilang pagsasama.
Kawalang utang na loob s magulang kung agad silang bubukod at mamumuhay nang sarili.

Wika
Tagalog ang gamit na wika ng mga Batangueno. May pekulyaridad din ito depende sa komunidad
na gumagamit nito dahil sa leksikon at polohiya, morpolohiya, at sa iba pang mga component ng speech
act na batayan ni Hymes (1975).

b. ILANG MGA KATANGIAN NG MGA KANKANA-EY

- ni Florencia C. Victor

Isa sa mga lalawigan ng bulubundukin sa bahaging norte ng luzon ay ang lalawigan ng Benguet.
May labintatlong munisipalidad ito: Bakon, Kibungan, Manyakan, Bughias, Kapangan, Bukod, Tublay,
Itugon, La Trinidad, Sablan, Tuba, Atok, Kabayan, at Siyudad ng Baguio. Kung ang hinahanap ng isang
turista ay isang lugar na tahimik at may napakagandang klima, dapat siyang pumunta sa lalawigan ng
Benguet. Ang mga tao rito’y tahimik at mapagmahal sa kapayapaan at marahil ang ganitong uri ng
disposisyon ay dulot ng malamig na klima. Bilang Salad Bowl of the Phillipines ay makikita rito ang
iba’t ibang uri ng gulay na pampalusog. Sagana rin ditto ang berries na tulad ng strawberries,
mulberries, at blueberries. Ang mga bundok dito ay mayaman sa mina tulad ng tumbaga o tanso, plata,
at ginto.

Sa pangkalahatan, kawili-wiling pag-ukulan ng pansin ang mamamayang taga-benguet. Sila’y

nahahati sa dalawang pangkatetniko; ang mga kankana-ey at ang mga Ibaloy. Nakikikilala sila sa
kanilang katutubong kasuotan at sa kanilang pagiging payak, mapagkumbaba, masipag, may sariling
paniniwala at paninindigan. Malamig ang ulo subalit nakahandang magtanggol sa oras ng panganib.

Totoong dahilan sa kakulangan ng mga paaralang mapapasukan ang mga naunang Kankana-ey ay
hindi halos nakapag-aral, subalit ang bagong henerasyon ay higit na mapalad. Hindi na mabilang ang mga
nakapagtapos ng mga kursong tulad ng agrikultura o panghahalaman, forestry o panggugubatan,
inhenyeriya, panggagamot sa tao at hayop, pagtuturo, pagmimina at iba pa.

Ang wika ng Kankana-ey ay isa sa mga ginagamit sa mga lalawigan ng bulubundukin. Bawat tribu
sa mga llawigan ng bulubundukin aay may kani-kanyang wikang ginagamit bilang paraan ng
komunikasyon sa bahay at sa mga taong-bayan.

Noong unang panahon ang mga kankana-ey ay hindi nagpapahaayag ng kanilang mga iniisip,
ideya, at damdamin sa pamamagitan ng pagsult kundi sa pamamagitan ng pagsasalita lamang. Ang mga
kwento, paniniwala, panalangin ay natutuhn sa pamamagitan ng pakikinig lamang at hindi sa pagbasa. Sa
pagsulat ng wikang kankana-ey ay walang orihinal na alpabeto kaya ang ginagamit ay alpabetong
Romano. Hnggang sa kasalukuyan wala pang opisyal ng linggwistikng pagsusuri ang wikang ito.

Paghahanapbuhay ng mga Kankana-ey

Ang kanilang ikinabubuhay ay ang pagtatanim, pag-aalaga ng hayop, at paggugubat; ito ay dahil
na rin sa kanilang kapaligirang ginagalawan. Pareho ang naging pag-unlad ng industriyal na pamumuhay
ng mga Kankanay at Nabaloi. Ang inilamang lamang ng Nabaloi ay mas marami silang pananim na bigas.
Parehas rin ang kanilang mga kagamitan.

Ang organisasyon sa paggawa sa mga Kankanay ay nababagay sa edad at kasarian. Pagsasaka ang
karaniwang trabaho. Ang mga batang nasa edad siyam pataas ay naaatasang alagaan ang kanilang mga
kapatid. Katulad ng sa mga Nabaloi, ang tradisyon ng mana sa mga Kankanay (sa timog na parte ng
Benguet) ay ang pagpapasa sa susunod na henerasyon: ang mga magulang, kapatid na lalaki at tiyuhin
ang may karapatan na humawak sa yaman. Isa pang prinsipyong parehas pinapairal ng dalawang pangkat
sa Benguet ay ang pagkakaroon ng mga kamag-anak ng pantay-pantay na hati sa mana

Ang Kasalan
Iba-iba ang estilo ng mga panliligaw ng mga kankana-ey. Ayon sa salinsabi at ginawang
obserbasyon ng sumulat, ang panliligaw ay maaring isaayos sa dalawang parte—ang mga magulang ng
ikakasal. Mayroon ding, ang lahat ng mga anak na lalaki ng isang mag-asawang kaibigan ng mga
mgulang ng dlaga ang haharap sa nasabing dalaga at bahala na silang pumili ng kaniyang gusto
kasamahin sa buhay. Ganito ang nagyayri sa beyinan na sumulat. Sa ibaba nman, ang mga lalaki ang
talagang lantarang nagpapahayag ng kanilang damdamin sa nililigawan.

Sa pagdaraos ng kasal, may iba’t ibang seremonyas, may payak, may elegante. Ang katutubong
paraan ay may kanyao na idinaraos sa tahana n ng babae. Sa pamamagitan ng knilang mga magulang, mg
akamag-anak na nakakatanda sakanila at kaharap ang isang tinatawag na pari, pari nila, ang kasal ay
pinagtibay. Kasama sa seremonya ang pagpaparte ng mga hayop na maaring nuwang(kalabaw), baka, o
baboy.

Kung ang seremonya naman ay gaganapin sa simabahang katoliko, opsyunal na ang pagpaparte ng
hayop. Kaugaliang makabago na ang sinusunod kung kainn ang pag-uusapan.

Wika
Kankanaey din ang tawag maging sa wika ng mga Kankanaey. Ito ay malimit na gamitin ng mga
Cordillerans partikular ng mga taga-kanlurang bahagi sa Mountain Province at sa hilagang Benguet.

Ang Igorot ng Hilagang Benguet (at halos lahat ng namamalagi sa Amburayan at timog Lepanto)
ay nagsasalita ng parehong dayalekto, parehong adwana at tinatawag ang kanilang sarili bilang Kakanay o
Kankanay. Ang kultura ng grupong ito ay walang mahalagang pinagkaiba sa cultural features ng mga
Nabaloi. Lingguwistika ang isa sa maaaring basehan ng kanilang pagkakaiba
 PAGTATAYA:

Pangalan: Kurso:
Iskedyul ng klase: Iskor:

I. Intruksyon: Tukuyin sa patlang ang bawat bilang.

________________1. Ito ang unang hakbang ng pamamaisan.

________________2. Tinaguriang “Salad Bowl of the Philippines”.
________________3. Sa hakbang na ito, pupunta s bahay ng babae ang mga magulang ng lalaki na may
dalang isang tambakol.
________________4. Ang kasal sa katutubong paraan ng mga Kankana-ey ay may _______________ na
dinaraos sa tahanan ng babae. Idinaraos ito sa tahanan ng babae tuwing
kasalan sa katutubong paraan ng mga Kankana-ey.
________________5. Ito ay isang okasyong pambaryo kung saan hindi lamang ang dalawang pamilya ng
mga ikakasal ang abala at naggagastusan, bagkus pati ang kanilang mga
kaibigan, kamag-anak, at mga kapitbahay.
________________6. Ito ang sisimulan sa ante-disperas( ikalawang araw bago ang kasal)
________________7. Ito ang wikang ginamit sa ibang munisipalidad ng Benguet.
________________8. Ito ang tawag sa kasalang namamanhik ang mga magulang ng kalalakihan sa mga
magulang ng kababaihan.
________________9. Ito ang katumbas na pmamanhikan sa Bulakan .
________________10. Ito ang perang ipambibili ng gagamitin ng babaing ikakasal.

II. Instruksyon: Sa pamamagitan ng veen diagram , ilahad ang pagkakapareho at pagkakaiba ng

kasalan ng mg taga- Ibaan, Batangas at ng mga Kankana-ey.

Ibaan, Batangas Kankana-ey

c. ANG PAGKAKANYAO
- ni Edgar Daniel

May ibang dahilan kung bakit nag papadit o nagkakanyao. Ang isa’y bilang pasasalamat sa
pagkakarron ng kayamanan at ang isa’y bunga ng kahilingan ng isang patay na miyembro ng pamilya na
naipabatid sa pamamagitan ng panaginip o kapag matagal na nag karamdaman ng isang miyembro ng
pamilya at hindi mapagaling ng mga gamut, sa gayo’y tumatawag na sila ng nakaaalam sa Gawain ito na
kilala sa katawagang hi-bok o anop upang malaman kung magpapadit ang pamilya.
 Kapag sinasabi nn taong ito na kailangang magpadit, agad sisimulan na ang paghahanda: tatlong
baboy, isang kalabaw , at isang baka; mga dama o putek na alak na buhat sa bigas na tinatawag na tapey;
bumibili siya ng bagong dmit para sa patay tulad ng lukba o tapis, bahag panyolito o banda at kumot.
Kapag handa na ang lahat, inananyayahan ang lahat ng kaibigan, kamag-anak buhat sa iba’t ibang pook.
Kinaumagahan ng araw na iyon,ang pinakapair nila ay ang mabaki ay nagdarasal t ibabaon ang isang itlog
o ang isang maliit na bilog na bato sa ilalaim ng hagdan. Tinatawag itong haday.Ang taong magpapadit
ay magkukulong sa bahay buong araw na iyon. Kinahapunan din ng araw na iyon ay madadaratingan ang
mga panauhin at kamag-anakan. Sa gayo’y kakatayin nan a ang isang baboy upang maipakainan sa mga
dumarating na panauhin. Hindi magdarasal habang kinakatay ang baboy.Sa gayo’y maaari nang
pasimulan ang pagsasayaw ng katutubong sayaw na ginagamitan ng gong. Sisimulan narin ang sagutan sa
katutubong awiting tinatawag na baklew.

Kinabukasan kapag may bakud na ang kanilang bakuran, pinapakawalan ang tatlong baboy at
hahayaang hulihin ito ng matatapang na lalaki. Kapag nahuli na ang baboy, uupuan ito ng nakahuhuli.
Ang ilang lalaki naman ang lalapit at tatalian ang baboy. Ilalagay ang baboy sa harap ng bahay o hagdan
ng ng bahay na kinalalagyan ng mabaki. Nasa bilao na rin ang mga kumot, mga bagong damit, maliit
nalalagyan ng tapey at trey na tinatawag na talaka na nilalagyan ng mga barya o lumang pera na tinatawag
na tinapun. Pagkatapos magsimula ng magdarasal mabaki. Sa pagdarasal ng mabaki binabangggit ang
lahat ng pangalan na namatay na mga kamag-anak. Habang nagdarasal ay tinatawag naman makaalung na
bahagi ng pagsasayaw ng nagpapadit. Gingamit ng mag-asawang nagpapadit ang kumot. Ang isang
kumot ay nasa balikat ng lalaki at ang isa naman ay nakabalot sa babae at sasayaw sila sa saliw ng gong.
Habang nagsasayaw sila , isa namang mabaki ay sisigaw habang itinuturo ang nagsasayaw. Tinatawag
itong lastuan. Pagkatapos nito , ang isang mabaki ay sasayaw habang tangan-tangan niya nag mga barya,
ang bawat mananayaw ay kakatawan sa bawat binaggit na pangalan ng mga namatay.

Buong araw at gabing ngsasayawan, nagkakantahan ng baklew at nag-iinuman ng tapey. Ang

lahat naman ng ulo ng hayop na piṅata na hayop ay itatabi na at iyong mga dapat iluto ay iluluto na para
makakain kinabukasan.

Sa pagpapadit may tinatawag na katlu, ikatlong araw kung saan kinakatay ang isang baboy,
pagkatapos ay ang kawalu o ang ikalawang araw kung kalian nagkakatay naman ng dalawang baboy at
pinatutugtog ang gong upang magsayawan naman ng gabi at isang araw habang nag iinumam ng tapey.
Pagkaraan nito mayroon pang kawanal o ikalabindalawang arw at ikalabinlimang araw, kung saan maliit
na baboy na lamang ang kin akatay at wala na ring sayawan, kundi pagdarasal na lamang ng mga mabaki.

Ang huling raw ng padit ay ang pagpatay ng mga manok. Ang babae at lalaki’y tutungo sa uma o
kaingan. Dala-dala ng lalaki ang piko at may dala naming basket o kayabang na may ilang kamote ang
babae at pag-uwi nila lulutuin ang manok. Pagkatapos magdasal ng mabaki maaari nang makapunta s
malayo ang mag-asawang nagpadit dahil sa panahon na pagpapadit ay hindi sila maaaring lumayo.

d. MGA ITA SA BUNDOK NG ZAMBALES

- ni Ligaya T. Rubin

Sabi ng propesor namin sa Linguistics 225 , ang klase naming ay magkakaroon ng field trip sa mga
baryo ng Naculcol at Naguisguis sa Zambales na ang pangunahing layunin namin ay pag-aralan ang
ponolohiya, morpolohiya, at sintaktika ng wika ng mga Ita, na sa kasaysayan ng Pilipinas ay siyang
itinuturing na kauna-unahang mga pangkat ng tao na naninirahan dito. Kung makukuha rin anami ang
karunungan bayan nila tulad ng mga kwentong bayan, salawikain, mga epiko, mga pamahiin, mga
dasal, at mga tulang pambata ay higit na mabuti. Ang mga Ita’y itinaboy ng sibilisasyon at kawlan ng
kaalaman sa mga kabundukan; sila’y patuloy na nagpalipat-lipat sang-ayon na kung saan sila
mabubuhay; kaya’t bago tuluyang mawala ang kanilang panitikan at ang wika mismo ay dapat itong
maitala at mapag-aralan.

Limang oras na biyahe sa trak ang Botolan mula sa Siyudad ng Caloocan. Ang dalawang baryong
ito, Naculcol at Naguisguis ay dalawang baryo ng mga Ita n nasa kalagitnaan ng mga bulubundukin ng
Zambales. Ayo sa aming propesor, mga limang ilog lang an gaming tatawarin sa aming paglalakad
mula Naculcol hanggang Naguisguis. Huli na nang aming matuklasang mga limampu nap ala kung
bibilangin naming ang mga batis, sapa, kanal, at saluysoy.

Sabi pa nila kailanagn magdala kami ng lahat ng mga kailanagn naming sa tatlong araw na tigil
naming doon; mula gamut kontra sipon, ,malaria, at pagkasira ng tiyan, hanaggang pagkain lalo na ang
ulam tulad ng tuyo, tinapa, sardinas, at itlog; ang mga Ita ay walang ulam-ulam kung kumakain, kanin
 lamang ang kinakain nila at minsan ay nilagang kamote lang. Magdala raw kami ng makapal na kumot;
malamig na malamig raw doon sa gabi hindi lang sa malamig na klima kundi dahil ang titigalan naming
kubo ay hindi makapagbibigay sa amin ng proteksiyon laban sa malmig na simoy ng hangin. Sa
madaling sabi ay silang-silat ang sahig at may siwang ang mga dingding. At higit sa lahat ay magdala
raw kami ng mga labis sa aming bahay na kaya naming dalhin at kayang ibigay sa mga Ita.

Sa daan pa lamang ay inilalarawan na namin an gaming diwa at hitsura ng tipikal na Ita, kulot na
kulot ang buhok, sunog na sunog ang balat, pandak na pandak, sarat na sarat ang ilong, ay makapal na
makapal ang labi.

Nang makita naming sila ay nasabi naming halos ganoon na nga ang hitsura nila, maliban sa
napakaganda pala ng sunog nilang kulay- mamula-mula at tila ginintuan na kumikinang sa tama ng
sikat ng araw; ang kulot na buhok at kakulay ng buhok ng mais; at ang mga may halong ibang dugo ay
may matatangos na ilong. Hindi sila hubad-baro tulad ng aming hinala; sila’y nagsusot din ng damit.

Ang Naguisguis ay binubuo ng humigit-kumulang sa apatnapung kubo ng mga Ita t isang

eskwelahang nagtuturo hanggang grade four; lahat ng mga Ita’y nagtatrabho sa lupa; ang tanging status
symbol ng pagiging medyo maykaya ay ang pagiging sementdo ng pinakapundasyon ng kubo.

Salat man sa materyal na bagay, ang mga Ita’y saganang-sagana naman sa kagandahang loob. Nang
mabatid ng sambayanan na may panauhing galing UP ay may magdala ng ginataang kamote, ng
maaayos na banig, unan, at kumot. Sa pagitan ng mga nahihiyang ngiti at pnay na paghingi ng
paumanhin, kinausap nila kami at sa sigid ng lamig ng gabi’y isinasalaysay ng matatanda ang kanilang
mga kwentong Ita.

May kahirapan ang pagpunta sa lugar na iyon, at may kahirapan ang buhay doon sa isang sanay na
sanay sa maginhawang buhay ngunit hindi kami nagreklamo kahit bahagya sapgkat ni bahagya’y hindi
nagrereklamo ang mga Ita gayong iyon na ang buong buhay nila. Doo’y nasaksihan namin ang uri ng
pamumuhayna ikinukubli ng mga kabundukan, at pagkatapos ng pananaw namin sa buhay ay hindi na
mananatiling gaya ng dati.

Sila, ang mga Ita, ang tunay na mga Pilipino; walang bahid-dungis ng kalinangang banyaga. Sila’y
itinaboy hin di ng walang kaalaman kundi ng kawalang-kakayahang ipagtanggol ang kanilang
karapatan doon sa kabundukan ngunit sila’y nagpatuloy sa pamumuhay na matapat at walang pag-
iimbot sa kapwa. Sa kabila ng kadahupan ng buhay at pagwawalang-bahala ng mga higit na nakapag-
aral at higit sa sibilisado, sila’y nananatiling nabubuhay nang may dignidad sa sarili nilang
pamamaraan.

Pagtataya:

Pangalan: Kurso:

Iskedyul ng klase: Iskor:

I. Instruksyon: Isulat sa patlang ang tinutukoy sa bawat aytem.

___________________1. Ito ang tawag sa pagbabaon ng isang itlog o isang maliit na bilog na bato sa
ilalim ng hagdan sa tuwing nagkakanyao o nagpapadit.
___________________2. Ito ang tawag habang nagsasayaw sila, ang isang naming mabaki ay sisigaw
habang itinuturo ang nagsasayaw.
___________________3. Dito ay nagkakatay ng dalawang baboy at pinatutugtog ang agong upang
magsayawan naman ng isang gabi at isang arw habang nag-iinuman ng
tapey.
___________________4. Ginagamit ito tuwing sisimulan na amg pagsasayaw ng katutubong sayaw.
___________________5. Tumutukoy ito sa barya o lumang perang ginagamit sa pagkakanyao.
___________________6. Siya ang nakakaalam kung magppadit baa ng pamilya o hindi.
___________________7. Ito ang alak ng mga Ifugao na gawa sa bigas.
___________________8. Ito ang ikatlong araw ng pagpapadit na kung saan kinakatay ang isang baboy.
___________________9. Pinapatay ang mga ito tuwing huling araw ng padit.
___________________10. Ito ang tawag sa pinakapari ng mga nagkakanyao.
II. Intruksyon. Isulat ang T kung tama ang mga pahayag, at M naman kung mali.

__________________1. Limang oras ang biyahe sa trak ang Botolan mula sa Siyudad ng Caloocan.
__________________2. Ang mga doktor ng mga Ita ay nag-aanito, nagsasayaw habang nagdarasal.
__________________3. Kahit nagdadhop ang mga Ita, matatapat sila.
__________________4. Ang kape ng mga Ita ay gawa sa katas ng sinunog na saging.
__________________5. Salat man sa materyal na bagay, ang mga Ita’y saganang-sagana naman sa
kagandahang loob.
__________________6. Hubad-baro ang mga Ita sa Zambales.
__________________7. Ang Naculcol ay kapital ng Naguisguis.
__________________8. Ang mga Ita ay relihiyoso.
__________________9. Ang Naculcol ay binubuo ng humigit-kumulang sa apatnapung kubo ng mga Ita t
isang eskwelahang nagtuturo hanggang grade four; lahat ng mga Ita’y
nagtatrabho sa lupa; ang tanging status symbol ng pagiging medyo
maykaya ay ang pagiging sementdo ng pinakapundasyon ng kubo.
__________________10. Naculcol at Naguisguis ay dalawang baryo ng mga Ita n nasa kalagitnaan ng
mga bulubundukin ng Zambales.

ARALIN 3: ANG MGA LUMAD SA MINDANAO

- ni Nelia orpiano-Du

Ang mga B’ laan ay sakop ng unang pangkat ng mga Indonesia na dumating at nanirahan sa
Pilipinas mga 5,000 o 6,000 taon na ang nakaraan. Sila ang unang gumagamit ng Bangka bilang paraan
ng kanilang transportasyon patungong Pilipinas. Maraming antropolohista ang makakapagpatunay na
ang pangkat na ito ay nagmula sa Indonesia dahil sa pagkakatulad sa sistema ng ponemang patinig ng
mga B’laan at ang mga Javanese sa Java. Pareho silang may pitong ponemang patinig. Mas
gugustuhing nilang tawagin na B’laan kaysa sa Bi-La-an dahil para sa kanila ang pagbigkas ng Bi-la-an
ay nangangahulugan ng kawalang galang at kabastusan. Ayon sa interbyu sa grupong ito, ang pagbigkas
ng Bi-la-an ay nangangahulugan na “malandi” o “ kalandian” . Ang terminong B’ laan ay tumutukoy sa
miyembro ng etnikong grupo na noon ay tinatawag na Bira-an, Bara-an, Blaan, o Bi-la-an. Ang “ Bila”
ay nangangahulugang kaibigan. Ang mga B’laan ay mga tao sa bundok. Karaniwan silang nakatira sa
matataas na bahagi sa mga bulubundukin sa North Cotabato, Davao , at Saranggani Islands. May ilan
ding nalatira sa palibot ng Lake Buluan at ang ilan naman ay naninirahan malapit sa mga dalampasigan
ng Davao.

Bago dumating ang mga kristiyano ang politikal na teritoryo ng B’laan ay nahahati sa maliit na
baryo. Ang pamayanan ng B’laan ay pinangungunahan ng Datu o village chief na tinatawag na fulong
(wise). Ang fulong ang pinakamatanda o pinakamaalam sa baryon a itinuturing na may kaya sa buhay
dahil s pagkakaroon ng ginto, alipin, at iba pang kultural na kagamitan. Ang fulong ay hindi dumadaan
sa porma na pagpili. Hindi rin siya humihingi ng mga bagay-bagay bilang pagkilala sa kanaya ngunit
maaring magbigay ang mga tao bilang tanda ng kanilang paggalang sa kanya. Ang may kayang fulong
maaaring mag-aasawa ng higit sa isa hanggat kaya niyang suportahan. Itinuturing siyang pinuno,
tagapagsanggalang, tagapamagitan, at tagapagbigay ng solusyon sa mga suliranin.

Sa tradisyunal na sistema, ang kapangyarihan ng fulong ay ekstensibo. Siya ang itinuturing na

pinunosa isang lugar, awtiridad sa pagpapatupad ng batas at hustisya, at tagapag-ugnay sa iba pang
fulong. Sa kasalukuyan, ang fulong ay hindi nagpapataw ng parusa sa kanya kapwa B’lan maliban na
lamang sa miyembro ng kanyang pamilya. Sa kasalukuyan, sinusunod ng mga B’laan ang batas na
ipinapatupad ng Pilipinas.

Ang pangunahing ikinabubuhay ng mga B’laan ay pagkakaingin, o inigo s kanilang wika. May
dalawang magkasalungat na paliwanag tungkol sa relasyon sa lupa ng mga B’laan. Ang una, kaingin ay
resulta ng palipat-lipat ng lugar dahil iniisip nilang hindi kailanagn ng permenting lupa para sa
kabuhayan. At, ikalawa naman ay dahil sa kalikasan ng kaingin kaya napipilitang lumipat ng lokasyon
ang mga B’laan at bumabalik sila kung maayos na ang lupa na kadalasan ay pagtapos ng isang taon.

Ang mga B’laan ay naniniwala sa pagkakaroon ng pinakadakila sa lahat na kinilala nilang D’wata
(God). Siya ang itinuturing na Mele( planter) ng Langit ( heaven) at Tana (earth) t kahat ng bagay sa
daigdig. May tinagurian din silang L’nilong( fairies) na mas mababa sa D’wata . Para sa mga B’laan
ang kalikasan ay ipinagkatiwala sa kanila upang pangalagaan. Ang L’nilong ay hindi manlilkha
sapagkat tanging ang D’wata lamang ang manlilikha. Bilan isang Snalig( tagapamahala), sila’y
 karaniwang tinatawag na M’fun Mahin( owner of the sea), M’fun D’lag( owner of the forest). Ibig
sabihin ang Panginoon ang manlilikha, ng mga L’ nilong( fairies) ang tagapangalaga at ang mga tao ang
gagamit ng kalikasan upang mapakinabangan.

Ang ibang B’laan ay naimpluwensyahanng kristiyanismo. Karamihan sa mga naging kristiyano ay

naging protestante na bahagi ng Christian Missionary Alliance Church of yhe Philippines
(CAMACOP), United Methodist Church, at iba pa. ang ilan naman ay katoliko.tinatayang 40% ng mga
B’laan ay naging Kristiyano.

Ayon kay Javier(1998) parehong nagsusuot ng tela na yari sa abaka ang kasuotang pantaas ng mga
B’laang babae at lalaki. Ang mga blusa ng mga babae ay napapalamutian ng mga makikiknang na
materyales tulad ng mga beads at mga butones. Ang mga dyaket ng mga lalaki ay di- gaanong burdado.

e. ANG MANDAYA: WIKA AT KULTURA NG SANGAB, CRAGA, DAVAO ORIENTAL

Ang katagang Mandaya ay nagmula sa salitang “man’ (tao) at “daya” ( itas na bahagi ng ilog).
Kaya ang Mandaya ang tinatawag na inhabitants of the Uplands.

Ang Mandaya nag karaniwang naninirahan sa bulubunduking bahagi ng Katimugang Mindanao sa

Davao Oriental. Sa Davao Oriental ang may pinakamalaking populasyon ng mga Mandaya.

Ang Sangab ay matatagpuan sa Silangang bahagi ng Mindanao sa lalawigan ng Davao Oriental, sa

munisipalidad ng Caraga, ng Barangay Pichon. Mula sa poblasyon ng Caraga, may apatnapung (40)
kilometro ang layo t may isang libo at dalawang daan (1,200) n atalampakan ang taas mula sa dagat ang
Sangab.

Sa Brgy. Pichon at Sityo Sangab, lubos nilang napapanitili ang kasuotan nilang Mandaya, gayundin
ang paghahabi nito na tinatawag na dagmay, isang hinabing tela na mula sa abaka.

Ang Sityo Sangab ay isang lugar na tahimik, walang nagsasalimbayang sasakyan, malayo sa
polusyon, at walang gulo. Walang makakapasok sa nasabing lugar (Sangab) kung walang pahintulot ang
kanilang tinaguriang datu o tribal chieftain.

Nariyan ang mga Mangkatadong (council of elders), na nagsusumikap sa pagpapaalala sa mga

kabataang produkto ng bagong henerasyon kung ano ang katanggap-tanggap sa kanilang lipunan. Isa na
rito ang mahigpit na pagbabawal sa paggamit ng maiksing pantot (short) para sa mga babae dahil taboo
para sa kanila ang pagsusuot nito.

Kahit bago umalis ng bahay ay kailangan dumaan sa malaking puno o kaya’y malaking bato,
dumaan sa tubig, umiinom sa nadaanang tubig, magputol ng punong kahoy, mangaso, at iba pang gawain
ay kailangang magpaalam at manawagtawag (peace offering) sa may-ari.

Ang lahat ay ginawa at pag-aari ni Magbabaya (God). Ang salitang Magbabaya ay galing sa
salitang ugat na baya na ang ibig sabihin ay walang pinagmulan at walang katapusan.

Bago nakapagsagawa ng pananaliksik, kinakailangan munang magsagawa ng panawagtawag ang

balyan, ang priestess at lokal sa manggagamot at isa sa mga naging importante. Ayon din sa kanila, ang
pagbibigay ng kaalaman o transfer of knowledge sa katutubong pamaraan, kaisipan, at mga praktis sa
ibang tao, lalong-lalo na kung ito ay may kinalaman sa pangagamot ay mahigpit na ipinagbabawal. Para
sa kanila, baka ito ay dida magtugo (mawalan ng bisi o kaya’y saysay) dahil kanilang pinaniniwalaan na
ipinagkaloob ito sa kanilang abyan (espiritu).

Sa pagsasagawa ng panawagtawag, ang balyan ay gumagamit ng inuming Mallorca, sa halip na

byais (local perminted wine). Ito ay isang patulam-tulam o panulak sa kanilang lalamunan upang hindi
sila mahiyang sumagot sa mga nagtatanong sa kanila. May iba pang nagsasabi na ang pag-inom ay para
pampabaag ng talinga o pampainit ng tainga. Sa sinasagawang panawagtawag, lahat ng mga mananaliksik
ay pinapainom din bilang tanda ng isang mabuting pagtanggap sa kanila o bilang pakikisundo at pagbati.

PAGPAPAKASAL AT PAG-AASAWA

Ang gawaing pagpapakasal ng isang babae at lalaki ay hindi biro at kailanagn itong sumunod sa
mga hakbang tulad n g sumusunod:
 1. Pagdali-dali. Dito, ang lalaki ay kailangan bumisita o pumunta lagi sa bahay ng babae.
2. Pagatud-atod. Isang bahagi ng pammanhikan na ang lalaki ay magdadala ng mg pagkain sa bahay
ng babae.
3. Pagkagon. Dito dadalhin ng lalaki ang kanayang mgva magulang upang ipakilala sa pamilya ng
babae at kaibigan. Sa panahong ito ay kailangan nang pag usapan ang sukat( dowry) ng babae.
4. Pagtawas. Tumutulong na sa mga gawain ang lalaki sa pamilya ng babae.
Halimbawa: pagsasaka, pag-iigib ng tubig, pagsisibak ng kahoy.
5. Pagbutang ng sukat. Dito sususbukin ang kakayahan ng lalaki ng pamilya ng babae. Sa pagsubok
na ito, ang mga magulang ng babae ay magpapahayag ng kanilang kahilingan( sukat). Ito ay
isang pagsubok na kapag matugunan ng lalaki ang kahilingan ng mga magulang,
nangangahulugan na kayang niyang buhayin ang babae.
6. Pag-ol’ lonan. Ang lalaki ay magbibigay sa babae ng regalo( remembrance) na sasaksihan ng mga
magulang at kaibigan ng dalawang panig.
7. Pagtutuonan. Isa itong seremonya na lahat ng tao sa pamayanan ay imbitado. Ito ay gagawin sa
bahay ng babae. Aanyayahan din ng mga magkatadong( council of leaders) at balyan. Ang
babae ay papayuhan ng kanyang ina at ang lalaki naman ay papayuhan ng mga magkatadong ,
balyan , at iba pang respetado sa pamilya. Pagkatapos ng payo ay susunod ang pagdarasal ng
balyan at idedeklara ang kanilang pagsasama. Susunod na rito ang kanin at byais. Sumunod ang
mga mangkatadong, balyan, mga magulang, at ibang mga panauhing dumalo. Magkakaroon din
ng sayawan, inuman, at kantahan.
8. Pagdudul’logan. Pagkatapos ng kasal, ang lalaki ay uuwi sa kanilang bahay at iiwan ang babae sa
mga magulang. Makalipas ang tatlong (3) araw, pwede na silang magsiping sa bahay ng babae sa
isang gabi lamang. Mayroon na namang kainan na ihahanda para sa mga kaibigan na hindi
nakadalo sa pagtutuonan( kasal).
9. Pagdadal’laan. Ito ang proseso ng pag-aasawa kung san ang babae ay dadalhin na sa bahay ng
lalaki.

PANGANGANAK

Sa pagbubuntis, ang Mandayang babae ay palaging pinapahiran ng mga halamang gamot.

Pagdating ng limang buwan ay hinihilot ng manghihilot. Ang mananabang din ay gumagamit ng mga
tagal’lumo (mga bagay-bagay o halaman na pinagsama-sama/pinaghalo-halo para panggamot). Kadalasan
ay galing ito sa panaginip o kaya’y itinuturo ng kanilang abyan (espirito). Ang iba naman ay pamana ng
pamilya, magulang, o kaya’y angkan.

Hinihilot (minamasahe) ng manabang (hilot/komadrona) ang tiyan ng isang buntis para mapabuti
ang lagay ng bata sa loob ng tiyan at para pagdating ng kanyang kapanganakan ay hindi siya mahirapan.
Pagkasapit ng ikasiyam na buwan o panahon na ng kanyang panganganak, ang mananabang ay
nagmomonitor hangg ang sa isilang na ang sanggol.

Pagkatapos ng panganganak , ang mananabang ay bibigyan ng mg gamit o di kaya’y pera o hayop

bilang pasasalamat.

Pagkalipas ng tatlong araw, ang ina at sanggol ay pwede nang maligo. Ang tubig panligo ay
gagamitan ng sagbong (gabon) o kaya’y dahoon ng kalamansi. Naniniwala sila na bukod sa bukod sa
mabango ang sagbong pangontra din ito sa panuhot (gas pain) na nararamdaman. Ang pusod ng sanggol
naman, pagkatapos maligo ay pipigaan ng marsugo (ampalaya).

Sa ikatlong araw, ang pamilya ay maghahanda na para sa gagawing bunong, isang ritwal para sa
bagong silang na sanggol at sa kasalukuyan ay sinasabi nila na isang binyag para sa sanggol.

PAGDIDIRIWANG NG KAARAWAN

Sa tradisyon ng mga Mandaya, ang pagdiriwang ng kaarawan ay hindi sinusunod. Tanging

bunong (bagong sanggol) lamang ang kanilang ipinagdiriwang.

Noong unang panahon, kapag may ipinapanganak na sanggol, ang ama ay agad magtatanim ng
punong kahoy sa kanilang bakuran para maging kasabay ito sa paglaki ng kanilang anak. Ang punong
itinanim ay nagsisilbing tanda rin ng edad ng kanilang anak. Halimbawa, kung may magtatanong sa edad
ng anak, ituturo at ipapaliwanag lamang ng ama ang kaugnayan sa edad ng anak ang itinanim nitong
punongkahoy.
ANG KAMATAYAN AT ANG PAGLILIBING

Ang mga Mandaya ay naniniwala n akung may namatay, ito ay kinukuha na ni Ibol’I. Si Ibol’I
ay naninirahan sa ilalim ng lupa at nag-aari sa mga patay.
Sa Mandaya, kapag namatay ang isang tao, isang araw lamang itong paglalamayanbago ilibing.
Maaaring ilibing sa lupa o kweba, o di kaya’y ibinibitin sa itaas ng malaking punong kahoy.
Ang patay ay babalutin ng kumot t gagawan ng ritwal bago umalis sa bahay. Kasamang ililibing o
ipapadala ng gamit ng namatay. Tinatawang itong unong. Ang iba naman ay naglalagay ng gamit ng
patay sa ibabaw ng puntod nito at tatamnan ng halamang malisa, kilal’la, at tubo. Ito ay tanda ng kanilang
mga labi. Ang asawa ng namatayan ay maglimbo( magtatalukbong ng dagmay) sa loob ng pitong araw, at
pagkatapos nito ay pwede nang maligo at magtrabaho.

PANANAMPALATAYA

May mga ritwal na ginagawa ang mga Mandaya bilang paraan ng kanilang pasasalamat at
paghihingi ng kapatawaran sa mga nagwang kasalanan kay Magbabaya (God). Pinaniniwalaan din ng
mga Mandaya na habang nabubuhay pa ang tao ditto sa donya (sanlibutan) ay maraming manudyaay
(tukso) ang maaaring maganap kaya kinakausap at humuhingi sila ng tulong sa mga espiritu.

GAMOT

Kung ang gubat ay mawawala sa kanilang buhay, para na ring nwala ang kanilang kabuhayan,
gayundin ang kanilang kultura.

PANINIWALA SA SAKIT

Kailangang tandaan at huwag talagang puntahan o nlapitan upng walang masamang magyari.

PAMPAGANDA

Makikita sa ugali lalong-lalo na sa mga babaeng Mandaya ay byagid o byabagid o ang ngipin
nito ay pinuputulan.
Ang mga babae ay dapat kumpleto sa gamit, mula sa byatataan (embroidered blouse), linangaw
(kuwintas), balikog (hikaw), pamul’lang (set ng pulseras), kurbata (breast cover made of beads).

PANINIWALA SA ILANG NATURAL NA KALAMIDA

Lindol. Pinaniniwalaan ng Mandaya na may nakatirang napakalaking kasil (eel) sa ilalim ng lupa.
Eklipsi. Pinaniniwalaan ng Mandaya na nag sanhi ng eklipsi ay ang pagkagat daw ng ibong
tambakunawa sa araw.
Bagyo. Ang Mandaya ay naniniwala sa samot, ang malakas na hangin at ulan na nananatili sa kalawakan
at biglang bumagsak sa isang lugar.

PAGTATAYA

Pangalan: Kurso:
Iskedyul ng klase: Iskor:

I. Intruksyon: Ibigay ang tinutukoy ng bawatbilang. Isulat ang sagot sa patlang na nakalaan.

__________________1. Ano ang tawag sa datu o village chief ng mga B’laan at siyang namumuno sa
kanila.
__________________2. Sila ay sakop ng unang pangkat ng mga Indonesi na dumating at naninirahan sa
Pilipinas mga 5,000 o 6,000 taon na ang nakaraan.
__________________3. Siya ang pinakamatanda at pinakamaalam sa baryon a itinuturing na maykaya sa
buhay dahil sa pagkakaroon ng ginto, alipin, at iba pang kultural na kagamitan.
__________________4. Siya ang kilalang pinakadakila ng mga B’laan?
__________________5. Tinatawag din itong fairy at pinaniniwalaang mas mababa kaysa D’wata.
__________________6. Ito ang tawag kung isasamang ililibing o ipapadala ng gamit ng namatay.
_________________7. Ito ang proseso ng pag-aasawa kung san ang babae ay dadalhin na sa bahay ng
lalaki.
_________________8. Dito dadalhin ng lalaki ang kanayang mgva magulang upang ipakilala sa pamilya
ng babae at kaibigan. Sa panahong ito ay kailangan nang pag usapan ang
sukat (dowry) ng babae.
_________________9. Isa itong seremonya na lahat ng tao sa pamayanan ay imbitado. Ito ay gagawin sa
bahay ng babae.
_________________10. Ito ay isang pagsubok na kapag matugunan ng lalaki ang kahilingan ng mga
magulang, nangangahulugan na kayang niyang buhayin ang babae.

II. Instruksyon: Ibigay ang mga hakbang sa pag-aasawa at pagpapakasal ng mga Mandaya ayon
sa pagkakasunod-sunod, at kung ano ang ginagawa sa bawat hakbang.

III. Instruksyon: Mag-interbyu ng matatanda sa inyong lugar kaugnay sa mga pamahiin ninyo.
Anong mga pamahiin ng mga B’laan ang katulad o may pagkakatulad sa pamahiin niyo?

III.3. KAMULAN FESTIVAL: ISANG TAUNANG SELEBRSYON S PROBINSYA NG

BUKIDNON

Paglalarawan at Pagkilala Sa Lugar

Kilala ang Bukidnon bilang Pinepple Capital of the World. Ang malamig na lugar na ito ang
lalong nakapag-eenganyo ng mga turista mula sa malalayong lugar at mga karatig-lugar. Isa hanggang
tatlong buwan ng hilagang bahagi ng lugar ang nakakaranas ng maikling tag-init at tag-ulan naman sa
katimugang bahagi nito. Hindi nakakaranas ng malakas na bagyo dahil napapalibutan ito ng mga matataas
na bundok 24.04 digri selsyus ang kadalasang temperature at hindi bumababa sa 18. 5 digri selsyus.

Isang agrikultura na lugar at lupain ang Bukidnon. Pangunahing iniluluwas na mga produkto ay
palay, mais, tubo , kape, goma, niyog, kamoteng kahoy, palm oil, iba’t ibang klase ng bulaklak tulad ng
rosas, calla lilies, babies breath, orchids, daffodils, anthoriums: mga prutas tulad ng pinya, rambutan,
mangga, santol, durian, dalandan, saging, lansones: mga gulay at rekados tulad ng repolyo, labanos,
patatas, asparagus, broccoli, lettuce, carrots, cauli flower, sweet peas, kalabasa, atsal , sibuyas na dahoon,
kamatis, luya. Nangunguna din ang pagpoprodyus ng mga manok, baboy, at baka ang probisya.
Paglalarawan sa mga Tao
May siyamnapu’tlimang porsyento(95%) ng po[ulasyon ng Bukidnon ay Pilipino at limang
porsyento naman ay mga Britanyo, Amerikano, Indonesyo, Tsino, at Koreano. Ilan sa mga banyagang ito
ay mga mangangalakal at negosyante, at ang ilan naman ay nag-aaral, nagsasaliksik, o kaya’y may
relihiyosong misyon aat kasapi sa turismo. Sebuano ang pangunahing wikang gamit ng mga Bukidnon.
Ang ilang wika ay Bisaya-Hiligayno, at Binukid.

Iba pang Etnikong Grupo ng Bukidnon at Paraan ng Pagdiriwang ng Kaamulan

Bawat taon, tuwing buwan ng Marso, ang Bukidnon, bilang sentro ng pinyahan sa Pilipinas, ay
nagdiriwang ng Kaamulan Festival. Ang katawagang Kaamulan ay mula sa wikang Binukid na amul na
nangangahulugang “ lipunang pagtitipon”. Ito rin ay nangangahulugang ritwal ng mga datu tulad ng
seremonya sa kasal, piyesta ng pasasalamat gaya ng pag-aani, kasunduang pangkapayapaan, at iba pa.
ginaganap ito sa Siyudad ng Malaybalay na at ipinagdiriwang ng pitong etnikong tribu: Bukidnon,
Higaunon, Talaandig, Manobo, Matigsalug, Tigwahanon, at Umayamnon.

Tampok sa piyesta ang iba’t ibang exhibit tulad ng halamang doon lang makikita, trade fair, iba’t
ibang putahe, mga bazaar, live stock show, agri fair. Motorcross, paligsahan ng offroad, mga isports,
karerahan ng mga kabayo o horse radeo, amatyur na boksing, invitational basketball tournament,
adventure races, mga konserto, at pagsasayaw sa daan o street dancing at mga magagarang float ng bawat
tribong inirerepresenta nito.

May mga awitin mula sa kanilang mga epiko- psalaysay ng limbay, pag-awit ng idangdang,
bayok-bayok o mga berso, mga bugtong na tinatawag na antoka, nanangon o folktales.

Pinagmulan ng Kaamulan Festival

Ang selebrasyon ng piyesta sa Munisipalidad ng Malaybalay ang kauna-unahang Kaamulan

Festival na ginanap noong Mayo 15, 1974. Sa pagnanais na mapanatili ang piyestang ito, ng besi-alkalde
ay nag-iisip na imbitahan ang mga taal na katutubo o indigenous people na makisalo sa kanilang
selebrasyon, at magtanghal ng ilang etnikong sayaw na kinilala nagayong Rizal plaza. Hindi nila lubos
maisip na ang kauna-unahang okasyopn ay naging popular dahil sa isang reporter ng Manila Times na
naging bisita ng bise- alkalde. Sinulat niya ang lahat ng nangyayari sa isang nasyunal na magasin at dito
nagsimula ang pagkilala sa kaamulan. Ang festival ay pinagtibay bilang rehiyunal na festival ng Hilagang
bahaging Mindanao ng Regional development Vouncil noong Setyembre 16, 1977.

Sa pagitan ng taong 1960 hanggang 1970, bawat indibidwal ay nagpunyging buuing ang
selebrasyon bilang paggalang sa mga naging kontribusyon ng mga katutubo ng Bukidnon lalo na sa
kanilang kultura. Sa buwan ng Nobyembre 1977, pinangunahan ng gobyernong probinsyal ng Bukidnon
abg kauna-unahang Kaamulan Festival. Sa taong 1978 hanggang 1998, ito ay inilipat sa kalagitnaan ng
Pebrero hanggang Marso. Ksabay na rin sa selebrasyon ng pagkatatag o Foundation Day ng Bukidnon.
Ang kauna- unahang Offroad Challenge at Kaamulan Invitational Shootfest ay naidagdag na rin bilang
isang pangunahing kaganapan ng festival noong 2002. Mayron ding pagpapakita ng mga
kontemporaryong sining ng Bukidnon na tinatawag na bansagen. Noong 2006, nagkakaroon ng kauna-
unahang National Folklore Conference at pagsusulat ng katutubong awit para sa mga estudyante.

Ang mga Kultural na Grupong Kasapi sa Kaamulan Festival

Ang mga Manobo. Nabibilang ang orihinal na proto-Philippine Stock ang mga taong Bukidnon.
Khit na grupong Bukidnon ay watak-watak, nangingibaw pa rin ang iisang tradisyon ng bawat ng grupo.
Ang pangunahing pinagkukunan ng pangangailangan ay ay paghahabi ng mga damit at mga palamuti
tulad ng hikaw, mga malalapad na kuwintas, pulseras at iba pa.

Ang iba’t ibang kultural ng komunidad na makikita sa Probinsya ng Bukidnon ay ang mga grupo
ng Manobo, Bukidnon, Higaonon, Matigsalug, Talaandig, Tigwahanon, Umayamnon. Ang
Arumanen naman ay isang sub-grupo. Narito ang mga pahapyaw na pagpapaliwanag at pagpapakilala sa
mga tribo:

Ang Arumanen- Manobo ay makikita sa probinsya ng Hilagang Cotabato. Sila ay napabilang sa

orihinal na proto-Philippines stock. Ang pangunahing pangangailangan ng grupo ay ang paghahanap ng
pagkain at pagsasaka.

Kinikilalang pinuno ng Armanen-Manobo ang Timuay o datu na siyang tumatawag ng mga

pagpupulong. Ang tradisyunal na estruktura ng Arumanen-Manobo ay binubuo ng limang klase. Ito ay
ang timuay na siyang namamahalang grupo; walian oshaman na nangunguna naman sa espiritwal na
aspekto; mandirigma; taong karaniwan o hindi maharlika; at alipin.

Ang diyalekto ng Bukidnon ay Binukid. Sila ay kayumangging kaligatan at may maitim na

buhok. Katamtaman lamang ang taas (limang talampakan) nila at hindi pango ang ilong.

Ang terminong Higaunon ay nangangahulugang people of the wilderness. Hundi lamang

probinsya ng Bukidnon ang kanilang tirahan kundi pati na rin sa Agusan del Sur at hanggang Misamis
Oriental. Ang etno-ligal na aspekto lalo na kultura ng mga Higaunon ay nagbago dahil sa pamamalakad
ng kanilang datu.

Ang Matigsalug ay grupo ng Bukidnon na makikita sa lambak ng Tigwa-Salug, sa San

Fernando. Nangangahulugang “ mga Tao sa Ilog ng Salug” ang Matigsalug. Ang kalalakihan ay
nakasuot ng maikling masikip na pantalon hanggang sa tuhod lamang at tinutuping turbante o telang
pamugong sa ulo na may maraming palamuti tulad ng butyl o beads na may mga buhok ng kambing o
kabayo. Tinatayang mahigit s 146,500 ang populasyon ng Matigsalug.

Ang tinatayang populasyon ng Talaandig ay mahigit sa isandaang libo. Ang mga miyembro ng
grupo ay makikita sa barangay at munisipalidad ng Bundok Kitanglad. Ang pinaniniwalaang Diyos ng
mga Talaandig ay tinatawag nilang Magbabaya. We gather soil of different colors and use white glue
as paint binder, paliwanag ni Datu Vic Migketay “ Wayway” Saway, isang datu ng lipunan na
nagpapakilala ng ganitong materyal na pagpipinta. Tinatawag nila itong soil painting.

Watak- watak ang munisipalidad ng San Fernando at hanggang ng Davao del Norte ang Tigwa o
Tiwahanon. Ang ibig salitang Tigwahanon ay mula sa salitang guwa o scattered sa Ingles at mula sa
ilog ng Tigwa na kung saan sila nakatira. Sa kasalukuyan, ang Tigwahaon sa Agusan del Norte ,
Bukidnon, Agusan del Sur at Misamis Oriental ay umaabot na sa bilang 36, 128 ang populasyon.

Ang Umayamnon ay nakatira sa may ilog ng Umaran sa Probinsiya ng Bukidnon. Kilala ang
tribong ito sa kanilang pagkamalikhain, metatag kung magdesisyon at eksperto sa gubat. Makikilala sila
dahil sa kanilang katamtamang kulay ng balat, katamtamang tangkad, at sa kanilang prominenting panga
ta buto sa dakong itaas ng pisngi o cheekbone. Gumagawa sila ng mga butyl o beadworks bilang
palamuti sa katawan tulad ng ginakit at inaboy o kwintas, suning o handbag ng lalaki, at binuklad o
pulseras. An g populasyon nila ay aabot sa 101,906.

Ilang kasanayang Kultural

Sa mga nabanggit sa itaas, makikita ang mayamang kultura ng Bukidnon. Narito ng mga
kahulugan o deskripsyonn ng mg praktis ng mga Manobo- ang pitong tribu ng Bukidnon- sa isang buong
taon.

Una, ang pangampo, isang taunang ritwal na nagyayari tuwing buwan ng Enero na pumapaloob
sa pagdarasal para sa kanilang Diyos na si Magbabaya. Pinepreserba at pinoprotektahan ang pitong(7)
pinakaimportanteng bagay sa mundo; lupa, tubig, punong kahoy, apoy, hangin, tunog, at paniniwala ar
tradisyon sa pamamagitan ng tamang paggamit ditto.

Pangalawa, ang panagulilay, isang pagdarasal na nagaganap tuwing buwan ng Marso at

humihingi kay Magbabaya ng ulan para sa kanilang sakahan. Ang Salangsang ay isang seremonya rin sa
paghingi ng pahintulot kay Magbabaya na magtanim ng iba’t ibang halamang pagkain. Ang pag-ibabasok
naman ay pagsamba bago at pagkatapos magtanim. Mayroon din silang seremonyas na panangga sa
proteksyon ng kanilang tanim na tinatawag na layag-layag. Ang ritwal na talabugta ay taunan ginagawa
nila kung sila ay nagtatanim.

Pangatlo, ang lagong, isang pasasasalamat sa mga biyayang dumating mula kay Magbabaya. Ang
pagdating ng mga bisita at kaibigan ay isang biyaya rin iyon sa kanila. Tinatawag din nila itong limbay.

Pang-apat, ang samayaan na isang ritwal ng buong lugar bilang pasasalamt sa isang buong taong
kapayapaan at matiwasay na lipunan.

Panlima, ang pangapar, isang pagtitipon ng lahat ng mga manggagamot upang maitaboy ng mg
apinagmulan ng sakit at karamdaman.

Tinatawag naman na Kandulian ang ritwal na ito ginagawa kung may sakit ang isang katribu.
Ang kalinga ay isang siyam-na-araw ng pagdarasal sa pamamagitan ng pagkanta at pagsasayaw na
tinatawag na dugso. Isng banal na baboy o limang banal na manok ang ihahandog sa ikasiyam na araw ng
pagsasamba.

Mga katutubong Instrumento

Ang musika ay nakaugat na sa kultura ng mga Bukidnon.

Ang agong ay ginagamit bilang pantawag sa lahat ng mga miyembro upang magpulong.

Ang tambol ay gawa sa hungkag na kahoy. Ito ay hugis bilog at silindro na may balat ng hayop
tulad ng kambing o baka na binanat at nilalagyan ng sacra sa itaas upang hindi matanggal ang
pagkakapit nito. Ginagamit ito tuwing may festival at tinutugtugsa pamamagitan ng paghampas sa
dulo ng patpat na pantambol.

Ang bantola naman ay gawa sa kawayan na may nakahilerang linyang butas sa gitna na may
isang istring. Ang saluray ay isang instrumenting katulad ng bantola ngunit may walong kwerdas na
siyang nakalilikha ng tunog. Ginagamit din ito sa pagsasyaw tuwing may festival.

Ang kutyapi o kudyapi ay parang gitara na may mahabang leeg at may isa o dalawang kwerdas.
Kinakaskas ito upang tumaginting ang tunog na nalilikha nito. Ang kodlong ay told ng bkutyapi ngunit
mas Malaki ang katawan nito at mahaba rin ang leeg na katulad din gitara.

Ang instrumenting kuratong ay pinatutugtog kung may bisitang parating sa kanilang lipunan.
Ang haba nito ang nagpapalakas ng tunog na nabubuo sa pamamagitan ng patpat.

Ang mahaba’t makitid at manipis na piraso ng kawayan ay tinatawag na kubing. Ito ay may maliit
na butas sa gitna na may iba’t ibang tono ng tunog. Ang taginting ng tunog ay nagmumula sap ag-ihip ng
instrumenting ito.

Ang talapak ay isang kalahating hiwa ng kawayan at isa pang pirasong manipis na kawayan ng
pinagkalatog upang makalikha ng tunog na halos magkahawig sa tunog ng palakpak ng kamay. Kung
gagamit ka ng dalawng talapak ay parang tunog ito ng palakpakan ng mga tao.

Ang lantoy ay gawa rin sa kawayan na may tatlong butas at tinutugtog sa pamamagitan ng bibig.
Tinatawag din itong badtek. Kinopya rin ito sa instrumenting pulendag na mas malaki sa lantoy ngunit
may tig-aapat na butas sa itaas at ibabang bahagi.

Ang ledpad ay isang uri ng tambol ngunit gawa ito sa manipis na kahoy. Tinatakpan ito ng katad
o balat ng hayop tulad ng usa.

Lahat ng instrumenting ito ay makikita sa kaamulan Festival. Ito ang nagpapaiba sa tunog ng
ibang ritwal o selebrsyon ng Bukidnon dahil sa mga materyal na ginagamit sa paggawa ng mga
instrumenting ito.

Etnikong Awitin

Pinakasikat sa Bukidnon ang Epikong Olaging. Isa itong epiko na may iba’t ibang berso.

Limbay - ang tawag sa isang patulang awitin na pagpapahayag ng mang-aawit ng kanyang hinaing at
damdamin. Ang awitin naman na nagpapahiwatig ng panliligaw ay tintawag na sala.

Ang awiting puro lamang sa aliwan ay tinatawag na nanangaon. Mayroon ding pagbigkas sa mga
salawikain o kasabihn sa Bukidnon. Tinatawag itong basahan na ginaganap tuwing may paligsahan
upang malaman kung sino ang magaling.

Idangdang naman ng tawag sa kanilang awiting nagbabalik-tanaw sa mahalagang pangyayari sa kanilang

kasaysayan.

Ang kaligaon ay awiting tumatawag ng mga diwata, lalo na ang diwata ng mabuting ani. Inaawit tuwing
kaligaan at mga kababaihan ang kadalasang umaawit nito sabay ng pagsasayaw ng dugso.

Ang antoka ay isang pagtutunggaling berso lalo na kung nag-uusap tungkol sa halaga o presyo ng dowry
ng anak na babae.

Ilan sa Mga Etnikong Sayaw

Kilala ang kakaibang estilo sa pagsasayaw ng Bukidnon sa tadyak, indayog at paggalaw ng kanilang
katawan. Narito ang mga uri ng sayaw at kahulugan ng ito sa Bukidnon:

Ang binayog ay tipikal na sayaw ng tribung Talaandig ng ginagaya ang galaw ng isang ibong kilala sa
tawag na banog. Ang saut naman na sinasayaw ng mga lalaki lamang ay nagpapakita ng pagiging
eksperto nila sa iba’t ibang estilo at sining ng pakikipaglaban. Ang paggaya ng paglalakbay ng isang
mangangaso ay tinatawag na sayaw pagadugsa.

Sayaw pang-aliw naman na pinapakita kung may pagtitipon at piyesta ang inagong. May sayaw
rin silang ginagawa na dapat ay marami ang makakakita nito at ipinapakita ang kanilang pamamalakad at
paraan ng pagtatanim, pag-aani at pagpapahangin ng palay. Tinatawag itong talupak. Ang panggagaya sa
pagtatanim ng palay ay tinatawag din na tinagpi, samantalang ang sayaw naman ng mg mananayay ay
may hawak na poste o haligi bilang pandurog ng butyl ng palay ay tinatawag na bubudsil.

Ang dugso ay isang ritwal na sayaw ng kababaihan tuwing may selebrasyong panrelihiyon. Ang
pagsasayaw ng mag-isa o solo ay tinatawag ng pinagkabula. Ang binalanak na sayaw ay
nangangahulugang sosyal na sayaw.

Mga Etnikong Damit at Kagamitan

Hinati sa dalawang grupo ang pananamit. Datu o lider ng tribu at Bae o asawa ng isang Datu.

Ang isang Datu ay nakasuot ng png-itaas na may mahabang manggas, may kuwelyo mahaba ring
pantalon. Mas marami ang kulay na pula, itim, asul, dilaw, berde at puti. May disenyo itong tinatawag na
linabian, ginontingan, kinabuka. Ang linabian ay ginugupit ng pira-piraso sa tuwid na tabas ng tela naa
naglalaman ng maraming kulay at ididisenyosa harap ng polo, blusa, palda, pantalon sa dulo ng manggas.
Ang ginontingan naman ay may zigzag na disenyo at inilalagay sa mga gilid nito, samantalang ang
kinabuka ay paggugupit ng pira-pirasong parisukat na tela. Katulad ng linabian at ginintingan, ito ay
tinatahi na gamit lamang ng kamay.

Ang tangkulo ay espesyal na tela na ginupit na may hugis tatsulok, nilalagyan ng beads, butones,
o tipay, at buhok ng hayop. Ito ay lagging ginagamit o dinadala ng datu at ditto inilalagay ang kanayang
kamama o mama (betel nut at lime) , pabango, at iba pa.

Ang salibulan ay maliit na kahon na gawa sa ginto, pilak o bronse. Inilalagay sa loob ng mama at
ipinapasok sa loob ng kamiseta.

Ang iba pang mga kagamitan ng datu ay ang sangi, isang matulis na kutsilyong nakakurba na
may espesyal na artistikong sakuban na nakadikit sa kamiseta ng datu. Mayroon ding bari o bolo, kalasag
o taming, bangkaw o kalawit, baliug o kwintas na gawa sa butyl o mga beads na pianghalong kulay pula,
puti, itim, asul, at dilaw.

Ang panutod ay kilala sa tawag na tattoo. Ang mga datu ay mayroon nito sa iba’t ibang parte ng
katawan gamit ang itim na tinta.

Ang damit naman ng Bae ay blusang maaaring may guhit o imahen ng bulaklak o linsong tela
lamang. Mayroon ding linabian, ginontingan, at kinabukang disenyo ang damit niya.

Ang patadyong ay saya o palda na maaaring may guhit o simple lamang ngunit nangingibabaw
kulay pula, asul o putting kulay. Ang disenyo ay balon at pinalibutan mula sa dulong parte ng palda nito.

Ang head-dress o panika na isinusuot tuwing may festival ay yari sa katutubong materyal ay
himaymay na sinulid o yarn. Ang benoong ay isang disenyo ng pinong tela. Ginagamit bilang dekorasyon
tuwing may pagtitipon at ilang espesyal na okasyon. Simbolo ito ng pagrespeto sa asawa ng kanilang
datu.

Ang mga kagamitan at palamuti ng Bae ay ang balaring o kuwentas na gawa sa sinulid at butyl o
mga beads; Kapulan na maliit na kahon na gawa sag into, pilak o bronse at nilalagyan ng kanyang mga
personal na gamit tulad ng mama at iba pa; Lebad, ang maliit na buslo mula sa ratan na may palamuting
mga bead, butones, at buhok ng hayop na inilalagay sa gilid nito; songol, na pulang sinturon; Tacus na
isang pulseras sa bukong-bukong (anklet) at yari sa mga bead; at senibod naman kung yari sa kahoy; at
Sonong, buslo ng babae at bukala sa pulseras.
 May kanya-kanyang wika ang bawat pangkat o etnikong grupo sa Bukidnon ngunit para sa
pagkakaunawan komunikasyon ay gumagamit sila ng Cebuano at Filipino naman sa mga bisita na hindi
taga-Bukidnon.

III.4. Ang mga Mansaka

- ni Marilyn C. Arbes

Ang mga Mansaka ay isang etnikong grupo na matatagpuan sa Rehiyon XI, partikular sa mga
probinsya ng Davao del Norte at Compostela Valley. Ang salitang Mansaka ay hango sa salitang man o
tao ang ibig sabihin ay una at saka ay nangangahulugang umakyat. Ito ang sinasabing the first people
to ascend to the mountain or go upstream o mga unang taong umakyak sa bundok. Tipamud ang tawag
sa mga unang taong Mansaka. Bagaman may malaking bahagi ng ancestral domain ang mga Mansaka sa
lugar ng Comval Province at Davao del Norte, hindi sila subgroup o subtribe ng tribung Mandaya.
Ang mga Mansaka ay mahilig sa paggawa ng dagmay o damit na yarin sa abaka at may iba-ibang
disenyo. Ang mga babae, kahit na anak ng datu, ay hindi nagsusuot ng kulay gayon na rin ang karaniwang
mamamayan nila. Ang mga kulay asul, dilaw, at puti lamang ang maari nilang gamitin.
Ang balyan o ritual practitioner ay may gawain at pag-uutos na sinusunod din ng mga Mansaka
lalo na sa panggagamot at pagsasagawa ng ritwal.
Para sa mga Mansaka, ng pag-aasawa ay isang bagay na pinaghahandaan at isinasaayos. Ang
yugtong ito ay tagna o pag-alam, mangusip o panunuyo, manubay o pagpapaabot at mamungad o
mamanhikan. Sa yugtong ito ng pamamanhikan malalaman kung magkano ang gagastusin ng lalaki sa
kasal.

III.5. ANG MGA MAMANWA

- ni Nenita Rebecca Y. Casten

Ang salitang Aeta, Ayta, Agta (Ata), Ate, at Ita ay galing sa salitang-ugat na “It” na ang
kahulugan ay “ maitim” sa Tgalog at sa Cebuano ay itumon.

Ang Mga Mamanwa ay mga taong bundok na maitim, pandak, kulot ang buhok, at sarat ang ilong
na may maitim na mg mata. Sa Mindanao, ang mga Aeta at tinatawag na Mamanwa na naninirahan sa
hilagang silangan ng mga probinsya ng Surigao at Agusan. Ang salitang Mamanwa ay may kahulugang
first forest dwellers, galing sa salitang man (first) at banwa(forest). Sila ay bantog sa tawag na
Kongking dahil sa kanilang kulot na buhok. Ang slitang ito y galing sa salitang “ conquista”, na ang ibig
sabihin ay ay the conquered ones.

PAGTATAYA

Pangalan: Kurso:
Iskedyul ng klase: Iskor:

I. Instruksyon: Isa-isahin ang pitong (7) kultural n grupong kasapi sa kaamulan Festival ng
Bukidnon, at magbigay ng kultura na pagkakakilanlan ng bawat grupo.

1. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
3. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
5. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
7. ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

Inihanda nina: Ipinasa kay:

CAÑEDA, MARICRIS M. GEMMA A. QUIMPANG Ph. D

Guro sa Filipino Dekano, kolehiyo ng Edukasyon

OBQUIA, CLEANDY JANE R.

Guro sa Filipino