JÓZEF M.

BOCHEŃSKI

WSPÓŁCZESNE
METODY
MYŚLENIA

»W drodze* Poznań 1992

 Tytuł oryginału t)ie
zeitgenósiischen Denkmenthoden
? A Francke AG Yerlag Bern 1954
^ Copynght for the Polish edition by
Wydawnictwo “W drodze" 1988
Przełożył i opracował
Stanisław Judycki
Opracowanie graficzne
Rafal Drozdowski
Zdjęcie na okładce
Stanisław Fredro-Boniecki
ISBN 83-7033-121-1
..W drodze"
Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów
61-716 Poznań, ul. Kościuszki 99
Spis treści
Uwaga tłumacza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
I. WPROWADZENIE
1.. Terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Terminologia ontologiczna — Terminologia psychologiczna —
Terminologia semiotyczna — Terminologia teoriopoznawcza
2. Logika, metodologia i nauka . . . . . . . . . . . . . . 19
Logika — Metodologia — Nauka — Nauka i logika — Plan
książki
II. METODA FENOMENOLOGICZNA
3. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Historyczne uwagi wstępne — Metodologiczne uwagi wstępne
— Istotne rysy fenomenologii — Uprawomocnienie metody feno-
menologicznej
4. Z powrotem do rzeczy samych! . . . . . . . . . . . . . 29
Ogląd istoty — Obiektywizm — Subiektywne myślenie Kierke-
gaarda — Wyłączenie teorii i tradycji — Pozytywne reguły oglądu
istoty
5. Przedmiot badań fenomenologicznych . . . . . . . . . 35
Fenomen — Wyłączenie istnienia — Istota — Istota a znaczenie
słowa — Fenomenologia egzystencji — O nowszej i “głębszej"
fenomenologii
III. METODY SEMIOTYCZNE
6. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Metodologiczne uwagi wstępne — Historyczne uwagi wstępne —
Ogólne uprawomocnienie analizy języka — Trzy wymiary znaku
— Semiotyczne pojęcie słowa
7. Formalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Orientacja wstępna — Liczenie — Zastosowanie liczenia do przed-
miotów nie-matematycznych — Sens ejdetyczny i operacyjny —
Model — Istota formalizmu — Uprawomocnienie formalizmu —
Sztuczny język
 SPIS TRhSCI
* S\ntaktyczne reguh sensu . . . . . . . . . . .
Budowa ) ę / > k a — Pojecie kategorii syntaktycznej i 4
argumenty — Przykłady syntaktycznego nonsensu
Funktory
9. Funkcje i >topnie semantyczne Dwi e semantyczne
funkcje z n a k u — Mówienie o tym. co nie wy-powiedzialne
— Oznaczanie i znaczenie — Stopnie semantyczne — O
użyciu cudzysłowu
10. iens semantyczny i werynicowainosc . . . . . . . . . «•»
Metodologiczne znaczenie problemu — Zasada weryfikowalności
— Co to znaczy ..weryfikowalny?" — Zasada intersubiektywności
— Weryfikowalność zdań ogólnych
10. Sens semantyczny i weryfikowalność . . . . . . . . . 64
etodologiczne znaczenie problemu — Co to znaczy
..weryfikowalny?" — Zasada intersubiektywności
11. Przykład zastosowania metod semantycznych . . . . . 70 A. Jarski:
Pojęcie zdania prawdziwego w języku potocznym
IV. METODA AKSJOMATYCZNA
12. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Struktura poznawania pośredniego — Prawo i reguła — Dwie
podstawowe formy wnioskowania — Niezawodne i zawodne reguły
wnioskowania — Historyczne uwagi wstępne — Plan prezentacji
13. System aksjomatyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego — Budowa aksjoma-
tycznego systemu zdań — Wymagania dotyczące systemu aksjo-
matycznego — System konstytucyjny — Dedukcja progresywna i
regresywna
14. Logika matematyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Znaczenie metodologiczne — Historia logiki matematycznej —
Istotne rysy logiki matematycznej — Udział logiki matematycznej w
pozalogicznych systemach aksjomatycznych — Względność sy-
stemów logicznych — Implikacja i wyprowadzalność
15. Definicja i tworzenie pojęć . . . . . . . . . . . . . . 92
Podstawowe typy definicji — Typy definicji syntaktycznych —
Definicja za pomocą systemu aksjomatycznego — Definicje se-
mantyczne — Definicje realne
16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej . . . .
Aksjomatyzacja logiki zdań Hilberta-Ackermanna
SPIS iKi-.sr l
5 V. METODY REDUKCYJNE
i~ Uwagi ogólne . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . HC
Historyczne uwagi wstępne — Pojęcie i podział redukcji — Red u k cja
regresywna i pojęcie w y ja ś n ia n ia — Weryfikacja — Nauki redukcyjne
5 IX. Struktura nauk przyrodniczych . . . . . . . . . .
KK
S
Zdania obserwacyjne — Postęp w naukach przyrodniczych —
Weryfikacja — Doświadczenie i myślenie — Schematyczna ilustracja
— Teoria Kopernika — Przykłady weryfikacji
19. Typy zdań wyjaśniających . . . . . . . . . . . . . . . 113
Wprowadzenie — Typy warunków — Wyjaśnianie kauzalne i teleo-
logiczne — Prawa funkcjonalne — Prawa statystyczne
20. Indukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Indukcja autentyczna i nieautentyczna — Podział indukcji —
Metody Milla — Założenia metod Milla — Indukcja i system —
Reguła prostoty — Streszczenie. Interpretacje filozoficzne
21. Prawdopodobieństwo i statystyka . . . . . . . . . . . 125
Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo" — Statystyka —
Wzajemna zależność fenomenów — Tablice korelacyjne — Kore-
lacja i prawdopodobieństwo
22. Metoda historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Nauki przyrodnicze i historia — Punkt wyjścia — Wybór — Inter-
pretacja — Krytyka historyczna — Wyjaśnianie historyczne —
Uwagi końcowe
Posłowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Współczesna filozofia nauk przyrodniczych
(uzupełnienie 1986) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Wskazówki dotyczące literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Posłowie do przekładu polskiego (1989) . . . . . . . . . . . . 144
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
 Uwaga tłumacza

Książka I. M. Bocheńskiego Współczesne metody myślenia

miała l wydanie w 1954 roku (Die zeitgenóssischen Denkme-
thoden. Dalp TB. Bd. 304, Bern, Francke, 1954). Dotychczas
wznowiono ją 9 razy (ostatnie wyd. z 1986 r.). Polskie tłuma-
czenie jest 4 z kolei po hiszpańskim (Los metodos actueles del
pensamiento. tłum. R. Drudis Baldrich, Madrid, Edicio-neb
Rialp, 1957). angielskim (The Methods of Contemporary
Thought, tłum. P. Caws. Harper Torchbooks, New York, 1968) i
chińskim (Szanghaj 1987). Planowana jest też wersja francuska.
Polskie tłumaczenie zawiera również uzupełnienie pochodzące
z 1986 roku, przewidziane do wydania francuskiego, pt.
Współczesna filozofia nauk przyrodniczych. Autor zezwolił na
dołączenie tego tekstu do wydania polskiego.
Należy zauważyć, że Współczesne metody myślenia oprócz
zalet zwięzłości, precyzji i jasności, z jakimi prezentują najważ-
niejsze elementy współczesnej metodologii nauk i filozofii poz-
nania naukowego, wniosły również oryginalny wkład do filozofii.
Najogólniejszy podział nauk przedstawiony tutaj przez Bo-
cheńskiego, tzn. na nauki dedukcyjne i redukcyjne, nie zaś jak to
było tradycyjnie na dedukcyjne i indukcyjne, został odnotowany
w wielkim słowniku historii filozofii J. Rittera (Histori-sches
Wórterbuch der Philosophie, Bd. 2, 622, hasło “Erfa-
hrungswissenschaft").
 Przedmowa

Książeczka ta jest próbą przedstawienia w bardzo elemen-

tarny sposób najważniejszych ogólnych — tzn. używanych w
wielu dziedzinach — metod myślenia, zgodnie z poglądami
dzisiejszych metodologów.
Aby uniknąć nieporozumień, korzystne będzie nieco bliższe
wyjaśnienie wszystkich wymienionych wyżej ograniczeń.
1. Chodzi tu o metody myślenia; książka ta należy do dzie-
dziny ogólnej metodologii, a więc tej części logiki, która do-
tyczy zastosowania praw logicznych do praktykrmyślenia. Na-
leży zauważyć, że została ona napisana przez logika, stąd też
prawdopodobnie bierze się pewna jej jednostronność: szcze-
gólne podkreślenie tego, co logiczne w omawianych metodach.
Co prawda, wydaje się. że akurat to, co logiczne jest decydujące
w metodologii.
2. Książka ta zawiera tylko rzeczy bardzo elementarne. Tak
ważne teorie, ja k np. teoria prawdopodobieństwa lub szcze-
góły metody historycznej zostały albo zupełnie nie uwzględnione,
albo tylko zarysowane. Było to jednak konieczne, aby na tych
niewielu stronach móc powiedzieć to, co istotne. Wyłączone
zostało szczególnie wszystko, co zakładałoby jakąkolwiek
znajomość matematyki — z wyjątkiem zupełnie prostych
operacji rachunkowych — i logiki matematycznej. Tak samo,
aby tekst uczynić lepiej zrozumiałym dla laika, zrezygnowano
częściowo z fachowej terminologii.
3. Pomimo dogmatycznej formy książka ta jest referatem.
Autor nie bierze osobiście żadnej odpowiedzialności za reguły i
uzasadnienia, które opisuje. Gdyby pisał metodologię syste-
matycznie, wypadłaby ona być może całkowicie inaczej niż
treść tej książki.
4. Poglądy tutaj referowane są poglądami metodologów, nie
zaś samych naukowców. W tej mierze jest to zatem książka o
współczesnej filozofii. Jednakże słowo ..filozofia" musi być
tutaj rozumiane w bardzo wąskim i niepotocznym sensie, po-
nieważ prawdziwie filozoficzne pytania, np. te, które dotyczą
natury logiki lub podstaw indukcji zostały prawie całkowicie
pominięte. Książka omawia wyłącznie metody, nie zaś ich in-
terpretacje i ostateczne uzasadnienia.
 I. WPROWADZENIE

l. Terminologia

Aby jednoznacznie zreferować treść współczesnych teorii

metodologicznych, musimy posłużyć się dokładnie w nich ustaloną
terminologią. Z tego powodu właściwy wykład należy po-
przedzić kilkoma ustaleniami terminologicznymi. Nie zamie-
rzamy przy tym podawać żadnych twierdzeń, lecz reguły uży-
wania pewnych słów i zwrotów. Reguły te będą nieraz przybierały
formę zdań, które mogłyby być rozumiane jako twierdzenia o
rzeczach; chodzi tutaj jednak tylko o wyjaśnienia, ja k w tej
książce rozumiemy odpowiednie słowa.
Ogólnie rzecz biorąc, nasza terminologia \nalezy do wspól-
nego dobra filozofów, jednak pewne wyrażenia używane są
przez różnych myślicieli w różnym sensie. W takich wypadkach
trzeba było wybrać jedno znaczenie i w tym sensie to, co tu
przedstawiamy, jest konwencjonalne: mówimy, że to a to wy-
rażenie rozumiemy w ten a ten sposób.

Terminologia ontologiczna. Świat składa się z rzeczy (sub-

stancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są przez różne
cechy — np. barwy, kształty, dyspozycje — i wzajemnie po-
łączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla
wszystkiego, co jest i co może być, jest “byt": zgodnie z tym
tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są “bytami". W
każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub momenty: to,
czym [was] on jest — a więc jego istotę, jego “co" fWas-heit],
uposażenie treściowe [Sosein], jego esencję — oraz moment,
który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję.
Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest
czerwona albo pewna geometryczna figura posiada dwa razy
większą powierzchnię niż inna — mamy do czynienia z pew-
nym stanem rzeczy [Sachverchalt]: przedmiot (tutaj w najogól-
niejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak. tzn. jest taki
a taki.
Stany rzeczy nie są od siebie niezależne. Przeciwnie, często
jest tak, że jeśli pewien stan rzeczy istnieje, wtedy istnieje także
inny. Świat może być pomyślany jako układ stanów rzeczy.
Rzeczywiście, sam w sobie jest on kolosalnym, w najwyż-
 WPROWADZhNIF.
14
szym stopniu skomplikowanym stanem rzeczy, w którym
wszystko, co jest i co może być połączone, jest nieskończoną
siecią stosunków ze wszystkim innym.
Oczywiście, nie twierdzi się. że nie byłoby możliwe pomno-
żeaie^Tub redukcja wymienionych kategorii. Faktycznie w dziejach
filozofii twierdzono czasem np., że nie ma żadnych rzeczy, lecz
tylko cechy lub relacje; inni myśliciele nauczali, iż istnieje tylko
jedna jedyna rzecz. Nie brakuje takie takich, którzy sprowadzają
wszystko do wielości rzeczy. Listę tego typu doktryn można
byłoby dowolnie dalej prowadzić, jednakże
metodologicznego punktu widzenia spory te są prawie bez
znaczenia. “Głębsza" analiza dozwala być może na jedną z wy-
mienionych redukcji, lecz w praktyce naukowej stale używa się
wszystkich tych kategorii. Uderzające jest też, iż w odniesieniu
do tych kategorii wśród czołowych myślicieli naszego kręgu
kulturowego odnajdujemy daleko idącą zgodność: Platon, Ary-
stoteles, Plotyn, Augustyn, Tomasz, Spinoza, Leibniz, Kant,
Hegel, Husserl, Whitehead, używają wszyscy języka, w którym
występują nazwy dla naszych kategorii, niezależnie od tego,
ja k rozumieją świat “sam w sobie".
Terminologia psychologiczna. Metodologia ma do czynienia z
wiedzą. Czym ta wiedza jest, to trudne i wielce sporne pytanie.
Tutaj chcemy tylko opisać sens, który temu słowu nadajemy.
(1) Traktujemy wiedzę jako coś psychicznego, a więc jako
coś, co można odnaleźć w duszy i tylko w niej; chcemy także
ograniczyć wiedzę do wiedzy ludzkiej. Nie ujmujemy jej w sensie
aktu, a więc pewnego procesu, lecz w sensie cechy. Dokładniej
powiedziawszy, jest ona dla nas pewnym stanem. Wiedza jest
mianowicie tym. dzięki czemu jakiś człowiek zostaje nazwany
“wiedzącym" — dokładnie tak, ja k dzielność jest tym, dzięki
czemu zostaje on nazwany “dzielnym", a siła tym, z powodu
czego mówi się o pewnym wole lub motorze, że jest silny.
Wynika stąd, że w tym sensie nie ma żadnej wiedzy <w so-bie>
— a więc wiedzy poza psychiką konkretnego pojedynczego
człowieka. Każda wiedza jest wiedzą indywidualnego człowieka.
We współczesnej filozofii dosyć dużo mówi się o ponadindy-
widualnej wiedzy. Ten zwyczaj mówienia jest jednakże uwa-
runkowany albo tym, że myśli się o przedmiocie wiedzy (w na-
szym sensie), albo tym, że wprowadza się metafizyczne założenie
zbiorowego podmiotu, mniej więcej w sensie heglowskiego
_______________________TERMINOLOGIA_________________ J5
ducha obiektywnego. W metodologii celowe jest jednak termi-
nologiczne odróżnienie wiedzy jako zjawiska psychicznego od
jej treści, a wymieniona teza metafizyczna (skądinąd wielce
problematyczna) jest dla niej bez znaczenia, ponieważ osta-
tecznie metoda może być zastosowana zawsze i tylko przez
indywidualnego człowieka, nie zaś przez rzekomego ducha
obiektywnego.
(2) Wiedza ma zawsze pewien przedmiot: to, co się wie.
Przedmiot ten jest zawsze jakimś stanem rzeczy. Ściśle biorąc
z rzeczy ani cechy, ani relacji nie można wiedzieć: jeśli wie się
coś, to wie się zawsze, że dana rzecz albo wchodząca w grę cecha,
lub relacja jest tak a tak uposażona lub że po prostu istnieje, a
więc wie się pewien stan rzeczy.
(3) Przedmiot zostaje w wiedzy do pewnego stopnia odbity.
Rzeczy, cechy i relacje są odbite w pojęciach, stany rzeczy w
zdaniach. Zgodnie z tym, co właśnie powiedzieliśmy, pojęcie nie
wystarcza dla wiedzy: wiedza odnosi się do stanów rzeczy, te zaś
zostają odbite dopiero w zdaniach. Dopiero zdania wystarczają
dla wiedzy.
(4) Wymienione wyżej odbicia mogą być traktowane albo
subiektywnie, albo obiektywnie. Jeśli traktuje się je subiektywnie,
wtedy chodzi o pewnego rodzaju struktury psychiczne, które
stanowią jedną część ludzkiej psychiki; obiektywnie patrząc,
mamy do czynienia z ich treścią, z tym, co odpowiednie
struktury psychiczne odbijają. Można byłoby wprawdzie mnie-
mać, że owa treść jest czymś rzeczywistym, pewnym bytem,
mianowicie bytem, którego dotyczy wiedza. Ale tak nie jest.
Aby to zrozumieć, wystarczy zauważyć, że istnieją również
tzw. zdania fałszywe — tego rodzaju zdania mają oczywiście
pewną treść, nie są tylko czystymi tworami psychicznymi, a
mimo to nie są odbiciami realnego świata.
Z tego powodu wyrażenia “pojęcie" i “zdanie" są dwuznaczne:
należy odróżnić poje.de subiektywne i zdanie subiektywne — a
więc struktury psychiczne — od pojęcia obiektywnego i zdania
obiektywnego, które nie są wcale strukturami psychicznymi, lecz
treściami odpowiednich subiektywnych pojęć czy też zdań.
(5) Każde poznanie dochodzi do skutku dzięki pewnemu
procesowi psychicznemu. Wiedza jest dopiero rezultatem tego
procesu. Proces ten nie jest stanem, lecz czynnością podmiotu.
Chcemy go nazwać poznawaniem" [Erkennen]. Poznawanie
jest zatem, dokładnie tak jak wiedza, czymś psychicznym, wy-
 WPROWADZENIE
16 stepującym w indywidualnym człowieku. W
przeciwieństwie jednak do pojęć i zdań obiektywnych nie
istnieje “obiektywne poznawanie"; coś takiego jest absurdem.
Momentem szczytowym poznawania w pełnym sensie jest
sąd, poprzez który zdanie obiektywne zostaje stwierdzone
(albo zaprzeczone). Odpowiedni “niższy" proces poznawania,
który prowadzi do utworzenia pojęcia subiektywnego i do poj-
mowania obiektywnego pojęcia, chcemy nazwać .pojmowa-
niem" (BegreifenJ.
Faktycznie w procesie poznawania oba te akty są ze sobą
ściśle złączone; dodatkowo posiadają one bardzo skompliko-
waną strukturę. Struktura ta nie będzie jednak przedmiotem
naszego zainteresowania. Należy jeszcze zauważyć, że niektórzy
myśliciele (np. scholastycy i Kant) używają słowa “sąd" w
tym sensie, który my nadajemy słowu “zdanie". W naszej
terminologii sąd jest jednak zawsze pewnym procesem, podczas
gdy zdanie jest tworem obiektywnym, treściowym.
(6) Od poznawania trzeba odróżnić myślenie. Chcemy mia-
nowicie wyrażeniu “myślenie" dać pewien szerszy zakres: rozu-
miemy przez nie pewien ruch duchowy [geistige Bewegung] od
jednego przedmiotu do drugiego. Tego rodzaju ruch nie po-
trzebuje być koniecznie poznawaniem. Możemy także myśleć w
ten sposób, że w wolnej chwili przypominamy sobie po kolei
różne rzeczy. Zgodnie z tym poznawanie należałoby ująć jako
poważne myślenie, którego celem jest wiedza.
Terminologia semiotyczna. Aby nasze pojęcia i zdania prze-
kazywać innym i aby sobie samym ułatwić myślenie, używamy
znaków [Zeichen], szczególnie znaków języka [Sprache] pisa-
nego i mówionego, który składa się ze słów lub podobnych
symboli. Ważne są przy tym dwa następujące fakty:
(1) Język nie odbija bezpośrednio bytu, lecz obiektywne po-
jęcia i obiektywne zdania. Nie wypowiadamy bytu tak, jak on
istnieje, ale tak, jak go myślimy. Jest to bardzo ważne stwier-
dzenie, którego zlekceważenie może prowadzić do poważnych
błędów.
(2) Język nie zawsze adekwatnie odbija obiektywne pojęcia i
zdania. Często dzieje się tak, że pewien znak języka repre-
zentuje różne tego rodzaju struktury obiektywne (wieloznacz-
ność) lub odwrotnie: wiele znaków odwzorowuje tę samą strukturę
(synonimiczność):
Istnieje naturalna i całkiem uprawniona tendencja do kształ-
_____________________TERMINOLOGIA________________ \"J
towania języka w ten sposób, aby reprezentował pojęcia obiek-
tywne i zdania obiektywne tak adekwatnie, jak to tylko jest
możliwe. Taka sytuacja jest jednak rzadko urzeczywistniającym się
ideałem. Ponieważ język odgrywa dominującą rolę w ludzkim
poznawaniu (już z tego powodu, że poznawanie to jest
uwarunkowane społecznie, tj. przez to, co inni ludzie poznali i
za pośrednictwem języka udostępnili), analiza języka, jego
interpretacja należy do najważniejszych składników metody
poznania.
Znak dla pojęcia obiektywnego chcemy określić jako ,jia-
zwą" [NamenJ, a znak dla obiektywnego zdania jako “wypo-
wiedź" [Aussage]'. W ten sposób otrzymujemy następującą ta-
belę, która streszcza naszą terminologię:
dziedzina tego, co realne:
byt stan rzeczy
dziedzina procesów
pojmowanie sądzenie
poznawania:
dziedzina struktur
pojęcie obiektywne zdanie obiektywne
obiektywnych:
dziedzina struktur
pojęcie subiektywne zdanie subiektywne
subiektywnych:
dziedzina języka: nazwa wypowiedź
Jest to oczywiście tylko tymczasowa
orientacja, która dalej zostanie wielorako pogłębiona.
Terminologia teoriopoznawcza. Zdanie obiektywne — a stąd też
zdanie subiektywne i sensowna wypowiedź — jest albo praw-
1
W związku z tym, że Autor używa słowa “Satz" (zdanie) w kontekście
przeciwstawienia pojęcie — zdanie (pojęcie subiektywne — zdanie subiektywne,
pojęcie obiektywne — zdanie obiektywne) i jednocześnie rezerwuje słowo
..UrteiT (sąd) dla procesu stwierdzania lub zaprzeczania zdania obiektywnego,
to w tym fragmencie książki pozostaje tylko jedna możliwość oddania
niemieckiego słowa “Aussage" — właśnie jako “wypowiedź". Dalej jednak
należy tłumaczyć “Aussage" jako “zdanie", gdyż przy tłumaczeniu go jako
..wypowiedź" powstałyby wyrażenia kłócące się z polskimi zwyczajami termi-
nologicznymi, np. “logika wypowiedzi" (Aussagenlogtic) zamiast właściwego
..logika zdań". W miejscach, gdzie mogłyby powstać nieporozumienia, podaję w
nawiasach terminy niemieckie. Zasadniczo więc w dalszych partiach tekstu
wszędzie, gdzie występuje słowo “zdanie", jest ono tłumaczeniem niemiec-
kiego “Aussage" i należy je rozumieć w sensie określenia podanego wyżej
przez Autora, tzn. jako znak dla zdania obiektywnego (przypis tłumacza).
2 — Współczesne metody myflenia
]g __________________WPROWADZENIE________________________
dziwe, albo fałszywe. Znaczenie tych wyrażeń chcemy tutaj
określić w sposób następujący: jakieś zdanie jest prawdziwe
ściśle wtedy, gdy jest ono trafne, tzn. jeśli odpowiadający mu
stan rzeczy istnieje. Jest ono ściśle fałszywe wtedy, gdy nie jest
ono trafne, tzn. jeśli odpowiadający mu stan rzeczy nie istnieje.
Słowo “prawda" ma znaczyć tu tyle, co “własność pewnego
zdania (czy też wypowiedzi) polegająca na tym, że odpowiada-
jący jemu (jej) stan rzeczy istnieje". Analogicznie można zde-
finiować sens słowa “fałsz".
Jest to oczywiście tylko jedno z bardzo licznych znaczeń
słowa “prawda", gdyż nie tylko np. w języku teorii sztuki ma
ono przynajmniej tuzin różnych znaczeń, lecz także w obrębie
samej logiki istnieje zwyczaj używania go w wielorakim sensie.
Ponadto wielu filozofów nadaje temu słowu inne, mniej lub
więcej uprawnione (tzn. odpowiednie) znaczenia.
Wybieramy wszelako wyżej wymienione znaczenie, gdyż, po
pierwsze, występuje ono w każdej nauce (przynajmniej jako
jedno obok innych) i,'po drugie, dlatego że, jak się wydaje,
wszystkie inne definicje w jakiś sposób je zakładają. Jeżeli ktoś
mówi np., że zdanie jest prawdziwe, gdy odpowiada autentycznej
egzystencji człowieka je akceptującego, to natychmiast na
wyższym poziomie powstaje pytanie: czy jest prawda, że zdanie to
odpowiada autentycznej egzystencji? itd. I tu oczywiście
“prawda" może mieć tylko wyżej wymieniony sens. Gdyby ktoś
twierdził, że każda prawda jest względna (a więc przypisywał
temu słowu całkowicie inny sens, niż my to czynimy), to mu-
siałby jednak w naszym sensie zapytać: czy jest to prawda?
Jakkolwiek by było, tyle wydaje się pewne, że każda nauka
dąży do ustanowienia prawdziwych wypowiedzi (w powyższym
sensie): jest to ostatecznym celem naukowego poznawania.
Oczywiście nie mówi się tym samym, że cel ten jest zawsze
osiągany lub że jest osiągalny we wszystkich dziedzinach, jednak
tendencja kierująca się do niego jednoznacznie determinuje
każde poznawanie. Dlatego przyjęty przez nas tutaj sens
“prawdy" jest podstawowy dla metodologii.
Cel ten można oczywiście osiągnąć w dwojaki sposób: (1) tak, że
(zmysłowo albo duchowo) oglądamy odpowiedni stan rzeczy;
jeżeli ktoś chce wiedzieć np., czy zdanie “Ten stół tutaj jest
brązowy" jest prawdziwe, wtedy wystarczy się przyjrzeć temu
stołowi; tego rodzaju poznawanie chcemy nazwać poznawaniem
bezpośrednim; (2) oraz tak, że przyglądamy się nie samemu
odpowiedniemu stanowi rzeczy, lecz patrzymy na inne
LOGIKA. METODOLOGIA I NAUKA
19
stany rzeczy i wnioskujemy z nich o tym pierwszym. Ten typ
poznawania chcemy nazwać poznawaniem pośrednim. Należy
zauważyć, że każda interpretacja znaku jest poznawaniem po-
średnim: tym, co widzimy, są tu, z jednej strony, materialne
znaki (takie jak małe plamy suchego atramentu), a z drugiej
strony (duchowo) widzimy pewne ogólne związki między tego
typu znakami a stanami rzeczy. Stąd w konkretnym wypadku
wnioskujemy o znaczeniu znaków.
Oczywiście, sam fenomen poznawania pośredniego przedstawia
się jako szczególnie zagadkowy. Trudno jest początkowo dobrze
zrozumieć, jak tego rodzaju poznawanie ma być możliwe,
natomiast to, że wiele rzeczy poznajemy pośrednio — że, jak
się wydaje, do każdego poznawania przynajmniej domieszane
jest poznawanie pośrednie — pozostaje poza dyskusją. Bardzo
trudne problemy teoriopoznawcze przedstawia także istota
poznawania pośredniego, ponieważ jednak jesteśmy nastawieni
wyłącznie na metodologię, chcemy to zagadnienie opuścić i
założyć sam fakt, że tego rodzaju poznawanie istnieje.
2. Logika, metodologia i nauka
Dla rozumienia teorii metodologicznych konieczne jest także
zwięzłe opisanie miejsca metodologii w systemie nauk. Z tego
powodu musimy zająć się krótko pojęciem logiki — której częścią
jest metodologia — i pojęciem nauki.
Logika. Mało istnieje słów — również wśród fachowych wy-
rażeń filozoficznych — które są tak wieloznaczne jak słowo
“logika". Jeśli pozostawimy poza rozważaniami wszystkie in-
terpretacje logiki, które nie mają nic wspólnego z wnioskowa-
niem, to mimo to mamy do czynienia z wieloznacznością albo,
lepiej powiedziawszy, z trójpodziałem dziedziny, która jest
określana przez to słowo. Logika pojęta jako nauka odnosząca
się do wnioskowania obejmuje mianowicie trzy dyscypliny,
które powinny być ściśle oddzielane.
(1) Logika formalna. Logika formalna rozważa tzw. prawa
logiczne, tzn. zdania, “według których" musi się wnioskować,
jeśli chce się od jednych zdań prawdziwych dojść do innych
zdań prawdziwych. Istota logiki formalnej przedstawia znowu
trudne problemy, jednakże na kilku przykładach łatwo jest po-
kazać, o czym ona traktuje. Tego typu przykładem jest znany
 WPROWADZENIE
20 ____________
modus ponendo ponens: “Jeżeli: ma miejsce A. wtedy także B, i
ma miejsce A. wtedy B". Jest to prawo logiczne, gdyż jeśli
podstawimy jakiekolwiek zdania za nasze litery . A " i “B".
otrzymamy zdanie prawdziwe. Inaczej powiedziawszy: możemy za
pomocą tego prawa z jednych prawdziwych zdań wyprowadzić
inne prawdziwe zdania. Innym przykładem jest sylogizm
Barbara: .Jeżeli wszystkie M są P i wszystkie 5 są M, wtedy
także wszystkie S są P". Logika formalna zajmuje się tego ro-
dzaju prawami, ich formułowaniem, porządkowaniem, meto-
dami ich weryfikacji itd.
(2) Metodologia. Można byłoby mniemać, że sama logika
formalna wystarczyłaby do analizy pośredniego poznawania. A
jednak tak nie jest. W praktyce badania naukowego okazuje się
bowiem, że te same prawa logiczne mogą być zastosowane w
różny sposób. Inną rzeczą jest samo prawo logiczne, inną zaś
wnioskowanie, które przeprowadza się według tego prawa. Tak
np. istota znanego podziału myślenia na dedukcyjne i in-
dukcyjne polega nie na użyciu różnych praw logiki, lecz na
różnym użyciu tych samych praw. Metodologia jest właśnie teorią
zastosowania praw logiki do różnych dziedzin.
(3) Filozofia logiki. W końcu można też postawić różne py-
tania dotyczące samej logiki i natury jej praw. O co tutaj cho-
dzi? O twory językowe, procesy psychiczne, struktury obie-
ktywne czy też nawet o stany rzeczy? Czym jest właściwie
prawo logiczne? Skąd wiemy, że jest ono prawdziwe? I czy w
tym kontekście można w ogóle mówić o prawdzie? Czy prawa
logiczne obowiązują “w sobie", czy też są tylko supozycjami
[Annahmenp Dalej, prawa logiczne zawierają często wyrażenie
“dla wszystkich". Co to wyrażenie właściwie znaczy? Czy w
ogóle istnieje to, co ogólne? Jeżeli coś takiego istnieje, to gdzie
to można znaleźć? W psychicznym, w obiektywnym czy też w
realnym obszarze — albo być może tylko w językowym? Te i
podobne pytania nie należą oczywiście ani do logiki formalnej,
ani do metodologii: tworzą one przedmiot filozofii logiki.
Najważniejsze jest przy tym ścisłe oddzielanie tych trzech
dziedzin. Wiele zła wyrządzono dostatecznie ich nie odróż-
niając.
Metodologia. Drugą część logiki nazwaliśmy metodologią.
Słowo to pochodzi z greckich słów “uera" — “wzdłuż" i
,,'oóóc"— “droga". Znaczy więc ono dosłownie tyle, co ,.Xó-
yoc", a więc “mówienie o (poprawnym )-chodzeniu-wzdłuż-
______________LOGIKA. METODOLOGIA l NAUKA______ 21
-drogi". Metoda jest sposobem, w jaki musimy postępować w
pewnej dziedzinie, tzn. sposobem, w jaki musimy porządkować
nasze działanie, a mianowicie przyporządkowywać je pewnemu
celowi. Metodologia jest teorią metody.
Metodologię można sformułować dla każdej dziedziny: tak
np. istnieją metodologie chemii, dydaktyki, ascetyki i jeszcze
wiele innych. Można je podzielić na dwie klasy: te. które oma-
wiają techniki działania fizycznego, i te, które omawiają techniki
działania duchowego. Tutaj interesują nas tylko te drugie, przy
czym należałoby zauważyć, że w wielu dziedzinach, np. w
archeologii, chemii, anatomii itd., badanie naukowe potrzebuje
instrukcji także dla czynności fizycznych.
W dziedzinie działań duchowych można znowu odróżnić różne
klasy metod. Zajmiemy się tutaj wyłącznie metodami myślenia, a
więc wskazaniami dla myślenia poprawnego. Odpowiednia
metodologia, tzn. nauka o poprawnym myśleniu, odnosi się
oczywiście do myślenia poważnego, a więc do poznawania. Nie
wszystkie jednak metody myślenia poważnego będą nas tutaj
interesować. Pozostawimy poza rozważaniami metody tzw.
myślenia praktycznego, np. teorii organizacji albo strategii, i
ograniczymy się do myślenia teoretycznego. Różnica między nimi
polega na tym, że myślenie praktyczne zawsze odnosi się
bezpośrednio do czegoś, co myślący może wykonać: chce się
oczywiście w ten sposób osiągnąć pewną wiedzę, ale tylko taką,
jak to lub tamto można byłoby zrobić. W przeciwieństwie do
tego myślenie teoretyczne nie posiada żadnych takich zamiarów:
odnosi się ono wyłącznie do stanów rzeczy, które chciałoby
uchwycić, pomijając zupełnie, czy te stany rzeczy dałoby się w
jakiś sposób wykorzystać, czy nie.
Dla każdego obszaru myślenia teoretycznego istnieją spe-
cjalne metody i stąd też specjalne metodologie. Omawiane są
one w ramach poszczególnych nauk. Ale istnieje także ogólna
metodologia myślenia teoretycznego; omawia ona metody, które
znajdują zastosowanie w każdym myśleniu teoretycznym albo
przynajmniej w znacznej części nauk. Ta i tylko ta metodologia
jest częścią logiki — i tylko ona będzie tutaj omawiana. Jest to
ogólna metodologia myślenia naukowego.
Nauka. Słowo “nauka" posiada, między innymi, dwa ściśle
skoordynowane, lecz różne znaczenia. Można mianowicie słowo
to rozumieć albo w subiektywnym, albo w obiektywnym sensie.
22 _______________WPR OWADZENIE____________________
(1) Nauka rozumiana subiektywnie nie jest niczym innym
niż wiedzą systematyczną. Jest ona (a) wiedzą, a więc pewną
własnością ludzkiego — indywidualnego — podmiotu. Kto, jak
się mówi, posiadł naukę, ten ma zdolność do rozumienia wielu
rzeczy z jej dziedziny i do poprawnego przeprowadzania (du-
chowych) działań w tej dziedzinie. Tak np. człowiek, który zna
arytmetykę, ma zdolność rozumienia praw arytmetycznych i po-
prawnego arytmetycznego liczenia. Nauka w tym sensie nie
jest niczym innym niż taką właśnie zdolnością, która naturalnie
połączona jest z wiedzą we właściwym sensie, tzn. w naszym
przykładzie ze znajomością wielu praw. Ponadto wiedza
rozumiana subiektywnie jest (b) wiedzą systematyczną. Nie
każdy, kto wie coś o pewnej dziedzinie posiada odpowiadającą
jej naukę, lecz tylko ten, kto systematycznie przebadał tę dzie-
dzinę i kto poza pojedynczymi stanami rzeczy zna związki za-
chodzące między nimi.
Mówi się niekiedy o czynnościach naukowych, a więc o ba-
daniu. Czynności te nazwane są dlatego naukowymi, gdyż cel
ich polega na wytworzeniu lub udoskonaleniu nauki w sensie
subiektywnym. Ten bowiem, kto bada, uczy się itd., stara się o
zdobycie wiedzy systematycznej.
(2) Nauka rozumiana obiektywnie nie jest wiedzą lecz układem
zdań obiektywnych. W tym sensie mówi się np. “Matematyka
uczy, że..." albo “Bierzemy z astronomii następujące
twierdzenie..." itd. Tak rozumiana nauka nie istnieje oczywiście
“w sobie", ale nie jest ona także związana z pojedynczym
człowiekiem. Przy takim rozumieniu chodzi w niej raczej o pe-
wien twór społeczny, istniejący w myśleniu wielu ludzi, a mia-
nowicie istniejący często w ten sposób, że żaden z tych ludzi
nie zna wszystkich należących do niej zdań. Nauka rozumiana
obiektywnie posiada następujące cechy:
(a) Jest ona systematycznie uporządkowanym układem zdań
obiektywnych — odpowiednio do systematycznego charakteru
nauki w subiektywnym sensie tego słowa.
(b) Do nauki zaliczają się nie wszystkie należące do jej dzie-
dziny zdania, lecz tylko takie, które znane są przynajmniej jed-
nemu człowiekowi. Dokładniej powiedziawszy: poza zdaniami
komuś znanymi nie ma żadnych zdań faktycznych, lecz tylko
możliwe. Nauka nie składa się z możliwych, lecz z faktycznie
utworzonych zdań. Dlatego można mówić o rozwoju, postępie
nauki. Dochodzi on do skutku w ten sposób, że ludzie poznają
nowe stany rzeczy i odpowiednio do nich tworzą nowe zdania.
_____________LOGIKA. METODOLOGIA l NAUKA__________ 23
(c) Nauka jest, jak powiedzieliśmy, tworem spolecznym. Z
tego powodu należą do niej tylko takie zdania, które w jakiś
sposób zostały zobiektywizowane, tzn. przedstawione za po-
mocą znaków, przedstawione tak, że przynajmniej zasadniczo
dostępne są innym ludziom. Można byłoby sobie być może
pomyśleć także jakąś indywidualną naukę, zbudowaną przez
pojedynczego człowieka i tylko jemu znaną; ktoś taki nie po-
trzebowałby jej w ogóle przedstawiać za pomocą znaków. Fak-
tycznie jednak taka nauka nie istnieje.
Nauka i logika. Z naszego opisu nauki wynika, że jest ona
istotnie zależna od logiki. Zależność ta ma różnoraki sens.
Jeśli chodzi najpierw o nauką w rozumieniu obiektywnym, to
jest jasne, że musi być ona zbudowana logicznie. Nauka jest
bowiem zbudowana systematycznie, tzn. jej zdania znajdują
się we wzajemnych stosunkach logicznych. We wczesnych fazach
swojego rozwoju nauka zawiera często oczywiście tylko pewną
mnogość nie połączonych wzajemnie zdań. Jest to jednak przez
wszystkich naukowców traktowane jako coś niezadowalającego i
głównym dążeniem każdego badania naukowego jest nie tylko
odkrywanie nowych stanów rzeczy, lecz także (a być może
przede wszystkim) logiczny porządek już ustalonych zdań.
Logika — a mianowicie tutaj logika formalna — tworzy więc
niezbędne ramy dla tak rozumianej nauki, która zawsze musi
zakładać logikę.
Również dla nauki w sensie subiektywnym logika stanowi za-
łożenie, gdyż nauka ta (jako stan) jest pewną wiedzą systema-
tyczną, polegającą na pojmowaniu nauki w sensie obiektyw-
nym. Tworzące tę wiedzę sądy muszą być więc między sobą
tak samo połączone jak zdania nauki obiektywnej.
Jeśli tak jest, to także badanie naukowe musi być prowa-
dzone przez logikę i to nawet w podwójny sposób: (1) Przede
wszystkim oczywiście badaczowi nie tylko nie wolno gwałcić
praw logicznych, lecz musi on postępować zgodnie z tymi pra-
wami. W większości bowiem wypadków poznawanie naukowe
jest poznawaniem pośrednim, a więc wnioskowaniem. Stąd logika
formalna jest niezbędnym założeniem badania naukowego. (2)
Ponadto w każdym takim badaniu musi się, jak się mówi,
postępować “metodycznie". Znaczy to, że należy zastosować
pewne poprawne metody. Metody takie są opracowywane w
każdej nauce zgodnie z rodzajem przedmiotów, którymi się ona
zajmuje. Jednak każde badanie naukowe potrzebuje
 WPROWADZENIE ________________I/K..IKA Mf.TODOI f X , I A l SĄIKA _________ 25
24
także pewnych ogólnych zasad metodycznych który polega na interpretacji jakiegoś języka. Ze względu na
obowiązujących dla wszystkich — lub przynajmniej dla wielu szczególną wagę języka w wielu naukach (przede wszystkim hi-
różnych — nauk. Zasady te rozważane są w metodologii, która, storycznych, lecz także matematycznych), analiza jez\ka na leży
jak powiedzieliśmy, tworzy jedną z części logiki. Tym samym do ogólnej teorii metod. Do pewnego stopnia stanowi ona człon
badanie naukowe zakłada także logikę w szerszym sensie tego przeciwny dla metody fenomenologicznej: także w niej
słowa. analizuje się rzeczy, tylko że w całkiem inny. pośredni sposób,
Nie należy jednak tego tak rozumieć, jakby naukowiec musiał tzn. poprzez układ znaków.
nauczyć się logiki czy też metodologii zanim przystąpi do W dalszym ciągu będziemy mieli do czynienia z samym
badania. Przeciwnie, wiadomo, że znajomość żadnej z nich nie wnioskowaniem. Spotkamy się przy tym z dwoma rodzajami
jest niezbędna w fazach początkowych jakiejś nauki — wystar- wniosków: dedukcyjnymi i redukcyjnymi. (Znaczenie tych wy-
czają naturalne zdolności. Jest także faktem, że zasady logiki rażeń zostanie podane później).
dopiero wtedy zostają wyabstrahowane z nauk i sformułowane, Otrzymujemy zatem następujący podział:
gdy te dość daleko postąpią w swoim rozwoju. Jednakże dwie 1. metoda fenomenologiczna.
rzeczy pozostają niewątpliwe: (1) każda nauka budowana jest 2. analiza języka.
według zasad logicznych i metodologicznych, nawet wtedy, kiedy 3. metoda dedukcyjna.
naukowiec czyni to nieświadomie; (2) zreflektowane 4. metoda redukcyjna.
sformułowanie tych zasad jest zwykle konieczne w dalszych
fazach rozwoju danej nauki. <Logika naturalna> wystarcza w
prostszych zagadnieniach; jeśli jednak dojdzie się do bardziej
skomplikowanych, to w większości wypadków zawodzi.
Regularnie i całkowicie zawodzi ona wtedy, gdy chcemy zdać
sobie sprawę z sensu tego, co dokonało się w nauce: w tym
wypadku niezbędna jest dokładna znajomość logiki formalnej i
metodologii.

Plan książki. Po tym, co powiedzieliśmy, można byłoby są-

dzić, że ogólna metodologia nauk odnosi się wyłącznie do poz-
nawania pośredniego. Tak jednak nie jest. Także w dziedzinie
poznawania bezpośredniego istnieją pewne metody, które zo-
stały współcześnie technicznie rozwinięte i stały się przedmiotem
metodologii ogólnej. Wyróżnione miejsce zajmuje wśród nich
metoda fenomenologiczna. Jest ona metodą duchowego
patrzenia i opisywania tego, co zobaczone. Zawiera przy tym
wiele reguł, które obowiązują całkowicie ogólnie, tzn. dla każ-
dego myślenia. Chodzi w niej o jedną z nowszych zasad, która
nie tylko używana jest przez mniej więcej połowę ogółu filozo-
fów, lecz także stosowana poza filozofią w różnych naukach
humanistycznych i która, jak się wydaje, znajduje coraz większe
uznanie. Logika stoi z nią w ścisłym związku, mianowicie jeśli
chodzi o trzecią część logiki, tzn. filozofię logiki. Metodę
fenomenologiczna będziemy rozważać najpierw.
Z metod pośrednich opracowano w ostatnich czasach trzy
grupy. W pierwszej chodzi o ten typ poznania pośredniego.

II. METODA FENOMENOLOGICZNA
3. Uwagi ogólne
Historyczne uwagi wstępne. Nazwy “fenomenologia" użył po
raz pierwszy, ja k się wydaje, J. H. Lambert w swoim Neues
Organon (1764). Następnie słowo to występuje także u Kanta
(Metaphysische Anfangsgrunde der Naturwissenschaft, 1786),
Hegla (Phdnomenologie des Geistes, 1807)'. Renouviera (Frag-
ments de la philosophie de Sir W. Hamilton, 1840), W. Hamil-
tona (Lectures on Logic, 1860), Amiela (Journal intime, 1869), E.
von Hartmanna (Phdnomenologie des sittlichen Bewusst-seins,
1879) i innych. Jego znaczenie u każdego z tych autorów jest
bardzo różne, żaden z nich jednak nie używał go dla określenia
pewnej szczególnej, dokładnie zdeterminowanej metody
myślenia.
Dopiero Edmund Husserl (1859-1938) wprowadził słowo “fe-
nomenologia" w tym sensie. Jego metodologiczne idee wywarły
decydujący wpływ na europejską i częściowo również amery-
kańską filozofię. Pomiędzy dwiema wojnami światowymi utwo-
rzyła się wokół niego znacząca szkoła filozoficzna (M. Scheler,
R. Ingarden, M. Farber, E. Stein, O. Becker, E. Fink, A. Pfan-
der, A. Koyrć i inni). Później, z pewnymi zmianami, jego metodę
przejęli egzystencjaliści. Jest ona dzisiaj najważniejszym
sposobem postępowania w tej szkole (G. Marcel, M. Heidegger,
J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty) i ponieważ w różnych krajach,
przede wszystkim w Niemczech, we Francji i we Włoszech, eg-
zystencjalizm wywarł silny wpływ na całość nauk humanistycz-
nych, to przez to także metoda fenomenologiczna stała się ważna
dla tych dyscyplin. Również kilku niezależnych myślicieli — jak
N. Hartmann — używa pewnej odmiany metody fenomeno-
logicznej. Można więc bez przesady twierdzić, że przynajmniej
na kontynencie europejskim metoda ta ma decydujące znaczenie
dla filozofii. W przeciwieństwie do tego w północnoamery-
kańskiej i angielskiej filozofii jest ona mało używana.
Metodologiczne uwagi wstępne. Nie jest łatwo dokładnie
określić, jakie reguły metody fenomenologicznej były uważane
1
Fenomenologia ducha. tłum. A. Landman, 2 tomy. Warszawa 1963. 1965
(przypis tłumacza).
________________LWAGI fXjOLNF________________ 27
przez Husserla za podstawowe. Rozwijał on bowiem tę metodę
w trakcie swoich badań filozoficznych stopniowo i nigdy jasno
jej nie streścił. Tylko przygodnie pojawiają się w jego pismach
uwagi metodologiczne i ponadto nie są one zawsze łatwo
zrozumiałe. Dodatkowo dochodzi do tego fakt. że słowo
“fenomenologia" oznacza u Husserla zarówno metodę ja k też
pewną doktrynę. Żadnej metody nie można wprawdzie całko-
wicie oddzielić od pewnych treściowych założeń, ale w tym wy-
padku splecenie metody i treści jest tak ścisłe, że często wydaje
się wątpliwe, czy czysto metodologiczne idee dadzą się w ogóle
całkiem jasno przedstawić.
Następujące rozróżnienie posiada jednak znaczenie decydujące.
Istotnym rysem metody fenomenologicznej jest tzw. redukcja. U
Husserla mamy do czynienia z dwiema redukcjami “ej-
detyczną" i fenomenologiczna" w węższym sensie. Redukcję
ejdetyczną Husserl opracował głównie w swoich Logische Un-
tersuchungen (1901), fenomenologiczna w węższym sensie stosował
coraz częściej od Ideen zu einer reinen Phdnomenologie und
phdnomenologischen Philosophie (1913):. Tutaj chcemy zająć
się bliżej tylko pierwszą, ejdetyczną odmianą redukcji, a redukcję
fenomenologiczna pozostawić całkowicie poza rozważaniem, gdyż
jest ona tak ściśle złączona ze specyficzną doktryną Husserla, że z
trudem da się ją traktować jako metodę o znaczeniu ogólnym.
Istotne rysy fenomenologii. Metoda fenomenologiczna jest
szczególnym rodzajem postępowania poznawczego. Jej istotnym
składnikiem jest pewien typ duchowego oglądania przedmiotów,
tzn. opiera sią ona na intuicji. Intuicja ta odnosi się do tego, co
dane. Główna zasada fenomenologii brzmi: “z powrotem do
rzeczy samych", przy czym przez “rzeczy" należy rozumieć
właśnie to, co dane. Wymaga to jednak trojakiego wyłączenia
bądź “redukcji", zwanej także “epoche": po pierwsze, wyłączenia
wszystkiego, co subiektywne: należy zająć czysto obiektywną,
zwróconą ku przedmiotowi postawę; po drugie, wyłączenia
wszystkiego, co płynie z różnego typu teorii, ja k hipotezy,
dowody, wyłączenia w inny sposób zdobytej wiedzy — tak że
tylko to, co dane dochodzi do głosu: po trzecie, wyłączenia
wszelkiej tradycji, tzn. wszystkiego, co inni twierdzili na temat
wchodzącego w grę przedmiotu.
;
Idee czystej fenomenologii i fenomenologie:nej filozofii. Księga pierwsza,
ttum. D. Gierulanka. Warszawa 1975 (przypis tłumacza).
 Ml TODA n-.NOMENOLfXiK ZNA
Dany przedmiot (“fenomen") podlega znowu dwojakiego
typu redukcji: po pierwsze, pozostawia się poza rozważaniem
istnienie przedmiotu, a uwaga zostaje skierowana wyłącznie na
jego uposażenie treściowe [Washeitj. na to. czym (was/ dany
przedmiot jest: po drugie, z tego uposażenia treściowego zostaje
wyłączone wszystko, co nieistotne i tylko istota przedmiotu jest
poddana analizie.
W związku z powyższym należy zauważyć, że “fenomenolo-
giczne" wyłączenie nie jest równoznaczne z zaprzeczeniem. Wy-
łączone elementy pomija się tylko, abstrahuje się od nich i roz-
waża wyłącznie to, co pozostaje. Redukcja ejdetyczna nie za-
wiera także żadnego sądu dotyczącego wartości innych procedur i
innych aspektów. Ten, kto postępuje fenomenologicznie, nie
rezygnuje z późniejszego zastosowania innych procedur i z pono-
wnego rozważenia pominiętych aspektów. Zasada redukcji obo-
wiązuje tylko w trakcie trwania fenomenologicznych rozważań.
Uprawomocnienie metody fenomenologicznej. Na pierwszy
rzut oka ogląd fenomenologiczny wydaje się czymś całkiem
prostym, polegającym tylko na uruchomieniu duchowej władzy
widzenia, w danym wypadku może to być także zewnętrzne po-
ruszanie się, np. podróż, zajęcie dogodnej pozycji itd., które
czynią przedmiot dobrze widocznym. Specjalna metoda, która
regulowałaby ruch myśli, wydaje się na pierwszy rzut oka zu-
pełnie niekonieczna.
Jest ona jednak konieczna i to z dwóch względów. (1) Czło-
wiek jest tak ukształtowany, że posiada prawie nieprzezwy-
ciężalną skłonność do wkładania w to, co widzi, obcych — w
przedmiocie wcale nie danych — elementów. Elementy te
wkładane są albo z powodu naszych subiektywnych emocjonal-
nych nastawień (człowiek tchórzliwy widzi siłę wroga jako po-
dwójną), albo z powodu w inny sposób zdobytej wiedzy. Wpro-
jektowujemy w dany przedmiot nasze hipotezy, teorie, wyobra-
żenia itd. W redukcji ejdetycznej chodzi zaś o to, aby widzieć
sam dany przedmiot i poza tym nic innego. Aby to osiągnąć
musi być zastosowana starannie opracowana i wyćwiczona me-
toda. (2) Żaden przedmiot nie jest prosty, każdy jest nieskoń-
czenie złożony, składa się z różnych komponentów i aspektów.
które nie są jednakowo ważne. Człowiek nie może jednak wszy-
stkich tych elementów uchwycić jednocześnie, musi je obser-
wować jeden po drugim. Także to wymaga mądrze przemyślanej
i wyćwiczonej metody.
Z POWROTEM EX) RZECZY SAMYCH' 29
Z tych powodów nie tylko istnieje metoda fenomenologicz-
na. lecz także konieczne jest dobre jej opanowanie w celu po-
prawnego widzenia.
Tyle twierdzą sami fenomenologowie. Ich punkt widzenia
krytykowany jest przez empirystów i kaniowskich krytycystów.
Abstrahując jednak od znaczenia tego sporu, nawet w krótkim
przedstawieniu współczesnych metod myślenia nie może zabraknąć
rozdziału o metodzie fenomenologicznej. ponieważ jest ona
stosowana przez dużą część (być może przez większość)
dzisiejszych filozofów i zawiera wiele reguł obowiązujących
niezależnie od stanowiska filozoficznego. Prawie wszystkie reguły
metody fenomenologicznej można byłoby nawet uznać za ogólne
reguły naukowe. To jednak nie odpowiadałoby intencjom
samych fenomenologów. Mimo to jest obiektywnym faktem, że
sformułowali oni ważne, ogólnie obowiązujące reguły myślenia
teoretycznego.
4. Z powrotem do rzeczy samych!
Ogląd istoty. Wymieniona wyżej główna reguła metody feno-
menologicznej “z powrotem do rzeczy samych" oznacza przede
wszystkim, iż rzeczy te powinno się widzieć duchowo. Metoda
fenomenologiczna jest metodą intuicji, duchowego patrzenia.
Według fenomenologów tego rodzaju ogląd jest konieczną pod-
stawą każdego prawdziwego poznania. W terminologii Husser-la:
źródłowo prezentująca świadomość jest jedynym źródłem
prawomocności poznania. Każde bowiem poznawanie pośrednie,
a więc wnioskowanie, jest wnioskowaniem na podstawie
czegoś i ostatecznie owo coś musi być dane w jakimś typie
oglądu. Widzieć można jednakże tylko to. co dane. To, co dane,
“rzecz", nazywa się u Husserla “fenomenem", od greckiego
(pcuvóuevov, to co się przejawia, co w sposób jasny znajduje się
przed nami ((ptó; = światło). Sam ogląd jest (wewnętrzną,
duchową) artykulacją fenomenu, po grecku /.EYEIY. Stąd nazwa
“fenomenologia". Jest ona artykulacją tego. co dane, dane
bezpośrednio w duchowym patrzeniu.
W tym kontekście należy zauważyć: (1) intuicja jest tu prze-
ciwstawiona zarówno poznawaniu dyskursywnemu. ja k też ab-
strakcji. Używamy tego słowa tylko w pierwszym sensie, tzn.
rozumiemy przez ..intuicję" bezpośrednie, lecz nie wyczerpujące
uchwycenie przedmiotu. Poznanie ludzkie jest istotnie ab-
 METODA FENOMENOLOGICZNA
strakcyjne. ujmuje tylko aspekty tego, co dane i nie jest w
stanie wyczerpać wszystkiego, co jest obecne w tym, co
dane. Intuicja w sensie poznania wyczerpującego nie istnieje, w
każdym razie nie u nas ludzi. (2) Zarzuca się niekiedy fe-
nomenologom — i być może nie całkiem bez powodu — że
chcieliby oni pominąć każdą inną formę wiedzy, np. wiedzę o
tym, co prawdopodobne. Jednakże ich zasady nie głoszą nic
takiego. Wiedza, że coś jest prawdopodobne, ma oczywiście
miejsce aż nazbyt często; ale niemniej jednak jest ona wiedzą.
Jeżeli więc pewne zdanie zostaje stwierdzone tylko z prawdo-
podobieństwem, to i tak ten, kto je stwierdza, musi wiedzieć, że
zdanie to jest prawdopodobne. Jednak prawdopodobieństwo
jakiegoś zdania może zostać poznane tylko dzięki wnios-
kowaniu, takie wnioskowanie zakłada zawsze pewność doty-
czącą czegoś, a więc uchwycenie jakichś przedmiotów. W tym i
tylko w tym sensie obowiązuje podstawowa zasada feno-
menologiczna. Gdyby ją rozumieć w ten sposób, że wiedzieć
coś możemy tylko w sposób pewny, to byłaby ona oczywiście
fałszywa.
Obiektywizm. Druga podstwowa reguła metody fenomeno-
logicznej, tak jak ją reprezentował Husserl, mogłaby być sfor-
mułowana następująco: w każdym badaniu myślenie powinno
być skierowane wyłącznie na przedmiot z całkowitym wyłącze-
niem wszystkiego, co subiektywne. Tak ujęta, reguła ta należy
do wspólnego dobra zachodniej metody naukowej. Zawiera
ona dwie różne, lecz ściśle ze sobą złączone zasady praktyczne.
Przede wszystkim wymaga ona, aby naukowiec, żeby tak po-
wiedzieć, oddał się w pełni badanemu przedmiotowi widząc
tylko to^co obiektywne. Musi on zatem wyłączyć wszystko,
co pochodzi od niego samego, od podmiotu, przede wszystkim
swoje uczucia, życzenia, osobiste nastawienia itd. Wymagany
jest bowiem czysty ogląd, czysto teoretyczne nastawienie w
pierwotnym greckim sensie słowa “teoria" (= oglądanie).
Naukowiec wypełniający tę regułę jest czysto poznającą istotą,
która w pełni zapomina o sobie samej.
Po drugie, reguła ta wymaga postawy kontemplacyjnej, tzn.
wyłączenia tego, co praktyczne. Badaczowi nie wolno się pytać,
jakiemu celowi to czy tamto mogłoby służyć, lecz tylko i
wyłącznie, jakie to coś jest. Dziedzina tego, co praktyczne, np.
moralność, religia, może być jednakże badana fenomeno-
logicznie, tak jak to się dzieje w pracach Schelera i Otto, lecz
_______________Z POWROTEM DO RZECZY SAMYCH'_________ 3]
wtedy przedmioty praktyczne, jak cele, wartości itd. są trakto-
wane czysto kontemplacyjnie. Fenomenologia jest więc na
wskroś teoretyczna także i w tym sensie, że jest apraktyczna.
Obiektywizm, do którego dążą fenomenologowie jest oczy-
wiście tylko ideałem. Człowiek nie jest tylko intelektem, także w
badaniu naukowym w mniejszym lub większym stopniu
współobecne są motywy emocjonalne. Niektóre z nich wydają
się nawet wspierać badanie naukowe, tak np. wola, namiętne
pragnienie wiedzy. W pozostałych jednak wypadkach uczucia i
akty woli aż nazbyt często zaciemniają czystość naukowego
patrzenia. Mimo to wydaje się praktycznie niemożliwe całkowite
ich wyłączenie i w tej sytuacji fenomenologiczna reguła jest
tym bardziej ważna. Ten bowiem, kto ciągle i świadomie nie
stara się jej dotrzymać, tym łatwiej popadnie w subiektywizm.
Wielkie zdobycze naszego kręgu kulturowego zawdzięczamy, jak
słusznie podkreślają fenomenologowie, właśnie obiektywizmowi.
Subiektywne myślenie Kierkegaarda. Przeciwko tej dawno
potwierdzonej, a ostatnio szczególnie przez Husserla wyostrzonej,
regule obiektywizmu bronią się uczniowie Syrena Kierke-
gaarda, egzystencjaliści. Twierdzą oni, że dla dociekań filozofi-
cznych obiektywizm jest niewystarczający, przeciwnie, badacz,
<subiektywny myślicieh musi “się trwożyć". Je ne suis pas au
spectacle" chce powtarzać sobie codziennie G. Marcel. Także
myślenie czysto teoretyczne egzystencj aliści uważają za bez-
wartościowe. Idą często nawet aż tak daleko, aby twierdzić, że
prawdziwie filozoficzne myślenie jest bezprzedmiotowe, gdyż
odnosi się ono do tzw. egzystencji (do ludzkiego Dasein),
która nie jest żadnym przedmiotem, żadnym obiektem, lecz
podmiotem.
Te dzisiaj bardzo popularne poglądy kontynentalnych filozofów
przy bliższym przyjrzeniu okazują się mniej rewolucyjne, niż się
to początkowo wydaje.
(1) Przede wszystkim należy zauważyć, że słowo “obiekt"
(względnie “przedmiot") jest wieloznaczne. W terminologii
Husserla “przedmiotem" jest wszystko, co dane, wszystko, co w
jakiś sposób może być rozważane. Jednakże egzystencj aliści
biorą ten termin w dosłownym sensie: przedmiotem jest wszystko,
co stoi na przeciw ja [Gegenstand ist, was dem Ich gegen
ubersteht]. Przy takim rozumieniu ja (tzw. egzystencja) nie
może być oczywiście żadnym obiektem. Jeżeli jednak rozwa-
32 ___________METODA FT.NOMENOLfXilCZNA_________________
żamy egzystencję, to jest ona jednak pewnego typu obiektem w
pierwotnie fenomenologicznym sensie, gdyż obiektem jest to. o
czym mówimy. Gdy mówimy zatem o egzystencji, wtedy staje
się ona dla nas przedmiotem. Dodatkowo egzystencjaliści
interpretują egzystencję ja ko coś. co nigdy nie jest gotowe,
coś. co nie ma żadnego trwałego kształtu, jednocześnie mówią,
że obiekt jest czymś uformowanym i dającym się ująć.
Również z tego powodu egzystencja nie jest dla nich żadnym
..przedmiotem". Jednakże pierwotna terminologia fenomenolo-
giczna nie determinuje przedmiotu w żaden określony sposób, a
stąd także egzystencja może być nazwana “przedmiotem". Jest
to zatem właściwie spór o słowa.
(2) Jeżeli egzystencjaliści w trwodze widzą konieczny stan
umożliwiający uchwycenie egzystencji, to myślą oczywiście, że
ten szczególny przedmiot, którym jestem ja sam (moja egzy-
stencja) odsłania się najlepiej w tego rodzaju sytuacji emocjo-
nalnej. Być może jest to trafne, lecz tym samym nie jest po-
wiedziane, że również właściwa analiza byłaby możliwa w stanie
trwogi. Tak na przykład dzieło Sartre'a L'£tre et le neanf nie
zostawia żadnych wątpliwości, że jego autor dokonał tej gi-
gantyczej pracy myślowej w całkowicie kontemplatywnym nasta-
wieniu, zimno i naukowo. Być może trwoga była warunkiem
wstępnym tej analizy, z pewnością nie była jednak stanem.
który podczas pracy badawczej mógł ją wspomagać, raczej od-
wrotnie, stan trwogi uniemożliwiłby spokojną analizę.
(3) Przedmiotem zalecanej przez egzystencjalistów metody
jest ludzka egzystencja, a więc coś całkowicie szczególnego.
Sądzą oni, że każdy przedmiot z konieczności znajduje się w
relacji do egzystencji i dopiero na bazie jej rozjaśnienia
[Erhellung] może zostać filozoficznie pojęty. Jest to jednak
teza. która nie jest ogólnie uznana, a w każdym razie nie jest
trafna w wypadku nauk przyrodniczych. Nauki te przeprowa-
dziły do dzisiaj skuteczną interpretację przedmiotów bez odno-
szenia się do egzystencji, postępując całkowicie obiektywistycz-
nie. Zresztą w dziełach Heideggera i Sartre'a. a więc u dwóch
wiodących egzystencjalistów, metoda obiektywistyczna jest wręcz
wzorcowo stosowana.
Wyłączenie teorii i tradycji. Reguła “z powrotem do rzeczy
samych" wymaga nie tylko wyłączenia subiektywnych postaw,
lecz również tych wszystkich obiektywności, które w przedmiocie
badanym nie są bezpośrednio dane. Do tego należy jednak
____ 33
wszystko, co wiemy dzięki innym źródłom lub też przez wnios-
kowanie. Powinno się widzieć tylko to. co jest dane, fenomen, i
nic poza tym.
(1) Po pierwsze, reguła ta wymaga, aby wyłączone zostały
wszystkie teorie, wnioski, hipotezy itd. W ten sposób feno-
menologowie nie chcą jednak wyłączyć każdego poznawania
pośredniego, dopuszczają je całkowicie, ale dopiero po feno-
menologicznym ugruntowaniu. Ugruntowanie to jest absolutnym
początkiem; uzasadnia ono m.in. także prawomocność reguł
wnioskowania i dlatego w toku badania fenomenologicz-nego nie
można robić żadnego użytku z pośrednich metod poznawania.
(2) Z tym łączy się ściśle wyłączenie tradycji. Nie chodzi
przy tym tylko o już przez Tomasza z Akwinu wyraźnie sfor-
mułowaną zasadę, według której powołanie się na ludzki autorytet
stanowi najsłabszy argument w ten sposób, że tego, co twierdzą
inni, nigdy nie wolno traktować jako pewnej podstawy. Metoda
fenomenologiczna wymaga nie tylko ścisłego zastosowania tej
tomistycznej zasady, lecz ponadto, aby cały <stan wiedzy> został
wyłączony niezależnie, czy był on przez fenomenologa sprawdzony
czy nie. Rzeczy same, fenomeny, tak jak się pojawiają przed
duchowym okiem badacza, powinny dojść do głosu i nic poza
tym.
Praktycznie postulaty te, podobnie jak ścisły obiektywizm, są
niezwykle trudne i w całej ich czystości niemożliwe do spełnienia.
Oglądanie i wnioskowanie są tak ściśle złączone w ludzkim duchu,
że tylko z największym trudem możemy je rozdzielić.
Automatycznie wprojektowujemy naszą wcześniej zdobytą
wiedzę w przedmiot. Długi i rygorystyczny trening jest konie-
czny, aby nauczyć się czystego oglądania.
Ilustracją tych reguł niech będą dwa przykłady z praktyki se-
minaryjnej. Student, który ma fenomenologicznie opisać czerwoną
plamę, zaczyna tak: “Widzę czerwoną plamę na tablicy. Plama ta
składa się z małych kawałków czerwonej kredy"... To nie jest
już jednak fenomenologiczne: o tym, że plama ta składa się z
kawałków kredy, student wie, ponieważ przedtem widział, jak
profesor namalował ją za pomocą kredy; w samym przedmiocie
kreda nie jest w ogóle dana. Inny przykład: student podejmuje
następującą analizę poczucia obowiązku: “Poczucie obowiązku
powstaje w naszej świadomości, jeżeli w mózgu dochodzą do
skutku pewne skomplikowane procesy fizjologiczne". Jest to
oczywiście fenomenologicznie
3 — Współczesne metody myślenia
34 ____________MH [ODA t-ŁNOMfcNOI-OfjirZNA__________________
całkowicie fałszywe: swojego własnego mózgu człowiek ten
nigdy nie widział, a tym bardziej fizjologicznych procesów.
które w nim miałyby mieć miejsce Fenomen poczucia obowiązku,
jako fenomen, nie ma w ogóle nic wspólnego z fizjologicznymi
procesami.
Pozytywne reguły oglądu istoty. Można byłoby mniemać, że
patrzenie jest tak prostym procesem, iż nie są do niego konie-
czne żadne szczególne reguły i wystarczy mieć szeroko otwarte
oczy ducha, aby poprawnie widzieć przedmiot. Tak jednak nie
jest. Wskazaliśmy już na kilka negatywnych reguł postępowania
fenomenologicznego: jeżeli badacz nie ma wystarczającego
treningu w patrzeniu, a nawet jeżeli tylko dostatecznie nie
uważa, aby widzieć tylko to, co się przed nim znajduje, będzie
wprojektowywał w przedmiot elementy subiektywne, teorie,
tradycyjne poglądy itp. Istnieją jednak również pozytywne re-
guły tego postępowania. Można je sformułować w następujący
sposób.
(1) Wszystko, co jest dane powinno się widzieć tak dalece,
ja k to jest tylko możliwe. Ta w sobie jasna i prosta reguła musi
być dlatego wyraźnie formułowana i świadomie stosowana,
ponieważ człowiek jest tak ukształtowany, że posiada silną
skłonność, aby widzieć tylko niektóre aspekty z tego, co dane.
Uexkiill pokazał, że zwierzęta uchwytują tylko to, co jest dla nich
witalnie ważne; człowiek ma jednak wiele wspólnego ze
zwierzęciem. Tym. co posiada ponad tę wspólnotę, jest m.in.
zdolność do teoretycznego, nie-praktycznego poznawania.
Mimo to jesteśmy zbyt skłonni do pozostawania ślepymi na
pewne elementy tego. co dane. Pierwszym więc zadaniem
badania fenomenologicznego jest odsłonięcie przeoczonych fe-
nomenów.
(2) Dalej, ogląd fenomenologiczny powinien być deskryptyw-
ny, opisowy. Znaczy to, że przedmiot powinien zostać rozłożony,
a następnie jego części opisane, zanalizowane, gdyż każdy
przedmiot jest nieskończenie złożony. Im bardziej jasny jest
więc ogląd, tym lepiej elementy przedmiotu dają się odróżnić i
zrozumieć w ich wzajemnych relacjach. Taką analizę Heideg-ger
nazywa “interpretacją" [Auslegung] albo “hermeneutyką".
Wyraźnie należy jednak podkreślić, że tego rodzaju fenomeno-
logiczna hermeneutyką albo interpretacja nie może być mie-
szana z redukcją (którą omówimy dalej w rozdziale 5); tutaj
chodzi o poznawanie bezpośrednie tam o pośrednie.
PRZhPMIOT BADAŃ FENOMŁNOLfXilCZN'YC H
35
5. Przedmiot badań fenomenologicznych
Fenomen. Przedmiot fenomenologicznego oglądu i interpre-
tacji został przez Husserla i jego uczniów nazwany “fenome-
nem". Słowo to posiada poza fenomenologiczny m także inne.
różne znaczenia. Aby uniknąć nieporozumień krótko je teraz
omówimy.
(1) “Fenomen" przeciwstawia się “rzeczywistości": w ten
sposób wskazuje się na pewien pozór. Nie ma to jednak nic
wspólnego z fenomenologicznym sensem tego słowa. Dla feno-
menologów nie ma żadnego znaczenia, czy to, co dane, jest
“rzeczywiste" czy też jest “tylko pozorem". Ważne jest jedynie,
że ma to być po prostu dane.
(2) Dalej, fenomen jako zjawisko przeciwstawia się często
“rzeczy samej". W tym sensie rzecz ukazuje się poprzez feno-
men, mniej więcej tak ja k choroba poprzez gorączkę. Także i o
to nie chodzi fenomenologom. “Rzecz sama", znajdująca się
ewentualnie poza fenomenem, wcale ich nie interesuje, chcą
oni oglądać tylko fenomen, to co dane.
(3) W naukach przyrodniczych używa się wyrazu “fenomen"
dla określenia zmysłowo dających się obserwować procesów.
Znaczenie to jest o wiele bardziej wąskie niż te, które fenome-
nologowie łączą z tym wyrazem, gdyż, po pierwsze, nie jest
według nich konieczne, aby fenomen można było zmysłowo
obserwować (jak zobaczymy wystarczy, jeżeli fenomen zostanie
wyobrażony) i, po drugie, fenomen nie potrzebuje być żadnym
procesem; chociaż fenomenolog może również badać procesy, to
przede wszystkim bierze on pod uwagę struktury.
Sens słowa fenomen, o który tutaj chodzi, mówiąc słowami
Heideggera, jest następujący: to, co ukazuje-się-w-sobie-sa-
mym [das Sich-an-sich-selbsł-zeigende], to, co się ukazuje, i
tak się ukazuje, jakie samo jest; to, co jasno się przed nami
znajduje.
Wyłączenie istnienia. Wymienione dotychczas wyłączenia
(tego, co subiektywne, teoretyczne i tradycji) jeszcze nie wy-
starczają. Autentyczna metoda fenomenologiczna wymaga ró-
wnież, żeby także istnienie przedmiotu zostało wyłączone. Jest
więc obojętne, czy przedmiot istnieje czy nie, jego istnienie w
ogóle nie wchodzi w rachubę. Jeżeli np. przeprowadza się
analizę fenomenologiczna pewnej czerwonej plamy, to nie ma
żadnego znaczenia, czy w świecie w ogóle istnieje czerwona
plama czy nie.
 Ml.TODA FŁNOMI NOL(X)K ZNA
W tym leży jedna z podstawowych różnic między metodą fe-
nomenologiczną a empiryczną. W tej ostatniej wychodzi się od
stwierdzenia faktów, tzn. stwierdza się najpierw, że faktycznie
jest ta k a tak. Ustala się np.. że ta czy inna ilość wody znajdo-
wała się rzeczywiście w określonym czasie, w określonym miejscu.
W przypadku postępowania fenomenologicznego nie mają
miejsca żadne tego rodzaju stwierdzenia. Fakty nie mają tu ża-
dnego znaczenia.
Może powstać w tym miejscu wątpliwość: ja k wobec tego
można jeszcze w fenomenologii mówić o tym. co danel To. co
dane. wydaje się przecież być czymś rzeczywiście istniejącym.
Należy stwierdzić, że wprawdzie każdy przedmiot musi ostate-
cznie jakoś istnieć lub przynajmniej być ugruntowany w czymś
istniejącym, aby mógł być dany, z tego jednak w żaden sposób
nie wynika, że fenomenologia musi się zajmować jego istnie-
niem. Gdyż nawet wtedy, gdy przedmiot istnieje można ab-
strahować od jego istnienia i brać pod uwagę tylko jego uposa-
żenie treściowe [Washeit] — tak ja k to robią fenomenologo-
wie. Można także rozważać czysto wyobrażone przedmioty.
Istota. Właściwym przedmiotem badania fenomenologicznego
ma być istota, £1605. Także to słowo posiada wiele znaczeń,
które należy teraz krótko przedstawić, aby uchwycić ten szcze-
gólny sens, który nadają mu fenomenologowie.
(1) Słowa “istota" używa się zwykle w takich zwrotach jak:
“człowiek jest istotą śmiertelną". “Istota" znaczy tu mniej więcej
tyle co “rzecz"; oczywiście w tym wypadku raczej “żywa
rzecz". W języku fenomenologów żadna tego rodzaju rzecz, np.
żaden człowiek, nie jest określana jako “istota". “Istotą" na-
zywa się tutaj tylko aspekty, pewne elementy tego typu rzeczy.
(2) Mówi się także o “istocie pewnej rzeczy", np. o istocie
życia. Także i to nie jest znaczeniem, które temu słowu nadają
fenomenologowie. Podczas gdy istota życia jest bardzo trudno
dostępna, fenomenologiczna istota pojawia się jasno przed ob-
serwatorem, nie jest żadną “ukrytą istotą", przeciwnie, jest fe-
nomenem, czymś, co samo się ukazuje.
(3) W końcu należy też odróżnić istotę w sensie fenomeno-
logicznym od arystotelesowskiego eióog. Fenomenologiczne
pojęcie istoty jest bardziej obszerne zakresowe. Oprócz EIÓOC; w
swoim sensie Arystoteles odróżnia także inne, koniecznie z nim
współwystępujące określenia, własności (lóia). W prze-
ciwieństwie do tego. wszystko, co koniecznie współwystępuje
PK/.t DMIOT BADAŃ Ft NOMr NOI f KiK/ S Y f H 37
w fenomenie, a więc także arystotelesowskie własności, uj muj e
się w fenomenologii terminologicznie jako “istotę".
Fenomenologiczna istota wyklucza więc dwa rodzaje czynni-
ków: istnienie i wszystko to. co przypadkowe. Istotę tę można
byłoby określić jako fundamentalną strukturę przedmiotu. Przez
..strukturę" nie wolno tutaj jednak rozumieć np. tylko pewnej
sieci stosunków, lecz należy tego słowa używać dla określenia
całej podstawowej treści przedmiotu, wraz z jego jakościami itd.
Istota a znaczenie słowa. Aby dalej wyjaśnić pojęcie istoty,
chcemy teraz krótko przedstawić punkt widzenia empirystów.
którzy zaprzeczają istnieniu istoty i pogląd fenomenologów na
ten temat.
Według empirystów istota jest względna. To. co z jednego
punktu widzenia jest istotne dla pewnej rzeczy, z innego może
okazać się nieistotne. Np. w trójkącie wykonanym z drewna
ktoś, kto jest zainteresowany jego geometrycznym uposaże-
niem, uzna tylko własności geometryczne za istotne, powie
więc, że dla tego przedmiotu istotne są tylko trzy boki, trzy kąty
itd., natomiast fakt. że jest on zrobiony z drewna lub też że jest
tyle a tyle centymentrów długi, jest nieistotny, bez znaczenia.
Dla innego obserwatora, który interesuje się nie geo-
metrycznymi własnościami, lecz właśnie materiałem, z którego
zrobiony jest ten trójkąt, bycie z drewna będzie istotne, a geo-
metryczna forma, trzy boki i trzy kąty, będzie nieistotna. Można
byłoby w tym momencie oczywiście zauważyć, że używając słowa
“trójkąt" domniemujemy właśnie trójboczną i trójkątną figurę.
Zarzut ten nie zbiłby jednak z tropu empirystów, gdyż oni
właśnie podkreślają słowo “domniemywać": ja k widać z
powyższego przykładu istotą jest dla nich to i tylko to, co
domniemujemy używając pewnego słowa; istota nie jest ni-
czym innym niż znaczeniem słowa [Wortbedeutung]. Ponieważ
wszystkie znaczenia słów są względne — za pomocą tego sa-
mego słowa można oznaczyć bardzo wiele dowolnych przed-
miotów — to istota przedmiotu jest pojęciem względnym: to. co
jest istotne dla jednego obserwatora może być całkowicie
nieistotne dla innego. Wszystko zależy wyłącznie od znaczenia,
które dowolnie nadajemy słowom. W samych rzeczach nie istnieje
żadna istota, wszystkie aspekty rzeczy są w sobie równo-
wartościowe. Dopiero człowiek przez swoje konwencje wpro-
wadza różnice między tym, co istotne, a tym. co nieistotne, a to
w ten sposób, że przypisuje słowom znaczenia.
 METODA FENOMF.NOLCKilCZNA
Ta droga myślowa jest jednak przez fenomenologów odrzucana
jako niezadowalająca. Należy wprawdzie przyznać, że
znaczenie słowa jest względne i prawdą jest również, że w tej
samej rzeczy możemy ująć i analizować raz jeden aspekt — np.
geometryczną formę — a innym razem inny — np. materiał. ale
właśnie te aspekty są według fenomenologów “przedmiotami".
np. bycie z drewna jest tego rodzaju przedmiotem. Przedmiot
ten, całkowicie niezależnie od nazwy, którą mu nadajemy.
posiada pewne konieczne własności. Tak np. każda rzecz, która
jest wykonana z drewna, jest także przestrzenna i rozciągła. Jest
tak nie dlatego, że nazywamy ją “drewnianą", lecz dlatego że
sama w sobie jest tak ukonstytuowana. Gdybyśmy zamiast
“drewno" powiedzieli “duch", to ta nowa nazwa przedmiotu nie
zmieniłaby absolutnie nic w jego strukturze: pozostałby on nadal
materialny i rozciągły. W wypadku drewna przeciwnie,
geometryczna forma jest nieistotna i to niezależnie od tego, jak
je nazywamy, podczas gdy w trójkącie (tzn. w tym, co normalnie
nazywamy “trójkątem") forma ta jest istotna. Względność
możliwych punktów widzenia nie polega zatem na niczym
innym niż na możliwości wzięcia pod uwagę różnych
przedmiotów i nie ma nic wspólnego z naszym problemem. Tak
samo bez znaczenia jest w tym kontekście re-latywność znaczeń
słów.
Fenomenologia egzystencji. Po tym, co dotychczas powie-
dzieliśmy, może wydać się dziwne, że większość nam współcze-
snych uczniów Husserla zajmuje się właśnie problemem egzy-
stencji. W każdym razie słowo “egzystencja" ma u egzysten-
cjalistów, do których należą ci uczniowie Husserla, węższe
znaczenie niż u innych filozofów, znaczy ono tylko ludzką eg-
zystencję. Ale egzystencja ta jest całkowicie wyraźnie ujęta
jako Dasein, a więc, pozornie przy odwróceniu postępowania
Husserla, jej uposażenie treściowe fSosein], jej istota zostają
wyłączone z analiz. Tak przynajmniej twierdzą ci filozofowie.
Jeżeli się jednak bliżej przyjrzymy ich faktycznemu postępowa-
niu, wtedy okazuje się, że w zasadzie nie porzucili oni prawie
stanowiska Husserla. Stwierdzamy mianowicie, co następuje:
(1) Egzystencjaliści analizują to, co dane, fenomen, i z za-
sady chcą wyłączyć ze swoich badań poznawanie pośrednie.
Nie mówią wprawdzie, że ich metoda polega na oglądzie, ale
ponieważ dzięki postawie emocjonalnej poznanie może być co
najwyżej przygotowane, natomiast nie może dojść do skutku,
____________PRZł-.DMIOT BADAŃ Fl NOMF SOI f K , K /s V f H_______ 39
to duchowy akt. który ostatecznie ma miejsce, musi hyc pew-
nym rodzajem oglądu, jakkolwiek by się go nazwało.
(2) Przedmiot ich badań, a więc wymieniona w\zej egzy-
stencja, zostaje opisany i. w rzetelnie fenomenologicznym sensie,
zinterpretowany. Heidegger. ja k to zostało powiedziane, dał
najlepszą teoretyczną ilustrację tego rodzaju interpretacji,
główne dzieło Sartre"a nosi podtytuł Próba antologii fenome-
nologiczne/3. a Marcel napisał Fenomenologie, posiadania4.
Faktycznie więc filozofowie ci stosują metodę fenomenologicz-nej
analizy do przedmiotów swoich badań.
(3) Analiza ta zawsze pokazuje, że egzystencja posiada, ja k
mówią ci filozofowie, .strukturę". Heidegger wprowadził nawet
osobną nazwę dla elementów tej struktury, nazywa je ele-
mentami egzystencjalnymi — “Existentiale". W ogóle rozważania
nad egzystencją zajmują u egzystencjalistów dużo miejsca.
(4) Chociaż twierdzą oni zawsze, że analizują, aby użyć
sformułownia Heideggera, tylko to. co każdorazowo moje //>--
meinigej, to, co ma miejsce tylko raz, to jednak jest oczywiste,
że to, co sądzą, że odkryli, przysługuje każdej ludzkiej
egzystencji. Nie jest to po prostu struktura, lecz konieczna
struktura tej egzystencji.
Osiągnięcie egzystencjalistów polega więc na wykazaniu, że w
samej egzystencji można odnaleźć pewną istotę. Znaczący
współczesny filozof sformułował to pewnego razu w ten sposób,
że egzystencjaliści są ekstremalnym przykładem filozofów
esencjalnych. W każdym bądź razie ich sposób traktowania
ludzkiej egzystencji pozostaje całkowicie w ramach metody
fenomenologicznej.
O nowszej i “głębszej" fenomenologii. Już sam Husserl. a tym
bardziej wielu spośród jego następców interesowało się tzw.
“konstytucją" przedmiotu. Próbowali oni badać, jeżeli wolno
się tak wyrazić, przed-przedmiotowe przedmioty. W większości
wypadków chodzi tutaj o wykazanie, że człowiek w ten lub inny
sposób wytwarza swoje przedmioty, i o wyjaśnienie, jak on to
czyni. Jednocześnie dość znaczna część tych myślicieli zaczęła
używać metod, które nie miały nic wspólnego z wczesno-
husserlowskim prostym oglądem. Z tego punktu widzenia wszy-
-' J. P. Sartre. L'Etre et le neant. Essai d'oruologie phenomenologiąue. Paris
1943 (przypis tłumacza).
4
G. Marcel. Zarys fenomenologii posiadania, w: Być i mieć. tłum P Lu-bicz.
Warszawa 1986 (przypis tłumacza).
 MhTODA PŁNOMENOLOGirZNA
40
stko. co tutaj zostało powiedziane, uznane byłoby za elemen-
tarne, a być może nawet za przedfilozoficzne, przedfenomeno-
logiczne.
Jest to jednak całkiem szczególnego rodzaju postawa, chociaż
wśród filozofów w kontynentalnej Europie szeroko rozpo-
wszechniona. Żadna rzetelna nauka szczegółowa, a także żaden
filozof, który nie należy do tej szkoły, nie będzie w stanie
zaakceptować tej metody albo też nie będzie mógł jej używać.
Tutaj chodzi nam o ogólne metody myślenia i tym samym nie
potrzebujemy dalej rozważać problemów postawionych przez
nową fenomenologię.
III. METODY SEMIOTYCZNE
6. Uwagi ogólne
Metodologiczne uwagi wstępne. W dalszym ciągu rozważań
usprawiedliwimy jeszcze włączenie tego rozdziału o języku w
przedstawienie dzisiejszych metod myślenia. Najpierw jednak
krótko dwie uwagi metodologiczne.
Można byłoby zapytać, dlaczego rozważenie problemów ję-
zykowych następuje zaraz po przedstawieniu metody fenome-
nologicznej. Powód leży w tym, że chociaż analiza języka nie
jest bez znaczenia dla bezpośredniego poznawania, to jest ona o
wiele ważniejsza dla poznawania pośredniego, gdyż tutaj
przedmiot nie jest dany, a ruch myślenia jest o wiele bardziej
skomplikowany i posłużenie się symbolami jest o wiele bar-
dziej konieczne. Jak jeszcze zobaczymy, dochodzi się przy tym
do procedur, w których użycie języka jest absolutnie konieczne.
Dlatego metody semiotyczne mogą być omawiane dopiero po
fenomenologicznych, natomiast muszą być omówione przed
innymi metodami.
Innym, o wiele bardziej trudnym pytaniem jest, ja k powinno
się oddzielić dziedzinę semiotyczną od dedukcyjnej. Według
pewnych szkół filozoficznych, przede wszystkim logiczno-em-
pirystycznej, logika i analiza języka są tym samym. Jeżeli się
nawet nie podziela tego krańcowego punktu widzenia, to i tak
często nie jest łatwo odróżnić obie te dziedziny. Już Arystoteles
włączył semiotykę (pierwsze pięć rozdziałów rozprawy O
zdaniu) do swojej logiki. W każdym razie z metodologicznego
punktu widzenia, pomijając całkowicie każdorazowe zasadnicze
stanowisko filozoficzne, odróżnienie obu tych dziedzin będzie
zawsze dość dowolne i do pewnego stopnia względne. Tutaj
odróżnienie to ustanowimy w następujący sposób: wszystko, co
dotyczy poprawności zdań [Aussage], będzie omawiane w
rozdziale o dedukcji, wszystko zaś, co dotyczy sensu wyrażeń,
w rozdziale semiotycznym.
Historyczne uwagi wstępne. Już sofiści (Kratylos i inni), a
także Platon, poruszali okolicznościowo problemy semiotyczne.
Jako pierwszy w systematyczny sposób rozważał je Arystoteles.
Jego dzieło O zdaniu zawiera m.in. pierwszy znany system
kategorii syn taktycznych. Znaczący postęp dokonał się w
semiotyce dzięki stoikom i scholastykom, u tych ostatnich
42 ______________METODY SŁMIOTYCZNE____________________
przede wszystkim w ich ..Grammaticae speculativae". Z wyjąt-
kiem niewielu fragmentów dzieła stoików niestety zaginęły. a
semiotyka scholastyczna pozostała do dzisiaj prawie nie zbadana.
Tzw. czasy ..nowożytne" zapisały się tylko niewielkim
postępem w tej dziedzinie i dopiero rozwój logiki matematycznej
spowodował nowe tego rodzaju badania. Husserl (który
wprawdzie nie był logikiem matematycznym) przeprowadził w
Logische Untersuchungen doniosłe analizy semiotyczne, podczas
gdy G. Frege zrekonstruował i częściowo rozszerzył dorobek
myślowy starej szkoły stoickiej. Nowsze badania nawiązują
przede wszystkim do metamatematyki D. Hilberta. Najbardziej
znaczącymi badaczami w tej dziedzinie są dzisiaj A. Jarski
(1935) i R. Carnap (1937). Nazwa “semiotyka". jak również
ogólny podział tej nauki pochodzi od Ch. Morrisa (1938).
Dzisiaj semiotyka jest aktywnie uprawiana i dalej rozwijana,
częściowo dzięki bodźcom płynącym z innych nauk — przede
wszystkim z fizyki — które domagają się o wiele bardziej
dokładnej analizy języka niż dotychczas. Także ogólne
nastawienie szkoły logiczno-empirystycznej, która analizę ję-
zyka traktuje jako jedyny przedmiot filozofii, istotnie przyczy-
niło się do rozwoju semiotyki.
Ogólne uprawomocnienie analizy języka. Znaki, a więc
przedmiot semiotyki, stały się z wielu powodów ważne, a nawet
konieczne dla metody naukowej.
(1) Nauka jest dziełem pewnej wspólnoty, może dojść do
skutku tylko dzięki trwającej w czasie współpracy wielu ludzi.
Współpraca ta wymaga jednak dzielenia się wiedzą, które rea-
lizuje się poprzez znaki, szczególnie przez mówione i pisane
słowa. Słowa nie są więc tylko czymś ubocznym, lecz są istot-
nym narzędziem nauki.
(2) Słowa są materialnymi, materiałowymi rzeczami lub zda-
rzeniami. Jeżeli za ich pomocą uda się jasno przedstawić pojęcia,
to — abstrahując nawet od czynnika społecznego — praca
naukowca zostaje znacznie ułatwiona. Ludzki duch jest bowiem
tak ukształtowany, że najłatwiej pracuje mu się za pomocą
rzeczy materialnych, ujmuje je najlepiej. Pomyślmy tylko o
liczeniu: może być ono całkiem dobrze przeprowadzone jako
..liczenie w pamięci", ale o ile prostsze i pewniejsze będzie przy
użyciu znaków pisanych.
(3) Jest także w końcu trzeci powód, dlaczego słowa są tak
ważne dla wiedzy. Wyrażanie myśli za pomocą słów jest pew-
nego rodzaju dziełem sztuki. Ogólnie znaną rzeczą jest, że
UWAGI
F. __________________ 43
wprawdzie normalnie artysta w trakcie tworzenia prowadzony
jest przez ideę. to jednak zwykle idea ta nie jest adekwatna do
gotowego dzieła. W czasie materialnego tworzenia zostaje ona
rozbudowana i sprecyzowana. Tak też dzieje się często w
wypadku słownego wyrazu: pojęcie, które ma być zakomu-
nikowane za pomocą słów. uzyskuje kompletność i precyzję
dopiero w procesie wyrażania go. Pomijamy w tej chwili, że
słowa są nie tylko wehikułem dla pojęć, lecz również mogą
mieć samodzielną funkcję. Już jednak jako sam środek wyrazu
posiadają oczywiście najwyższą doniosłość.
Jeżeli słowa są niezbędne dla wiedzy, to z drugiej strony
mogą być dla niej niebezpieczne: prowadzą łatwo do nieporo-
zumień nie tylko między ludźmi, lecz także w wypadku samotnej
pracy: bierze się słowo za adekwatny wyraz pojęcia, a ta k
często nie jest, lub też kryje ono w swoim znaczeniu coś. co
sprowadza badanie na fałszywe drogi.
Trzy wymiary znaku. Główną myśl semiotyki. która jedno-
cześnie stanowi podstawę dla jej podziału, można przedstawić
następująco. Jeżeli ktoś mówi coś komuś innemu, wtedy każde
użyte przez niego słowo odnosi się do trzech różnych przed-
miotów:
(a) Przede wszystkim słowo to należy do pewnego języka, a
to oznacza, że znajduje się ono w pewnych stosunkach z innymi
słowami tego języka, np. w zdaniu znajduje się między dwoma
innymi słowami (tak ja k w wypadku słowa “i"), albo na
początku zdania itd. Stosunki te określa się jako syntaktycz-ne, są
to wzajemne stosunki między słowami.
(b) Po drugie to, co ktoś mówi, posiada pewne znaczenie:
jego słowa znaczą coś, chcą one zakomunikować komuś dru-
giemu coś określonego. Poza syntaktycznym stosunkiem mamy
więc jeszcze do czynienia z innym, mianowicie ze stosunkiem
słowa do tego. do czego ono odnosi. Ten stosunek nazywa się
semantycznym.
(c) W końcu słowo jest wypowiedziane przez kogoś i do kogoś
skierowane. Istnieje zatem trzeci rodzaj stosunków, mianowicie
między słowem a ludźmi, którzy go używają. Stosunki te
nazywają się pragmatycznymi.
Te różne stosunki słów wchodzą jeszcze we wzajemne, okre-
ślone relacje. Stosunek pragmatyczny zakłada semantyczny i
syntaktyczny, a semantyczny zakłada syntaktyczny. Bezsen-
sowne słowo nie może służyć porozumiewaniu się ludzi, a aby
mieć sens musi się ono znajdować w pewnych określonych sto-
44 _____________MI TOPY SEMIOryCZNE__________________
sunkach do innych słów. W przeciwieństwie do tego relacja
syntaktyczna nie zakłada semantycznej i pragmatycznej, a relacja
semantyczna daje się badać bez brania pod uwagę pragmatycznej.
Także dla zupełnie bezsensowanego języka można zbudować
zupełną syntaksę. Moglibyśmy np. utworzyć pewien prosty język,
w którym istniałyby tylko znaki P i ar, i jako syntaktyczna reguła
obowiązywałoby, że P znajduje się zawsze przed x; nie byłoby
przy tym żadnej potrzeby wiedzieć, co znaczy P albo x.
Relacje między trzema rodzajami stosunków semiotycznych
podobne są do tych między trzema wymiarami bryły geometry-
cznej. Cały fenomen słowa jest jak trójwymiarowa bryła, tylko
przez abstrakcję możemy z niego oddzielić albo dwa pierwsze
rodzaje stosunków (syntaktyczne i semantyczne), albo tylko jeden
rodzaj (syntaktyczne), dokładnie tak samo jak w geometrii
możemy wyabstrahować z bryły bądź płaszczyznę, bądź linię
prostą. Porównanie to najlepiej wyjaśnia wyżej zamieszczony
rysunek.
FORMALIZM
Semiotyczne pojęcie słowa. Na początku tych uwag trzeba
specjalnie zwrócić uwagę, że słowo, o którym mówi się w se-
miotyce. jest słowem materialnym, tzn. w wypadku gdy chodzi o
słowa mówione, jest to grupa fal dźwiękowych, w wypadku zaś
słów pisanych rząd małych plamek suchego atramentu na
papierze. Fakt, że słowo należy wziąć właśnie w takim sensie.
wynika już jasno z tego. że jest ono przeciwstawione swojemu
znaczeniu. Uwaga ta jest dlatego ważna, że w języku potocz-
nym używa się wyrażenia “słowo" w pewnym innym sensie.
Ważną konsekwencją takiego ujęcia jest to. że nigdy nie
możemy użyć tego samego słowa w jednej wypowiedzi, a cóż
dopiero w wielu wypowiedziach. Weźmy np. proste zdanie
identycznościowe ,.a jest a". Zgodnie z semiotycznym ujęciem
mamy tu pewien rząd plamek suchego atramentu. Plamki atra-
mentu, które na początku zdania czytamy jako ..a", nie są w
żadnym wypadku identyczne z tymi, które stoją na końcu tego
zdania, ponieważ za każdym razem chodzi o dwie różne plamki,
które są umieszczone w różnych miejscach na papierze, co przy
jednej i tej samej rzeczy nigdy nie jest możliwe. Jeżeli w języku
potocznym mówi się “to samo słowo", to ma się na myśli “dwa
słowa, które mają mniej więcej tę samą formę i to samo
znaczenie". W semiotyce natomiast mówi się w tym wypadku o
dwóch słowach o tej samej formie. Nie znaczy to, że forma obu
słów jest identyczna, wystarczy wziąć je pod silne szkło
powiększające, aby stwierdzić, że identyczność formy nie ma
miejsca. Chodzi mianowicie o to, że ich ogólna struktura
graficzna jest taka sama.
Niektórzy fenomenologowie (Ingarden) przeciwstawiają se-
miotycznie rozumianemu słowu “brzmienie słowa" [WortlautJ, a
więc dokładnie tę wspólną strukturę, którą posiadają słowa o
takiej samej formie w sensie semiotycznym. Techniczny rozwój
semiotyki wymaga rzeczywiście, aby mówić o tego rodzaju
“brzmieniach słów", ułatwia to bowiem badania. Należy być jednak
świadomym, że brzmienie słowa jest czymś ogólnym, a więc
czymś, co istnieje tylko w indywiduach, tzn. w słowach w sensie
semiotycznym. Nie jest ono jakąś rzeczą, lecz własnością rzeczy. a
mianowicie materialnie (semiotycznie) rozumianego znaku.
7. Formalizm
Orientacja wstępna. Jedną z najważniejszych zdobyczy no-
wożytnej metodologii jest zrozumienie, że operowanie jeży-
 Mt-.TODY ShMKJTM /M
kiem na poziomic syntaktycznym może znacznie ułatwić prace.
myślową. Tego rodzaju operowanie nazywa się ..formalizmem".
Polega on na tym. że pomija się jakiekolwiek znaczenie uży-
wanych znaków i bierze się pod uwagę wyłącznie ich formą
graficzną. Jeżeli w tym sensie pewien język zostanie formali-
stycznie zbudowany, wtedy nazywa się go ..językiem sformali-
zowanym". niekiedy mówi się krótko o ..formalizmie", lecz to
sformułowanie prowadzi do błędów, bardziej odpowiednie jest
używanie słowa ..formalizm" tylko dla określenia metody
Stosując formalizm jasno odróżnia się dwie rzeczy. Z jednej
strony mamy sam język z jego czysto syntaktycznymi regułami,
tzn. z regułami, które odnoszą się wyłącznie do materialnej
formy znaków, ale nigdy do ich znaczenia; z drugiej strony —
przynajmniej w większości wypadków — treściową interpretację
tego języka, tzn. jakieś przyporządkowanie znaczeń znakom.
Sam język i jego interpretacja są w pewnej mierze niezależne od
siebie. Wprawdzie jakaś syntaksa musi już istnieć. zanim
przystąpi się do interpretacji, lecz nie odwrotnie, gdyż łatwo
można skonstruować język nie interpretując go w żaden sposób.
Taki język nazywa się “formalistycznym" albo “ab-
strakcyjnym". Temu samemu językowi sformalizowanemu można
zwykle dać różne interpretacje.
Interpretacja języka jest sprawą semantyki, a nie syntaksy.
Zagadnienie to omówimy później. Jeśli chodzi o syntaksę, a
więc o język sformalizowany, to aby go skonstruować musimy
rozwiązać najpierw dwa problemy: (a) po pierwsze, musimy
przyjąć reguły, które w każdym wypadku pozwolą jedno-
znacznie stwierdzić, które znaki tego języka są dopuszczalne,
tzn. “sensowne"; (b) po drugie, muszą także zostać ustanowione
reguły określające, które zdania — jeżeli w ogóle język ten
zawiera zdania — są poprawne. To drugie zadanie tradycyjnie
przypisuje się logice formalnej; także w tym wypadku związane
z nim problemy omówimy dopiero w czwartym rozdziale. W
pierwszym zadaniu dadzą się odróżnić trzy grupy problemów:
ta, która dotyczy formalizmu w ogóle, ta, która odnosi się do
syntaktycznego sensu prostego wyrażenia, i ta, która odnosi się
do syntaktycznego sensu wyrażeń złożonych. Pierwszą grupę
problemów omówimy krótko zaraz, dwie pozostałe w dwóch
następnych paragrafach.
Liczenie. Istotą formalizmu jest rozszerzenie zastosowania
metody znanej już od stuleci, a mianowicie metody liczenia.
Dlatego celowe będzie najpierw krótkie rozważenie struktury
FORMALIZM
________ 47
zwykłego, tzn. arytmetycznego i algebraicznego liczenia, tak
jak się go uczy w szkołach.
(1) Prosta operacja arytmetyczna, np. mnożenie, wydaje się z
istoty polegać na tym. że rozkładamy problem na poszczególne
części i rozwiązujemy każdą część osobno. Ab\ np. w “pamięci"
pomnożyć 2 7x 35 . postępujemy w następujący sposób:
najpierw mnożymy 20 x 30. potem 7 x 5 itd. O żadnym
formalizmie wydaje się tutaj nie być mowy. Jeżeli jednak
zaczniemy mnożyć pisemnie, to zwykle zapisujemy poszczególne
rezultaty w określonym porządku, np.:
27 x 35
135
81
945
Gdyby nas zapytano, dlaczego w drugim wierszu zapisaliśmy l o
jedno miejsce dalej na lewo, a nie pod 5 pierwszego wiersza, to
po pewnym zastanowieniu odpowiedzielibyśmy: ponieważ l
należy do kolumny dziesiątek i jej miejsce jest pod kolumną
dziesiątek cyfry znajdującej się wyżej. W samym akcie liczenia
nie przeprowadzamy jednak tego rozważania, lecz po prostu
stosujemy regułę syntaktyczną, zgodnie z którą każde
poszczególne mnożenie (a więc każdy nowy wiersz cyfr) należy
przesunąć o jedno miejsce dalej na lewo. Aby poprawnie liczyć,
nie potrzebujemy wiedzieć, dlaczego tak właśnie powinniśmy
postępować, wystarczy całkowicie, gdy znamy odpowiednią
regułę syntaktyczną (oczywiście także jeszcze kilka innych).
(2) Rozważmy teraz inny przykład, tym razem z algebry.
Niech to będzie równanie:
ax2 + bx + c = O
Aby znaleźć formułę potrzebną do rozwiązania tego równania,
zaczynamy od “przeniesienia" c na prawą stronę, opatrując je
przeciwnym znakiem:
ax2 + bx = - c
Także tutaj łatwo moglibyśmy podać treściowe uzasadnienie
tego “przeniesienia", faktycznie jednak wcale się o to nie tro-
 MI-.TODY SF-MIOTTC ZM:
szczymy. lecz postępujemy po prostu według reguły syntakty-
cznej: ..każdy człon jednej strony równania wolno przenieść na
drugą stronę, ale w takim wypadku musi on otrzymać przeciwny
znak. a więc «-» zamiast «-•» albo odwrotnie". Jeżeli mamy do
czynienia z nieco bardziej skomplikowanymi obliczeniami, wtedy
musimy się ograniczyć do samych reguł syntaktycznych. gdyż
nasza pojemność myślowa po prostu nie wystarcza, aby w tym
samym czasie myśleć jeszcze o treściowym uzasadnieniu reguł.
Swojej relatywnej pewności liczenie nie zawdzięcza faktowi. iż
dokonuje się za pomocą liczb, lecz formalizmowi. Jest ono
zastosowaniem formalizmu do języka liczb.
Zastosowanie liczenia do przedmiotów nic-matematycznych.
Tę samą metodę można także łatwo zastosować w innych dzie-
dzinach, które w ogóle z liczbami nie mają nic wspólnego. Wy-
bieramy przykład z arystotelesowskiej sylogistyki. W sylogi-
styce tej, jak wiadomo, można dokonać <konwersji> na negaty-
wnym zdaniu ogólnym, np. zdanie negatywne “Żaden człowiek
nie jest kamieniem" wolno przekształcić w zdanie “Żaden ka-
mień nie jest człowiekiem". W logice klasycznej tego rodzaju
zdanie zwykło się przedstawiać za pomocą układu znaków SeP,
gdzie S reprezentuje podmiot, P predykat, a litera e (i
łacińskiego nEgo) wskazuje, że chodzi o ogólne zdanie ne-
gatywne. Jeżeli nasze zdanie zapiszemy w tej formie, to łatwo
jest skonstruować czysto syntaktyczną regułę, która dokładnie
odpowiada zasadzie konwersji dla tego typu zdań. Mówimy za-
tem: “W każdej formule typu XeY litery znajdujące się obok e
mogą być zamienione miejscami". Jeżeli raz ustanowimy taką
regułę, wtedy okazuje się, że np. tzw. redukcja Cesare do Ce-
larent jest przeprowadzalna czysto rachunkowo. Celarent ma
mianowicie następującą formę
(1) MeP (przesłanka większa)
(2) SaM (przesłanka mniejsza))
(3) SeP (wniosek)
Możemy bez trudu zastosować naszą regułę
do (1) i wtedy otrzymujemy
PeM
SaM
SeP
a więc właśnie Cesare.
________________________FORMALIZM_______________ 49
Można oczywiście wątpić, cz> celowe jest zastosowanie tej
metody do tak prostych pytań. Nasz przykład pokazuje jednak,
że liczenie — w formalist\cznvm sensie — jest stosowalne poza
matematyką, że może być używane w dziedzinach poza-
matematycznych.
Sens ejdetyczny i operacyjny. Z naszych rozważań wynika, że
znak może mieć dwojaki sens. tzw. ejdetyczny i tzw. operacyjny.
Znak posiada sens ejdetyczny wtedy, gdy znamy jego
semantyczny odpowiednik /Gegenstuckj. tzn. jeżeli wiemy, co on
oznacza czy też co on znaczy. Czysto operacyjny sens znak
posiada wtedy, gdy wiemy tylko, jak można go używać, tzn.
jeżeli znamy obowiązujące go reguły syntaktyczne. Nie wiemy
wtedy, co znak ten znaczy, natomiast wiemy, jak możemy nim
operować. Stosunek między tymi sensami znaku jest prosty: jeżeli
dany jest sens ejdetyczny, wtedy zawsze obecny jest sens
operacyjny, ale nie odwrotnie. Jak widzieliśmy, można do znaku
dołączyć sens operacyjny, nie dając mu przy tym żadnego sensu
ejdetycznego.
Aby zapobiec nieporozumieniom, trzeba podkreślić, że ope-
racja, o której tutaj mówimy, jest operacją na znakach, a więc
liczeniem, nie jest to operacja na rzeczach. Znając operacyjny
sens znaku, nie wiemy jeszcze zupełnie, ja k należy traktować
odpowiadające mu rzeczy, gdyż do tego musielibyśmy znać
sens ejdetyczny. Nie byłoby np. poprawne powiedzenie, że for-
muły współczesnej teorii dotyczącej struktury materii mają
tylko sens operacyjny, gdyż dzięki nim wiemy jedynie, jak wy-
twarzać bomby atomowe itd. Jest raczej tak, że aby wyprodu-
kować bombę atomową, musimy ejdetycznie rozumieć znaki
występujące w tych formułach, rozumieć ich znaczenie. Gdyby
miały one tylko operacyjny sens, nie bylibyśmy w stanie z nimi
zrobić nic innego, jak tylko rachować.
W dzisiejszej filozofii istnieją dwa skrajne stanowiska: z jednej
strony chce się ograniczyć wiedzę ludzką do sensu ejdetycznego.
z drugiej wyłącznie do operacyjnego. W pierwszym wypadku
dąży się do wykluczenia jakiegokolwiek formalizmu, albo w
każdym razie odrzuca się systemy, które nie mogą być w pełni
zinterpretowane. W drugim, twierdzi się. że w ogóle nie istnieje
żaden sens ejdetyczny. mamy tylko do dyspozycji sens
operacyjny. Oba poglądy są jednak błędne. Jest oczywiste, że w
pewnych wypadkach istnieje ejdetyczny sens znaków. Z drugiej
strony wydaje się, że w matematyce, fizyce, astronomii itd.
istnieją elementy, którym nie jesteśmy w stanie
4 — Współczesne rnetLKS m\vicni.-.
 M I T f IDY SEMIOTY(
50
przypisać sensu ejdetycznego. chociaż wcięte w całości pro-
wadzą one znowu do ejdetycznie dających się zinterpretować
rezultatów.
Model. Z powyższym łączy się kwestia wielokrotnie rozważana
w ostatnich dziesięcioleciach, a mianowicie problem modelu.
Zwykło się mówić, że gdy starsze teorie fizykalne miaty model,
to model taki nie istnieje już dla wielu nowszych teorii. Przy tym
przez “model" rozumie się fizyczną, zasadniczo ob-serwowalną
przez nieuzbrojone oko strukturę, mającą tę samą formę, co stan
rzeczy reprezentowany w zdaniu naukowym (teorii itd.). Tak
np. istnieje model dla teorii atomu Bohra: składa się on z kuli.
wokół której w określonych odstępach krążą mniejsze kule.
Oczywiście tego rodzaju model nie zawsze może być
zbudowany, może,on jednak być przynajmniej “pomyślany", tzn.
wyobrażony. Jeżeli zatem mówi się, że dla współczesnych teorii
fizykalnych nie istnieje żaden model, to znaczy to. że żadnej tego
typu struktury nie można sobie
wyobrazić.
-To jednak prowadzi — przynajmniej w większości wypadków
— do twierdzenia, że zdanie naukowe (teoria itd.) nie posiada
żadnego sensu ejdetycznego, a tylko operacyjny. Mówimy “w
większości wypadków", gdyż zasadniczo możliwa jest trzecia,
pośrednia sytuacja, w której dane zdanie ma sens ejde-tyczny,
przy czym jednak odpowiada mu struktura dająca zobaczyć się
tylko intelektualnie, a nie zmysłowo (obrazowo). I tak np. nie
ma żadnych wątpliwości, że pewne zdania fenomenologii i
wszystkie zdania ontologii są właśnie tego rodzaju: mają nie tylko
operacyjny, lecz również ejdetyczny sens, chociaż tego, do czego
odnoszą, nie da się obrazowo przedstawić. Jeżeli jednak chodzi o
teorie z nauk przyrodniczych nie posiadające modelu, to w
większości wypadków nie mają one żadnego sensu ejdetycznego.
Stąd przejście w pewnej nauce od teorii z modelami do teorii
bez modelu oznacza, w większości wypadków, rozszerzone
zastosowanie formalizmu. Jak wiadomo, dotyczy to wielu dzie-
dzin współczesnej nauki.
Istota formalizmu. Formalizm jest więc metodą polegającą na
całkowitym pominięciu ejdetycznego sensu znaków i operowaniu
nimi w oparciu o określone reguły transformacji, biorące pod
uwagę tylko graficzny kształt znaków. Traktuje się je, jakby
nie były żadnymi znakami, lecz np. figurami w ja-
FORMAI.I7.M
51
kiejś grze. elementami, które na różne sposoby dają się kom-
binować i przestawiać. Dlatego ktoś kiedyś dowcipnie powie-
dział, że ten. kto posługuje się formalizmem, nie wie, co mówi i
czy to. co mówi. jest prawdą. W tym miejscu należy jednak
zrobić następujące uwagi.
(1) Celem liczenia, a więc celem formalizmu, jest zawsze jakaś
wiedza. System formalistyczny wypełnia tylko wtedy swoje
zadanie, jeżeli jego rezultaty dadzą się ostatecznie zinterpre-
tować ejdetycznie. Nauka nie jest grą. W naszej wiedzy nie
zawsze jednak osiągamy co. niekiedy musimy się ograniczyć
do jak.
(2) Reguły operacji formalistycznych muszą być ejdetycznie
sensowne, reguły te mówią bowiem, co powinniśmy robić, mu-
simy zatem być w stanie je rozumieć. Z tego wynika, że żaden
system nie da się w pełni sformalizować, przynajmniej jego reguły
nie mogą być ostatecznie sformalizowane. Można wprawdzie
reguły pewnego systemu, powiedzmy systemu A, sformalizować
w innym systemie, nazwijmy go systemem B, lecz system B
domaga się znowu sensownych reguł. Można je wprawdzie
ponownie sformalizować w jakimś innym systemie C, ale w
końcu musimy się gdzieś zatrzymać i posłużyć nie
sformalizowanymi regułami. Ponadto już same reguły doty-
czące A, w wypadku gdy chcemy rozbudować A, muszą mieć
dla nas sens ejdetyczny, gdyż inaczej nie posunęlibyśmy się dalej
w naszym liczeniu.
(3) W praktyce przy budowie systemów sformalizowanych
prawie zawsze postępuje się w ten sposób, że najpierw ustanawia
się sensowne znaki, potem dopiero abstrahuje się od ich sensu i
konstruuje się system formalistycznie, aby w końcu gotowemu
systemowi ponownie dać jakąś interpretację.
(4) To, co powiedzieliśmy, obowiązuje szczególnie w logice.
Chociaż nauka mająca wyłącznie sens syntaktyczny nie byłaby
niemożliwa, to jednak w wypadku logiki nie jest to możliwe.
Logika ma bowiem dostarczyć reguł wnioskowania dla każdego
pośredniego myślenia i gdyby jej reguły nie były ejdetycznie
sensowne, wtedy żadne wnioskowanie nie mogłoby dojść do
skutku. Z tego powodu systemów, które nie dopuszczają żadnej
znanej interpretacji ejdetycznej, większość współczesnych
logików nie uważa za logikę.
Uprawomocnienie formalizmu. Następujące racje uzasadniają
zastosowanie metody formalistycznej: (1) W skomplikowanych
sytuacjach nasz wgląd ejdetyczny
52 _________M I .:om st M I O I V /M____________
w przedmiot bardzo szybko się załamuje. Możemy bezpośrednio i
bez trudu dojrzeć, że 2 x 3 = 6. lecz tylko niewielu ludzi potrafi
t a k samo łatwo i szybko zobaczyć, ze 7952 x 78.788 = = 153
794,176. Możemy również bezpośrednio dojrzeć, że nega cją
zdania ..pada" jest zdanie"..nie pada", ale nie jest tak samo
łatwo zrozumieć negację znanego twierdzenia Euklidesa,
zgodnie z którym przez punkt leżący poza linią prostą można
poprowadzić jedną i tylko jedną prostą do niej równoległą. To
samo dotyczy wszystkich bardziej skomplikowanych dróg my-
ślowych, także tych. które znajdują się u filozofów. Geniusz
wielkich filozofów uchronił ich. bez używania formalizmu, od
popełnienia błędów, lecz. patrząc całościowo, mętność zbyt
często występująca w filozofii jest do pewnego stopnia wyni-
kiem braku adekwatnych metod formalistycznych.
(2) Ponieważ w systemie formalistycznym wszystkie reguły
odnoszą się wyłącznie do graficznego kształtu znaków, stąd
niemożliwe jest tutaj konstruowanie dowodu za pomocą nie
sformułowanych reguł i aksjomatów. Jak wiadomo, nie sfor-
mułowane założenia są bardzo niebezpieczne, mogą łatwo
okazać się fałszywe, i ponieważ nie są wyraźnie sformułowane,
nie dają się racjonalnie przebadać. Formalizm przyczynia się
więc istotnie do wyeliminowania tego typu milczących założeń.
(3) W ten sposób osiąga się jeszcze coś. W systemie ak-
sjomatycznym zbudowanym formalistycznie wszystkie konsek-
wencje dają się stosunkowo łatwo wyprowadzić z wybranych
aksjomatów i wyraźnie od siebie oddzielić. Przy tym często
okazuje się. że zastosowane pojęcia zostają dokładniej zdeter-
minowane w porównaniu z początkiem tego postępowania.
Formalizm jest zatem powołany do oddzielania i wyjaśniania
pojęć.
(4) Zastosowanie formalizmu prowadzi jeszcze do następującej
możliwości. Jeżeli pewien system zostanie czysto formalistycznie
zbudowany, wtedy często na końcu okazuje się, że dopuszcza on
wiele interpretacji i w ten sposób za jednym zamachem
rozwiązuje się wiele problemów. Przykładu dostarcza znana
zasada dualności geometrii euklidesowej. Z obowiązującego tu
zdania: “Dwa dowolne punkty wyznaczają pewną prostą" da się
(dołączywszy dalsze aksjomaty i odpowiednio dopasowane
reguły) wyprowadzić wiele dalszych zdań geometrycznych.
Zdanie to możemy teraz sformalizować w następujący sposób:
“Dwa dowolne A wyznaczają pewne B", przy czym znaczenie
.^4" i ..B" powinno pozostać nieokreślone (wszystkie inne wyrazy
występujące w tym zdaniu mogą być zinterpreto-
I/ M
53
wane tylko jako stałe logiczne). Teraz okazuje się jedna k, że są
tu możliwe dwie interpretacje: ( 1 ) można ,A przypisać znaczenie
..punkt ". a ..B znaczenie ..prosta" i (2) odwrotnie. . A "
znaczenie ..prosta", a ..B" znaczenie ..punkt". Widać mianowicie.
że także zdanie powstałe w wyniku interpretacji (2) jest
prawdziwe: również dw-ie proste równoległe wyznaczają
pewien punkt w nieskończonej odległości. W ten sposób po-
wstaje cały system zdań wyprowadzalnych z tego (sformalizo-
wanego) zdania, a my otrzymaliśmy z jednej formuły dwie zasady
geometrii. Podobne wypadki mają miejsce również w innych
dziedzinach nauki.
W ten sposób przedstawiliśmy zasadnicze racje dla stoso-
wania formalizmu. Nie można jednak przeoczyć pewnych ł ą -
czących się z nim niebezpieczeństw. Przede wszystkim nie można
dążyć do formalizacji przedwcześnie, najpierw musi być
całkowicie wyjaśniony wchodzący w rachubę stan rzeczy. Dalej,
trzeba być świadomym, że system formalistyczny jest zawsze
bardzo abstrakcyjny i nie wolno go stawiać na równi z
rzeczywistością. Stąd nigdy właściwie nie powinno się używać
formalizmu jako jedynej metody, lecz łączyć go z innymi me-
todami.
Sztuczny język. Użycie sztucznego języka należy ostro od-
dzielić od formalizmu. Zasadniczo również <naturalny> (codzienny)
język mógłby zostać sformalizowany, a z drugiej strony jakiś
sztuczny język może być traktowany nieformalistycznie, np.
elementarne części języka logiki matematycznej są tak właśnie
traktowane.
Jednakże użycie sztucznych symboli wystąpiło jednocześnie z
formalizmem. Użycie to Whitehead i Russel uprawomocniają w
następujący sposób.
(1) W nauce w ogóle, szczególnie jednak w logice potrzebne są
tak abstrakcyjne pojęcia, iż w języku potocznym nie można
znaleźć dla nich odpowiednich słów. Jest się więc zmuszonym
do tworzenia symboli.
(2) Syntaksa języka potocznego jest zbyt mało ścisła, jej re-
guły dopuszczają zbyt wiele wyjątków, aby mogła być dobrym
instrumentem w dziedzinie nauk ścisłych. Byłoby wprawdzie
możliwe zatrzymanie słów języka potocznego i zmiana tylko
jego reguł, lecz wtedy przez kojarzenie słowa te sugerowałyby
luźne reguły języka codziennego i powstawałoby pomieszanie. Z
tego powodu lepiej jest budować sztuczny język z własnymi.
ściśle syntaktycznymi regułami.
54 ______________MŁIODY SŁMIOTYCZNt____________________
(3) Jeżeli zdecydujemy się na zastosowanie sztucznego języka,
wtedy można wybrać całkiem krótkie symbole, np. pojedyncze
litery zamiast całych słów. W ten sposób zdania staną się
znacznie krótsze niż w języku potocznym i istotnie łatwiej
zrozumiałe.
(4) Większość słów języka potocznego jest bardzo wielozna-
czna; tak np. słowo “jest" ma przynajmniej tuzin różnych zna-
czeń, które w trakcie analizy musza, być ściśle od siebie oddzie-
lane. Celowe jest więc. aby zamiast tego typu słów używać
sztucznych, ale jednoznacznych symboli.
Trzeba jeszcze zauważyć, że wyrażenie “język symboliczny"
prowadzi do błędów: każdy język składa się z symboli i mógłby
dlatego być nazwany “symbolicznym". Tutaj jednak mamy na
myśli język, który, w przeciwieństwie do języka potocznego,
składa się ze sztucznych symboli.
8. Syntaktyczne reguły sensu
Budowa języka. Z syntaktycznego punktu widzenia język
składa się z pewnej mnogości wyrażeń, dla których obowiązują
określone reguły. Dla uproszczenia przez język będziemy rozu-
mieli język pisany, chociaż, z pewnymi ograniczeniami, rozwa-
żania poniższe obowiązywałyby również w dziedzinie języka
mówionego. Reguły pewnego określonego języka, powiedzmy
języka 5, determinują, które wyrażenia należą do S, tzn. które
są sensowne w 5; wszystkie inne wyrażenia są w tym języku syn-
taktycznie bezsensowne. Tak np. słowo “homme" jest wpraw-
dzie wyrażeniem, ale jest bezsensowne w języku polskim.
Sensowne wyrażenia języka 5 mogą być podzielone na dwie
klasy: (1) atomowe albo proste wyrażenia. Wyrażenia te są tak
utworzone, że żadna ich indywidualna część nie może być właś-
ciwym (sensownym) wyrażeniem w 5. Tak np. wyrażenie “czło-
wiek" jest wyrażeniem atomowym języka polskiego. (2) Mole-
kularne albo złożone wyrażenia. Tutaj już indywidualne części
są pewnym sensownym wyrażeniem w S. Przykład z języka pol-
skiego: “człowiek jest organizmem". W tym wypadku “czło-
wiek", “organizm", “jest", wzięte same dla siebie, są sensow-
nymi (atomowymi) wyrażeniami języka polskiego.
Jeśli uwzględni się języki naturalne, podział na wyrażenia
atomowe i molekularne nie jest jednak zupełnie bez zarzutu. Na
przykład słowo “imię" jest oczywiście atomowym wyrażeniem
języka polskiego, a jednak część słowa “imię", a miano-
_________________SYNTAKTyCZNF, RF-.OU.Y SENSL___________ 55
wicie “i", jest również wyrażeniem atomowym. Niezgodności
tego typu dadzą się wprawdzie usunąć za pomocą środków se-
mantycznych, ale bardziej praktyczne i bardziej łatwe jest zbu-
dowanie takiego sztucznego języka, w którym one w ogóle nie
występują.
W paragrafie tym zajmujemy się tylko syntaktycznymi regu-
łami sensowności wyrażeń molekularnych, gdyż wyłącznie one
dadzą się rozważyć bez uwzględniania teorii systemu aksjoma-
tycznego. W paragrafie dotyczącym aksjomatyki omówimy od-
powiednie reguły dla wyrażeń atomowych.
Pojęcie kategorii syntaktycznej. Dla syntaktycznej sensow-
ności wyrażeń molekularnych pewnego języka obowiązują dwie
fundamentalne reguły: (1) wyrażenia molekularne powinny być
złożone wyłącznie z sensownych wyrażeń danego języka, a więc
ostatecznie tylko z sensownych wyrażeń atomowych tego języka;
(2) Samo składanie powinno przebiegać według określonych
dla danego języka reguł formowania. Reguły te mają we
wszystkich językach wspólny rdzeń, który może być stresz-
czony w prawach tzw. kategorii syntaktycznych. Najpierw więc
rozważymy te ważne prawa syntaktyczne.
Mianem “kategorii syntaktycznej" określa się tę klasę wyrażeń
jakiegoś języka, z której każde wyrażenie może być zamienione
z dowolnym innym wyrażeniem tej klasy w ramach sensownej
wypowiedzi, a wypowiedź ta nie straci przy tym swojego sensu.
Tak np. imiona własne tworzą kategorię syn-taktyczną języka
polskiego. W każdym sensownym polskim zdaniu — np.
“Fryderyk pije" — można zastąpić imię własne przez inne, a
zdanie to nie straci swojego sensu. W powyższym przykładzie
“Fryderyk" może być zastąpiony przez “Jan", “Ewa",
“Napoleon", a nawet przez “Gaurisankar", zdanie nadal jednak
pozostanie sensowne (prawdziwe albo fałszywe, ale jednak
sensowne). W przeciwieństwie do tego pewien czasownik, np.
“śpi", należy do innej kategorii syntaktycznej. Jeżeli w naszym
zdaniu za “Fryderyk" podstawimy “śpi", to powstanie wyrażenie
bezsensowne: “śpi pije".
Jak widać, pojęcie kategorii syntaktycznej odpowiada dość
dokładnie pojęciu części zdania ze zwykłej gramatyki. Różnica
polega na tym. że w gramatyce rozważa się żywy, więc bardzo
niedokładnie skonstruowany język i dlatego jej prawa są luźne i
nieprecyzyjne. Dla celów naukowych powinno się jednak dążyć
do perfekcyjnego języka, dla którego można i trzeba ustalić ścisłe
prawa. Syntaksa logiczna znajduje się w takim samym
 Ml. TOPY Si MIOTVrzs[
stosunku do gramtycznej. ja k np. geometria do mierzenia kon-
kretnych pni drzew: jedna dostarcza drugjej idealnej teoretycznej
podstawy.
W tym kontekście warto zauważyć, że kategorie syntakty-
czne — zgodnie z ogólną funkcją języka dążącego do odwzoro-
wania bytu realnego — odwzorowują tzw. kategorie ontolo-
giczne. Tak np. syntaktyczna kategoria imion własnych od-
powiada ontologicznej kategorii substancji, kategoria tzw.
funktorów jednoargumentowych jakości itd. Odpowiedniość ta
nie jest jednak całkiem dokładna, gdyż między realnością a ję-
zykiem znajduje się myśl. która tworzy nowe kategorie (bytów
idealnych).
Funktory i argumenty. Chcemy teraz naszkicować prosty sy-
stem kategorii syntaktycznych wychodząc od pojęcia funktora i
argumentu. Wyrażenie, które określa inne wyrażenie nazywa się
jego “funktorem", wyrażenie określane jest “argumentem".
“Określanie" należy tu rozumieć w możliwie najszerszym sensie.
Mówi się np.. że w zdaniu “pada deszcz i pada śnieg" “i"
określa oba zdania częściowe (“pada deszcz" i “pada śnieg"), a
więc jest ich funktorem, podczas gdy one są argumentami “i".
W każdym rozwiniętym języku istnieją dwojakiego rodzaju
wyrażenia: jedne mogą być tylko argumentami, np. nazwy
indywiduowe i zdania, natomiast inne tylko funkto-rami, jak np.
czasowniki. Kategorie syntaktyczne wyrażeń pierwszego rodzaju
chcemy nazwać “kategoriami podstawowymi", drugiego rodzaju
“kategoriami funktorowymi".
Ilość kategorii podstawowych jest dość dowolna; dla uprosz-
czenia przyjmujemy tutaj tylko dwie: wspomniane wyżej kate-
gorie nazw i zdań. W związku z tym wszystkie funktory mo-
żemy podzielić w następujący sposób:
(1) Według kategorii syntaktycznej ich argumentów. Odróż-
niamy więc: (a) funktory określające nazwy (np. “śpi", “ko-
cha", “jest większy niż" itd.); (b) funktory określające zdania
(np. “i", “nie jest tak, że", “albo" itd.); (c) funktory określające
funktory (np. “bardzo" w “dziecko jest bardzo ładne", ar-
gumentem jest tutaj “ładne").
(2) Według kategorii syntaktycznej wyrażenia molekularnego
składającego się z funktora i jego argumentów odróżniamy: (a)
funktory nazwotwórcze (np. “dobry" w “dobre dziecko".
ponieważ tutaj całe wyrażenie jest nazwą); (b) funktory
zdaniotwórcze (np. wyżej wymienione funktory określające
zdania, np. “pada deszcz i pada śnieg" jest ponownie zda-
_________________SWTAKTYCY.NF K ł O T ł V Sl -SSI ___________ 57
niem): (c) funktory funktorotwórcze (np. ..głośno" w “pies głośno
szczeka", tutaj “głośno" wraz ze swoim argumentem ..szczeka"
jest znowu funktorem).
(3) Według ilości argumentów odróżniamy funktory jedno-
argumentowe albo monadyczne (np. “śpi". ..biegnie"), dwuar-
gumentowe albo diadyczne (np. “kocha", “jest większy niż"),
trzyargumentowe (np. “daje": A daje B C: tutaj A. B i C należy
rozumieć jako argumenty od “daje"), i dalej, n-argumen-towe
funktory.
Widać natychmiast, że wyrażenia języków naturalnych nie
stosują się do tego schematu, gdyż bardzo często są svntaktvcz-nie
wieloznaczne. Tak np. polskie słowo “je" raz okazuje się
jednoargumentowym funktorem (“Co robi Fryderyk? On je").
innym razem funktorem dwuargumentowym (“Fryderyk je kiełbasę").
Ta wieloznaczność przyczynia się wprawdzie do piękna języka i jest
poetycko wartościowa, lecz bardzo osłabia jego ścisłość i jasność, i
w ten sposób stanowi jeszcze jeden powód dla używania języków
sztucznych.
Przykłady syntaktycznego nonsensu. Na podstawie powyższych
zasad możemy ustanowić następującą ogólną regułę formowania:
wyrażenie molekularne jest tylko wtedy sensowne, gdy każdemu
w nim występującemu funktorowi przyporządkowane są argumenty,
które dokładnie odpowiadają jego syntaktycznej kategorii co do
ilości i rodzaju. Wszystko, co sprzeciwia się tej regule jest
syntaktycznie nonsensowne.
Podamy kilka przykładów z dziedziny filozofii. Weźmy na
początek takie zdanie pozorne: “Byt jest identyczny". Nazy-
wamy je zdaniem pozornym, ponieważ nie ma ono żadnego
sensu syntaktycznego, a więc w ogóle nie może być zdaniem;
“jest identyczny" jest funktorem dwuargumentowym. a zatem
używa się go sensownie tylko wtedy, gdy przyporządkowuje się
mu dokładnie dwa argumenty, jak np. w zdaniu “Autor Fausta
jest identyczny z Goethem". W naszym zdaniu pozornym mie-
liśmy jednak tylko jeden argument, mianowicie “byt". Jest ono
więc syntaktycznym nonsensem.
Inny przykład: pewien filozof mówi: “Nicość nicuje" [das
Nichts nichtetj. Tutaj “nicość" jest argumentem od “nicować". To
ostatnie wyrażenie jest oczywiście jednoargumentowym funktorem
zdaniotwórczym określającym nazwy. Jak jednak w zadaniu tym
może on określać nazwy? Czym bowiem, patrząc od strony
syntaktycznej. jest ..nicość"? Chociaż czymś takim wydaje się być.
nie jest to oczywiście żadna nazwa. Gdy
 Mt IOUY SIMIOITC/M
mówimy ..nie ma nic" [es gibt nichts/. wtedy właściwie chcemy
powiedzieć “dla każdego x nie zachodzi wypadek, że tu i teraz to
.v jest". ...Nicość" jest więc tylko skrótem dla negacji. Negacja
l H SKrjf l STOPNI! S(,MAVTV
nie jest jednak żadną nazwą, lecz funktorem. To. co w tym
wypadku filozof myśli, może być trafne, ale to. co mówi. musi
b\ć traktowane ja ko nonsens syntaktyczny. Nie jest to żadne
zdanie i nic ono nie znaczy.
Powołując się na tego typu przykłady, zwolennicy szkoły
neopozytywistycznej chcieli pokazać, że cala filozofia jest non-
sensowna. Pomieszali przy tym nonsens syntaktyczny z czymś
całkiem innym, mianowicie z nonsensem semantycznym. Z czasem
okazało się. że poszli oni zbyt daleko. W każdym razie ich ataki
przyczyniły się do wzrostu ogólnej świadomości, że język
poetycki tylko z wielką ostrożnością może być używany jako
środek komunikacji idei naukowych, gdyż łatwo ukrywa w sobie
nonsens syntaktyczny. Stąd syntaktyczna analiza sensu posiada
dzisiaj w filozofii o wiele większe znaczenie niż w poprzednich
stuleciach.
9. Funkcje i stopnie semantyczne
Dwie semantyczne funkcje znaku. Zwrócimy się teraz w kie-
runku problemów semantycznych, tzn. problemów dotyczących
związków między znakiem a tym, czego ten znak jest znakiem.
Przede wszystkim trzeba tutaj dokonać odróżnienia — dobrze
już znanego scholastykom — między dwiema funkcjami znaku. Z
jednej strony znak może do czegoś odnosić /meinen], coś in-
tendować, a więc być nośnikiem pewnej obiektywnej treści. Tę
funkcję chcemy nazwać “obiektywna". Z drugiej strony znak
może wyrażać [ausdrucken] coś subiektywnego, mianowicie
osobisty stan człowieka lub zwierzęcia dającego ten znak. Tę
drugą funkcję nazywamy “subiektywną".
Zwykle znak używany w ramach normalnego ludzkiego ję-
zyka posiada obie te funkcje. Jeżeli np. pewien obserwator
mówi: “Tutaj jest ołów", to przede wszstkim odnosi się on do
czegoś obiektywnego, a mianowicie, że w określonych współ-
rzędnych czasoprzestrzennych znajduje się pewna substancja
zwana “ołowiem". Jednocześnie jednak myśli on tę obiektywną
treść. Fakt. że formułuje zdanie, wskazuje, iż tę myśl posiada.
Wraz ze zdaniem wyraża więc także pewien stan subiektywny.
Czynniki subiektywne, które są wyrażane przez znak. nie są
jednak tylko myślami, lecz zwykle również uczuciami, ten-
dencjami woli itd. Te ostatnie odgrywają często ta k wi e lką 59
rolę, że niektórzy metodologowie wszystkie czynniki subiektywne
określają po prostu ja ko ..treść emocjonalną", w przeci-
wieństwie do treści “obiektywnej" albo “naukowej".
Jeżeli w trakcie normalnego używania znaków obie te funkcje
semantyczne przeważnie się łączą, to mimo to dadzą się
teoretycznie pomyśleć wypadki graniczne, w których znak albo
nie wyraża nic subiektywnego, albo. przeciwnie, nie odnosi do
niczego obiektywnego. Przynajmniej w niektórych formach
muzyki ten ostatni wypadek mógłby mieć miejsce. Znaki, z
których składa się język takiej muzyki, miałyby tylko subiek-
tywną, a nawet tylko czysto emocjonalną treść. Nie jest łatwo
stwierdzić, czy w odniesieniu do zdań języka potocznego prze-
ciwny wypadek jest możliwy. Jednak w dziełach naukowych
dość łatwo dadzą się pokazać znaki i zdania, które w ogóle nic
nie wyrażają, lecz wyłącznie odnoszą do czegoś.
Z metodologicznego punktu widzenia jedno jest jasne: w nauce,
jeśli chodzi o poznawalne, a stąd dające się wypowiedzieć
przedmioty, ważne jest tylko odniesienie do (Meinung/, a więc
pierwsza funkcja semantyczna. To, co sam naukowiec przeżywa,
jest zupełnie bez znaczenia. Wypowiedzenie jego osobistych
stanów może w pewnych okolicznościach dostarczyć materiału dla
badania psychologicznego, ale nie “dowodzi" ono niczego,
ponieważ do niczego nie odnosi, nie kieruje się obiektywnie do
niczego.
Mówienie o tym, co niewypowiedzialne. Jak jednak przed-
stawia się ten problem, gdy chodzi o coś niepoznawalnego
(niepoznawalnego zasadniczo albo niepoznawalnego dla ludzi), a
stąd także o coś niewypowiedzialnego? Wśród współczesnych
metodologów istnieją w tym względzie różne opinie. Można
wyróżnić trzy grupy stanowisk.
(1) Rzecznikami pierwszej są przede wszystkim H. Bergson i
K. Jaspers. Sądzą oni — a także wielu innych filozofów, których
większość należy do tradycji neoplatońskiej — że wprawdzie tego.
co niewypowiedzialne, nie można powiedzieć, tzn. przedstawić i
zakomunikować za pomocą znaków mających odniesienie
obiektywne, ale można to w pewnej mierze udostępnić, używając
języka pozbawionego treści obiektywnej. Tak np. Bergson
twierdzi, że prawdziwa wiedza filozoficzna o najważniejszych
elementach rzeczywistości (np. o stawaniu się) może dojść do
skutku tylko dzięki <intuicji>. Komuś drugiemu treści tej intuicji
nie można zakomunikować, ale używając
 Ml TOPY sr.MIOTYf/.NK
pewnych obrazów można ją tak ują ć. że ów drugi będzie mógł ją
przeżyć. Dlatego w dziełach Bergsona nie znajdujemy żadnych
opisów fenomenologicznych. żadnych dowodów, lecz przede
wszystkim obrazy, które mają pobudzać intuicję. Podobnie
Jaspers mówi. że jego słowa ..nic nie znaczą". Są one tylko
wskazówkami pokazującymi drogę temu. kto w nie dającym się
ująć w słowa 'egzystencjalnym- /existentiellj doświadczeniu chce
spotkać to. co niewypowiedzialne . Dla Boga. a więc czegoś, co
jest w najwyższym stopniu niewypowiedzialne. nie ma już
znaków, lecz tylko -szyfry >. które właśnie tym się cha-
rakteryzują, że nie przysługuje im żadna obiektywna funkcja
semantyczna.
(2) Inna grupa myślicieli reprezentuje dokładnie przeciwne
stanowisko. Najostrzej zostało ono sformułowane w tezie L.
Wittgensteina: “O czym nie można mówić, o tym należy milczeć".
Przy czym dla Wittgensteina i jego zwolenników “mówić"
znaczy tyle. co “używać znaków posiadających obiektywną
treść". Według tych filozofów jest to jednak niemożliwe w
wypadku tego. co niewypowiedzialne, ponieważ zgodnie ze
swoją definicją to, co niewypowiedzialne, nie może zostać po-
wiedziane. Mówienie o tym w sposób <muzyczny> może być
wprawdzie przyjemne, ale nie mówi nic. Jedno z największych
niebezpieczeństw używania języka polega właśnie na tym, że
słowa, które rzekomo miałyby coś mówić, w rzeczywistości po-
siadają tylko zawartość emocjonalną, a więc nic nie mówią.
(3) W końcu istnieje również grupa myślicieli, którzy uznają c
zasadniczo tezę Wittgensteina nie wyciągają jednak wniosku, że
filozof musi się ograniczyć do w pełni poznawalnych
przedmiotów. Do tej grupy należą przede wszystkim N. Hart-
mann ze swoją teorią o tym, co irracjonalne, i tomiści z teorią o
analogicznym poznaniu Boga. Hartmann sądzi, że wprawdzie
istnieje to, co irracjonalne, jako to, co dla nas niepoznawalne, a
więc także niewypowiedzialne, jednak posiada ono zawsze
stronę poznawalną (to, co irracjonalne nazywa Hartmann “me-
tafizycznym"). W związku z tym nie tylko dadzą się określić
granice tego. co irracjonalne, lecz również sformułować anty-
nomie. które zawsze tutaj powstają i w ten sposób tym, co ir-
racjonalne można się zajmować. Według tomistycznej teorii
analogii, chociaż Bóg w swojej istocie jest dla nas niepozna-
walny. to jednak jesteśmy w stanie <analogicznie> przenosić na
niego pewne predykaty. Nie wiemy wprawdzie i nie możemy
wiedzieć, czym np. jest myślenie Boga. ale możemy powie-
dzieć. że znajduje się ono w takich relacjach do swojego
H' S K f JF-. l SrOPSII St MAM Tf/ M
przedmiotu, które są proporcjonalnie podobne do tych. ja ki e
zachodzą między ludzkim myśleniem a jego przedmiotem. Zin-
terpretowano tę teorię w ta ki sposób, że relacje pomyślane w
Bogu są izomorficzne z tymi. które znarm empirycznie. Ja k
widać ani u Hartmanna. ani u tomistów nie chodzi o mówienie o
tym. co niewypowiedzialne. ale o tej jego części, która da się
wypowiedzieć.
Oznaczanie i znaczenie. W obiektywnej funkcji znaku znowu
trzeba zrobić dwa odróżnienia, co wymaga kilku terminologicz-
nych uwag. Od czasów stoików zwykło się odróżniać oznaczanie
od znaczenia. Jeszcze dzisiaj odpowiednia terminologia jest
chwiejna (tak np. G. Frege używał terminu ..znaczenie" fBedeu-
tung/ dokładnie w sensie naszego “oznaczania" jBezeich-nungj),
ale podstawowa zasada tego odróżnienia jest ogólnie uznana i
doprowadziła do sformułowania ważnych reguł meto-
dologicznych. Mówimy np. że nazwa “koń" oznacza wszystkie
indywidualne konie, ale jednocześnie znaczy “koniowatość", a
więc to, czym [wasi każdy koń jest. Okazuje się. że oznaczanie
odpowiada zakresowi (extensio) obiektywnego pojęcia. znaczenie
zaś jego treści (intensio). W odniesieniu do oznaczania mówi się
więc o <ekstensjonalności>, a w odniesieniu do znaczenia o
<intensjonalności>. Należy dodać, że przedmioty oznaczane przez
jakąś nazwę nazywają się jej “desygnatami" . Jest kwestią
sporną, czy także zdania i funktory posiadają desygna-ty. U
Fregego desygnatem zdania jest jego wartość logiczna, a więc
jego prawda lub fałsz.
Oznaczanie jest istotnie słabszą funkcją niż znaczenie, o tyle.
że wraz ze znaczeniem dane jest zawsze oznaczanie, lecz nie
odwrotnie. Wynika to z faktu, że ta sama klasa desygnatów
może mieć różne treści, a więc jednej i tej samej klasie de-
sygnatów mogą odpowiadać różne znaczenia. Weźmy np. słowo
“trójkąt". Przez wyliczenie wszystkich trójkątów mamy dane
oznaczanie tego słowa, ale temu oznaczaniu mogą odpowiadać
całkowicie różne znaczenia, np. znaczenia utworzone z nastę-
pujących treści: płaska trójkątna figura, płaska figura z trzema
bokami, figura o wewnętrznej sumie kątów równej 180" itd.
Każda z tych treści jednoznacznie determinuje klasę desygnatów
słowa “trójkąt".
Mimo to logika współczesna i przyrodoznawstwo wykazują
uderzającą tendencję do ekstensjonalnego myślenia, tzn. do
używania nazw z uwzględnieniem wyłącznie ich oznaczania. Ta w
sobie osobliwa i ponadto przez wielu filozofów i humanistów
 Mf [OD'1 SI.MIOTYCZM-.
zwalczana tendencja staje się zrozumiała, gdy uwzględnimy, że
oznaczaniem jest o wiele łatwiej się posługiwać niż znacze-
niem. Wprawdzie całkowite wyłączenie znaczenia wydaje się
raczej niemożliwe, gdyż ostatecznie oznaczanie może być zde-
terminowane tyl ko przez znaczenie, to jednak zalety postępo-
wania ekstensjonalncgo są w wymienionych wyżej dziedzinach
ta k wielkie, ze właśnie ogólną regułą metodologiczną uczyniono.
aby postępować ekstensjonalnie. o ile jest to tylko możliwe.
Stopnie semantyczne. W świetle powyższych rozważań staje
się także zrozumiała inna ważna teoria semantyki współczes-
nej. teoria tzw. stopni semantycznych. Zasadniczą jej myślą
jest. że należy odróżnić język dotyczący rzeczy od języka doty-
czącego samego języka: w stosunku do tego pierwszego drugi
nazywa się jego ..meta-językiem". Nieco dokładniej teoria ta da
się przedstawić w następujący sposób. Wszystkie byty, które (z
naszego punktu widzenia) nie są znakami, traktujemy jako
stopień zerowy. Dalej następuje klasa znaków, które oznaczają
rzeczy, a więc elementy stopnia zerowego. Klasę tych znaków
nazywamy ..pierwszym stopniem" albo “językiem przed-
miotowym". Do niej dołącza się trzecia klasa: składa sią ona ze
znaków, które oznaczają znaki języka przedmiotowego.
Tworzy ona “drugi stopień" i jest metajęzykiem w stosunku do
pierwszego języka. W ten sposób można postępować w nie-
skończoność. Ogólnie językiem “w-tego stopnia" nazywa się
taki język, w którym przynajmniej jeden z jego znaków oznacza
pewien element stopnia n-1. żaden zaś nie oznacza elementu rt-
tego lub wyższego stopnia.
Teoria ta prowadzi do ustanowienia nowej ważnej reguły
sensowności, a mianowicie następującej reguły semantycznej:
każde wyrażenie, w którym mowa jest o nim samym, jest bez-
sensowne. Poprawność tej reguły jest łatwo zrozumiała na
podstawie tego, co zostało powiedziane wyżej: wyrażenie tego
rodzaju należałoby jednocześnie do dwóch stopni semantycz-
nych. do języka przedmiotowego i do metajęzyka, a to z kolei
jest nie do pogodzenia z teorią stopni semantycznych.
Przykładem zastosowania tej reguły jest sławny <klamca>.
nad którym trudzili się wszyscy logicy od czasów Platona aż do
początków tego stulecia. Zdanie to brzmi następująco: “To. co
teraz mówię, jest fałszywe". Stąd natychmiast powstaje sprze-
czność. gdyż jeżeli wypowiadający to zdanie mówi prawdę.
wtedy to. co mówi. jest fałszem, natomiast gdy nie mówi prawdy.
wtedy to, co właśnie powiedział, jest prawdą. W oparciu
H SKC JF l S TO P SIF - S( MASTYC /M
o naszą regułę trudność ta da się jednak ła two rozwiązać. Po-
kazuje ona bowiem, że 'kłamca' nie jest w ogóle żadnym zda-
niem. lecz nonsensem semantycznym: w t y m pseudo-zdaniu
mówi się mianowicie coś o nim samym.
<Kłamca> jest tylko jednym przykładem spośród wielu in-
nych antynomii semantycznych. Za pomocą samej syntaksy an-
tynomie te nie mogą być rozwiązane. Okazało się także, że
wiele ważnych pojęć, j a k np. pojęcie prawdy, pojęcie desyg-
natu itd. da się bez zarzutu analizować tylko na poziomie meta-
języka.
Z powyższego wynika, że wszystko, co należy powiedzieć o
pewnej nauce, nie może być rozważane w języku tej na uki. lecz
w jej meta-języku. zwanym także “meta-nauką", tak np.
analiza symboliki występującej w danej nauce, metodologia i
wiele innych. Wiele nauk posiada dzisiaj swoje metanauki.
m.in. istnieje rozbudowana meta-logika i meta-matematyka.
Q użyciu cudzysłowu. W trakcie stosowania teorii stopni se-
mantycznych sformułowano określone reguły techniczne dla
używania cudzysłowu. Są one dzisiaj ściśle przestrzegane przez
większość logików i metodologów nauki.
Jakieś wyrażenie stawia się w cudzysłowie, jeżeli oznacza
ono samo siebie lub wyrażenie równokształtne z nim. bez cu-
dzysłowu nie oznacza ono samego siebie, lecz coś innego. In-
nymi słowy: wyrażenie w cudzysłowie jest znakiem samego
tego wyrażenia, a więc metajęzykowym wyrażeniem w odnie-
sieniu do podobnego wyrażenia bez cudzysłowu.
Kilka przykładów rozjaśni sens tej reguły. Jeżeli napiszemy
zdanie
kot jest zwierzęciem
bez umieszczania pierwszego słowa w cudzysłowie, wtedy zdanie
to jest prawdziwe, gdyż pierwsze słowo oznacza znane zwierzę
domowe. Jeżeli jednak napiszemy
“kot" jest zwierzęciem
wtedy sformułujemy zdanie fałszywe, gdyż słowo znajdujące się
w cudzysłowie nie oznacza żadnego kota. lecz słowo ..kot". a żadne
słowo nie jest zwierzęciem. W przeciwieństwie do tego zdanie
“kot" sklada się z trzech liter jest
oczywiście prawdziwe, ale zdanie
 METODY SEMIOTYCZNE
64
koi sktada się z trzech liter
jest równie oczywiście fałszywe, gdyż znane wszystkim dra-
piące zwierzątko nie sktada się przecież z liter.
Wyrażenie znajdujące się w cudzysłowie jest zawsze nazwą,
nawet wtedy, gdy bez cudzysłowu byłoby zdaniem lub fun-
ktorem; w cudzysłowie jest ono nazwą tego zdania albo tego
funktora.
W języku potocznym cudzysłowy są oczywiście używane
także w inny sposób, stawia się je np., gdy jakieś wyrażenie
występuje w innym niż jego zwykły sens. W takich sytuacjach
warte byłoby jednak polecenia zastosowanie innych znaków
(innego graficznego kształtu cudzysłowu) niż te, których tech-
niczne użycie zostało tutaj opisane.
10. Sens semantyczny i weryfikowalność
Metodologiczne znaczenie problemu. Jak to już zostało po-
wiedziane, należy odróżnić syntaktyczny i semantyczny sens
pewnego wyrażenia. Może się bowiem bardzo łatwo zdarzyć, że
wyrażenie jest poprawnie utworzone według, reguł danego
języka, a więc jest syntaktycznie sensowne, a mimo to nie po-
siada sensu semantycznego. Aby pewien znak mógł mieć sens
semantyczny, muszą zostać spełnione określone warunki poza-
językowe. Warunki te łączą się z weryfikowalnością zdań, tzn. z
metodą, która pozwala nam stwierdzić, czy pewne zdanie jest
prawdziwe czy fałszywe.
W wyniku najnowszego rozwoju nauk przyrodniczych wery-
fikowalność stała się niezwykle ważna dla metodologii. Poka-
zują to dwa następujące fakty.
(1) Rozwój nowożytnego przyrodoznawstwa stal się możliwy
dopiero dzięki wyeliminowaniu pewnych wyrażeń filozoficznych,
mianowicie takich, których obecność w zdaniach
uniemożliwiała zweryfikowanie tych zdań za pomocą środków
empirycznych.
(2) W trakcie rozwoju do samej dziedziny nauk przyrodni-
czych zostały wprowadzone pewne wyrażenia (np. “eter"),
które w ten sam sposób jak wspomniane wyżej wyrażenia filo-
zoficzne okazały się nieużyteczne.
Okoliczności te doprowadziły do żądania, aby wszystkie tego
rodzaju wyrażenia wyłączyć z języka naukowego. Opierający
się na pozytywistycznej filozofii metodologowie Koła Wiedeń-
___________SENS SEMANTYCZNY l WERYFIKOWALNOŚĆ______ 55
skiego, jak również zwolennicy szkoły empiryczno-logicznej
rozciągnęli ten postulat na całość poznania i to początkowo w
bardzo wąskich, dogmatycznych sformułowaniach. Stopniowo
jednak doszła do głosu postawa bardziej tolerancyjna. Dla
współczesnych badań cały ten spór zaowocował sformułowaniem
kilku ważnych i ogólnie obowiązujących wglądów oraz pewnych
reguł dotyczących metody nauk przyrodniczych, ale również
doprowadził do ujawnienia się wielu trudnych problemów.
Zasada weryfikowalności. Istnieją dwie fundamentalne reguły,
które nazwane zostały “zasadą weryfikowalności". Brzmią one:
(1) Zdanie jest wtedy sensowne semantycznie, gdy można
pokazać metodę, dtięki której jest ono weryfikowalne.
(2) Wyrażenie nie będące zdaniem jest wtedy sensowne se-
mantycznie, gdy można go używać jako części semantycznie
sensownego, a więc weryfikowalnego zdania.
Oba powyższe zdania zawierają wiele słów, które muszą być
dokładnie rozumiane, jeżeli chce się poprawnie uchwycić sens
tej reguły.
Przede wszystkim należy zauważyć, że nie identyfikuje się w
nich sensu i weryfikowalności. Jest prawdą, że pewni filo-
zofowie robili to, lecz ich stanowisko okazało się nie do utrzy-
mania: sens nie jest tym samym co weryfikowalność. Chociaż
zdanie, aby mieć sens, musi być weryfikowalne, to z tego nie
wynika, że sens i weryfikowalność są tym samym.
Dalej należy zauważyć, że w podanych wyżej zasadach wery-
fikowalność nie jest bliżej określona. Także i w tym względzie
zajęto początkowo ekstremalne stanowisko chcące dopuścić
tylko jeden rodzaj weryfikowalności, a mianowicie zmysłową
obserwację stanu rzeczy domniemanego w jakimś zdaniu. Dzisiaj
przeważa bardziej tolerancyjna postawa, dopuszcza się
mianowicie różne sposoby obserwacji. Zgodnie z obowiązują-
cym dzisiaj ujęciem przedstawione wyżej reguły domagają się
tylko jakiejś metody, za pomocą której moglibyśmy stwierdzić,
czy zdanie jest (w pewnym stopniu) poprawne czy nie.
Aby to zrozumieć, pomyślmy np. następujące zdanie: “Okno w
moim pokoju jest zamknięte". W jaki sposób zdanie to mogłoby
mieć sens, jeżeli nie byłoby wiadomo, jak można ustalić to, co
zdanie to stwierdza? Faktycznie jednak metoda taka istnieje,
gdyż wypowiadający to zdanie wie, że, jeżeli np. chciałby
wyciągnąć rękę przez okno, to napotkałby opór itd.
5 — Współczesne metody myślenia
 METODY SEMIOTYCZNE
Warto również zauważyć, że pierwsza z wymienionych wyżej
zasad zawiera w pewnej mierze wszystkie inne warunki sen-
sowności. Aby pewne zdanie było weryfikowalne, musi np. być
sensowne syntaktycznie. Syntaktyczny nonsens jest niemożliwy do
zweryfikowania.
Co to znaczy “weryfikowalny"? Wielką jednak trudność
sprawia znaczenie słowa “weryfikowalny" i “weryfikowalność".
Jakieś zdanie wtedy jest weryfikowalne, gdy można je albo
zweryfikować, albo sfalsyfikować, tzn. jeżeli możliwe jest po-
kazanie, że jest ono prawdziwe lub fałszywe. Co to jednak
znaczy “możliwe"? H. Reichenbach odróżnia następujące zna-
czenia tego słowa:
(1) Techniczna możliwość* Zachodzi ona wtedy, gdy posia-
damy środki pozwalające zweryfikować dane zdanie. W tym
sensie np. zdanie “Temperatura jądra słonecznego wynosi 20
000 000° C" nie jest bezpośrednio weryfikowalne. Nie istnieje,
jakbyśmy więc powiedzieli, żadna możliwość techniczna jego
weryfikacji.
(2) Fizyczna możliwość. Ma ona miejsce wtedy, gdy wery-
fikowanie zdania nie stoi w sprzeczności z prawami natury.
Wymienione wyżej zdanie o temperaturze jądra słonecznego
jest fizycznie weryfikowalne, chociaż dla jego zweryfikowania
nie posiadamy technicznej możliwości. W przeciwieństwie do
tego zdanie “Jeżeli pewne ciało porusza się z prędkością 350
000 km/s, wtedy jego masa staje się znikomo mała" nie może
być fizycznie zweryfikowane, gdyż zgodnie z prawami fizyki
żadne ciało nie może poruszać się z taką prędkością.
(3) Logiczna możliwość. Zachodzi ona wtedy, gdy weryfikacja
nie zawiera sprzeczności. Zdanie wprowadzone w punkcie (2),
chociaż nie jest fizycznie weryfikowalne, to jest weryfikowalne
logicznie, ponieważ nie zawiera żadnej sprzeczności.
(4) Transempiryczna możliwość. Jako przykład Reichenbach
wybiera wypowiedź zwolenniczki jakiejś sekty religijnej: “Kot
jest istotą boską".
Podział tych możliwości jest przeprowadzony z pozytywisty-
cznego punktu widzenia, a czwarty jego człon wydaje się alogi-
czną koncesją. Można byłoby sformułować inny podział, a mia-
nowicie według rodzajów doświadczenia, za pomocą których
pewne zdanie miałoby być weryfikowalne. Dałoby to w rezul-
tacie zmysłową, introspekcyjną, fenomenologiczną i transnatu-
ralną weryfikowalność. Wydaje się np. niewątpliwe, że fenome-
nologowie weryfikują swoje zdania przez doświadczenie swoi-
SENS SEMANTYCZNY l WERYFIKOWALNOSC
67
stego rodzaju, przez ogląd istoty. Podobnie zdania należące do
wiary nie są wprawdzie zweryfikowane, ale są weryfikowalne, z
pewnością jednak nie za pomocą środków naturalnych.
Ze swojej strony R. Carnap sformułował zasadę tolerancji:
każdy jest wolny w określeniu, jaki rodzaj weryfikacji chce
dopuścić. Dzisiaj jednak ogólnie obowiązuje reguła, że w na-
ukach przyrodniczych tylko te zdania wolno traktować jako
sensowne, które ostatecznie są weryfikowalne przez doświad-
czenie zmysłowe. Przez weryfikowalność rozumie się jednak
zwykle coś szerszego niż weryfikowalność techniczną i coś
węższego niż czystą weryfikowalność fizyczną.
Zasada intersubiektywności. Zasada weryfikowalności została
jeszcze o wiele mocniej dookreślona przez tzw. zasadę in-
tersubiektywnosci. Zgodnie z tą zasadą weryfikowanie niezbędne
dla sensowności jakiegoś zdania, musi być intersubiekiyw-ne, tzn.
dostępne wielu badaczom. Nie wystarcza, aby w ogóle istniała
jakaś metoda weryfikacji, przynajmniej zasadniczo użycie tej
metody musi być intersubiektywnie możliwe. Metodologowie
neopozytywistyczni, którzy sformułowali tę zasadę, odrzucili na jej
podstawie każdego rodzaju psychologię introspekcyjną jako
bezsensowną. Sądzili mianowicie, że zdania o własnych stanach
psychicznych nie mogą być nigdy zweryfikowane przez innych i
stąd muszą być pozbawione jakiegokolwiek sensu. Rzeczywiście,
wydaje się, że w tym wypadku weryfikacja intersubiektywna jest
logicznie niemożliwa. Z tego powodu zasada intersubiektywnosci
doprowadziła najpierw do całkowitego fizykolizmu, tzn. do
zakazu używania wyrażeń, które nie oznaczają procesów lub
rzeczy fizycznych.
Jest jednak oczywiste, że, ściśle wzięta, zasada intersubiek-
tywnosci zabraniałaby każdego zdania w ogóle. Także bowiem w
dziedzinie tego, co fizyczne, obserwacja tego samego fenomenu
przez dwóch badaczy nie jest możliwa: albo obserwują go po kolei,
a w tym czasie zachodzi zmiana w fenomenie, staje się on inny,
albo widzą go z dwóch różnych punktów obserwacyjnych, wtedy
zaś spostrzegają różne aspekty fenomenu, każdy inny. Żadna
weryfikacja nie może być ściśle intersubiektywna. Dlatego zasada
ta nie jest dzisiaj wprost odrzucana, a jest traktowana raczej
jako tylko zasada regulatywna. Zgodnie z dzisiejszym
poglądem, powinno się, tak dalece jak to jest możliwe,
używać tylko takich wyrażeń i tworzyć tylko takie zdania, które
mogą być przez innych względnie łatwo zweryfikowane. Tak
sformułowana, reguła ta obowiązuje ogólnie dla
58 _____________METODY 5EM1OTYCZNE__________________
wszystkich dziedzin wiedzy i powinna być w nich ściśle stoso-
wana. Niestety zbyt wielu ludzi jeszcze nie zrozumiało, jak to
jest ważne. Dla wszystkich nauk empirycznych — z wyjątkiem
psychologii, chyba, że należałoby ją uznać za naukę przyrodniczą
— zasada ta obowiązuje w tym sensie, że wszystkie zdania
indywidualne powinny być weryfikowalne przez obserwację
zmysłową.
Weryfikalność zdań ogólnych. Można byłoby teraz słusznie
zapytać, jak mają się rzeczy w wypadku zdań ogólnych? Tego
rodzaju zdanie nie może być oczywiście nigdy zweryfikowane
przez obserwację zmysłową. Dałoby się jeszcze np. zweryfiko-
wać, że pewien fenomen wystąpił w 100, 100 000, 100 000 000
wypadków, ale logicznie niemożliwe jest zweryfikowanie, że
doszedł on do skutku we wszystkich możliwych wypadkach. O
ile więc ktoś nalega wyłącznie na weryfikowalność zmysłową, to
wszystkie zdania ogólne wydają się bezsensowne. Jednak z
drugiej strony, nauki przyrodnicze bez zdań ogólnych są nie-
możliwe, składają się one przecież głównie właśnie z takich
zdań i bez nich nie mogłyby być naukami przyrodniczymi.
Metodologowie odróżniają dwie klasy zdań ogólnych: tzw.
logiczne i tzw. empiryczne zdania ogólne. Według powszechnie
panującego poglądu pierwsze z nich nie mogą być zweryfiko-
wane przez obserwację, nie jest to również konieczne dla ich
sensowności. W jaki jednak sposób takie zdanie mogłoby być
mimo to sensowne, jest to pytanie, które wywołało różne, za-
leżne od stanowiska filozoficznego, poglądy. Badacze nasta-
wieni fenomenologicznie przyjmują, że aksjomaty logiki są we-
ryfikowalne dzięki duchowemu wglądowi, np. dzięki widzeniu
istoty; przeciwnie empiryści, uważają oni tego rodzaju zdania za
<puste>, tzn. wprawdzie nie za całkiem bezsensowne, ale jednak
za niezależne od ogólnych reguł sensowności semantycznej.
Jakkolwiek można byłoby to teoretycznie uzasadniać, faktem
jednakże pozostaje, że logicznych zdań ogólnych nie da się
zmysłowo (empirycznie) zweryfikować. W tym leży funda-
mentalna różnica między dzisiejszą metodologią a dawniej-
szymi poglądami Comte'a i Milla.
W przeciwieństwie do tego tzw. empiryczne zdania ogólne,
zgodnie z przeważającą opinią, są wtedy sensowne semantycznie,
jeżeli można z nich wyprowadzić przynajmniej jedno zdanie
weryfikowalne przez obserwację zmysłową. I tak np. zdanie
“Każdy kawałek siarki spala się niebieskim płomieniem" jest
sensowne, gdyż można z niego wyprowadzić zmysłowo weryfi-
___________SENS SEMANTYCZNY I WERYFIKOWALNOSĆ______ 69
kowalne zdanie “Ten kawałek siarki spala się niebieskim pło-
mieniem". Natomiast zdanie filozoficzne “Każdy kawałek siarki
składa się z materii i formy" jest bezsensowne, ponieważ nie
można z niego wyprowadzić żadnego zmysłowo obserwowal-
nego zdania.
W ostatnich czasach okazało się jednak, że precyzyjne sfor-
mułowanie tego postulatu napotyka na duże trudności. Główną
trudność można przedstawić w następujący sposób: z pojedyn-
czego zdania nie da się zwykle nic wyprowadzić, tylko z wielu
zdań, a więc np. z uprzednio skonstruowanej teorii itd. Należy
więc wspomnianą zasadę rozszerzyć w tym właśnie sensie. Wtedy
jednak okazuje się, że praktycznie ze wszystkich zdań wyprowa-
dzalne jest jakieś zdanie zmysłowo weryfikowalne. Jako przykład
może posłużyć zdanie metafizyczne “Absolut jest doskonały".
Jeżeli połączymy je ze zdaniem “To drzewo tutaj kwitnie", wtedy
z tego połączenia można wyprowadzić np. zdanie “Na tym
drzewie tutaj są kwiaty" i w ten sposób nasze z pewnością
nieprzyrodnicze zdanie o bycie absolutnym stanie się w sensie
nauk przyrodniczych weryfikowalne i sensowne.
Jedyne, jak się wydaje, możliwe dzisiaj rozwiązanie tej trud-
ności polegałoby na zrobieniu inwentarza wyrażeń, które miałyby
obowiązywać jako dopuszczalne w naukach przyrodniczych.
Jak widać, chodzi tu ostatecznie nie o prawdę, której w
jakikolwiek sposób można byłoby dowieść, lecz wyłącznie o
regułę czysto praktyczną. Jej uprawomocnienie leży w jej
pożyteczności dla rozwoju nauk przyrodniczych. W innych
dziedzinach nie wchodzi ona oczywiście w rachubę i tylko w
oparciu o wątpliwe dogmaty filozoficzne można byłoby w
nich bronić jej pożyteczności lub konieczności.
Inną trudność stwarzają słowa oznaczające stany, np. “roz-
puszczalny". Chociaż zmysłowo można zweryfikować, że pewna
substancja faktycznie się (np. w wodzie) rozpuszcza, to jednak
jeżeli z tego chce się wyprowadzić definicję rozpuszczalności w
wodzie, dochodzi do niezgodności. Na podstawie takiej definicji
łatwo byłoby bowiem pokazać, że każdy przedmiot, np.
kawałek żelaza, którego nigdy nie włożono do wody, musi
uchodzić za rozpuszczalny w wodzie. A jednak nauki przyrod-
nicze nie mogą się obyć bez tego rodzaju słów. R. Carnap czę-
ściowo rozwiązał tę trudność za pomocą wprowadzonych przez
siebie <definicji redukcyjnych>. Nie możemy się dalej zajmować
tymi pytaniami, wspomnieliśmy o nich jednak, aby wskazać na te
ważne problemy, które wynikają ze ściśle ujętej zasady
weryfikowalności.
 METODY SEM10TYCZNE
70
11. Przykład zastosowania metod semantycznych
A JARSKI: POJĘCIE ZDANIA PRAWDZIWEGO W JĘZYKU POTOCZNYM '
* może choćby “śnieg pada"; odpowiednie wyjaśnienie typu (2)
Aby wprowadzić czytelnika w krąg rozważań, wydaje mi się
wskazane pobieżnie choćby omówić problemat definicji prawdy
w zastosowaniu do języka potocznego; pragnę tu zwłaszcza
uwypuklić te różnorodne trudności, na które napotykają próby
rozwiązania wspomnianego zagadnienia.
Spośród różnych usiłowań, mających na celu zbudowanie
poprawnej definicji prawdy dla zdań języka potocznego, naj-
naturalniejszą wydaje się próba skonstruowania definicji se-
mantycznej. Mam tu na myśli tego rodzaju definicję, która w
pierwszym rzucie dałaby się ująć w następujących słowach:
(1) zdanie prawdziwe jest to zdanie, które wyraża, że tak a
tak rzeczy sią maja, i rzeczy mają się tak właśnie.
Wysłowienie powyższe jest jeszcze, rzecz oczywista, nader
niedoskonałe pod względem poprawności formalnej oraz ja-
sności i jednoznaczności występujących w nim wyrażeń. Tym
niemniej sens intuicyjny i ogólna intencja tego wysłowienia
wydają się dość przejrzyste i zrozumiałe; zadaniem definicji se-
mantycznej byłoby właśnie sprecyzowanie tej intencji i ujęcie
jej w poprawną formę.
Jako punkt wyjścia narzucają się tu pewne zdania o bardziej
specjalnym charakterze, które mogą być uważane za cząstkowe
definicje prawdziwości zdania lub raczej za wyjaśnienia róż-
nych konkretnych zwrotów typu ,,* jest zdaniem prawdzi-
wym". Oto ogólny schemat tego rodzaju zdań:
(2) x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p;
aby przejść do konkretnych wyjaśnień, zastępujemy w tym
schemacie symbol “p" przez jakiekolwiek zdanie, zaś ,jc" —
przez dowolną nazwę jednostkową tego zdania.
Mając daną nazwę jednostkową zdania, możemy dla niej
skonstruować wyjaśnienie typu (2) w każdym przypadku, w którym
potrafimy wymienić zdanie, oznaczane przez daną nazwę.
Najważniejszą i najczęściej spotykaną kategorię nazw, dla któ-
rych spełniony jest powyższy warunek, stanowią tzw. nazwy
cudzysłowowe; jak łatwo się domyśleć, terminem tym ozna-
czamy każdą tego rodzaju nazwę zdania lub dowolnego innego
wyrażenia (nawet bezsensownego), która składa się z cudzysło-
1
A. Tarski, Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych. Warszawa
1933. s. 4-15 (z opuszczeniami). Jestem wielce zobowiązany Panu Profesorowi
Jarskiemu za uprzejme pozwolenie przedrukowania tego tekstu.
________PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA METOD SEMANTYCZNYCH 7]
wów, lewostronnego i prawostronnego, oraz z wyrażenia, za-
wartego między cudzysłowami, a będącego właśnie desygan-
tem nazwy. Jako przykład cudzysłowowej nazwy zdania służyć
brzmi wówczas:
(3) Śnieg pada jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy,
gdy śnieg pada.
Inną kategorię nazw jednostkowych zdań. dla których potrafimy
konstruować analogiczne wyjaśnienia, stanowią tzw. nazwy
strukturalnoopisowe, tj. nazwy opisujące, z jakich wyrazów
składa się wyrażenie, będące desygnatem nazwy, z jakich znaków
składa się każdy poszczególny wyraz i w ja ki m porządku te
znaki i wyrazy po sobie następują. Nazwy takie dają się
formułować bez pomocy cudzysłowów. W tym celu należy
włączyć do języka rozważań, a więc — w danym wypadku — do
języka potocznego, jakiekolwiek jednostkowe, ale nie cu-
dzysłowowe nazwy wszystkich liter i innych znaków, z których
składają się wyrazy i wyrażenia języka: tak np. jako nazwy
spółgłosek “/", “/", “p", ,jc"... narzucają się wyrazy “ef, “jot",
“pe", “iks"... zaś jako nazwy samogłosek “a", “e", “i"... można
by np. obrać “aj", “ej", “ij"... (nie zaś “a", “e", “/'"... — dla
uniknięcia wieloznaczności). Łatwo zdać sobie sprawę, że każdej
nazwie cudzysłowowej daje się obecnie przyporządkować
wyrażona bez pomocy cudzysłowów nazwa strukturalno-opisowa o
tym samym zakresie (tj. oznaczająca to samo wyrażenie) i vice
versa; tak np. nazwie “śnieg" odpowiada nazwa “wyraz,
składający się z pięciu kolejnych liter: es, en, ij, ej, i ge". Jest
więc oczywiste, że dla nazw strukturalnoopisowych zdań
możemy również konstruować cząstkowe definicje typu (2), jak
to widać z następującego choćby przykładu:
(4) wyrażenie, które składa sią z dwu wyrazów, z których
pierwszy składa się z pięciu kolejnych liter: es, en, ij, ej i ge, zaś
drugi — z czterech kolejnych liter: pe, aj, de i aj, jest zdaniem
prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada.
Twierdzenia analogiczne do (3) i (4) wydają się intuicyjnie
oczywiste i najzupełniej zgodne z tą intuicją prawdziwości,
która tkwi w wysłowieniu (1); nie budzą one na ogół wątpliwości
pod względem jasności treści i poprawności formy (oczywiście
przy założeniu, że zdania, które podstawiamy w (2) zamiast
symbolu p, nie nasuwają podobnych wątpliwości).
Niezbędne tu jest jednak pewne zastrzeżenie. Znane są sy-
tuacje, w których twierdzenia tego właśnie typu w zestawieniu z
pewnymi innymi, intuicyjnie nie mniej oczywistymi przesłań-
72 _____________METODY SEMIOTYCZNE__________________
karni prowadzą do jawnej sprzeczności, mianowicie do tzw.
antynomii kłamcy. Oto możliwie proste ujęcie tej antynomii
pochodzące od J. Łukasiewicza.
Umówmy się dla większej przejrzystości używać symbolu “c"
jako skrótu typograficznego wyrażenia ,jdanie, wydrukowane
na tej stronicy w wierszu 9 od góry". Zwróćmy uwagę na nastę-
pujące zdanie:
c nie jest zdaniem prawdziwym.
Pamiętając o znaczeniu symbolu “c", stwierdzamy nadto na
drodze empirycznej, iż:
(a) “c nie jest zdaniem prawdziwym" jest identyczne z c.
Dla nazwy cudzysłowowej (lub jakiejkolwiek innej nazwy
jednostkowej) powyższego zdania budujemy wyjaśnienie typu
(2):
(p1) “c nie jest zdaniem prawdziwym" jest zdaniem prawdzi-
wym wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest zdaniem prawdziwym.
Zestawiając przesłanki (a) i (|J), uzyskujemy natychmiast
sprzeczność:
c jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest
zdaniem prawdziwym.
Łatwo się zorientować, gdzie tkwi źródło tej sprzeczności: w
celu skonstruowania twierdzenia (a) podstawiliśmy zamiast
symbolu ,f" w schemacie (2) tego rodzaju zwrot, który sam
zawiera w sobie termin “zdanie prawdziwe" (wobec czego uzy-
skane twierdzenie — w przeciwstawieniu np. do (3) i (4) — nie
może już być uważane za cząstkową definicję prawdy). Nie widać
jednak rozsądnego powodu, dla którego podobne podstawienia
miałyby być zasadniczo wzbronione.
Poprzestaję tu na sformułowaniu powyższej antynomii, re-
zerwując sobie na później wyciągniecie z tego faktu należytych
konsekwencji. Na razie abstrahując od tej trudności, podejmę
myśl zbudowania definicji zdania prawdziwego na drodze
uogólnienia wyjaśnień tego typu co (3). Na pozór zadanie to
może wydać się zupełnie łatwe — dla tych zwłaszcza, którzy
władają nieco aparatem współczesnej logiki matematycznej.
Mogłoby się zdawać, że podstawiając w (3) zamiast dwukrotnie
występującego tam wyrażenia “śnieg pada" dowolną zmienną
zdaniową (tj. symbol, za który wolno podstawiać dowolne
zdania) i stwierdzając następnie, że uzyskany zwrot ma walor
dla wszelkiej wartości zmiennej, dochodzi się z miejsca
PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA METOD SEMANTYCZNYCH 73
do zdania, obejmującego wszystkie twierdzenia typu (3)
jako szczególne przypadki:
(5) dla dowolnego p — ,p" jest zdaniem prawdziwym wtedy i
tylko wtedy, gdy p.
Zdanie powyższe nie mogłoby być jeszcze uważane za ogólną
definicję zwrotu ,jc jest zdaniem prawdziwym" z tego
choćby względu, że zakres możliwych podstawień symbolu ,jc"
uległ tu zwężeniu do nazw cudzysłowowych. Aby usunąć to
ograniczenie, należałoby się odwołać do znanego intuicyjnie
faktu, że każdemu zdaniu prawdziwemu (i w ogólności każ-
demu zdaniu) odpowiada nazwa cudzysłowowa, oznaczająca to
właśnie zdanie. Opierając się na tej intuicji, można by się po-
kusić o uogólnienie wysłowienia (5) na następującej choćby
drodze:
(6) dla dowolnego x — x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko
wtedy, gdy — dla pewnego p — x jest identyczne z ,f" i przy tym
p.
Na pierwszy rzut oka gotowi bylibyśmy może przyjąć zdanie
(6) za poprawną definicję semantyczną wyrażenia “zdanie praw-
dziwe", realizującą w precyzyjny sposób intencję wysłowienia
(1) i uznać wobec tego, że stanowi ono zadowalające rozstrzyg-
nięcie interesującego tu nas zagadnienia. W gruncie jednak
rzeczy sprawa nie przedstawia się bynajmniej tak prosto: z tą
chwilą, gdy zaczynamy bliżej analizować znaczenie występujących
w (5) i (6) wyrażeń cudzysłowowych, dostrzegamy szereg
trudności i niebezpieczeństw.
Nazwy cudzysłowowe można traktować tak jak pojedyncze
wyrazy języka, a zatem jak wyrażenia syntaktycznie niezłożo-ne;
poszczególne części składowe tych nazw — cudzysłowy i
wyrażenia, zawarte między cudzysłowami, — pełnią tę samą
funkcję, co litery lub zespoły kolejnych liter w pojedynczych
wyrazach, nie posiadają zatem w tym kontekście żadnego sa-
modzielnego znaczenia. Każde wyrażenie cudzysłowowe jest
wówczas stałą nazwą jednostkową pewnego określonego wyra-
żenia (tego mianowicie, które jest ujęte w cudzysłowy) i to nazwą
o tym samym charakterze co imiona własne ludzi; w szczególności
np. nazwa ,f" oznacza jedną z liter alfabetu. Przy tej
interpretacji — która nb. wydaje się najbardziej naturalna i
najzupełniej zgodna z intuicją potoczną — cząstkowe definicje
tego typu co (3) nie są podatne dla jakichkolwiek rozsądnych
uogólnień. W każdym zaś razie za uogólnienie takie niepodobna
uważać zdania (5) czy też (6): wyprowadzając bowiem
konsekwencje z (5) za pomocą tzw. reguły podstawiania, nie
74 ______________METODY SEM1OTYCZNE____________________ ________PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA METOD SEMANTYCZNYCH 7^

mamy prawa czegokolwiek podstawiać zamiast litery ,p", wcho- funkcji cudzysłowowej o argumencie zmiennym. Analizując
dzącej w skiad wyrażenia cudzysłowowego (podobnie jak nie antynomie w powyższym sformułowaniu, dochodzimy miano-
wolno nic podstawiać zamiast litery “p", występującej w wyrazie wicie do przeświadczenia, że nie może istnieć język niesprzecz-
,prawdziwym"); w ten sposób jako wniosek uzyskujemy nie ny. zachowujący zwykłe prawa logiki a przy tym czyniący za-
(3). a następujące zdanie: .f" jest zdaniem prawdziwym wtedy i dość następującym warunkom: (I) obok dowolnego zdania,
tylko wtedy, gdy śnieg pada. Widać już stąd, że zdania (5) i (6) występującego w języku, pewna nazwa jednostkowa tego zdania
nie są wypowiedziami myśli, które pragnęlibyśmy wyrazić, że są należy do języka; (II) każde wyrażenie, uzyskane z (2) przez
to, co więcej, jawne niedorzeczności z intuicyjnego punktu zastąpienie symbolu “p" dowolnym zdaniem języka, zaś
widzenia. Zdanie (5) prowadzi nawet z miejsca do sprzeczności: symbolu "x" — nazwą jednostkową tego zdania, ma być uznane
można bowiem z niego, obok konsekwencji przytoczonej powyżej, za zdanie prawdziwe danego języka; (III) w języku tym można
wyprowadzić z równą łatwością konsekwencję sprzeczną: “p" jest sformułować i uznać za zdanie prawdziwe uzasadnioną
zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg nie pada. (6) empirycznie przesłankę równoznaczną z (P).
nie prowadzi co prawda samo przez się do sprzeczności, pociąga Jeśli uwagi powyższe są słuszne, to sama możność konsek-
za sobą natomiast jawnie niedorzeczny wniosek, w myśl którego wentnego i przy tym zgodnego z zasadami logiki i z duchem ję-
jedynym zdaniem prawdziwym jest litera “p". zyka potocznego operowania wyrażeniem “zdanie prawdziwe" i,
Wobec niepowodzenia dotychczasowych prób nasuwa się co za tym idzie, możność zbudowania jakiejkolwiek poprawnej
mimo woli przypuszczenie, że rozważane tu zagadnienie nie definicji tego wyrażenia wydaje się mocno zakwestionowana.
daje się w ogóle w sposób zadowalający rozwiązać. Można
istotnie przytoczyć ważkie argumenty natury ogólnej, które
przemawiają za tym przypuszczeniem, a które tu pobieżnie
tylko omówię.
Charakterystyczną cechą języka potocznego (w przeciwsta-
wieniu do różnych języków naukowych) jest jego uniwersa-
lizm: byłoby niezgodne z duchem tego języka, gdyby w jakim-
kolwiek innym języku występowały wyrazy lub zwroty, nie dające
się przetłumaczyć na język potoczny; “jeśli o czymkolwiek można
w ogóle z sensem mówić, to można o tym mówić i w języku
potocznym". Kultywując tę uniwersalistyczną tendencję języka
potocznego w odniesieniu do rozważań semantycznych, musimy
konsekwentnie włączać do języka obok dowolnych jego zdań
lub innych wyrażeń również nazwy tych zdań i wyrażeń, zdania,
zawierające te nazwy, a dalej takie wyrażenia semantyczne ja k
“zdanie prawdziwe", “nazwa", “oznacza" itd. Z drugiej strony
ten właśnie uniwersalizm języka potocznego w zakresie
semantyki jest przypuszczalnie istotnym źródłem wszelkich
tzw. antynomii semantycznych takich jak antynomia kłamcy lub
antynomia wyrazów heterologicznych; antynomie te zdają się po
prostu wykazywać, że na gruncie każdego ję^zy-ka, który byłby
w powyższym sensie uniwersalny i który by podlegał przy tym
normalnym prawom logiki, musi wyłonić się sprzeczność.
Dotyczy to tego zwłaszcza sformułowania antynomii kłamcy,
które podałem na str. 72, a które nie zawiera

IV. METODA AKSJOMATYCZNA
12. Uwagi ogólne
Struktura poznawania pośredniego. Jeżeli przedmiot pozna-
wania nie jest dany bezpośrednio, wtedy musi zostać poznany
przez inny przedmiot, a więc pośrednio. Ponieważ przedmiot
jest pewnym stanem rzeczy, ten zaś uchwytywany jest w zdaniu
[SatzJ, stąd w wypadku każdego poznawania pośredniego
chodzi o wnioskowanie na podstawie jednego zdania o drugim
albo o wyprowadzenie drugiego zdania z pierwszego. Jednym z
najważniejszych osiągnięć ścisłej metodologii jest dój rżenie, że
prawdziwość jakiegoś zdania musi albo być bezpośrednio
zrozumiana, albo pośrednio wywnioskowana; inne postępowanie
nie istnieje i nie może istnieć. W dalszym ciągu będziemy
jednak mówić, jak to jest dzisiaj we zwyczaju, nie o zdaniach
[SatzJ, lecz o (sensownych) wypowiedziach [Aussage].
Jak dochodzi do skutku wnioskowanie? Są tutaj dwa zało-
żenia: po pierwsze, potrzebne jest zdanie fAussage] uznane
za prawdziwe, po drugie, reguła, która pozwala nam “na pod-
stawie" tego zdania uznać za prawdziwe inne zdanie. Przy bliż-
szym przyjrzeniu okazuje się mianowicie, że zdanie będące
założeniem musi być zawsze złożone; chodzi przy tym o ko-
niunkcję (logiczny produkt) przynajmniej dwóch zdań. Prosty
przykład jest następujący: mamy zdanie warunkowe o formie
“Jeżeli A, to B" i do tego zdanie o formie ,^4"; posiadamy
również regułę wnioskowania, która może być sformułowana
następująco: “Jeżeli w systemie występuje zdanie warunkowe
(“Jeżeli A, to B"), a także zdanie równokształtne z jego po-
przednikiem (“/l"), wtedy do systemu wolno wprowadzić zdanie
równokształtne z następnikiem zdania warunkowego (“B"). Na
podstawie tych zdań i za pomocą wymienionej reguły wnio-
skujemy o “B".
Przykład ten można uogólnić i powiedzieć, że przesłanki
mają formę F (p,, p2, p3, ..., pn) i p. (przy czym l =S j =S n), zaś
reguła wnioskowania pozwala na podstawie tego wnioskować o
pk (l ^ k =£ n). Zdarza się również, że zamiast p. lub pk mamy
do czynienia z ich negacjami — jednak podstawowa struktura
pozostaje zawsze ta sama. Każde poznawanie pośred nie
posiada tę a nie inną formę.
Jeszcze kilka uwag terminologicznych. Zdania będące zało-
żeniami nazywa się “przesłankami", zdanie z nich wyprowa-
___________________ 7-dzone 77
“wnioskiem", operację, w której, aby uzasadnić wniosek,
wyraźnie formułuje się przesłanki i regułę, “dowodem". Wpro-
wadzona wyżej, często używana, reguła wnioskowania jest to
modus ponendo ponens lub krócej modus ponens.
Prawo i reguła. Uwagi powyższe nie dla każdego będą natych-
miast jasne. Po co, można zapytać, jeszcze reguły? Weźmy np.
sylogizm kategoryczny Barbara:
Wszyscy logicy pala fajki,
Wszyscy metodologowie są logikami,
Wiać wszyscy metodologowie palą fajki.
Wniosek, może ktoś powiedzieć, wynika tutaj bezpośrednio z
przesłanek i co więcej nie zakłada on żadnego zdania warun-
kowego; mamy tu do czynienia z sylogizmem kategorycznym.
Jednakże tak nie jest. Warto zwrócić uwagę, że Arystoteles,
twórca sylogistyki kategorycznej, nigdy nie konstruował swoich
sylogizmów w wyżej podanej formie. Nasz przykład sformuło-
wałby następująco:
Jeżeli wszyscy logicy palą fajki
i wszyscy metodologowie są logikami,
wtedy wszyscy metodologowie palą fajki. Aby w tym wypadku
dojść do wniosku (“wszyscy metodologowie palą fajki"), trzeba mieć
jeszcze inną przesłankę, mianowicie (złożone) zdanie:
Wszyscy logicy palą fajki i wszyscy metodologowie są logikami. Chociaż
więc sam sylogizm jest kategoryczny, to dowód otrzymuje się tylko w ten
sposób, że dodatkowo zakłada się modus ponendo ponens. Modus ten
nie musi być pomyślany jako prawo, lecz jako reguła. Prawo mówi,
co jest — w naszym wypadku: jeżeli to, wtedy to; my musimy jednak
wiedzieć, co możemy robić, a to może być dane tylko na podstawie
reguły. Nie potrzeba oczywiście przy każdym wnioskowaniu myśleć o
tej regule, proces wnioskowania jest często tak prosty i naturalny, że
stosujemy go bez żadnych trudności. Ale, po pierwsze, sytuacja nie
jest zawsze tak prosta jak w naszym sylogiz-mie, w wyższych
regionach myślenia prawie nigdy nie jest ona prosta, przeciwnie,
zwykle jest aż nazbyt skomplikowana. Po drugie, z powodów
przedstawionych w rozdziale o formalizmie, w tego rodzaju
skomplikowanych procesach dowodzenia musimy często posługiwać
się formalizmem. Jeżeli to jednak robimy, to abstrahujemy od sensu
używanych zdań i w ogóle
78 _____________METODA AKSJOMATYCZNA___________________
nie jesteśmy w stanie postępować bez wyraźnie sformułowanej
reguły.
Są to powody, za pomocą których teoretycy metody aksjoma-
tycznej usprawiedliwiają odróżnienie między prawem a regułą.
Dwie podstawowe formy wnioskowania. Odróżnienie praw
od reguł posiada nie tylko duże znaczenie teoretyczne, pozwala
ono także, jak to pokazał J. Łukasiewicz, podzielić wszystkie
procesy dowodzenia na dwie wielkie klasy, mianowicie na
dedukcję i redukcję. Podział ten będzie tworzył ogólne ramy
dla dalszego przedstawienia współczesnych metod myślenia.
Zakłada się, że we wszystkich dowodach przesłanki mogą być
tak przekształcone, że jedna jest zdaniem warunkowym (“Jeżeli A,
to B"), druga zaś jest równokształtna bądź z poprzednikiem, bądź
z następnikiem tego zdania. Tak jest również faktycznie: logika
matematyczna zawsze dopuszcza tego rodzaju transformację. Oba
wypadki można przedstawić następująco:
(1) jeżeli A, to B (2) jeżeli A, to B B wiać A
A wiać B
Wnioskowanie według pierwszego schematu
nazywa się u Łukasiewicza “dedukcją",
według drugiego “redukcją". Regułą wnioskowania używaną w
dedukcji jest wspomniany wyżej modus ponens. Nie nastręcza on
żadnych trudności. W przeciwieństwie do tego reguła
wnioskowania stosowana w redukcji może wydawać się
podejrzana, gdyż jak wiadomo, wnioskowanie z następnika o
poprzedniku jakiegoś zdania warunkowego nie jest w logice
niezawodne. A jednak odpowiadająca mu reguła jest bardzo
często stosowana zarówno w życiu codziennym, jak też
szczególnie w naukach.
Łukasiewicz pokazuje, że tak zwana indukcja jest specjalnym
przypadkiem redukcji. Weźmy prosty przykład: mamy | trzy
kawałki fosforu, a, b, c, o których stwierdzono, że zapa- | łaja się w
temperaturze poniżej 60" C ; wnioskujemy stąd, że wszystkie
kawałki fosforu tak się zachowują. Jak wygląda schemat tego
wnioskowania? Oczywiście jest on następujący:
Jeżeli wszystkie kawałki białego fosforu zapalają się poniżej
60"C, to także a, b i c,
a, b i c zapalają się poniżej 60° C,
więc wszystkie kawałki białego fosforu zapalają się poniżej
60° C.
__ 79
Jest to jednak całkowicie oczywiście redukcja, gdyż ze zdania
warunkowego i jego następnika wywnioskowaliśmy jego po-
przednik. Tego rodzaju indukcje stosowane są we wszystkich
naukach przyrodniczych i humanistycznych, są one nawet częstsze
niż inne typy wnioskowania (chociaż nie mają tak prostej formy
jak w powyższym przykładzie).
Redukcja nastręcza bardzo trudnych, do dzisiaj jeszcze osta-
tecznie nie rozwiązanych problemów. Omówimy je trochę do-
kładniej w następnym rozdziaJe. Teraz jednak powiemy jeszcze
nieco więcej o rodzajach reguł wnioskowania.
Niezawodne i zawodne reguły wnioskowania. Jeżeli bliżej
rozważymy obie formy wnioskowania, to widzimy, że różnią
się one zasadniczo: modus ponens, jako reguła dedukcji, jest
absolutnie niezawodną regułą wnioskowania, odpowiadająca
mu natomiast reguła redukcji nie jest niezawodna.
Kiedy reguła wnioskowania jest niezawodna? Odpowiedź
brzmi: wtedy i tylko wtedy gdy, jeżeli, przesłanki są prawdziwe, to
także prawdziwy jest wniosek wyprowadzony w oparciu o tę
regułę. Obowiązuje to dla wszystkich możliwych przesłanek, o ile
tylko posiadają wyżej opisaną formę. Chodzi tutaj o absolutnie
ogólną obowiązywalność, która niekiedy nazywana jest “a priori"
i która oczywiście należy do specjalnej dziedziny. Jest to tak
zwana logiczna, w ścisłym sensie, for-malno-logiczna dziedzina.
Reguła wnioskowania nie należy wprawdzie bezpośrednio do
dziedziny logiki — przynajmniej w potocznym sensie — ale
pewnej niezawodnej regule wnioskowania odpowiada zawsze
jakieś prawo, które na mocy zasad logicznych absolutnie
obowiązuje w obrębie logiki.
Na temat relacji pomiędzy logiką formalną a metodologią
poznawania pośredniego należy zauważyć, co następuje.
1. Logikę należy ostro odróżnić od metodologii, bada ona
tylko zdania ogólnie obowiązujące, metodologia natomiast nie
tylko takie.
2. Logika tworzy bezpośrednią bazę dla metodologii deduk-
cyjnej, o ile jej prawa dadzą się bezpośrednio przetransformo-
wać w dedukcyjne, niezawodne reguły wnioskowania.
3. Poza tym w każdym procesie wnioskowania logika od-
grywa jeszcze dodatkową rolę przez to, że bardzo często
pierwsza przesłanka powstaje przez podstawienie za jakieś
prawo logiczne. Tak też w powyżej wprowadzonym przykładzie
o fosforze przesłanka powstała oczywiście przez podstawienie
za następujące prawo logiczne:
 METODA AKSJOMATYCZNA
80
W wypadku gdy dla wszystkich x, jeżeli x jest A.
to także x jest B — wtedy:
jeżeli a, b i c są A, to są one również B.
Z tego wynika, że nie istnieją dwie logiki, ale istnieją dwie me-
todologie: dedukcyjna i redukcyjna. Stosunek logiki formalnej
do nich jest asymetryczny: dla dedukcji logika formalna dostarcza
nie tylko pierwszej przesłanki, lecz także tworzy bazę dla reguł
wnioskowania, natomiast redukcja potrzebuje logiki tylko do
skonstruowania pierwszej przestanki, nie zaś reguł wnioskowania.
W obu wypadkach chodzi jednak o tą samą logikę, chociaż raz
zostaję uwzględniona w jednej, drugi raz w innej części. Nie
istnieje logika indukcyjna albo <redukcyjna>, a tym bardziej
nie istnieje, <logika badania> i <odkrycia>.
Historyczne uwagi wstępne. Metodologia poznawania pośre-
dniego jest o wiele starsza niż metodologia poznawania bez-
pośredniego. Wydaje się ona być nawet starsza niż logika for-
malna, ponieważ u przedsokratyków, Platona i młodego Ary-
stotelesa, występują już jej początki, nie ma natomiast żadnej
logiki we właściwym sensie. W dojrzałym okresie swojej twór-
czości Arystoteles rozwinął systematycznie nie tylko pierwszą
logikę, lecz także niektóre podstawowe idee metodologii wnio-
skowania, w tym między innymi ideę systemu aksjomatyczne-go.
Wydaje się, że w starożytności tego rodzaju systemy były
budowane głównie w matematyce, wiemy jednak, że u stoików
również reguły logiczne były aksjomatyzowane. Przez długi
czas nie było w tym względzie żadnego rozwoju. Aksjomatyka
ustanowiona przez Arystotelesa jako postulat dla każdej nauki
dedukcyjnej pozostała praktycznie przywilejem matematyki.
Pierwowzór w tej dziedzinie stworzył Euklides. Jest także pra-
wdą, że scholastycy, a potem szczególnie racjonalistyczni filo-
zofowie XVII wieku, twierdzili, iż metoda ta obowiązuje również
w filozofii. Jak wiadomo, Spinoza chciał zbudować swoją etykę
<more geometrico>, tzn. aksjomatycznie, jednak próba ta była
żałośnie nieudana.
W ostatnich czasach zastosowanie tej metody zostało znacznie
rozszerzone. Teorie w fizyce są dzisiaj aksjomatyzowane. Od
czasu jej zmatematyzowania sama logika jest zwykle
przedstawiana w zaksjomatyzowanej formie. Po raz pierwszy
od czasów Arystotelesa, w XX wieku podjęto ponownie po-
ważne studia nad samym systemem aksjomatycznym. Husserl
znowu wprowadził (znane już stoikom) rozróżnienie między
SYSTEM AKSJOMATYCZNY
prawem a regułą. Ścisłe współczesne pojęcie konsekwencji
zostało po raz pierwszy sformułowane przez B. Bolzano, potem,
niezależnie od niego, przez A. Jarskiego. Temu logikowi i R.
Carnapowi zawdzięczamy najważniejsze wglądy w istotne
własności systemu aksjomatycznego.
Plan prezentacji. Musimy się tutaj ograniczyć do tego, co
najistotniejsze i najprostsze w wielorako rozbudowanej dzie-
dzinie teorii aksjomatyki. Najpierw podamy kilka informacji o
dzisiejszym stanie logiki matematycznej, następnie omówimy
podstawowe rysy samego systemu aksjomatycznego. Ponieważ
determinacja pojęć jest jedną z najważniejszych konsekwencji
aksjomatyzacji, w dalszym ciągu nastąpi paragraf o naukowym
formowaniu pojęć i definicji. W końcu rozważymy także kilka
szczegółów systemu aksjomatycznego.
13. System aksjomatyczny
Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego. Słowo “aksjo-
mat" pochodzi z greckiego a|ióg, które znaczy pozytywną ocenę, a
w szczególności uznanie obowiązywalności czegoś. U Arystotelesa
(ale nie u stoików) “aksjomat" oznacza zdanie będące zasadą
(CŁOXT)) dla innych zdań, które z tej zasady zostają wyprowadzone.
Zgodnie z tym system aksjomatyczny przedstawia się mniej
więcej następująco: dzielimy wszystkie zdania należące do
pewnej dziedziny na dwie klasy: (1) na klasę aksjomatów i (2) na
klasę zdań wyprowadzonych. Te ostatnie zostają wydedukowane
z aksjomatów, wynikają z nich. Klasycznym przykładem tego
rodzaju systemu aksjomatycznego jest system geometrii
Euklidesa.
Nowożytna metodologia dedukcji modyfikuje dawny system
w następujący sposób:
1. System aksjomatyczny jest zbudowany całkowicie forma-
listycznie. Jest to system znaków. Interpretacja tych znaków
nie należy już do tego systemu.
2. Wraz z formalizacją wszystkie warunki, które dawna aks-
jomatyka stawiała aksjomatom — a więc oczywistość, pewność,
ontologiczne pierwszeństwo — stały się nie do utrzymania.
Aksjomat tylko tym odróżnia się od innych zdań systemu, że
nie jest w tym systemie wyprowadzony.
3. Aksjomaty są ostro odróżnione od reguł. Nowożytny
system aksjomatyczny ma więc dwa rodzaje zasad: aksjoma-
j — Współczesne metody myślenia
g2 ____________METODA AKSJOMATYCZNA_________________
ty (które są prawami) i reguły (które nie są prawami, lecz
instrukcjami).
4. W wyniku zastosowania formalizmu i wprowadzenia od-
różnienia między aksjomatami a regułami, zrelatywizowane zo-
stało pojęcie wyprowadzania: nie mówi się więcej o wyprowa-
dzaniu albo o dowodzeniu [Beweisbarkeit] w ogóle, lecz za-
wsze tylko w odniesieniu do danego systemu.
5. Obok aksjomatycznego systemu zdań znamy dzisiaj po-
dobny i ściśle z nim złączony aksjomatyczny system wyrażeń.
Budowa aksjomatycznego systemu zdań. Budując jakiś sy-
stem aksjomatyczny postępuje się dzisiaj w następujący spo-
sób: Najpierw wybiera się klasę zdań, które mają funkcjono-
wać jako aksjomaty. Zostają one przyjęte bez dowodu. Wraz z
aksjomatami ustala się reguły wnioskowania, według których
powinno się postępować w systemie. Za pomocą tych reguł z
aksjomatów będą potem wydedukowane nowe (wyprowadzone)
zdania. Przy każdym kroku zostaje dokładnie podane, z
których aksjomatów się wychodzi i jakich reguł się używa. W
dalszym ciągu z już wyprowadzonych zdań (z użyciem lub bez
użycia aksjomatów), za pomocą tych samych reguł i w ten sam
sposób, wyprowadza się nowe zdania. Postępuje się w ten sposób
dalej tak długo, jak to jest konieczne.
Widać więc, że system aksjomatyczny jest całkowicie okre-
ślony wyłącznie przez swoje aksjomaty i reguły. Wszystko inne
jest tylko rozwinięciem tego, co w nich już jest dane.
Widać także, że z semantycznego punktu widzenia, system
aksjomatyczny zawiera zawsze dwa rodzaje elementów: aksjo-
maty i zdania wyprowadzone należą do języka przedmiotowego,
reguły do metajęzyka. Tylko pierwsze mogą (i powinny) być
sformalizowane, gdyż gdyby reguły zostały również sfor-
malizowane, tzn. gdyby abstrahowało się od ich sensu, wtedy
nie wiadomo byłoby, co one oznaczają i z tego powodu nie
można byłoby ich używać. Znaczy to jednak, że nie istnieje
całkowicie sformalizowany system aksjomatyczny. Nazywa się
go mimo to “całkowicie sformalizowanym", jeżeli wszystko
oprócz reguł traktuje się w nim formalistycznie.
Należy jeszcze zauważyć, że w ostatnim czasie zostały skon-
struowane także nieco inaczej ukształtowane systemy aksjoma-
tyczne, mianowicie takie, w których nie ma aksjomatów, a tylko
reguły, i takie, w których z reguł podstawowych dedukuje się
inne, wyprowadzone reguły. Systemy te jednak mają znaczenie
tylko dla metodologii logiki i dla żadnej dziedziny poza tym.
_________________SYSTEM AKSJOMATYCZNY____________ g3
Wymagania dotyczące systemu aksjomatycznego. Nie każdy
system aksjomatyczny uchodzi dzisiaj za poprawny, nawet wtedy,
gdy jest dokładnie sformalizowany i ściśle wyprowadzony.
Formułuje się wobec niego zawsze dalsze postulaty, które można
podzielić na dwie klasy. Postulaty należące do klasy pierwszej są
uważane za obowiązujące bezwarunkowo, natomiast te, które
należą do klasy drugiej, obowiązują mniej ścisk.
(1) Wymaga się, aby system aksjomatyczny był nifsprzeczny.
Postulat ten postawił już Arystoteles, dzisiaj jednak formułuje
się go jeszcze o wiele ostrzej i obowiązuje on jeszcze bardziej
bezwarunkowo. Wymaga się nie tylko, aby faktycznie nie dała sią
wykazać żadna sprzeczność, lecz także wymaga się dowodu, że
żadna sprzeczność w systemie nie może w ogóle wystąpić.
Wymaga się takiego dowodu (który może być przeprowadzony
wieloma metodami), ponieważ logika matematyczna pokazuje,
że z każdej sprzeczności wyprowadzanie jest każde zdanie
danej dziedziny; w takim wypadku nie byłoby żadnej różnicy
między uznanymi (prawdziwymi) a nieuznanymi (fałszywymi)
zdaniami, a to zniszczyłoby każdą naukę.
(2) Do drugiej grupy należą wymagania zupełności [Voll-
standigkeit] systemu i wzajemnej niezależności aksjomatów.
System nazywa się “zupełnym", gdy z jego aksjomatów dadzą
się wyprowadzić wszystkie zdania prawdziwe do niego należące.
Aksjomaty są niezależne wtedy, gdy z żadnego z nich nie da się
wyprowadzić inny. Postulat ten ma pewien rys estetyczny.
Faktycznie też w dzisiejszej aksjomatyce racje estetyczne
wydają się odgrywać większą rolę niż dawniej. Próbuje się np.
znaleźć możliwie najmniejszą liczbę aksjomatów, a nawet tylko
jeden, z którego dałyby się wyprowadzić wszystkie odpowiadające
mu zdania, przy czym chce się go ukształtować możliwie
najprościej. Ta estetyzująca tendencja idzie dzisiaj aż tak daleko,
że ze względu na prostotę'preferuje się mniej oczywisty
aksjomat przed wieloma oczywistymi.
Nie wymieniliśmy tutaj jeszcze jednego wymagania, o któ-
rym wspomnieliśmy już poprzednio, a mianowicie ścisłej for-
malizacji. Jednakże wymaganie to jest ściśle przestrzegane
tylko przez logików matematycznych, matematycy postępują
zwykle o wiele swobodniej i często posługują się intuicją.
System konstytucyjny. Współczesny system aksjomatyczny
zawiera nie tylko aksjomaty, reguły wnioskowania i zdania wy-
prowadzone, lecz także — i przede wszystkim — tak zwany sy-
stem konstytucyjny [Konstitutionssystem], który może być uz-
84 ____________METODA AKSJOMATYCZNA_________________
nany za aksjomatyczny system wyrażeń. Jest on zbudowany
całkowicie analogicznie do aksjomatycznego systemu zdań, tak
jak ten ostatni zawiera również trzy rodzaje elementów i jest
konstruowany w następujący sposób.
Najpierw określona zostaje klasa wyrażeń, które mają funk-
cjonować jako wyrażenia pierwotne. Przyjmuje się je do sy-
stemu bez definicji. Do tego dołącza się reguły, według któ-
rych do systemu można wprowadzić nowe wyrażenia atomowe
(reguły definiowania) i tworzyć wyrażenia złożone (reguły for-
mowania). Wykorzystując te reguły definiuje się nowe wyrażenia
za pomocą wyrażeń pierwotnych albo tworzy się nowe wyrażenia
z pierwotnych. W trakcie każdego kroku zostaje dokładnie
podane, które wyrażenia pierwotne i reguły były użyte. Na
podstawie tak zdefiniowanych wyrażeń (względnie utworzonych
przez złożenie) wprowadza się znowu (przy użyciu albo bez
użycia wyrażeń pierwotnych) nowe wyrażenia. Postępuje się w
ten sposób tak długo, jak to jest konieczne. Cały ten proces
przebiega dokładnie równolegle do procesu, w którym tworzy
się system zdań. Jest jednak jasne, że system konstytucyjny leży
u podstaw systemu zdań, gdyż zanim można określić, które
zdania mają obowiązywać, trzeba już wiedzieć, które
wyrażenia są obowiązujące. Ale to właśnie jest zdeterminowane
przez reguły systemu konstytucyjnego.
Dokładnie biorąc, reguły te są trojakiego rodzaju:
1. Reguła, która określa, jakie wyrażenia przyjmowane są
jako pierwotne.
2. Reguły definiowania, które określają, w jaki sposób można
wprowadzić nowe wyrażenia atomowe.
3. Reguły formowania, według których z już zawartych w sy-
stemie wyrażeń wolno tworzyć dalsze (molekularne) wyrażenia.
Ostatnie z wymienionych reguł zostały już omówione w para-
grafie poświeconym syn taksie. Reguła pierwszego rodzaju nie
potrzebuje specjalnych rozważań, natomiast stosowne byłoby
teraz omówienie różnych rodzajów definicji. Ponieważ łączą się
one ściśle z metodologicznie ważnymi problemami naukowego
tworzenia pojęć, omówimy je w specjalnym paragrafie.
Dedukcja progresywna i regresywna. Patrząc z zewnątrz,
konstrukcja sformalizowanego systemu aksjomatycznego wydaje
się zawsze progresywna, tzn. że najpierw ustanawia się zasady
(aksjomaty i reguły), potem zaś, w oparciu o nie, dokonuje się
wnioskowania. Jednak w rzeczywistości nie każda dedukcja jest
progresywna, lecz należy odróżnić dwa rodzaje
_________________LOGIKA MATEMATYCZNA____________ 85
wnioskowania dedukcyjnego: dedukcję progresywną i regresy-
wna. Obie są rzetelnymi dedukcjami, tzn. że prawdziwość
przesłanek jest już znana, natomiast dopiero szuka się praw-
dziwości wniosków. Można jednak, niezależnie od tego, wyjść
albo od już ustalonych przesłanek, albo od wniosku, który ma
być właśnie dowiedziony. Dowody Euklidesa są przykładem
dedukcji regresywnej: najpierw formułuje się zdanie, które ma
być dowiedzione, potem wprowadza się konieczne dla dowodu,
wcześniej już uznane, prawa. W przeciwieństwie do tego
zwykłe liczenie jest w większości wypadków przeprowadzane w
formie progresywnej: ostateczny wniosek formułuje się dopiero
na końcu.
Jeżeli się zapytamy, która z tych dwóch rodzajów dedukcji
występuje częściej w praktyce naukowej, to okaże się, że w wię-
kszości wypadków najpierw formułuje się wnioski, a dopiero
potem szuka się dla nich uzasadnienia, tzn. że postępuje się re-
gresywnie. Dobrze znany jest np. fakt, że wielkie odkrycia ma-
tematyczne dochodziły do skutku właśnie w ten sposób: odkrywca
najpierw formułował twierdzenie, którego dowód przeprowadzał
dopiero o wiele później, chociaż na podstawie dawno już
znanych przesłanek.
Z tego jednak nie wynika, że we współczesnych naukach de-
dukcyjnych dedukcja progresywna nie odgrywa żadnej roli.
Przeciwnie, każde obliczanie jest oczywiście, jak to zostało za-
znaczone wyżej, dedukcją progresywną.
Należy dodać jeszcze jedną uwagę. Sama aksjomatyzacja
jest całkowicie neutralna nie tylko w odniesieniu do tych
dwóch rodzajów dedukcji, lecz także w odniesieniu do dedukcji i
redukcji. Można równie dobrze aksjomatyzować zarówno na
bazie wcześniej uznanych aksjomatów, jak też wcześniej
uznanych wniosków. Tylko dlatego omawiamy tę metodę w pa-
ragrafie dotyczącym dedukcji, ponieważ aksjomatyzacja jest
abstrakcją z żywego procesu dedukcji progresywnej i odzwier-
ciedla jego strukturę.
14. Logika matematyczna
Znaczenie metodologiczne. Nie może być zadaniem tej książki
danie zarysu logiki matematycznej, gdyż logika ta jest logiką
formalną, tutaj natomiast chodzi o metodologię, którą, jak to
już wielokrotnie podkreślaliśmy, należy odróżnić od logiki. Je-
dnakże krótkie omówienie, jeżeli nie systemu logiki matematy-
 METODA AKSJOMATYCZNA
cznej, to przynajmniej kilku jej ogólnych własności, mogłoby
być tutaj na miejscu. Logika matematyczna (jak zresztą każda
logika formalna) może być rozważana z dwojakiego punktu wi-
dzenia. Z jednej strony, można ją traktować jako pewną naukę
teoretyczną, która bada własne, czysto teoretyczne problemy.
Jako taka logika zawiera między innymi badania dotyczące
najkrótszego i jedynego aksjomatu, z którego dałyby się wy-
prowadzić wszystkie prawa logiczne, albo badania dotyczące
jedynego funktora, za pomocą którego dałyby się zdefiniować
wszystkie funktory jakiejś dziedziny logiki. Tak widziana, logika
matematyczna jest pewną nauką specjalną, która tutaj nas nie
interesuje.
Z drugiej strony, logika formalna, jak to już zauważyliśmy,
tworzy bazę dla dedukcyjnych reguł wnioskowania, a poza tym
także odgrywa pewną rolę w procesach naukowego myślenia.
Zwolennicy logiki matematycznej twierdzą, że jest ona logiką
formalną, jedyną dzisiaj naukową logiką formalną. Z tego
punktu widzenia nie powinno zabraknąć omówienia tej nauki w
ramach metodologii dedukcyjnej. Logika matematyczna posiada
nie tylko czysto teoretyczne, spekulatywne znaczenie, lecz
także metodologiczne.
Faktycznie w ostatnim czasie logika matematyczna wywarła
szczególnie duży wpływ na metodologię, a to z dwóch powo-
dów. Po pierwsze, była ona pierwszą nauką, dla której została
rozwinięta ścisła metoda aksjomatyczna i podczas gdy metoda ta
stosowana jest dzisiaj w wielu innych dziedzinach, to jednak
ciągle jeszcze najważniejszą rolę odgrywa w logice matematy-
cznej. Dodatkowo struktura dzisiejszej logiki matematycznej
(w odróżnieniu od wcześniejszych form logiki) jest tego rodzaju,
że bezpośrednio ukazuje ciekawe, a nawet palące problemy
metodologiczne.
Stąd też dzisiaj tylko niewielu metodologów dedukcji nie
jest matematycznymi logikami i to także jest powód, dla któ-
rego w tym krótkim omówieniu należy powiedzieć coś o logice
matematycznej.
Historia logiki matematycznej. Dla zrozumienia dzisiejszej
sytuacji w tej dziedzinie użyteczne będzie podanie kilku infor-
macji o rozwoju logiki matematycznej. Jej historia da się podzielić
na określone etapy. G. W. Leibniz (1646-1716) jest zwykle
traktowany jako pierwszy logik matematyczny albo w każdym
razie jako logik, który pierwszy rozwijał idee matematyczno--
logiczne. Nie wpłynęły one jednak ani na współczesnych mu
_________________LOGIKA MATEMATYCZNA____________ g7
myślicieli, ani na bezpośrednich następców. Dopiero około
1900 roku odkryto je ponownie. Historia tej nauki zaczyna się
właściwie wraz z G. Boolem (1815-1864) i A. de Morganem
(1806-1878), którzy w roku 1847 opublikowali pierwsze prace na
ten temat. Do tego pierwszego okresu należą także dzieła L.
Couturata (1868-1914) i innych. Okres ten można uważać
dzisiaj za całkowicie przekroczony. W końcu XIX wieku wielu
znaczących logików, przede wszystkim G. Frege (1848-1925) i
obok niego G. Peano (1858-1932) oraz E. Schróder (1841-
-1902), zaczęło rozwijać nową formę logiki matematycznej. Te
początki znalazły swoją kontynuację i rozszerzenie w giganty-
cznym dziele A. N. Whiteheada (1861-1947) i B. Russela
(1872-1970) Principia Mathematica (1910-1913). Wraz z tym
dziełem rozpoczął się nowy okres badań.
Principia Mathematica w tym, co w nich istotne, są tylko for-
malistycznym opracowaniem i rozszerzeniem arystotelesowsko-
-stoickiej logiki formalnej. Charakterystyczne dla najnowszego,
trzeciego okresu, zaczynającego się około 1920 roku, jest
pojawienie się “heterodoksalnych" systemów, które zbudowane
są na innej, nie-arystotelesowskiej i nie-stoickiej podstawie.
Jako najważniejsze wśród nich należy wymienić wielo-
wartościową logikę J. Łukasiewicza (1921) i intuicjonistyczną
logikę A. Heytinga (1930). Równocześnie pojawiają się różne
systemy arystotelesowskie, ale odbiegające od systemu Prin-
cipiów, jak np. system S. Leśniewskiego (między 1920-1930).
Najnowszy rozwój przyniósł bardo dużo oryginalnych systemów,
m.in. tak zwane logiki naturalne (logiki konsekwencji, które
składają się z samych reguł) G. Gentzena i S. Jaśkowskiego,
jak również logikę kombinatoryczną H. Curry'ego (1930).
Istotne rysy logiki matematycznej. Liczne nieporozumienia na
temat logiki matematycznej były szerzone przez wielu filozofów
różnych kierunków. Identyfikowano tę naukę z całą logiką
(włącznie z metodologią i filozofią logiki). Identyfikowano ją z
pewnym kierunkiem filozoficznym, mianowicie z neopozyty-
wizmem (chociaż ani logika matematyczna, ani jej najbardziej
znaczący twórcy nie mieli nic do czynienia z neopozytywizmem).
Mówiono, że jest ona próbą sprowadzenia wszystkiego do ilości,
podczas gdy faktycznie miało miejsce coś niemalże przeciwnego
(przynajmniej Whitehead i Russell próbowali pozbyć się [we-
gerkldren] ilości). Dzisiaj jeszcze miesza się ją często z jednym z
wielu matematyczno-logicznych systemów, a nawet z filozo-
ficznymi poglądami pewnych logików matematycznych. Wszy-
 METODA AKSIOMATYCZNA
stkie te nieporozumienia wynikają z powierzchownej znajomości
faktów lub z całkowitej ich nieznajomości.
Logika matematyczna w jej dzisiejszej formie jest czymś zu-
pełnie innym. Najlepiej można ją scharakteryzować przez od-
graniczenie od innych typów logiki formalnej — gdyż jest ona
pewnym rodzajem tej logiki. Różni się ona od nich tym, że, po
pierwsze, jest zaksjomatyzowana, po drugie, sformalizowana i
po trzecie, zrelatywizowana w tym sensie, że zawiera wiele
bardzo różnych systemów. Drugorzędną jej własnością (którą
często błędnie uważa się za podstawową) jest to, że w większości
wypadków przedstawiana jest w sztucznym języku symboli-
cznym. Inną, także akcydentalną, ale ważną własnością jest to,
że jej treść jest nieporównywalnie bogatsza niż wszystkich in-
nych form logiki formalnej. Zawiera ona m.in. całą sylogistykę
arystotelesowską — i to w bardzo precyzyjnej formie — całą
logikę modalną, całą stoicką teorię konsekwencji i ponadto ty-
siące innych praw.
Ponieważ zajmowaliśmy się już formalizmem i metodą aks-
jomatyczną, nie potrzebujemy teraz mówić na ich temat. Za-
uważmy tylko, że aksjomatyzacja i formalizacja logiki matema-
tycznej uchodzą dzisiaj za paradygmatyczne i z tego powodu
logika ta posiada duże znaczenie metodologiczne. Kto chce
nauczyć się metody aksjomatycznej, ten musi studiować roz-
prawy z zakresu logiki matematycznej.
Należy jednak jeszcze coś powiedzieć na temat względności
systemów matematyczno-logicznych i krótko rozważyć kilka
metod rozwiniętych w tej nauce, które mają pewne znaczenie
dla każdego myślenia dedukcyjnego.
Udział logiki matematycznej w pozalogicznych systemach
aksjomatycznych. Jeżeli w jakiejkolwiek dziedzinie, np. w fizyce,
astronomii, biologii czy teologii, chce się zbudować sforma-
lizowany system aksjomatyczny, wtedy nieuniknione jest zasto-
sowanie logiki matematycznej. Można tego dokonać w dwojaki
sposób. (1) Można tak konstruować system, że wszystkie aks-
jomaty należą do dziedziny będącej przedmiotem rozważania,
tzn. że nie przejmuje się żadnych praw z logiki. Aby jednak
móc wnioskować, trzeba posłużyć się jakimiś regułami wnios-
kowania i, jak pokazuje praktyka, stosunkowo wieloma regu-
łami. Skąd naukowiec weźmie te reguły wnioskowania? Oczy-
wiście z logiki. Rzeczywiście też dostarcza ona albo gotowych
reguł wnioskowania (z tak zwanych logicznych systemów kon-
sekwencji). albo przynajmniej praw, które bezpośrednio dadzą
l.fKilKA MATEMATYCZNA
się przełożyć na takie reguły. (2) Można jednak również — i
tak dzieje się zazwyczaj — oprócz specjalnych aksjomatów dla
danej dziedziny, założyć pewną liczbę praw zapożyczonych z
logiki. W takim wypadku potrzeba tylko niewielu reguł wnio-
skowania (często wystarcza dwie lub trzy), ale tym bardziej liczne
będą aksjomaty logiczne.
W tej sytuacji, w obliczu dzisiejszego stanu logiki matematy-
cznej, powstaje ważny problem: który spośród licznych syste-
mów tej logiki powinien służyć jako podstawa aksjomatyzacji w
pierwszym lub drugim sensie? Jest to całkiem nowy problem.
Dawna metodologia nie znała go i nie mogła go znać, ponieważ
wcześniejsza logika — przed 1921 rokiem — nie oferowała
wielu różnych systemów. Jednak w 1921 roku J. Łukasiewicz i
E. Post (jednocześnie i niezależnie od siebie) sformułowali tak
zwane wielowartościowe systemy logiki, które znacznie różnią się
od logiki 'klasycznej >. Systemy Łukasiewicza zostały następnie
ściśle zaksjomatyzowane, ich niesprzeczność i zupełność została
dowiedziona itd. Potem pojawiła się tak zwana logika in-
tuicjonistyczna L. Brouwera. W 1930 roku ściśle zaksjomatyzo-
wał ją A. Heyting. Dzisiaj mamy do dyspozycji wiele różnych
systemów, a różnice pomiędzy nimi są znaczne. Tak np. ter-
tium non datur (prawo wyłączonego środka) nie obowiązuje ani w
trójwartościowej logice Łukasiewicza, ani w intuicjonistycznej
logice Heytinga, podczas gdy jest ono prawem <klasycznej> logiki
matematycznej (takiej np. jak w Principia Mathematica).
Względność systemów logicznych. Można byłoby mniemać, że
chodzi tu o czystą spekulację logików, która nie posiada żad-
nego znaczenia dla żywej nauki. Tak jednak nie jest. W 1944
roku H. Reichenbach pokazał, że mechanika kwantowa nie da się
bez sprzeczności zaksjomatyzować na gruncie <klasycznej> logiki
(takiej jak w Principia Mathematica), ale że jest łatwo i nie-
sprzecznie aksjomatyzowalna w ramach logiki trójwartościowej
Łukasiewicza. Relatywizacja systemów matematyczno-logicznych
stała się problemem dla metodologii. Aby czegoś dowodzić.
trzeba założyć jakiś system logiczny, istnieje jednak wiele tego
rodzaju systemów. Który z nich powinien być wybrany?
Odpowiedź brzmi: ten, który w najłatwiejszy sposób, bez
sprzeczności, pozwoli zaksjomatyzować daną dziedzinę. Wio-
dącą zasadą jest tutaj, z jednej strony, zupełność, z drugiej.
niesprzeczność. Dodatkowo grają także pewną rolę motywy
estetyczne: im prościej i bardziej elegancko dadzą się w ra-
mach systemu przeprowadzić dowody i im mniej potrzeba aks-
90 ____________METODA AKSJOMATYCZSA_________________
jomatów. tym lepiej. To jest dzisiejsza sytuacja, tak ją widzą
wszyscy poważni metodologowie nauk dedukcyjnych.
Tyle o metodologicznej zawartości nowych odkryć. Do tego
jeszcze jedna uwaga filozoficzna. Zbyt wielu myślicieli wy-
ciągnęło z tej sytuacji przedwczesne wnioski filozoficzne w sensie
całkowitego relatywizmu, a nawet sceptycyzmu. Faktycznie
jednak nie wydaje się istnieć żaden powód dla tego rodzaju
pesymistycznych konkluzji. Gdy bliżej przyjrzymy się sytuacji,
wtedy można stwierdzić, co następuje.
(1) Tak zwane “heterodoksalne" systemy logiczne stosowane
są tylko w tych dziedzinach, w których prawdopodobnie znakom
nie przysługuje żaden sens ejdetyczny. We wszystkich tych
wypadkach, w których nauka operuje ejdetycznie sensownymi
znakami używa się logiki klasycznej.
(2) Reguły metajęzykowe używane do formalizacji odpowie-
dnich systemów są na wskroś <klasyczne>. Tak np. trójwartoś-
ciowa logika Łukasiewicza nie uznaje tertium non datur, jednak
metajęzykowe zawsze zakłada się, że każdemu zdaniu przysługuje
albo nie przysługuje pewna wartość i że trzecia możliwość nie
zachodzi. Istnieją systemy, w których zasada niesprzeczno-ści nie
obowiązuje, ale same te systemy muszą być skonstruowane
niesprzecznie i każdy logik stara sią o dowód tej nie-
sprzeczności.
(3) W większości wypadków, w których pozornie mamy do
czynienia ze sprzecznymi ze sobą systemami logicznymi albo
nie istnieje żadna interpretacja dla jednego z nich, albo użyte
znaki nie mają tego samego sensu w jednym i w drugim. Tak
np. znak negacji w logice intuicjonistycznej posiada całkowicie
inny sens niż w systemie z Principia Mathematica.
(4) Z drugiej strony, przy tego rodzaju systemach chodzi
często o wyciniki z całego pola praw logicznych. Może się zda-
rzyć, że taki wycinek wystarcza i dlatego tego typu logika czę-
ściowa jest używana.
W ten właśnie sposób filozof, który nie jest nastawiony scep-
tycznie, może osądzić sytuację metodologiczną w tej dziedzinie.
I my dołączamy tutaj ten osąd, ponieważ większość nau-
kowców nie jest sceptykami. Ich intuicyjna wiara w absolutną
ważność praw logicznych nie jest w żaden sposób zagrożona
przez ostatni rozwój logiki. To nie sama logika, lecz filozofu-
jący metodologowie głoszą sceptycyzm.
Implikacja i wyprowadzalność. Pomiędzy wieloma pojęciami,
którymi zajmuje się logika matematyczna, pojęcie konsek-
LOGIKA MATEMATYCZNA
91
wencji odgrywa szczególnie ważną rolę. Jest ono podstawowe
dla metodologii poznawania pośredniego, ponieważ ona za-
wsze je zakłada. W dzisiejszej klasycznej logice matematycznej
odróżnia się przynajmniej dwa pojęcia konsekwencji: implikację i
wyprowadzalność. Implikacja jest o tyle pojęciem absolutnym, o
ile może ona istnieć między dwoma zdaniami bez żadnego
odniesienia do systemu aksjomatycznego; przeciwnie wy-
prowadzalność, musi ona zawsze być rozważana w relacji do
jakiegoś systemu aksjomatycznego.
Implikacja zachodzi między dwoma zdaniami — poprzedni-
kiem A i następnikiem B — dokładnie wtedy, gdy A jest fał-
szywe i B jest prawdziwe, albo gdy A i B są jednocześnie
fałszywe, bądź prawdziwe. Z definicji tej wynika, że implikacja nie
zachodzi tylko w jednym wypadku, mianowicie wtedy, gdy
poprzednik (A) jest prawdziwy, a następnik (B) fałszywy; we
wszystkich innych wypadkach, czymkolwiek mogłyby być A i B,
implikacja ma miejsce. W szczególności zdanie fałszywe implikuje
każde zdanie, a zdanie prawdziwe jest implikowane przez każde
zdanie. Przykładami (gdy zechcemy “jeżeli — to" nadać taki
właśnie sens) mogą być: Jeżeli 2 + 2 = 5 , to każdy pies jest
rybą"; Jeżeli 2 + 2 = 5, to każdy zdrowy pies ma 4 łapy"; Jeżeli
2 +2 =4, to l = 1 " .
Jest to, jak łatwo można zauważyć, bardzo dziwna interpretacja
zwykle używanego “jeżeli — to" i, co gorsza, prowadzi ona do
trudności metodologicznych. Już megarejczycy (Diodor Kro-nos), i
potem scholastycy próbowali uniknąć tych trudności w ten sposób,
że implikację definiowali za pomocą (modalnego) fun-ktora
możliwości: “Jeżeli A, to B" miało zgodnie z tym znaczyć tyle
co “Nie jest możliwe, że A i nie B". Taką samą definicję
sformułował ponownie w 1918 roku C. I. Lewis. Definicja ta nie
usunęła jednak trudności, gdyż w wypadku zastosowania tej
(nazwanej “ścisłą") definicji Diodora względnie Lewisa, nie
powstaje wprawdzie twierdzenie, że implikacja zachodzi między
każdym fałszywym i dowolnym prawdziwym zdaniem, ale za to
powstaje analogiczne twierdzenie, że zachodzi ona między każdym
niemożliwym a każdym dowolnym innym zdaniem.
Logika matematyczna oferuje jeszcze inne, podobne pojęcie,
mianowicie pojęcie wyprowadzalności. Mówi się że, B jest wy-
prowadzalne z A w systemie 5 wtedy i tylko wtedy, gdy S za-
wiera aksjomaty i reguły, które pozwalają pokazać, że gdy A na-
leży do 5, to także .B należy do S. Następujący prosty przykład
może unaocznić różnicę między implikacją a wyprowadzalnoś-
cią. Niech to będzie klasyczny sylogizm:
 METODA AKSJOMATYC'ZNA
92
(1) Wszyscy ludzie są śmiertelni.
( 2 ) George Boole byl człowiekiem.
(3) George Boole byl śmiertelny.
Ponieważ tutaj (2) i (3) są prawdziwe, to przesłanka mniejsza
(2) implikuje wniosek (3). Jednak wyłącznie z (2) w ramach
zwykłej logiki nie da się wyprowadzić (3). (3) da się wyprowadzić
tylko z obu wcześniejszych zdań, tzn. z (1) i (2). (3) jest zatem
implikowane przez (2), ale nie jest wyprowadzalne wyłącznie z
(2).
Oczywiście ze zdania fałszywego, wyłącznie na podstawie
jego fałszywości. nie można nic wyprowadzić; z drugiej strony,
zdanie prawdziwe tylko przez to, że jest prawdziwe, nie jest
wyprowadzalne z każdego innego zdania. Pod pewnym względem
więc pojęcie wyprowadzalności znajduje się bliżej naturalnego
pojęcia konsekwencji niż pojęcie implikacji. Jednakże naturalne
pojęcie konsekwencji posiada pewne własności wspólne z
implikacją i, dodatkowo, wydaje się ono obejmować
przyczyngwość w sensie ontologicznym. Dlatego ścisłe postę-
powanie wymaga dokładnego i konsekwentnego oddzielenia
implikacji i wyprowadzalności.
15. Definicja i tworzenie pojęć
Podstawowe typy definicji. Słowo “definicja" określa prawie
każdą odpowiedź na pytanie “Co to jest x?", przy czym za ,jn"
może być podstawione jakiekolwiek stałe wyrażenie. Jest oczy-
wiste, że odpowiedzi mogą być tak różne, iż słowo “definicja"
jest samo wieloznaczne. Pierwszym odróżnieniem typów defi-
nicji, sformułowanym już przez Arystotelesa i do dzisiaj jeszcze
używanym, jest odróżnienie definicji realnych od nominalnych.
Definicja realna mówi, czym jakaś rzecz jest, nominalna odnosi
się nie do rzeczy, lecz do znaku. W XIX wieku różni filozofowie
(m.in. W. Wundt) próbowali sprowadzić wszystkie definicje do
nominalnych. Współczesna metodologia odróżnia jednak oba te
gatunki.
Dodatkowo przeprowadza ona jeszcze pewne rozróżnienia w
ramach samych definicji nominalnych. Mogą one być albo
syntaktyczne. albo semantyczne. W pierwszym wypadku chodzi
tylko o regułę pozwalającą zastąpić jeden znak przez inny
(zwykle krótszy). W przeciwieństwie do tego definicja seman-
tyczna determinuje znaczenie znaku. Dzieli się ona jeszcze na
_________________ DEFINICJA l TW OR7.EMR POJĘĆ ___________ 93
dwa gatunki, a mianowicie mówi się o definicji analityczne/
albo leksykalnej i o definicji syntetycznej albo tak zwanej twór-
czej. W definicji analitycznej pewnemu znakowi zostaje wy-
raźnie przypisane znaczenie, które już mu dotychczas gdzieś
przysługiwało. Chodzi więc tutaj o pojęcie pragmatyczne, które
zakłada znaczenie znaku już istniejące w jakiejś grupie ludzi.
Przeciwnie definicja syntetyczna, nadaje ona znakowi nowe.
dowolnie wybrane znaczenie. Według R. Robinsona cały ten
podział można przedstawić za pomocą następującego schematu:
Trzeba przy tym pamiętać, że wszystko, co jest ważne dla definicji
syntaktycznej , ważne jest a fortiori także dla wszystkich innych
rodzajów definicji, ale nie odwrotnie. Należy również
zauważyć, że definicja syntaktyczna staje się semantyczną, jeżeli
system, do którego należy, otrzymuje interpretację. Dlatego
najpierw dokładniej omówimy definicję syntaktyczna.
Typy definicji syntaktycznych. Można odróżnić przynajmniej
cztery różne typy definicji syntaktycznych — a więc a fortiori
także i innych: definicje wyraźne, kontekstowe, rekurencyjne i
aksjomatyczne.
(1) Definicje wyraźne. Są one regułami, według których pewne
wyrażenie może zostać bezpośrednio zastąpione przez inne i w
większości wypadków chodzi tu o zastąpienie dłuższego
(molekularnego) wyrażenia przez krótsze (często atomowe). Za
pomocą tego rodzaju definicji wprowadza się do systemu nowe
wyrażenie. W takiej sytuacji fachowo zapisuje się oba
wyrażenia — nowe (definiendum) i stare (definiens) — połą-
czone znakiem równości, ze znakiem “df na końcu całego wy-
rażenia albo pod znakiem równości. Tak np. w logice zdań Łu-
kasiewicza znak implikacji “C" mógłby być wprowadzony za
pomocą następującej definicji:
df. C = AN
(2) Definicje kontekstowe. Nie są one
regułami, lecz prawami, tzn. zdaniami formułowanymi w języku
przedmiotowym, które konstruuje się w następujący sposób: po
lewej stronie umieszcza się zdanie, które zawiera pewną liczbę
wyrażeń już
94 _____________METODA AKSJOMATYCZNA___________________
w systemie występujących i dodatkowo także defimendum; potem
następują słowa “wtedy i tylko wtedy, gdy" i inne zdanie,
składające się wyłącznie z wyrażeń już w systemie obecnych.
Przykładem takiej definicji byłoby następujące zdanie: “Czło-
wiek jest heroiczny wtedy i tylko wtedy, gdy dokonuje czy-
nów, które są 1. moralnie dobre, 2. bardzo trudne, 3. połą-
czone z największym niebezpieczeństwem" — przy czym wszy-
stkie części tego zdania, poza słowem “heroiczny", powinny
być uważane za znane.
(3) Definicje rekurencyjne. Tego rodzaju definicje składają
się z sekwencji zdań zbudowanych w ten sposób, że każde na-
stępne wskazuje na wszystkie je poprzedzające, a definicja do-
piero wtedy dochodzi do skutku, gdy dane są wszystkie zdania.
Najlepiej będzie to zrozumiałe na podstawie przykładu. Wy-
bieramy definicję wyrażenia “zdanie" we wspomnianej już logice
zdań Łukasiewicza:
1. Każda litera o formie ,p", “q" albo “r" jest zdaniem; 2.
wyrażenie, które składa się z litery o formie ,^V" i ze zdania,
jest zdaniem; 3. wyrażenie, które składa się z liter o formie
“C", “D", “E" albo “K" i z dwóch zdań, jest zdaniem.
Widać z tego, że w systemie Łukasiewicza np. wyrażenie
CCpąCNąNp
jest zdaniem, gdyż ,$" i “q" są zdaniami zgodnie z ł . ; dlatego
zdaniami są także ,,Nq" i “Np" zgodnie z 2.; z tego wynika, że
“CNqNp" jest zdaniem zgodnie z 3. (wyrażenie to składa się
z “C" i z dwóch zdań, “Nq" i “Np"); całość więc składa się z
“C" (pierwszego) i z dwóch zdań (mianowicie “Cpq" i
“CNqNp"), jest zatem zdaniem zgodnie z 3.
(4) Definicje za pomocą systemu aksjomatycznego. Mówi się
dzisiaj o definicji także i w tych wypadkach, w których (syn-
taktyczny) sens pewnego wyrażenia zostaje częściowo zdeter-
minowany przez serię zdań. Dzieje się to wtedy, gdy formułuje
się pewną liczbę zdań, w których wyrażenie mające być zdefi-
niowane występuje razem z innymi wyrażeniami. Zdania te — w
przeciwieństwie do definicji kontekstowych — nie potrzebują
być równoważnościami; mogą one być np. zdaniami wa-
runkowymi albo dysjunkcjami itd.
Definicja za pomocą systemu aksjomatycznego. Ostatni z czte-
rech omówionych wyżej typów definicji syntaktycznych po-
siada duże znaczenie i zasługuje na nieco bliższe omówienie.
Chodzi tutaj o determinację (syntaktycznego) sensu jakiegoś
DEnNICJA l TWORZENIE PO/ĘC
95
znaku wyłącznie przez fakt, że znak ten pojawia się w aksjo-
matach systemu. Metoda ta (po raz pierwszy omówiona przez C.
Burali-Fortiego) jest do pewnego stopnia podobna do metody
nauki języków Berlitza. Weźmy jakieś nieznane słowo, niech
to będzie “TAR". To, co ono ma znaczyć, stanie się stopniowo
zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uwagę następujące aksjomaty:
1. TAR ma dwie nogi, 2. TAR mówi po angielsku, 3. TAR pali
fajkę. Gdyby dane było tylko l, TAR mogłoby oznaczać także
jakiś mebel. Wraz z l i 2 oznacza ono na pewno istotę żyjącą, ale
mogłoby być również papugą. Jeżeli jednak mamy wszystkie trzy
aksjomaty, wtedy wiemy, że “TAR" może oznaczać tylko
człowieka. Przykład ten odnosi się do sensu semantycznego,
ale powinno być jasne, że także sens syntaktyczny jest
zdeterminowany przez system aksjomatów.
Fakt, że przez system aksjomatów może być zdefiniowany jakiś
znak, posiada, po przeciwnej stronie, swój odpowiednik w
następującej, bardzo ważnej regule: sens znaku, który został
wlączony do pewnego systemu aksjomatycznego, nie może być
dowolnie zmieniany. I odwrotnie: jeżeli zmieni się system
aksjomatyczny, zmianie ulegnie także sens wszystkich znaków,
które w nim występują. Można pójść jeszcze dalej i twierdzić, że
większość znaków, które nie zostały wtoczone do jakiegoś
systemu aksjomatycznego, nie posiada w ogóle żadnego sensu.
Reguły te, szczególnie w tak zwanych naukach formalnych — w
matematyce i logice — mają znaczenie rozstrzygające. Okazało
się np., że prosty znak negacji (“nie") może przyjąć całkowicie
różne znaczenia zależnie od systemu, w którym jest używany.
Także jednak w innych naukach reguły te odgrywają rolę, gdyż
nie istnieje nauka bez języka, a każdy język jest pewnym
(chociaż nie zawsze precyzyjnie zbudowanym) systemem
aksjomatycznym.
Definicje semantyczne. Czymś zupełnie innym niż definicja
syntaktyczna, tzn. czymś innym niż reguła skracania, jest definicja
semantyczna. Dzięki niej znakowi zostaje przypisany pewien
sens. Zasadniczo można tego dokonać w dwojaki sposób. (1) To,
co znak znaczy, można komuś drugiemu po prostu pokazać
palcem. Jeżeli np. chcę komuś wyjaśnić sens polskiego słowa
“krowa", mogę mu wskazać palcem na krowę i jednocześnie
wypowiedzieć to słowo. Tego typu działanie określa się niekiedy
jako definicję, mówi się wtedy o “definicji dejktycz-nej" (z
greckiego óuiooeixvuni = pokazywać). (2) Łatwo jednak
zobaczyć, że metoda ta rzadko tylko da się zastosować.
% _____________METODA AKSJOMATYCZNA___________________
Już dejktyczna definicja przymiotników i czasowników nastręcza
trudności, a cóż dopiero pojęć abstrakcyjnych, np. stałych
logicznych ,j". “jeżeli, to" itd. W większości wypadków trzeba
się więc posłużyć innymi znakami, których sens jest już znany.
Tego rodzaju definicja, którą będziemy nazywać semantyczną"
H- wąskim sensie, polega na ustanowieniu reguły przypo-
rządkowującej między dwoma znakami, przy czym sens pierw-
szego z nich (definiendum) jest nieznany, natomiast drugi trak-
towany jest jako zrozumiały (definiens).
Jak tego typu definicja semantyczna może być zbudowana?
Łatwo dostrzec, że musi być dokładnie tak utworzona jak defi-
nicja syntaktyczna. Tu i tam należy odróżnić definicje wyraźne,
kontekstowe, rekurencyjne i aksjomatyczne. Z punktu widzenia
techniki definiowania nie istnieje żądana różnica między tymi
dwoma rodzajami definicji. Tylko w odniesieniu do definicji
semantycznej może powstać sytuacja bardziej skomplikowana,
wtedy mianowicie, gdy formułuje się reguły przekładania z
jednego (nieznanego) na inny (znany) język. W tym bowiem
wypadku trzeba się posłużyć trzecim językiem, tzn. metajęzykiem.
Dodatkowo, w przeciwieństwie do definicji czysto
syntaktycznych, założona jest tu także interpretacja systemu.
Definicje semantyczne dzielą się na analityczne i syntetyczne.
Jeżeli chce się zdeterminować już istniejący sens znaku,
wtedy stosuje się definicję analityczną; gdy przeciwnie, pew-
nemu znakowi nadaje się nowy sens, wtedy powstaje definicja
syntetyczna.
Obie odmiany mogą przyjąć wszystkie cztery wyżej opisane
formy. Wprawdzie na pierwszy rzut oka wydaje się, że aksjo-
matyczna forma nie pasuje do definicji analitycznej, gdyż
przez system aksjomatów znakowi zostaje nadany nowy sens,
to jednak faktycznie nic się tu nie zmienia, gdyż odpowiedni
sens może być sensem już istniejącym.
Współczesne nauki używają bardzo często definicji syntety-
cznych nie tylko dlatego, że muszą tworzyć nowe pojęcia, lecz
również dlatego, że potoczny sens słów jest w większości wy-
padków niedostatecznie ostry, aby mógł być dokładnie zdefi-
niowany. Proszę np. spróbować zdefiniować tak zdawałoby się
łatwo zrozumiałe słowo jak “jarzyna"! Klasycznym przykła-
dem tego rodzaju trudności jest pojęcie wynikania logicznego,
tzn. sens “jeżeli — to". Nikomu jeszcze nie udało się zdefiniować
go analitycznie i już starożytni stoicy, aby osiągnąć dający się
stosować definicję, musieli uciec się do nadania temu wyrażeniu
pewnego nowego sensu. Tego typu postępowanie jest
__________________D I H S K JA l T*OR/i Ml PÓJ t-/____________ 97
>ednak niebezpieczne, gdyż zwykły, nieostry sens będzie i tak
aż nazbyt często pojawiał się w trakcie używania danego słowa i
prowadził do nieporozumień i błędów. Lepsze efekty osiąga sia
przy tworzeniu sztucznych znaków (takich jak np. terminy
techniczne w chemii czy anatomii) albo krótszych symboli jak w
matematyce.
Definicje realne. Podczas gdy definicje nominalne — syntak-
tyczne albo semantyczne — są szczególnie ważne dla matema-
tyków i logików, to przyrodnicy i humaniści zajmują się nimi
tylko ubocznie, w tej mierze, w jakiej także i oni muszą posłu-
giwać się jakimś językiem. Ich właściwe zainteresowanie skie-
rowane jest jednak nie na wyjaśnianie sensu słów. lecz na zro-
zumienie rzeczy. Zrozumienie to dochodzi do skutku przede
wszystkim w ten sposób, że formułuje się zdania na temat tych
rzeczy. Nie wszystkie jednak zdania prawdziwe mają w nauce
taką samą doniosłość, istnieje raczej powszechne dążenie, aby
od zdań “powierzchownych" przechodzić do zdań “podstawo-
wych", <fundamentalnych>. Te jednak są właśnie, jak to się
dzisiaj mówi, “definicjami realnymi".
Różnią się one między sobą w wielu aspektach. R. Robinson
chciał wykazać, że istnieje 12 różnych znaczeń wyrażenia “defi-
nicja realna", jednak liczne spośród nich odnoszą się w oczywisty
sposób do definicji syntaktycznej i semantycznej. W każdym razie
następujące pojęcia dadzą się oddzielić od siebie:
1. Określenie istoty. Do tego typu definicji dążą filozofowie
nastawieni metafizycznie i fenomenologicznie.
2. Określenie przyczyny. Tutaj m.in. należą tak zwane defi-
nicje genetyczne, za pomocą których opisuje się powstawanie
jakiegoś przedmiotu.
3. Analiza stanu rzeczy ze względu na jego różne aspekty i
części.
4. Określenie praw obowiązujących w danej dziedzinie. Ten
typ definicji jest równoważny produktowi logicznemu praw
naukowych dla danej dziedziny.
Trzy ostatnie typy definicji realnej znajdują się w większości
nauk realnych, pierwszy natomiast jest wyraźnie używany tylko
przez filozofów o orientacji metafizycznej i fenomenologicznej. O
istocie w naukach przyrodniczych zwykło się nie mówić. Gdy
jednak bliżej przyjrzymy się przyrodoznawczemu sposobowi
badania, wtedy widać dążenie do. oczywiście nieosiągalnej,
definicji istotowej. Badania wnikają coraz “głębiej" w
strukturę przedmiotu. Tak np. odpowiedź na pytanie “Co to
7 — Współczesne metody myślenia
 MMODA A K S J O M A T Y * /.NA
jest światło'.'" brzmi dzisiaj inaczej niż za czasów Newtona, a
wtedy brzmiała inaczej niż za czasów Galileusza. Jak nauki
przyrodnicze metodycznie realizują tę beznadziejna -pogon> za
definicja istotową. przedstawimy w rozdziale o metodach re-
dukcyjnych, gdyż tego rodzaju definicje są zdaniami, które
mogą być sformułowane tylko na drodze redukcji.
16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej
Na przykładzie rachunku zdań przedstawimy teraz system
aksjomatyczny. Zastosowana tu metoda jest najbardziej ścisła
spośród znanych. Zaprezentujemy tylko podstawy (definicje,
aksjomaty, reguły itd.) i kilka początkowych dowodów.
AKSJOMATYZACJA LOGIKI ZDAŃ HILBERTA-ACKERMANNA
8.1. Terminy pierwotne, reguły definiowania i formowania
8.11. Terminy pierwotne: D — funktor diadyczny; p, q. r, s. —
zmienne zdaniowe :.
8.12. Reguła definiowania: Do systemu można wprowadzić
nowy termin, gdy utworzy się grupę terminów nazwanych
..definicją", która kolejno składa się z następujących części: (1)
z wyrażenia, które zawiera nowy termin, podczas gdy wszystkie
inne są już terminami należącymi do systemu; (2) z ,.="; (3) z
wyrażenia, które składa się wyłącznie z terminów pierwotnych
albo z terminów już zdefiniowanych. 8.13. Reguły formowania:
(1) zmienna jest zdaniem, (2) grupa terminów, która składa się z
N i następującego po nim zdania jest zdaniem, (3) grupa
terminów, która składa się z A, B, C, D, E. J, albo K i z dwóch
następujących po nich zdań jest zdaniem.
8.2. Definicje
8.21. \'p = Dpp Apq =
8.22. DNpNą
1
I. Bocheński. A Menne. Abriss der malhematischen Logik. Jestem
bardzo wdzięczny Panu Doktorowi Albertowi Mennemu za pozwolenie na prze-
drukowanie tego tekstu.
:
Tutaj, a także w 8.13. 8.33 oraz w wyjaśnieniach do 8.51 i 8.52 litery
wydrukowane kursywa powinny być umieszczone w cudzysłowach; ponieważ
jednak nieporozumienie nie jest możliwe, zostały one opuszczone. (Dodane
przez Autora).
PRZYKŁAD ZASTOSOWAMA METODY Al
8.23. Cpq = ANpą 99
8.24. Kpa = NANpNq
8.25. Epą = KCpąCąp
8.26. Bpq = Cpq
8.27. Jpq = NEpq
8.3. Reguły dedukcji
8.31. Reguła podstawiania: Za zmienną może być podstawione
zdanie, przy czym za wszystkie zmienne izomorficzne danego
wyrażenia trzeba podstawić to samo zdanie.
8.32. Reguła zastępowania definicyjnego: Wyrażenie w zdaniu
może być zastąpione przez inne wyrażenie definicyjnie z nim
równoważne, przy czym inne wyrażenia izomorficzne w tym
samym zdaniu nie mogą być zastąpione.
8.33. Reguła odrywania: Jeżeli zdanie, które składa się z C i z
dwóch zdań, jest prawem systemu i jeżeli zdanie, które jest
izomorficzne z pierwszym z tych dwóch zdań, jest prawem
systemu, wtedy także każde zdanie, które jest izomorficzne z
drugim z tych zdań, jest prawem systemu.
8.4. Aksjomaty
8.41. CAppp
8.42. CpApą
8.43. CApąAąp
8.44. CCpąCArpArą
8.5. Dedukcja
8.44ri'Nr x 8.23p/r,qlp x 8.23p/r = 8.51
8.51. CCpqCCrpCrq
Wyjaśnienie: Schemat drogi dowodzenia teorematu 8.51 należy
czytać następująco: “Weź aksjomat 8.44; zastąp w nim r przez
Nr; następnie do otrzymanego rezultatu zastosuj definicję 8.23, w
której uprzednio należy podstawić r za p i p za q; do tego, co w
ten sposób otrzymasz zastosuj ponownie definicję 8.23,
podstawiwszy w niej r za p;w ten sposób otrzymuje się
teoremat 8.51. który miał być dowiedziony".
8.5lp!App,qip,rlp = C8.41 - C8.42qlp - 8.52
8.52. Cpp
Wyjaśnienie: Dokonawszy w 8.51 trzech na początku wskazanych
substytucji, otrzymujemy następujące wyrażenie:
CCApppCCpAppCpp;
]f)() _____________MI.TODA AKSJOMATY C ZN A___________________

jest ono złożone z: ( 1 ) C. (2) z CAppp. tzn. wyrażenia, które

PRZYKLAP ZASTOSOWANIA MF.TOUY AKSJOMATY f
jest izomorficzne z 8.41. (3) z C. (4) z CpApp, które jest izo- 101
morficzne z 8.42 po uprzednim podstawieniu w tym ostatnim 8.51plAAqAprAqApr,q AqApr,r AAąAprp =
wyrażeniu p za q. (5) z teorematu Cpp. który nazywamy 8.52; C8.41p<AqApr
da się. on otrzymać z całej reszty wyrażenia w wyniku dwukro- - C8.69-8.70
tnego zastosowania reguły odrywania (8.33). 8.70. CAAqAprpAqApr
8.51plAAqAprp,q,AqApr,riApAqr = C8.70 - CH.67 - 8.71
8.52x8.23q p = 8.53 8.71. CApAqrAqApr 8.44p'Aqr,qlArq,np =
8.53. ANpp 8.43pNp,q<p = C8.43p:q,qlr - 8.72
C8.53 -8.54 8.72. CApAqrApArq
8.54. Ap\'p 8.54p/Np x 8.23qlNNp = 8.51plApArq,q/ArApq,rlApAqr = C8.71qir.nq - C8.72 -8.73
8.55 8.73. CApAqrArApq
8.55. CpNNp 8.51plArApq,q/AApqr,r/ApAqr = C8.43plr,q/Apq - C8.73
8.44piNp,qiNNNp,rip = C8.55plNp - C8.54 - 8.56 -8.74
8.56. ApNNNp 8.74. CApAqrAApqr
8.43q/NNNp x 8.23p/NNp,q/p = C8.56 - 8.57 8.51plAqApr,qlAqArp,rlApAqr = C8.72p/q,qlp - C8.71 -8.75
8.57. CNNpp 8.44qlNNp,riNq = 8.75. CApAqrAqArp 8.51plArApq,q/ArAqp,rlApAqr =
C8.55 - 8.58
C8.72plr,q/p,rlq - C8.73
8.58. CANqpANqNNp
-8.76
8.51p/ANqNNp,q/ANNpNq,r/ANqp = C8.43plNq,qlNNp -
8.76. CApA ar A r A qp.
C8.58 - 8.59
8.59. CANqpANNpNq
8.59plq,qlp x 8.23 x 8.23plNq,qlNp = 8.60
8.60. CCpqCNqNp
8.41 piNp x 8.23q/Np = 8.61
8.61. CCpNpNp
8.51plApq,qlAqp.rlp = C8.43 - C8.42 - 8.62
8.62. CpAąp 8.62qlNq x 8.23plq,qlp
= 8.63
8.63. CpCąp 8.63 q!
Np = 8.64
8.64. CpCNpp
8.44plr,qlApr,rlq = C8.62plr,qlp - 8.65
8.65. CAąrAąApr
8.44plAqr>qlAqApr,r/p = C8.65 - 8.66
8.66. CApAqrApAqApr
8.51plApAqApr,qlAAqAprp,rlApAqr = C8.43qlAqApr -
C8.66 - 8.67
8.67. CApAqrAAqAprp
8.51p'Apr,q!AqApr.np = C8.62plApr - C8.42qlr -8.68
8.68. CpAąApr
8.44q/AqApr,r/AqApr = C8.68 - 8.69
8.69. CAAqAprpAAqAprAqApr
 V. METODY REDUKCYJNE
17. Uwagi ogólne
Historyczne uwagi wstępne. Podobnie jak to miało miejsce w
wypadku większości innych działów logiki, także dla teorii
redukcyjnych metod myślenia podstawy dał Arystoteles. Wprawdzie
interesował się o wiele bardziej dedukcją niż redukcją,
przynajmniej w swojej logice; ale w praktyce naukowej stosował
powszechnie indukcję, a także w godny uwagi sposób rozważał ją
teoretycznie. Nowoczesną formę metodom redukcyjnym nadal F.
Bacon, którego “tabulae" są pierwszymi próbami sformułowania
odpowiednich dla tej dziedziny reguł. Za czasów Bacona i
jeszcze aż do połowy XIX wieku mieszano ciągle w fatalny
sposób logikę z metodologią, tak że w końcu prawie wszyscy
metodologowie sądzili, że należy znaleźć “inną" i “lepszą" logikę
niż dedukcyjna, a mianowicie tak zwaną logikę “indukcyjną".
W XIX wieku, szczególnie w Anglii, zostały przeprowadzone
znaczące badania w tej dziedzinie, m.in. przez J. Herschela i J.
St. Milla. Podstawowe idee Herschela mają do dzisiaj znaczenie.
Pojawienie się logiki matematycznej ukazało nowe punkty
widzenia i doprowadziło do rozległych badań na tym polu. Z
ostatnich publikacji należy wymienić prace W. Kneale'a, R. G.
Braithwaitha i G. von Wrighta.
Szczególnie trudnym i żywo dzisiaj badanym działem meto-
dologii redukcyjnej jest teoria prawdopodobieństwa i jej zasto-
sowania. Rozstrzygające znaczenie dla tych badań miała publi-
kacja dzieła lorda M. Keynesa w 1927 roku. Innym ważnym
dziełem na temat zastosowania teorii prawdopodobieństwa i
redukcji jest praca R. Carnapa (1951). Jednakże cała ta dziedzina
badań jest do dzisiaj o wiele mniej rozświetlona niż dziedzina
metodologii dedukcyjnej.
Pojęcie i podział redukcji. Na podstawową różnicę między
dedukcją a redukcją wskazaliśmy już odwołując się do J. Łu-
kasiewicza. W wypadku dedukcji na podstawie zdania warun-
kowego i jego poprzednika wnioskuje się o jego następniku:
Jeżeli A, to B
A Dzieje się to za pośrednictwem definicji. O jej metodach mó-
a wiać B
W wypadku redukcji wnioskuje się odwrotnie, ze zdania warun-
kowego i jego następnika o jego poprzedniku:
Jeżeli A, to B
B
a n ięc A
Chwilowo pomijamy trudny problem uprawomocnienia takiego
postępowania (które oczywiście nie jest niezawodne) i zaj-
miemy się tylko podziałem redukcji. Istnieją dwie możliwości
takiego podziału.
(a) Dokładnie ta k j a k dedukcję, redukcję można podzielić
na progresywną i regresywną. W obu wypadkach następnik jest
znany jako prawdziwy, poprzednik zaś nie. Jeżeli jednak
przeprowadza się redukcję progresywnie, wtedy zaczyna się
od, co do swojej wartości prawdziwościowej jeszcze nie-
znanego, poprzednika i postępuje się do znanego i dającego się
stwierdzić następnika. Ta progresywna redukcja nazywa się
“weryfikacją". Przeciwnie jest w wypadku redukcji regresyw-
nej, tu zaczyna się od znanego następnika i idzie się do niezna-
nego poprzednika. Redukcja regresywna nazywa się “wyjaśnia-
niem". Widać, że często używane wyrażenie “hipotetyczno--
dedukcyjny" wskazuje właśnie na te dwa kierunki postępowania
redukcyjnego: jest ono hipotetyczne, tzn. formułuje się w ni m
hipotezy wyjaśniające (dzięki redukcji regresywnej) i
dedukcyjne, gdyż następnie z tych hipotez wyprowadza się
następniki, które są weryfikowalne (redukcja progresywna).
Oczywiście wyrażenie “dedukcyjny" jest tutaj użyte w innym
znaczeniu, niż my to czynimy.
(b) Inny podział powstaje przy uwzględnieniu rodzaju po-
przednika: jeżeli jest on uogólnieniem następnika, wtedy tego
typu redukcję nazywa się “indukcją"; jeżeli natomiast to nie ma
miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-indukcyjnej.
Redukcja regresywna i pojęcie wyjaśniania. Najpierw chcemy
się zająć redukcją regresywna, ponieważ stanowi ona pierwszy
krok w postępowaniu redukcyjnym. Jak powiedzieliśmy
nazywa się ona “wyjaśnianiem". Słowo to jest jednak
wieloznaczne, dlatego najpierw należy ustalić różne jego zna-
czenia.
Może niekiedy chodzić o wyjaśnienie sensu jakiegoś znaku.
wiliśmy już w poprzednim rozdziale na temat metody aksjoma-
tycznej. Nie ma tu miejsca żadna redukcja w naszym sensie.
 Mi IO UY RI-.UI.KrYJST.
Wyjaśnianie może się jednak odnosić do wypowiedzi /Aus-
tagej — a wi<;c do obiektywnego zdania fSatz] — którego sens
jest j uż z na ny Polega ono wted\ na wyprowadzeniu tego zdania
z innego zdania. Ogólnie można powiedzieć, że ..wyjaśniać" w
urn sensie nie znaczy nic innego niż tworzyć pewien system
aksjomatyczny. v> któr\m zdanie mające być wyja ś-' nione
zostaje wyprowadzone. Jednakże możliwe są tutaj znowu dwa
wypadki: (a) zdanie (a), wyjaśniające, znane jest (są) już jako
prawdziwe, (b) jest (są) ono (one) co do swojej wartości
prawdziwościowej jeszcze nieznane.
W pierwszym wypadku praca myślowa polega tylko na sa-
mym znalezieniu zdań potrzebnych do wyjaśniania: w drugim
zdania te powstają dopiero w wyniku wyjaśniania. Pierwszy
typ wyjaśniania wydaje się często mieć miejsce m.in. w histo-
riografii. Mamy np. jakieś zdanie stwierdzające podróż pewnej
osoby i chielibyśmy wiedzieć, dlaczego podjęła ona tę podróż.
W tym celu bierzemy inne, znane już historykom jako praw-
dziwe. zdanie i pokazujemy, że zdanie dotyczące podróży da
się wyprowadzić z tego zdania. Chodzi tu jednak raczej o re-
gresywną dedukcję niż o redukcję. Natomiast drugi typ wyjaś-
niania jest rzetelnie redukcyjny.
Dotychczas mówiliśmy tylko o wyprowadzalności, która jest
minimalnym warunkiem każdej redukcji wyjaśniającej. Nie
każda jednak redukcja polega na czysto logicznym stosunku
między wyjaśnianym i wyjaśniającym zdaniem. Wtedy, gdy
między oboma zdaniami zachodzą jeszcze inne stosunki, mówi
się o “kauzalnym" i “teleologicznym" wyjaśnianiu. Tymi poję-
ciami zajmiemy się później.
Weryfikacja. Jeżeli zdanie wyjaśniające zostało już reduk-
cyjnie sformułowane, wtedy następnym etapem jest zwykle tzw.
weryfikacja, tzn. zdanie to próbuje się potwierdzić albo odrzucić
za pomocą redukcji progresywnej. Dzieje się to w następujący
sposób: ze zdania sformułowanego na drodze redukcji wy-
prowadza się, w oparciu o system aksjomatyczny (który zwykle
nie jest czysto logiczny, lecz zawiera także wiele redukcyjnie
utworzonych zdań), nowe zdania, które w odpowiedniej dzie-
dzinie są bezpośrednio weryfikowalne, tzn. których wartość
prawdziwościowa da się stwierdzić. Następnie przeprowadza się
operacje (eksperymenty itd.) wymagane, aby móc ustalić
wartość prawdziwościową wyprowadzonych zdań. Jeżeli okaże
się. że są one prawdziwe, wtedy uzyskuje się konfirmację zdania.
z którego zostały one wyprowadzone. Jeżeli okazuje się
fx.oi M
jednak, że są one fałszywe, wtedy mówi się o falsyfikacji: w tym
wypadku zdanie, z którego zostały one wyprowadzone odrzuca
się jako fałszywe.
Ma tu miejsce uderzająca asymetria. Falsyfikacja jest logicznie
konkluzywna. natomiast konfirmacja nigdy nie jest ostateczna,
gdyż jak już powiedzieliśmy, wnioskowanie z następnika o
poprzedniku nie jest niezawodne, podczas gdy wnioskowanie z
negacji następnika o negacji poprzednika jest uzasadnione
przez prawo logiczne i obowiązuje ogólnie. W związku z tą sy-
tuacją twierdzono, że nauki redukcyjne rozwijają się właściwie
nie przez pozytywne, lecz przez negatywne kroki, wykluczając
jedno po drugim fałszywe wyjaśnienia za pomocą falsyfikacji.
Asymetria ta nie jest jednak aż tak ostra, j a k to się na po-
czątku wydaje. W żadnej bowiem redukcji nie wyprowadza się
czegoś z pojedynczego zdania, powiedzmy . A " , które ma być
zweryfikowane, lecz z koniunkcji tego zdania z innymi zda-
niami (mogą to być teorie itd.), powiedzmy “T". Schemat zatem
wygląda nie tak:
Jeżeli A, to B
nie B
a wiać nie A lecz
tak:
Jeżeli A i T, to B nie
B
z czego można jednak tylko wnioskować:
<więc albo nie A, albo nie T>.
Teoretycznie mamy więc zawsze wybór między odrzuceniem
, A " albo odrzuceniem “T". Praktycznie jednak “T" jest zda-
niem o takiej doniosłości, że raczej dochodzi do decyzji o od-
rzuceniu ,A ". i o tyle ma miejsce wymieniona wyżej asymetria.
Nauki redukcyjne. Pojęcie redukcji pozwala połączyć wiele
nauk, z punktu widzenia ich metody, w jedną klasę. Przede
wszystkim należą tutaj nauki indukcyjne. Tak zwane empiry-
czne nauki przyrodnicze stanowią ważną, chociaż nie jedyną.
klasę nauk indukcyjnych. Wiadomo bowiem, że indukcja (i to
indukcja w autentycznym sensie) stosowana jest także w pew-
nych gałęziach matematyki, np. w teorii liczb pierwszych.
Inną klasę tworzą tzw. nauki historyczne. Bez pojęcia redukcji
nie można byłoby ich właściwie nigdzie zaklasyfikować: nie są
one na pewno dedukcyjne, indukcyjne również nie. gdyż
 Ml IOH> KHJl KCYJM.
nie for m u ł u j e sit; w nich ogólnych hipotez i teorii. Zagadka
rozwiąże sit,-, jeżeli zwrócimy uwagę. że używają one redukcji
ni e-m dukc yjn cgo t ypu. l en sam wypadek wydaje się, zacho-
dzie w niektórych i nn ych naukach, tak np. w pewnych dziedzi-
nach geologii, astronomii (np. w selenologii). geografii itd.
Ponieważ wśród wszystkich tych klas nauk klasa n auk prz y-
rodniczych jest najobszerniejsza i należące do niej dyscypliny
mają o wiele lepiej wykształconą metodologię niż wszystkie
inne. zajmiemy się teraz prawi e wyłącznie metodami, które są w
nich stosowane. Są one aktualnie najlepszym przykładem re-
dukcyjnego sposobu myślenia.
IX. Struktura nauk przyrodniczych
Zdania obserwacyjne. Nauki przyrodnicze, jak powiedzieliś-
m y , stan owią podklasę tzw. nauk empirycznych, do których
poza t y m należą jeszcze tzw. nauki historyczne. Nauki empiry-
czne charakteryzują się tym. że w nich wszystkich występują
zdania o fenomenach, tzn. zdania obserwacyjne i że w pewnym
sensie zdania te tworzą właściwą bazę całego systemu. Zba-
dajmy najpierw, jakie znaczenie przypisuje się wyrażeniom
..fenomen" i ..zdanie obserwacyjne".
Mianem fenomenu określa się tutaj — w przeciwieństwie do
fenomenologów — po prostu pewne zmysłowo dające się za-
obserwować zdarzenie. Przedmiotem sporu jest tylko, czy
odpowiednia obserwacja może być przeprowadzona wyłącznie za
pomocą zmysłowego spostrzeżenia zewnętrznego (wzrok, słuch,
dotyk itd.). W jednej z nauk empirycznych, mianowicie w
psychologii, niektórzy badacze dopuszczają także inne metody
obserwacji (introspekcja). Jest to jednak wyjątek. W większości
nauk przyrodniczych obserwacji dokonuje się wyłącznie za
pomocą zmysłów zewnętrznych. W ten sposób za fenomen
uznaje się np. spadanie jakiegoś ciała, zapalenie się lampy,
podniesienie się temperatury, nie zaś takie zdarzenia jak:
przepływ prądu elektrycznego przez drut (w odróżnieniu od jego.
dających się zaobserwować, następstw) albo choroba jako taka
(w odróżnieniu od jej symptomów).
Zdania, które stwierdzają zachodzenie fenomenów, nazyw a j ą
się zdaniami obserwacyjnymi (Protokollaiissagen] dlatego, że
zostają zapisane w protokole z laboratorium, obserwatorium, z
wykopalisk archeologicznych czy w innych podobnych raportach
obserwacyjnych. Zdanie obserwacyjne zawiera
______________STTtUKTLRA NAUK PRZYRODMC /"l < H_________ ] ()~J
zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne
przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu. W praktyce zawiera
ono dodatkowo jeszcze nazwisko obserwatora. Prostym
przykładem zdania obserwacyjnego jest notatka robiona przez
pielęgniarkę na temat temperatury pacjenta. Notatka taka może
mieć np. następująca formę: łóżko nr 47 (współrzędna
przestrzenna), 3.5.1953. godz. 17.15 (współrzędna czasowa). J.
Kowalski (przedmiot), w ustach (okoliczności), temperatura
38,7° C (zdarzenie).
Zdania obserwacyjne występują także w nieempirycznych
naukach, np. kosmologii filozoficznej, jednak w naukach przy-
rodniczych są używane w specjalny sposób. Przedyskutujemy to
teraz krótko.
Postęp w naukach przyrodniczych. Schematycznie i uprasz-
czające patrząc, pewna nauka przyrodnicza rozwija się mniej
więcej następująco: punktem wyjścia są zdania obserwacyjne.
(Jest to uproszczenie, faktycznie bowiem do zdań obserwacyj-
nych prowadzą często zdania otrzymane na drodze redukcji).
Zdania obserwacyjne są początkowo nieuporządkowaną klasą,
która ponadto ma tendencję do ciągłego narastania, ponieważ
badania stale postępują i wciąż robi się nowe obserwacje. Ta
klasa zdań obserwacyjnych jest pierwszym stopniem w strukturze
nauki przyrodniczej.
Zdania obserwacyjne zostają następnie wyjaśnione w ten
sposób, że formułuje się inne (zazwyczaj ogólne) zdania, z któ-
rych, przy uwzględnieniu istniejących teorii i na podstawie ja-
kiegoś prawa logicznego, są one wyprowadzane. Dopóki nie zo-
staną zweryfikowane nazywają się “hipotezami". Po weryfikacji
stają się prawami nauk przyrodniczych. W ten sposób powstaje
drugi stopień zdań należących do nauk przyrodniczych, miano-
wicie klasa hipotez lub praw, które bezpośrednio i redukcyjnie
zostały ustanowione na podstawie zdań obserwacyjnych.
Następnie przechodzi się do wyjaśniania samych praw. Dzieje się
to przez utworzenie trzeciego stopnia zdań, z których prawa te
dadzą się wyprowadzić. Jeżeli zdania trzeciego stopnia są
wystarczająco ogólne i wyjaśniają wiele praw, zostają nazwane
ogólnie “teoriami" (odpowiednia terminologia metodologiczna
jest ciągle jeszcze nieco chwiejna). Proces prowadzący do
utworzenia teorii jest, z logicznego punktu widzenia, zasadniczo
taki sam jak ten, który prowadził do sformułowania praw.
Istnieją jednak dwie różnice. (1) Prawa formułuje się
(redukcyjnie) bezpośrednio na pod-
 METODY R t i D l KC Y J N F
stawie zdań obserwacyjnych — teorie natomiast pośrednio: ba-
z ują one (redukcyjnie) bezpośrednio na prawach.
( 2 ) Prawa są uogólnieniami zdań obserwacyjnych, tzn. nie
za wiera ją one żadnych pozalogicznych wyrażeń, które nie by-
I _______________S I K I K U K A
tyb y już obecne w zdaniach obserwacyjnych. W przeciwień-
stwie do tego teorie z reguły zawierają nowe. w prawach, na
których się opierają, nieobecne wyrażenia -teoretyczne' (ja k
..neutron". ..inflacja". ..nieświadomy" itd.). Nie są więc one
tylko c:\'st\mi uogólnieniami praw.
Teorie mogą być znowu wyjaśniane, tak że logiczny gmach
nauk przyrodniczych staje się wielostopniowy. Dla uproszczenia
bierzemy tu pod uwagę tylko trzy stopnie: zdania obserwacyjne.
prawa i teorie.
W toku rozwoju nauk przyrodniczych normalnie dzieje się
ta k. że obserwacja dostarcza coraz to nowych zdań obserwa-
cyjnych i odpowiednio do tego wyjaśnienie tworzy nowe prawa.
Zazwyczaj dawniej sformułowana teoria <pokrywa> początkowo te
nowe prawa. tzn. pozwala je wyprowadzić. Po pewnym jednak
czasie nie jest ona już wystarczająca. Wtedy zwykle nieco się ją
ulepsza i zmienia, tak aby znowu mogła pokrywać nowe prawa.
Wcześniej lub później przychodzi jednak moment, w którym nie
nadaje się ona w ogóle do wyjaśnienia wszystkich nowych praw.
Mimo to toleruje się j ą , w każdym razie tak długo, j a k może
ona wyjaśniać wiele praw. W końcu staje się tak
skomplikowana i niewystarczająca, że się ją porzuca, traktując
jako obowiązującą co najwyżej dla przypadku granicznego, ale
zasadniczo szuka się nowej teorii. W ten sposób cały proces
zaczyna się od nowa. Ani w dotychczasowej historii nauk przy-
rodniczych. ani w logicznej analizie ich struktury nie można
znaleźć jakiejkolwiek racji dla przyjęcia, że proces ten będzie
kiedykolwiek miał swój koniec.
Weryfikacja. W szkicu tym jeden ważny czynnik został wprawdzie
już wymieniony, ale nie był jeszcze bliżej rozważany, mianowicie
weryfikacja hipotez. W naukach przyrodniczych wyjaśnianie i
weryfikacja są stosowane na przemian. Po utworzeniu hipotezy
mającej wyjaśniać zdania obserwacyjne, wyprowadza się z niej
jeszcze nie istniejące zdania obserwacyjne, tzn. zdania. które
mają formę zdań obserwacyjnych i których wartość
prawdziwościowa da się technicznie ustalić, ale jeszcze nie zo-
stała ustalona. Teraz przeprowadza się operacje konieczne dla
stwierdzenia tej wartości, tzn. podejmuje się odpowiednie 'ek-
sperymenty albo inne obserwacje, aby otrzymać konfirmację
V-M'K FR/YRODMf 7.\< H_________
l ub falsyfikację. Jeżeli zdania wyprowadzone z hipotez\ okażą się
] (J9
prawdziwe, wtedy hipoteza uchodzi za potwierdzona i w pewnych
okolicznościach staje się prawem. Jeżeli jednak zdania z niej
wyprowadzone okażą się fałszywe, wtedy hipoteza jest
sfalsyfikowana i powinna — w związku z wyżej wymienionym
zastrzeżeniem — być odrzucona. Ogólną regułą jest. ze hipoteza
dopiero wtedy staje się prawem, gdy ( 1 ) została potwierdzona
przez weryfikację w wielu wypadkach i ( 2 ) w żadnym wypadku
nie została sfalsyfikowna.
Z tego, co wyżej powiedzieliśmy, widać, że hipotezy mają
bardzo wielkie znaczenie dla kierowania obserwacją, a stąd dla
tworzenia zdań obserwacyjnych. Bez nich w większości wypadków
nie byłoby wiadomo, czego właściwie się szuka. Nadają one
obserwacji określony kierunek. Są więc podstawą dla każdego
rodzaju eksperymentów. Eksperymentowanie bez prowadzącej go
hipotezy jest nie do pomyślenia.
Doświadczenie i myślenie. Kilka dalszych uwag na temat
struktury nauk empirycznych, tak ja k ją tutaj zarysowaliśmy,
może przyczynić się do wyjaśnienia metodologicznej sytuacji w
tej dziedzinie.
(1) Całkiem poprawnie zwykło się mówić, że doświadczenie
stanowi podstawę dla całego systemu tych nauk. Dokładniej
powiedziawszy: zdania obserwacyjne rozstrzygają o dopuszczalności
innych elementów systemu w tych dyscyplinach. To, co stoi w
sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone,
to, co służy wyjaśnieniu tych zdań. musi być przyjęte. Reguła ta
wyznacza empiryczny charakter tych nauk.
(2) Z tego jednak w żaden sposób nie wynika, że możliwa
byłaby <czysto empiryczna> nauka w tym sensie, że składałaby
się wyłącznie ze zdań obserwacyjnych. Nie byłaby to nauka,
lecz nie uporządkowana klasa zdań. Nie jest też nawet prawdą, że
w jakiejś nauce empirycznej poza zdaniami obserwacyjnymi
mogłyby występować tylko ich uogólnienia. Normalnie teorie
zawierają bowiem, ja k to już zaznaczyliśmy, wyrażenia, które w
zdaniach obserwacyjnych zupełnie nie występują i stąd nie
mogą być uogólnieniami tych zdań. Każda nauka składa się z
dwóch rodzajów zdań: ze zdań obserwacyjnych, które bez-
pośrednio opierają się na doświadczeniu, i z hipotez, praw.
teorii itd., a więc ze zdań, które powstają dzięki myśleniu, za
pomocą redukcji. Te ostatnie chcemy nazwać “teoretycznymi
elementami" w nauce.
(3) W odniesieniu do wszystkich nauk redukcyjnych wyra-
 10 METODY REDUKCYJNE
żenić ..podstawa" jest dwuznaczne. Z logicznego punktu widzenia
na uka jest systemem aksjomatycznym. w którym właśnie
najbardziej abstrakcyjne, najbardziej oddalone od doświadczenia
teorie tworzą ..podstawę", tzn. aksjomaty, natomiast zdania
obserwacyjne są ostatecznymi konsekwencjami tych teorii. Jednak
7 epistemologicznego punktu widzenia zdania obserwacyjne
z na jdują się na początku i w oparciu o nie tworzy się (redukcyj-
nie) elementy teoretyczne i ostatecznie najbardziej abstrakcyjne
teorie. Obrazowo można byłoby powiedzieć, że nauka reduk-
cyjna jest stojącym -na głowie- systemem aksjomatycznym.
(4) Również jednak patrząc epistemologicznie, prawa i teorie
nie są bez znaczenia. Naiwnością byłoby sądzić, że przyrodnik
porzuca dobrze zweryfikowane prawo, jeżeli znajdzie jedno
lub dwa sprzeczne z nim zdania obserwacyjne, albo że porzuca
wielką, pokrywającą wiele dziedzin teorię, gdy stwierdzi, że
nie pokrywa ona kilku nowych praw. Okazuje się zatem, że, z
epistemologicznego punktu widzenia, zdania obserwacyjne są
wprawdzie najważniejszą, ale nie jedyną podstawą systemu.
Także elementy teoretyczne odgrywają ważną, chociaż drugo-
rzędną rolę.
Schematyczna ilustracja. Dwa schematy i jeden całkiem prosty
przykład powinny jeszcze lepiej wyjaśnić poprzedni opis
struktury nauk empirycznych. Pierwszy schemat przedstawia
proces psychologiczny, przy czym strzałki wskazują kierunek, w
którym przebiega myślenie, nie zaś porządek wyprowadzania
logicznego. Ruch myśli idzie od P \ i P '2 do H, (redukcja
regresywna, tworzenie hipotez), następnie od Ht do P '3 (wery-
fikacja). To samo ma miejsce dla P 2r P \ i P j. Teorię 7"; osiąga
się regresywnie z H, i H2; następnie z T, (wraz z odpowiednimi
teoriami pomocniczymi itd.) wyprowadza się //, i stąd P)'. które
jest weryfikującym zdaniem obserwacyjnym.
Drugi schemat ma przedstawiać strukturę logiczną gotowej teorii.
Tutaj wszystkie strzałki skierowane są w dół. gdyż wskazują na
relacje wyprowadzalności logicznej. Tak więc z teorii T, zostają
wyprowadzone Hr //, i //,. potem z //;. //, i //, odpowiednie zdania
obserwacyjne.
S I K I KM RA S A l k P R / YR O D S K /•>' H
Porównanie obydwu rysunków pokazuje, dlaczego naukę przy-
rodniczą nazwaliśmy stojącym ..na głowie" systemem a ksjo-
matycznym.
Teoria Kopernika. Poprzednie opisy i schemat) unaocznimy
przez stary, lecz dopiero w świetle dzisiejszej metodologii cał-
kowicie zrozumiały przykład, mianowicie przez schematyczne
przedstawienie teorii systemu słonecznego Kopernika. Jeżeli
najpierw zapytamy, co jest dane jako podstawa epistemologi-
czna tej teorii, to odpowiedź brzmi: zdania obserwacyjne, które
mówią, że w określonych miejscach, w pewnych czasach, na
sklepieniu niebieskim można znaleźć świecące punkty. To jest
wszystko. Rzeczywistego ruchu Ziemi, a także pozornego ruchu
gwiazd nie możemy obserwować. Widzieć możemy tylko świecące
punkty w tym lub innym miejscu na niebie.
Najpierw formułuje się hipotezę wyjaśniającą, że świecące
punkty poruszają się wzdłuż określonej krzywej na sklepieniu
niebieskim. Tę krzywą można przedstawić za pomocą funkcji
matematycznej. Jeżeli przyjmie się taką funkcję, wtedy dadzą się
z niej wyprowadzić nie tylko zdania już zaakceptowane na temat
położenia określonego punktu świecącego, lecz także prze-
widywania o położeniu tego samego punktu w innym czasie. Ob-
serwujemy odpowiedni sektor nieba o czasie znalezionym dzięki
wyprowadzeniu (liczeniu) i stwierdzamy, że punkt, o który chodzi,
faktycznie się tam znajduje, gdzie się powinien znajdować. W ten
sposób hipoteza jest zweryfikowana i staje się prawem.
Tak stopniowo powstaje klasa — i to całkiem obszerna —
tego rodzaju praw. W odniesieniu do nich podejmuje się po-
nownie wyjaśnianie redukcyjne, w wyniku którego otrzymu-
jemy właśnie teorię Kopernika: zakładamy, że świecące punkty
są gwiazdami i planetami i że planety obracają się wokół Słońca
wzdłuż pewnych krzywych. Ten opis upraszcza oczywiście w
najwyższym stopniu faktyczne postępowanie; w rzeczywistości
mamy tu do czynienia z najbardziej skomplikowaną strukturą,
złożoną ze zdań matematycznych, które częściowo pochodzą z
geometrii i fizyki, częściowo jednak są składnikami samej tej
teorii. Z tego kompleksu wyprowadza się teraz ra-
 M I . I O D Y RHH K C Y J S h
chunkowo wszystkie dotychczas ustalone prawa, ale też prawa,
które nie zostały jeszcze sformułowane, i ze wszystkich tych
praw dające się stestować zdania obserwacyjne o procesach na
l _________________TYPY ZDAŃ WYJAŚNIAJĄCYCH____________
niebie. Jeżeli zdania te zgadzają się z obserwacją, teoria jest
zweryfikowana. Następnie zostaje ona sformalizowana i uwida-
cznia się jako potężny system aksjomatyczny. w którym teoria
Kopernika wraz z matematycznymi i fizycznymi teoriami tworzy
zespół aksjomatów, natomiast zdania obserwacyjne są z nich
wyprowadzone.
Przykłady weryfikacji. W oparciu o nowszy rozwój nauki
przedstawiony wyżej przykład można jeszcze bardziej rozsze-
rzyć w następujący sposób.
Wśród teorii matematyczno-fizycznych, które służyły do wy-
prowadzenia praw astronomicznych w systemie Kopernika,
znajdowała się także teoria grawitacji Newtona. Jak wiadomo, w
1919 roku Einstein przeciwstawił jej inną teorię, która miała tę
wielką zaletę, że była o wiele prostsza (sprowadza ona gra-
witację do czysto geometrycznych własności); dalej zobaczymy
jeszcze, ja k ważna jest ta zaleta większej prostoty. Dodatkowo
jednak — i to interesuje nas tutaj przede wszystkim — teoria
Einsteina mogła być zweryfikowana za pomocą zdań obserwa-
cyjnych. Z teorii tej wynikała mniej więcej dwukrotnie wyższa
wartość odchylenia promieni świetlnych przez masę Słońca niż z
teorii starszych. 29 maja 1919 roku miało miejsce zaćmienie
Słońca, podczas którego dwie ekspedycje (jedna na Wyspę
Książęcą w Zatoce Gwinejskiej, pod kierownictwem Eddingto-
Cottinghama) mogły obserwować ten fenomen w szczegół-
na
nie korzystnych okolicznościach. Rezultaty odpowiadały całko-
wicie przewidywaniom wyprowadzonym z teorii Einsteina.
Innym klasycznym przykładem jest sławny eksperyment
Michelsona-Morley'a (1887). Chodziło w tym wypadku o wery-
fikację obowiązującej wówczas teorii Stoksa i Kelvina, według
której miało istnieć coś takiego ja k eter służący jako medium
dla rozprzestrzeniania się promieni świetlnych. W oparciu o tę
teorię Michelson i Morley wnioskowali, że ponieważ Ziemia
znajduje się w ruchu, powinien istnieć <wiatr eteru>, a stąd wy-
nikało dalej, że prędkość światła musiałaby być różna, zależnie
od jego kierunku w stosunku do tego <wiatru>. W Cleve-land
(Ohio), za pomocą skomplikowanych aparatów, przeprowadzono
eksperyment, który wykazał ostatecznie, że nie da się stwierdzić
żadna różnica w prędkości światła. W ten sposób teoria została
sfalsyfikowana.
l 13
Najbardziej interesujące jest jednak, że teorii tej natychmiast
nie odrzucono, lecz próbowano ją ratować przez różne teorie
pomocnicze. Sami Michelson i Morley sądzili, że eter porusza
się wraz z Ziemią. W 1895 Fitzgerald sformułował teorię
pomocniczą, która głosiła, że rozmiary aparatów zmieniają się
wraz ze zmianą kierunku i dlatego nie można zaobserwować
żadnych różnic w prędkości. Dopiero teoria Einsteina
umożliwiła całkowite wyjaśnienie tego nowego zdania
obserwacyjnego.
19. Typy zdań wyjaśniających
Wprowadzenie. Ogólna struktura nauk redukcyjnych jest o
wiele bardziej skomplikowana niż struktura nauk dedukcyjnych.
Widzieliśmy już, że w naukach przyrodniczych należy odróżnić
przynajmniej trzy rodzaje zdań: zdania obserwacyjne, hipotezy
(lub prawa) i teorie. Do tego dochodzi jeszcze fakt, że, z
wyjątkiem zdań obserwacyjnych, wszystkie zdania systemu
redukcyjnego mogą być podzielone na różne klasy. W tym
względzie dawniejsza metodologia okazuje się dzisiaj bardzo
nieadekwatna. Wykazuje ona szeroko rozpowszechnioną ten-
dencję do sprowadzania wszystkich tych zdań do jednego typu.
Tak też np. często sądzono, że każde wyjaśnianie redukcyjne
albo indukcyjne dochodzi zawsze do skutku w wyniku sformu-
łowania tzw. praw przyczynowych; inni natomiast twierdzili, że
każde wyjaśnianie polega na znajdowaniu warunków. Także i
dzisiaj jeszcze pokazują się nierzadko tego typu tendencje
monistyczne, chociaż najczęściej uznaje się, że w naukach re-
dukcyjnych (a także w węższej klasie nauk przyrodniczych) ist-
nieją różne rodzaje praw i teorii i stąd również różne rodzaje
wyjaśniania.
Ponieważ odróżnienie różnych rodzajów zdań wyjaśniają-
cych ma znaczenie dla zrozumienia samej metody redukcyjnej
lub indukcyjnej, chcemy teraz krótko opisać najważniejsze z
tych zdań, tak jak one są dzisiaj rozumiane.
Dzisiaj odróżnia się:
(a) wyjaśnianie kauzalne i wyjaśnianie teleologiczne.
(b) prawa współwystępownia i prawa funkcjonalne,
(c) prawa deterministyczne i prawa statystyczne.
Typy warunków. Całkiem ogólnie można powiedzieć, że
zdania redukcyjno-wyjaśniające ustalają zawsze przynajmniej
— Współczesne metody myślenia
 Ml l R h Dl k( YJM-.
jeden warunek wyjaśnianego fenomenu. W ten
sposób nie twierdzi się. że wystarcza to we wszystkich naukach,
lecz tylko. ze obojętnie jaki typ wyjaśniania wybierze się.
zawsze również będzie on zawierał wyjaśnianie za pomocą
warunków. Jeżeli np. stormuluje się wyjaśnienie teleologiczne i
powie się. ze A jest B. ponieważ prowadzi to do tego. że A jest
także C. wted y podaje się nie tylko cel bycia A -B. lecz również
warunek tego faktu.
Warunki dzieli się na wystarczające, konieczne oraz wystar-
czające i konieczne.
(1) Warunki wystarczające. Mówimy, że A jest wystarczają-
cym warunkiem B, wtedy i tylko wtedy, gdy obowiązuje zda-
nie .Jeżeli A. to B" W tym wypadku wystarcza bowiem, żeby było
dane A. wtedy także dane jest B.
( 2 ) Warunki konieczne. Mówimy, że A jest koniecznym wa-
runkiem B, wtedy i tylko wtedy, gdy obowiązuje (odwrotne)
zdanie: ..Jeżeli B, to A " . Gdyby A nie było dane, wtedy także nie
mogłoby się pojawić B: A jest więc tutaj koniecznym warunkiem
B.
(3) Warunki wystarczające i konieczne. Mówimy, że A jest
warunkiem wystarczającym i koniecznym B, wtedy i tylko
wtedy, gdy oba wyżej wymienione zdania obowiązują, tzn. ,^A
wtedy i tylko wtedy, gdy B" .
Wydaje się, że ostatecznie wszystkie nauki dążą do formuło-
wania warunków wystarczających i koniecznych. Jest to np.
prawdą w odniesieniu do fizyki klasycznej. W wielu jednak
wypadkach trzeba się zadowolić innym typem warunków.
Każda klasyfikacja naukowa dostarcza naocznych przykła-
dów dla dwóch pierwszych typów warunków. Bazuje ona, jak
łatwo można dojrzeć, na tzw. prawach współwystępownia. Jeżeli
np. mówimy, że wszystkie ssaki są kręgowcami, to w zdaniu tym
zawarte jest prawo współ występowania, które stwierdza
konieczny warunek bycia ssakiem, a mianowicie bycie
kręgowcem. Jednocześnie zostaje stwierdzony także warunek
wystarczający bycia kręgowcem, mianowicie bycie ssakiem,
gdyż dla istoty żywej wystarcza, aby była ssakiem, żeby tym
samym była kręgowcem.
Przykładu dla trzeciego rodzaju warunków dostarcza wiele
praw chemicznych, zgodnie z którymi pewna substancja po-
siada tę lub inną cechę. np. specyficzny ciężar.
Dla dzisiejszej metodologii nie ulega wątpliwości, że wiele
wyjaśnień przyjmuje formę tego typu zdań. Nie są one oczywiście
prawami przyczynowymi, gdyż fenomen nie jest wyjaś-
_________________TYPY ZDAŃ WYJAŚNIAJĄCYCH____________ JJ5
niany za pomocą jakiejś przyczyny, lecz za pomocą czegoś z
dziedziny formy (w arystotelesowskim sensie tego słowa).
Wyjaśnianie kauzalne i teleologiczne. Zauważyliśmy już. że w
wielu naukach wyjaśnianie przez same warunki nie wystarcza.
Przeważa raczej wyjaśnianie kauzalne, które polega na podaniu
przyczyny fenomenu. Należy jednak oddzielić dwa różne
pojęcia przyczyny.
(1) Pojadę ontologiczne. Pojęcie to można z grubsza opisać w
następujący sposób. Pojawienie się A jest przyczyną pojawienia
się B wtedy, gdy w danych okolicznościach A wywołuje
urzeczywistnienie się B. A pojawia się tutaj jako pewien agens,
który wywiera wpływ na B. udzielając B bytu.
Pod wpływem Hume'a i jego następców wielu metodologów
twierdziło kategorycznie, że to pojęcie przyczyny nigdy nie wy-
stępuje w naukach przyrodniczych. Trudno jest jednak zaprze-
czyć, że bardzo wielu przyrodników (nie tylko psychologów i hi-
storyków) bardzo często w swoich wyjaśnieniach myśli o przy-
czynie właśnie w ten sposób. Tak np. geologowie powstawanie
gór interpretują całkiem jednoznacznie jako wywołane przyczy-
nowo przez czynniki geotektoniczne — a zatem wywołane przy-
czynowo w ontologicznym sensie tego wyrażenia.
(2) Pojęcie fenomenalistyczne. W fizyce, a także jeszcze w
wielu innych wysoko rozwiniętych naukach, ontologiczne
pojęcie przyczyny wydaje się być, i to z dobrze umotywowa-
nych racji, wyeliminowane. Jeżeli się mianowicie założy, że
dana nauka ma do czynienia tylko ze zdaniami obserwacyjnymi,
które opisują zmysłowo dające się obserwować fenomeny, wtedy
jest jasne, że nie może tu być mowy o żadnym wpływie,
ponieważ nie da się on zmysłowo zaobserwować. Wydaje się
więc, że nauki te ograniczają się do wyjaśniania przez warunki. A
jednak tak nie jest. Wprawdzie, jak powiedzieliśmy, występują
tu często zdania stwierdzające wyłącznie tylko warunki, ale
mówi się jednak zawsze również o przyczynach i o wyjaśnianiu
przyczynowym.
Co tutaj mogą znaczyć te wyrażenia? Wydaje się, że przez
przyczynę rozumie się: (1) warunek wystarczający, który (2)
czasowo poprzedza to, co jest wywołane przyczynowo, albo
przynajmniej jest z nim równoczesny i, dodatkowo, (3) znaj-
duje się z nim w pewnych stosunkach przestrzennych. Nie jest to
jednak ani jasne, ani wyraźne i stąd jest zrozumiałe, dlaczego
wielu metodologów współczesnych woli w ogóle wyeliminować ten
rodzaj przyczynowości i mówić tylko o warunkach.
 MhTOBY RFDI'KC'YJNE
Jeszcze bardziej kontrowersyjne są. ciągle na nowo pojawia-
jące się., tzw. wyjaśnienia ideologiczne. Ich istota polega na
tym. że podaje się cel wyjaśnianego fenomenu. Na przykład
wspaniałą strukturę pewnych kwiatów wyjaśnia się przez to. że
I IN D1 K O A
zapewnia ona zapłodnienie. Z logicznego punktu widzenia ten
typ wyjaśniania jest częściowo przeciwstawny przyczynowemu.
gdyż podaje się w nim wprawdzie warunek fenomenalny, ale
warunek ten znajduje się w jeszcze nie istniejącym fenomenie.
który czasowo pojawia się dopiero po fenomenie wyjaśnianym.
W fizyce i w innych naukach zajmujących się naturą nieoży-
wioną do wyjaśnień teleologicznych nikt się już obecnie nie od-
wołuje. W naukach biologicznych wyjaśnianie przyczynowe wydaje
się wprawdzie dominować, ale od czasu do czasu pojawia się
także wyjaśnianie ideologiczne, np. w wypadku problemu
celowości organów. Tak samo w socjologii pojawiają się tendencje
Ideologiczne » chociaż jako całość zbudowana jesl kauzalnie.
Wyjaśnianie ideologiczne kryje irudne problemy filozoficzne.
Przede wszyslkim powslaje pylanie, ja k coś, co jeszcze się nie
pojawiło, co jeszcze nie islnieje, może wyjaśnić (islniejący)
fenomen. Pomijamy lulaj ten i inne ważne problemy filozoficzne,
które przekraczają granice czystej metodologii.
Prawa funkcjonalne. W wysoko rozwiniętych naukach — nie
tylko w fizyce, lecz także w psychologii — formułuje się tzw.
prawa funkcjonalne. Mają one zawsze następującą formę: dla
każdego A, F i G — przy czym F i G są cechami A — wielkość F
jest (matematyczną) funkcją wielkości G. Prostym i klasycznym
przykładem jest tu fizyczne prawo spadania ciał: prędkość
jakiegoś ciała jest funkcją jego czasu spadania.
Jak można logicznie zinterpretować tego rodzaju prawa? Są
one zdaniami zawierającymi podwójne uogólnienie: najpierw
mówi się o wszystkich A, np. o wszystkich spadających ciałach,
dokładnie tak jak w prawach nie-funkcjonalnych. Do tego do-
chodzi jednak drugie uogólnienie: funkcja matemalyczna po-
krywa się ze zdaniem uniwersalnym, że wszyslkie wielkości je-
dnego rodzaju przyporządkowane są w pewien sposób wielkoś-
ciom drugiego rodzaju.
Fundamentalnie rzecz biorąc, prawa funkcjonalne są więc
tylko pewną skomplikowaną formą praw warunkowych. Trzeba
przy tym zauważyć, że odpowiednie warunki mogą mieć wymie-
niony wyżej, trojaki charakter. Praktycznie jednak każda nauka
dąży do formułowania praw funkcjonalnych, które są wystarcza-
jącymi i koniecznymi warunkami danego fenomenu.
Ustanawianie praw funkcjonalnych jest głównym zadaniem
indukcji ilościowej. Niestety, la część ogólnej metodologii nie
jesl jeszcze opracowana leorelycznie. chociaż każda nauka
przyrodnicza, która formułuje tego rodzaju prawa, posiada do
lego celu swoje własne metody.
Prawa statystyczne. Jeszcze przed kilkoma dziesiątkami lal
prawa stalyslyczne slosowane były prawie wyłącznie w na-
ukach społecznych, dzisiaj używa się ich także w wielu innych
dziedzinach. Chodzi lulaj nie o zdania o indywiduach, lecz o
klasach indywiduów. W prawach slatystycznych mówi się, że
pewna cecha B przysługuje określonej części elementów klasy A,
np. 60% lych elementów. Prostym przykładem jest statystyczne
prawo śmiertelności, które głosi, że z 1000 żywo urodzonych
ludzi n umrze w /c-tym roku życia.
Takie prawa nazywane są lakże “indeterminislycznymi", po-
nieważ nie mówi się w nich nic określonego (zdeterminowanego)
o poszczególnych indywiduach; z tego np. że z 1000 żywo
urodzonych Francuzów dokładnie 138 umiera w 47 roku życia,
nie wynika absolutnie nic na temal śmierci mojego przyjaciela
Jean-Paula, który aklualnie ma 47 lat: może on umrzeć, ale
może lakże żyć. W takich wypadkach mówi się więc o prawdo-
podobieństwie, które malemalycznie da się dokładnie obliczyć.
Ale ścisłość lego obliczenia nie może nas mylić co do jego re-
zullalów, nie może nic zmienić w lym, że nie jesleśmy w sianie
wiedzieć, co będzie się działo z jakimś indywiduum.
Jasne jesl żalem, że prawa slalyslyczne nie iworzą osobnego
rodzaju obok innych rodzajów praw; to, co posiada formę sta-
tystyczną może być równie dobrze wyjaśnieniem przez warunki
jak też wyjaśnieniem przyczynowym, znane są także prawa sta-
tystyczno-funkcjonalne .
Należy jeszcze zauważyć, że prawa nie-statyslyczne można
ująć jako wypadek graniczny praw slalyslycznych; według lych
praw dany fenomen występuje w 100% wypadków.
20. Indukcja
Indukcja aulentyczna i nieautentyczna. Ważną i stosowaną
przede wszystkim w naukach przyrodniczych formą redukcji
jest indukcja. Od indukcji autentycznej należy najpierw odróżnić
różne metody myślenia nazywane wprawdzie “indukcją", lecz
nie będące redukcjami.
J |8 _______________METODY REDUKfYJSfc____________________
(1) Indukcją nieautentyczną jest tzw. indukcja matematyczna.
Polega ona na zastosowaniu następującej reguły. Jeżeli F
przysługuje liczbie 7. i jeżeli przysługuje ono liczbie n, wtedy
także liczbie n + 7. to F przysługuje każdej liczbie. Tego typu -
indukcje- są bardzo częste w matematyce, powinno być jednak
jasne, że chodzi tutaj raczej o autentyczną dedukcję. Nazwa
“indukcja" jest w tym wypadku zwodnicza.
(2) Poza tym mówi się niekiedy o tzw. <zupełnej> czy też
<sumatywnej> indukcji. Stosuje się przy tym następującą regułę:
jeżeli x,, x2, x, ... xn są elementami klasy a i są wszystkimi jej
elementami (tzn., że poza nimi nie istnieje żaden element tej
klasy) i jeżeli F przysługuje xr x2, x3 ... xrf, wtedy F przysługuje
wszystkim elementom a. Także i to nie jest żadną indukcją w
autentycznym sensie, lecz pewnym rodzajem dedukcji; istnieje
bowiem w logice matematycznej prawo, na którym można
niezawodnie oprzeć tę regułę. Chociaż jej zastosowanie jest
niekiedy pożyteczne, to w naukach przyrodniczych nie da się
ona praktykować, gdyż zwykle mamy w nich do czynienia z
nieskończonymi klasami, a nieskończona liczba rzeczy nigdy nie
może być obserwowana.
(3) Należy jeszcze zauważyć, że Arystoteles używał tego
słowa nie tylko dla określenia pewnego rodzaju wnioskowania,
lecz także w wypadku abstrakcji, a więc metody tworzenia pojęć.
Także i dzisiaj jest to zwyczajem niektórych filozofów, ale
chodzi wtedy o metodę, która mało ma wspólnego z indukcją w
naukach przyrodniczych.
“Autentyczną indukcją" nazywamy tutaj, po pierwsze, proces
wnioskowania, a więc metodę myślenia, za pomocą której
formułuje się zdania; po drugie metodę, która jest istotnie
rozszerzająca, tzn. przechodzi się w niej nie tylko od sumy
indywiduów do ogółu (jak w indukcji zupełnej), lecz od kilku
indywiduów, które nie są wszystkimi elementami wchodzącej
w grę klasy, do ogółu. Tego rodzaju postępowanie przedstawia
oczywiście szczególnie trudny problem metodologiczny: co nas
uprawnia do takiego przejścia? Jest to tzw. problem indukcji. Już
Arystoteles, z godną podziwu wnikliwością, pokazał, że indukcja
nie jest konkluzywna i jego dowód na to do dzisiaj nie został
obalony. A jednak indukcja stosowana jest ciągle nie tylko w
życiu codziennym, lecz także stanowi jedną z głównych metod
w naukach przyrodniczych. Na jakiej podstawie?
Nie możemy tutaj dyskutować różnych prób rozwiązania
tych trudnych problemów filozoficznych i musimy się ogra-
[NDI.KCJA
_________ 119
niczyć do wskazania, że pewne pytania metodologiczne są
przez nie uwarunkowane. W ramach naszego przedstawienia
nie chodzi o to. aby poszczególne metody filozoficznie uprawo-
macniać. lecz tylko o to, aby opisać metody, które są dzisiaj
stosowane w praktyce naukowej i rozważane w metodologii
Podział indukcji. Indukcje, które określiliśmy jako “autenty-
czne", można podzielić w następujący sposób.
(1) Ze względu na przedmiot na pierwszorzędne i drugorzę-
dne. Pierwsze prowadzą do hipotez lub praw. drugie do teorii
(zob. wyżej, s. 104).
(2) Ze względu na rodzaj zdań wyjaśniających na indukcje
jakościowe i ilościowe, deterministyczne i statystyczne, zależnie
od tego, czy powstające zdanie dotyczy tylko współwystępo-
wania fenomenów czy też ich wzajemnej funkcjonalnej zależ-
ności, a to albo w sensie niezmiennym, albo w sensie statysty-
cznym. Jak już zauważyliśmy, metody indukcji ilościowej są
jeszcze mało teoretycznie opracowane.
(3) Ze względu na samą metodę indukcje dzielą się na enu-
meracyjne i eliminacyjne. Indukcja enumeracyjna akumuluje
tylko zdania, które mogą być wyprowadzone ze zdania wyjaś-
niającego. Rozstrzygająca jest tu ilość zebranych zdań. W wy-
padku indukcji eliminacyjnej nie potrzeba mnożyć zdań na temat
wypadków indywidualnych (np. zdań obserwacyjnych), lecz
eliminuje się możliwe hipotezy, które w danej sytuacji mogłyby
wchodzić w grę. Przy tej drugiej metodzie ilość wziętych pod
uwagę zdań jest nieistotna, istotny jest natomiast ich rodzaj,
tzn. różnorodność uwzględnianych fenomenów. Tabulae
Francisa Bacona i metody Milla są specjalnymi sposobami sto-
sowania indukcji eliminacyjnej.
Przyjmuje się dzisiaj powszechnie, że czysto enumeracyjna
indukcja stosowana jest bardzo rzadko — zwykło się ją nawet
niekiedy określać jako “nienaukową". Z drugiej strony, meto-
dologowie nie są zgodni, jak należy rozumieć drugi rodzaj in-
dukcji. Podczas gdy G. von Wright jest zdania, że jest ona
wyłącznie eliminacyjna, to R. N. Braithwaite utrzymuje, że
eliminacja odgrywa dziś znikomą rolę w praktyce nauk przy-
rodniczych, których postęp wynika raczej z konfirmacji niż z
falsyfikacji (tzn. eliminacji).
Metody Milla. Chociaż są one przestarzałe, a nawet w tej
formie, w jakiej ujmował je John Stuart Mili, nigdy nie były w
nauce stosowane: to jednak omówimy je teraz krótko, po-
J 2() _______________METODY REDUKCYJNE____________________
nieważ ułatwiają wgląd w to. co rzeczywiście dzieje się podczas
wnioskowania indukcyjnego.
Mili przedstawia pięć takich metod. Streszczamy jego opis,
przy czym to. co on nazywa “przyczyną", tłumaczymy jako
..warunek" i dla prostoty zakładamy, że istnieją tylko dwie
klasy fenomenów, a każda z nich posiada tylko trzy elementy: a.
b, c, i A, B. C.
(1) Metoda zgodności: a pojawia się zarówno z A B jak i z
AC. Założywszy, że (1) a w ogóle posiada jakiś warunek i że
(2) tylko ABC wchodzą w grę jako możliwe warunki, wynika z
tego, że A jest warunkiem wystarczającym dla a.
(2) Metoda różnicy: a pojawia się wraz z ABC, natomiast nie
pojawia się z BC (gdzie brakuje tylko A). Przy takich samych
założeniach wynika, że A jest koniecznym warunkiem a.
(3) Połączone metody zgodności i różnicy: a pojawia się
wraz AB i AC, natomiast nie pojawia się z BC. Przyjmując
ciągle te same założenia, można stąd wnioskować, że A jest
wystarczającym i koniecznym warunkiem dla a.
(4) Metoda reszt: w wyniku innych indukcji zostało stwier-
dzone, że B jest warunkiem b i C jest warunkiem c; abc poja-
wiają się wraz z ABC. Pod wyżej wymienionymi warunkami i
dodatkowym, że każdy fenomen może być warunkiem tylko
jednego typu fenomenów, wynika, że A jest wystarczającym i
koniecznym warunkiem a.
(5) Metoda zmian towarzyszących: A zmienia się w taki sam
sposób jak a, B i C zmieniają się jednak w inny sposób. Jest to
metoda indukcji ilościowej, o której jeszcze będziemy mówili;
tymczasowo możemy ją pominąć.
W wypadku czterech pierwszych metod dało się zauważyć, że
wymagają one przynajmniej dwóch założeń, mianowicie, że w
ogóle istnieje warunek odpowiedniego typu i — dalej — że
tylko jeden z wyliczonych fenomenów (w naszym przykładzie
ABC) może być tym warunkiem. Pierwsze z tych założeń
nazywa się “postulatem determinizmu", drugie nazywane jest
niekiedy “postulatem zamkniętego systemu". Jeżeli je założymy,
wtedy wnioski wynikają dedukcyjnie. Można jednak zaraz
zapytać, jak takie założenia mogą być usprawiedliwione. Fak-
tycznie nie tylko nie mają one żadnego uzasadnienia, lecz często
muszą być po prostu uznane za fałszywe.
Założenia metod Milła. Zauważmy najpierw, że determinizm, o
którym tutaj jest mowa, nie jest determinizmem ontologicz-
nym. Nauki przyrodnicze nie znają przyczynowości ontolo-
_________________________INDUKCJA____________________ J2 1
gicznej i stąd też nie posługują się determinizmem w tym sensie (z
czego poza tym wynika, że bezsensowne jest dedukowanie
wolności woli z odrzucenia determinizmu metodologicznego).
Ale jeżeli nawet mówi się tylko o determinizmie fenomenal-
nym (a więc nie o przyczynach ontologicznych, lecz o warun-
kach), wyrażenie to jest jeszcze wieloznaczne. O ścisłym deter-
minizmie da się mówić tylko w wypadku połączonej metody
zgodności i różnicy, gdyż tylko tutaj przyjmuje się, że dla każ-
dego fenomenu istnieje warunek wystarczający i konieczny.
W metodzie różnicy zakłada się tylko, że dla każdego feno-
menu istnieje warunek konieczny, tzn. że zawsze konieczny
jest pewien inny fenomen, nie zaś, że wystąpienie pierwszego
fenomenu wystarczałoby, żeby również obecny był drugi. W
tym wypadku mówi się o częściowym determinizmie. Jest to
założenie akceptowane w dzisiejszej mikrofizyce: żeby jakąś
cząstkę, np. elektron, wprawić w ruch muszą być spełnione
pewne warunki, jednak one same nie wystarczają, gdyż nawet
wtedy, gdy są spełnione, oczekiwany fenomen może nie wy-
stąpić.
Jak można usprawiedliwić przyjęcie jednego bądź drugiego
rodzaju determinizmu? Na pewno nie przez odwołanie się do
ontologii. Może ona pokazać, że każdy fenomen ma przyczynę,
ale nie że przyczyna ta jest fenomenem. Także logika nie może
dostarczyć usprawiedliwienia dla zasady determinizmu.
Wreszcie nie może ona być również ustalona indukcyjnie, po-
nieważ jest założona w każdej indukcji. W tych oto prostych
uwagach leży punkt ciężkości tzw. problemu indukcji i wystar-
czają one, aby pokazać, że każda próba transformacji indukcji w
dedukcję przez przyjęcie nowych przesłanek jest skazana na
niepowodzenie.
To samo dotyczy drugiego rodzaju determinizmu. Nie mamy
ani ontologicznej, ani logicznej, ani indukcyjnej podstawy dla
założenia, że możliwe są tylko hipotezy wzięte przez nas pod
uwagę. Przeciwnie, wiemy z doświadczenia, że wiele innych hi-
potez jest także możliwych.
Uwagi te potwierdzają to, co już powiedzieliśmy o determi-
nizmie: nie istnieje most między indukcją a dedukcją, w każ-
dym razie nie w formie dodatkowych przesłanek.
Niektórzy metodologowie, aby jeszcze o tym krótko wspom-
nieć, próbowali ustalić to połączenie w inny sposób. Twierdzili
mianowicie, że indukcja wtedy zmienia się w dedukcję, gdy
odpowiedni fenomen po prostu inaczej się zdefiniuje. Jako
przykład weźmy diament i załóżmy, że dotąd był on zdefinio-
|22 _______________METODY REDUKfYJNF-____________________
wany przez trzy własności: A. B i C. Załóżmy także, że ktoś
spalił jeden l ub dwa diamenty, tak ja k to uczynił Lavoisier, i
widzi, że ze spalenia powstał tlenek węgla (CO), stąd też
twierdzi, że każdy diament składa się z węgla. Jak twierdzenie to
da się usprawiedliwić? Po prostu tak. że nowo znalezioną
własność, bycie z węgla, doda się do już znanych własności
ABC: ..diamentem' ma się od teraz nazywać, zgodnie z nową
definicją, każde ciało, które posiada własności ABC i dodat-
kowo nowo odkrytą własność bycia z węgla. Jeżeli to założymy,
wtedy dedukcyjnie wynika, że diament musi zawsze składać się z
węgla.
Od razu jednak widać, że tego rodzaju czysto konwencjonalna
metoda nie wchodzi poważnie w rachubę w naukach przy-
rodniczych. Wprawdzie da się ona konsekwentnie przeprowa-
dzić, ale pozostawia bez odpowiedzi pytanie, dlaczego ABC ma
zawsze występować z nowo odkrytą własnością. Konwencja nie
jest prawem przyrody, a nauka wymaga poważniejszych
uzasadnień.
Indukcja i system. Gdy przyjrzymy się bliżej, jak rzeczywiście
wygląda praktyka w naukach przyrodniczych, wtedy do-
strzeżemy, że decydującym czynnikiem w formułowaniu praw
jest zupełnie coś innego niż założenia Milla, mianowicie pro-
stota praw i ich wzajemne związki w systemie aksjomatycznym.
Na czym związki te polegają, pokażemy na prostym przykła-
dzie. Jeżeli wie się, że wszyscy ludzie urodzeni przed określo-
nym rokiem już umarli, wtedy wystarcza to do sformułowania
hipotezy, że wszyscy ludzie w ogóle są śmiertelni. Hipoteza ta
stanie się jednak jeszcze o wiele bardziej przekonywająca, jeżeli
dodatkowo wie się — z innych indukcji — że wszyscy ludzie są
kręgowcami i że wszystkie kręgowce są śmiertelne. W ten
sposób hipoteza ta nie jest tylko indukcyjnie osiągnięta w
oparciu o zdania obserwacyjne, lecz także wyprowadzona z
ogólnego prawa, a to znacznie ją wzmacnia. Aksjomatyczny
związek z innymi prawami i z całością określonego systemu
naukowego jest w każdym wypadku czynnikiem, który istotnie
powiększa wiarygodność hipotezy. Według niektórych metodo-
logów jest on nawet koniecznym warunkiem transformacji
hipotezy w prawo, według innych jedyną racją dla przyjęcia hi-
potezy w naukach przyrodniczych. Wprawdzie to ostatnie sta-
nowisko jest z pewnością przesadne, lecz nie da się zaprzeczyć, że
aksjomatyczny związek między prawami odgrywa ważną rolę
w akceptacji hipotez.
___________________1NDL'K( JA____________________ J 23
Niekiedy jednak używa się także hipotez, które nie znajdują
się w takich relacjach; są to tzw. hipotezy robocze, których w
związku z tym me nazywa się ..prawami" Posługuje się nimi, o
ile jest to celowe dla zbadania określonej, ograniczone; dziedziny.
Tak np. znany etnolog P. W. Schmidt skutecznie posługiwał się
w swoich badaniach materializmem historycznym jako hipoteza
robocza, chociaż sam stwierdził, że nie istnieje żaden szerszy
system, w związku z którym mogłaby ona być używana.
Reguła prostoty. Drugie zwyczajowe założenie funkcjonujące
w trakcie formułowania praw można przedstawić następująco:
jeżeli wiele hipotez wyjaśnia dane zdanie, należy wybrać
najprostszą z nich. Reguła ta jest konieczna, aby w sytuacji. w
której dana jest nieskończona klasa możliwych hipotez, móc je
zredukować do jednej. To, że nieskończona klasa hipotez często
może być obecna, da się pokazać na następującym przykładzie.
Rozważamy trzy punkty na płaszczyźnie, które mają
reprezentować trzy zdania obserwacyjne (np. dotyczące ciśnienia
jakiegoś gazu w zamkniętej przestrzeni) i szukamy krzywej, na
której mogą leżeć. Funkcja matematyczna odpowiadająca tej
krzywej będzie hipotezą wyjaśniającą. Widać od razu, że istnieje
nieskończona klasa takich krzywych. Rysunek pokazuje tylko
kilka przykładów.
W tym wypadku wybierzemy na pewno ostatnią krzywą, mia-
nowicie prostą, ponieważ jest najprostsza.
Streszczenie. Interpretacje filozoficzne. Streszczając możemy
powiedzieć, że do stosowania indukcji jakościowej konieczne są
przynajmniej cztery postulaty: postulat determinizmu. postulat
zamkniętego systemu, postulat związku między prawami i
postulat prostoty. Odpowiednio do tego dadzą się sformuło-
]24 _______________MŁTODY REDUKCYJNE____________________
wać cztery następujące reguły: szukaj warunków; zakładaj, że te
warunki muszą należeć do istniejącego już systemu; wybieraj te
hipotezy, które najlepiej są związane z całością systemu;
wybieraj hipotezę, najprostszą.
Jak teraz wszystkie te reguły dadzą się uzasadnić? Filozofowie
spierają się o to od wieków. Jednym z uzasadnień jest
uzasadnienie intuicyjne: zgodnie z nim prawa natury można
uchwycić nie tylko w racjonalnym wnioskowaniu, ale też w pew-
nym rodzaju intuicji. Według drugiego wyjaśnienia, kaniow-
skiego, prawa są formami naszego myślenia, które wprojekto-
wujemy w przyrodę w ten sposób, że faktycznie pojawia się
nam ona jako przez nie uformowana. Pragmatyści natomiast
twierdzą, że indukcja jest w istocie sprawą czysto praktyczną,
chce się przez nią tylko osiągnąć możliwie najkorzystniejsze
przewidywania. Wreszcie według sceptyków, których także nie
brakuje, zdania sformułowane indukcyjfne nie posiadają w ogóle
żadnej wartości prawdziwościowej.
Po tym. co dotychczas powiedzieliśmy, powinno być jasne, że
wszystkie te ujęcia są błędne. Ani nie istnieje intuicja praw
przyrody, ani nie są one dane a priori, przeciwnie, jest oczywiste,
że tylko przez trudną pracę racjonalną dochodzimy do naszych
wniosków i nie zawsze noszą one charakter pewności. Opinię,
że w naukach przyrodniczych chodzi tylko o sprawy
praktyczne, można odrzucić chociażby przez wskazanie, że aby
jakieś zdanie sformułowane indukcyjnie mogło być praktyczne,
musi uprzednio być prawdziwe, tzn. musi być zgodne z rze-
czywistością. Sceptycyzm natomiast jest osłabiany przez prak-
tyczne osiągnięcia techniki: jak nasze prawa mogłyby się ciągle
potwierdzać, gdyby nie miały żadnej pozytywnej wartości praw-
dziwościowej? Godne uwagi jest także, że przy wszystkich
zmianach teorii oraz mimo postępu w naukach i wynikających
stąd podwyższonych wymaganiach, wiele praw, w tym, co istotne,
pozostaje nadal nie zmienionych.
Krótko mówiąc: dzięki metodzie indukcyjnej udało się dotąd
uchwycić kilka aspektów przyrody, jak to jest jednak możliwe,
nie udało się do dzisiaj nikomu powiedzieć. Gigantyczna,
dokonana dzięki indukcji praca, logikowi jawi się jako pełne
sukcesów odszyfrowywanie zakodowanego tekstu, do którego
brakuje nam klucza. Wydaje się pewne, że kilka rzeczy
odszyfrowaliśmy, nie wiemy natomist, jak to się dzieje.
PRAWDOPODOBIEŃSTWO l STATYSTYKA
125
21. Prawdopodobieństwo i statystyka
Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo". Większość
dzisiejszych metodologów akceptuje pogląd, że słowo ..praw-
dopodobieństwo" i podobne wyrażenia posiadają bardzo różne
znaczenia nie tylko w codziennym użyciu, ale też. że w języ-
kach technicznych oznacza się przez nie często dwie lub więcej
całkowicie różnych rzeczy. Może to wyjaśni następujące roz-
ważanie. Liczne prawa przyrodoznawstwa są prawami probabi-
listycznymi, tzn. stwierdzają one prawdopodobieństwo zdarzeń.
Same te prawa są jednak tylko prawdopodobne, ponieważ opierają
się na indukcji. Słowo ..prawdopodobieństwo" ma więc dwa
różne znaczenia: prawdopodobieństwo zdarzenia i prawdo-
podobieństwo hipotezy (względnie prawa lub teorii).
Istotna różnica pomiędzy tymi pojęciami polega przede
wszystkim na tym, że pierwsze prawdopodobieństwo, przynaj-
mniej zasadniczo, da się ująć liczbowo: można sensownie po-
wiedzieć, że prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia wynosi
tyle a tyle. Prawdopodobieństwo hipotezy nie da się natomiast
określić liczbowo. Wydaje się nonsensowne powiedzenie, że
teoria Einsteina czy prawo Boyle'a mają prawdopodobieństwo
wynoszące 3/4 itd. Pierwszy rodzaj prawdopodobieństwa jest
dlatego zwykle nazywany “numerycznym", “matematycznym"
albo “statystycznym", drugi określa sią mianem “akceptowal-
ności" (acceptability) albo “wiarygodności" (credibility).
Statystyka. Każda hipoteza probabilistyczna, tak ja k inne
zdania osiągnięte na drodze redukcji, opiera się na zdaniach
obserwacyjnych. Nie opiera się ona jednak wprost na tego ro-
dzaju pojedynczych zdaniach, lecz za pośrednictwem statystyki.
Rozumie się przez to po prostu liczbowe uchwycenie poszcze-
gólnych wypadków, w których razem występują dwa rodzaje
fenomenów (jednocześnie albo w określonym następstwie cza-
sowym). Zdanie statystyczne ma więc zawsze następującą formę:
z w wypadków fenomenu klasy A. n wypadków należy też
jednocześnie do klasy B. Konkretnym przykładem może być: na
3567 mieszkańców miasta X przypada 78 obcokrajowców.
Powinno być jasne, że każdy prosty rezultat statystyczny za-
kłada dwie kolejno przeprowadzone operacje: (1) ustalenie zdań
obserwacyjnych, ( 2 ) policzenie ich. Praca statystyka nie
ogranicza się jednak tylko do tego. Zebrane dane muszą uzyskać
formę umożliwiającą pewne i wygodne zastosowanie me-
] 2 f) _______________Ml.TODY RfLDLKOJNK____________________
tod redukcyjnych: np. przedstawia się je w ujęciu procento-
wym, na podstawie którego dadzą się znaleźć wartości średnie.
To jednak często zakłada skomplikowany proces matematyczny
(istnieją różne pojęcia wartości średniej i bardzo wyrafinowane
metody znajdowania jej) W końcu statystyk musi też poświęcić
uwagę, stosując dalsze metody matematyczne, wyeliminowaniu
błędów powstałych w trakcie ustalania początkowych
rezultatów.
Przy zbieraniu danych dła celów statystycznych duże znaczenie
posiada następująca reguła. Często nie można uchwycić całego
obszaru (całej populacji), lecz tylko pewną jej próbkę. W takim
wypadku ważne jest, aby klasa wybranych fenomenów była
możliwie <reprezentatywna> dla całości, mianowicie w tym
sensie, aby posiadała tę samą kompozycję co cały obszar. Może
to być jednak osiągnięte — zgodnie z fundamentalnymi
prawami teorii prawdopodobieństwa — tylko pod warunkiem, że
dystrybucja wybranych wypadków jest przypadkowa i neutralna.
Wszystko powinno być zrobione, żeby wybór odbył się bez
jakiejkolwiek <stronniczości>. Przykład: jeżeli na podstawie
książki telefonicznej chce się zbadać, ilu lon-dyńczyków jest
obcokrajowcami, to nie można tylko szukać w nazwiskach,
które zaczynają się na “Z", gdyż jak wiadomo, znajduje się tu
stosunkowo więcej obcokrajowców niż gdzie indziej.
Przeciwnie, wybierane nazwiska powinny być równomiernie
rozrzucone po całej książce.
Wzajemna zależność fenomenów. Ogólnie rzecz biorąc, ba-
dacz posługujący się metodą statystyczno-indukcyjną ma do
czynienia nie z dwiema, lecz przynajmniej z trzema klasami.
Przede wszystkim jest to obszerna klasa A fenomenów (klasa
nadrzędna), np. klasa dzieci w Zurychu. Zawiera ona dwie pod-
klasy, np. klasę dzieci zaszczepionych (B) i klasę dzieci cierpią-
cych na daną chorobę (C). Pytaniem jest teraz, czy i w jakim
stosunku procentowym obydwie podklasy B i C zależne są od
siebie. Liczby dostarczane przez statystykę dadzą się w tym
najprostszym przypadku przedstawić w następującej tabeli:
Zmienne "x", “y", “ z " i “t" mogą być zastąpione przez liczby.
___________FK \\MXJPOLKJBILSSfWO l STAnSTTKA________ ] 27
Pierwszym pytaniem jest: w jakich stosunkach znajdowałyby
się x. y. z i /. gdyby między B i C nie zachodziły żadne relacje.
tzn. gdyby B nie było w żadnym sensie warunkiem C i od-
wrotnie. Proste rozważanie pokazuje, że stosunek międz\ dziećmi
chorymi, które zostały zaszczepione (x), a wszystkimi
zaszczepionymi (x -t- v;, musi być taki sam ja k między chorymi w
ogóle (x + z ł , a wszystkimi wziętymi pod uwagę dziećmi (x + y
+ z -*- t), tzn.
x : (x * y) = (x -t- z) : (x.• ~ y + z + t).
Za pomocą prostych operacji formuła ta da się zredukować do: xt
= yz
Co się jednak dzieje, gdy szczepienie wywarło pozytywny
wpływ na zachorowania? Wtedy stosunek między dziećmi cho-
rymi, które zostały zaszczepione (x), a wszystkimi zaszczepio-
nymi (x + y), będzie większy niż między wszystkimi chorymi w
ogóle (x + z), a wszystkimi dziećmi branej pod uwagę klasy (x +
y + z + t). Operacja matematyczna analogiczna do poprzedniej
prowadzi do formuły:
xt > yz
W odwrotnym wypadku, jeżeli szczepienie wpływa negatywnie
na zachorowania (co powinno być sytuacją normalną), rezultat
będzie następujący:
xt <yz
Obie ostatnie formuły są przykładami praw statystycznych pro-
stego typu.
Tablice korelacyjne. Przedstawimy teraz krótko nieco bar-
dziej skomplikowaną formę statystycznego traktowania feno-
menów, tzw. tablice korelacyjne. Za ich pomocą formułuje się
prawa funkcjonalne. W tym przykładzie także będzie jedna
klasa nadrzędna i dwie podklasy: A klasa nadrzędna roślin, B
podklasa roślin nawożonych i Ć podkJasa roślin nawożonych,
które urosły. W przeciwieństwie do poprzedniego przykładu
zarówno B jak i C będą podzielone na pięć dalszych podklas. a
mianowicie według ilości otrzymanego nawozu albo stopnia
wzrostu. Na podstawie obserwacji powstaje np. następująca ta-
blica:

128
“Bn" ( " B , " , “Bw" itd.) oznacza tutaj, że rośliny odpowiedniej
podklasy otrzymały n jednostek (gramów) nawozu, “C " (“C 0",
“C IO" itd.), że urosły one o n jednostek (milimetrów). Litery ,jc"
z podwójnym indeksem są zmiennymi, za które powinny być
podstawione wartości uzyskane dzięki liczeniu. Dwie liczby
indeksu wskazują po prostu na wiersz lub kolumnę.
Jeżeli nawóz oddziaływuje pozytywnie na wzrost roślin, wtedy
obowiązuje prawidłowość: im więcej nawozu, tym większy
wzrost. Weźmy najprostszy wypadek: wzrost powiększa się
jednostajnie wraz z ilością nawozu. Wtedy oczywiście w pierw-
szym wierszu xm będzie większe niż w xor to ostatnie większe niż
w xg2 itd. W drugim wierszu xu będzie większe niż xjo i x12, ta
ostatnia wartość będzie większa niż x,3, a ta niż x14. W trzecim
wierszu x22 musi być większe niż x20 czy x24. Ogólnie otrzymujemy
następujący obraz: na przekątnej tablicy — tzn. na miejscach,
gdzie w naszym przykładzie znajdują się xm, xn, X2z- X33' X44 —
będą stały większe liczby, obie proste leżące obok przekątnej (x,0,
x2r x32, x43 i xm, x,2, xa, x}4) będą pokazywały mniejsze liczby i im
bliżej będziemy szli do rogów (x40 i x04), tym liczby będą mniejsze.
Krótko: będziemy mieli koncentrację w pobliżu przekątnej XM —
x44 i dekoncentrację w kierunkach do x40 i x(>4.
Wszystko to można potraktować matematycznie. Istnieją
(dające się przedstawić za pomocą krzywych) formuły, ukazujące
<normalną> dystrybucję indywiduów w tego rodzaju tabeli
korelacji.
Nie jest naszym zadaniem opisywanie odpowiednich dla tego
metod i formuł matematycznych. Chodziło tutaj tylko o uczy-
nienie zrozumiałymi, o ile to możliwe bez zastosowania mate-
matyki, najbardziej elementarnych zasad metody statystycznej.
Korelacja i prawdopodobieństwo. Co daje nam omówiona
metoda? W zasadzie jest ona tylko zebraniem zdań obserwa-
cyjnych: tyle a tyle wypadków współ występowania, takich a ta-
____________________MKTODA HISTORYCZNA______________ 129
kich wielkości dwóch fenomenów, w pewnej nieskończonej
klasie. Jak od tej czysto faktycznej konstatacji, można dojść
do ogólnie obowiązującego prawa, które odnosi się do nie-
skończonej ilości wypadków — właśnie do wszystkich wypad-
ków jakiegoś fenomenu? Należy tu przede wszystkim oddzielić
dwa różne problemy.
(1) Czy na podstawie tablicy korelacji można cokolwiek wy-
wnioskować na temat, czy i jak pewien indywidualny fenomen
będzie się zmieniać — np. o ile milimetrów urośnie roślina, jeżeli
otrzyma określoną ilość nawozu? Także wtedy, gdy chodzi o
fenomeny, które już były obserwowane, tzn. te, które są
uwzględnione w tablicy korelacji; odpowiedź brzmi: wyjąwszy
wypadki, w których możliwa jest bezpośrednia obserwacja,
albo odpowiednie zdanie obserwacyjne da się odczytać, z ta-
blicy korelacji można wnioskować tylko o prawdopodobień-
stwie. W naszym przykładzie jest ono po prostu równoważne
tak zwanej częstości względnej: jeżeli wśród m roślin, które
otrzymały k gramów nawozu, n urosło o p milimetrów, wtedy
prawdopodobieństwo, że inna roślina (która także otrzymała
dokładnie k gramów nawozu) urosła o p milimetrów, wynosi
nim. Znaczy to jednak, że nic nie wiemy na temat określonego
indywiduum, natomiast wiemy coś tylko w odniesieniu do całej
ich klasy. Wystarcza to oczywiście, aby obliczyć pewne dane
dla polityki ubezpieczeniowej, nie uwzględniając przy tym in-
dywidualnych wypadków.
(2) Czy na podstawie tablic korelacji można coś orzekać o
wszystkich, także i tych nieobserwowanych (m.in. przyszłych),
fenomenach jakiejś klasy? Ten drugi problem nie ma już nic
wspólnego z prawdopodobieństwem w wyżej opisanym sensie.
Logiczna struktura postępowania indukcyjnego jest tutaj do-
kładnie taka sama jak ta, którą rozważaliśmy w związku z me-
todami Milla. To, czego tu potrzebujemy to: determinizm, po-
stulat zamkniętego systemu, postulat związku między prawami i
postulat prostoty — tego ostatniego oczywiście dopiero wtedy,
gdy ma być skonstruowane prawo funkcjonalne.
22. Metoda historyczna
Nauki przyrodnicze i historia. Zwykło się mówić, że między
naukami przyrodniczymi a historią istnieją dwie fundamentalne
różnice. (1) Przedmiotem pierwszych są rzeczy i zdarzenia nie--
duchowe (materialne), tematem historii są natomiast przed-
9 — Współczesne metody myślenia
]3() _______________METODY REDUKCYJNE____________________
mioty duchowe. (2) Podczas gdy nauki przyrodnicze formułują
ponadczasowe prawa, a więc pomijają to. co historyczne, to dla
historii charakterystyczne jest. że zajmuje się tym. co przeszłe,
przeszłością jako taką.
Oba te kryteria nie są jednak bardzo pożyteczne, gdy chce się
jasno oddzielić wymienione właśnie dziedziny, ponieważ (1)
człowiek, którego działalność rozważają nauki historyczne, nie
składa się oczywiście tylko z ducha, lecz także z materii i nie
zawsze łatwo jest określić, jak dalece w konkretnym wypadku
działa on właśnie jako duch. Czy np. sprawy ekonomiczne,
które w pewnym sensie są wspólne ludziom i zwierzętom,
należą do duchowego czy materialnego obszaru? A historia
przecież zajmuje się także fenomenami ekonomicznymi. Z
drugiej strony, nie można z pewnością zaliczyć psychologii do
historii, chociaż nie ulega wątpliwości, że częściowo jej
przedmiotem jest także to, co duchowe. (2) Również drugie
kryterium nie jest wystarczające: znamy bowiem różne nauki
przyrodnicze, w których omawia się przeszłość, przeszłość jako
taką. B. Russell zauważył, że fenomeny, o których mówi się w
fizyce, są zawsze przeszłymi fenomenami, tylko że przeminęły
one niedawno, podczas gdy historia zajmuje się dawno minioną
przeszłością. W ten sposób różnica byłaby tylko różnicą stopnia.
Wyraźniejsza jest natomiast różnica w metodzie. Uderza
fakt, że żadna nauka historyczna nie formułuje zdań ogólnych.
Wprawdzie wykorzystuje je w trakcie swojej pracy myślowej,
ale sformułowane za ich pomocą hipotezy i prawa są zawsze
indywidualne. Dlaczego Napoleon zaczął tak późno kampanię
przeciwko Rosji? Ponieważ nie mógł wystarczająco szybko
zgromadzić koniecznej ilości zapasów. Dlaczego Aleksander
zaatakował właśnie Indie? Wyjaśnienie można znaleźć w jego
wykształceniu itd. Chodzi tutaj zawsze o wyjaśnianie, tzn. o
postępowanie redukcyjne. Nie jest to w żadnym wypadku
indukcja.
Wielu metodologów tak zwanych nauk humanistycznych
[Geisteswissenschaften] (które wszystkie w pewnym sensie są
naukami historycznymi) twierdzi również, że nauki te nie są w
ogóle wyjaśniające, lecz tylko opisujące, a więc quasi-feno-
menologiczne, chociaż bez wyłączania istnienia. Jest to oczywiście
fałszywe. Dzisiejsze nauki historyczne i humanistyczne nie tylko
opisują, lecz także wyjaśniają. Wygląda na to jakby ci
metodologowie zmuszeni do wyboru między dedukcją a in-
dukcją, nie widzieli żadnego innego wyjścia niż cytowane wy-
METODA HISTORYCZNA
_____ 1 3 1
żej twierdzenie. Z metodologicznego punktu widzenia, nauki
historyczne dadzą się najprecyzyjniej scharakteryzować jako
nie-indukcyjne nauki redukcyjne.
Punkt wyjścia. Nauki historyczne są naukami empirycznymi.
Także i ich podstawę tworzą zdania o fenomenach w “przyrod-
niczym" sensie tego słowa, mianowicie dające się obserwować
procesy. Fakt, że są to fenomeny należące do przeszłości nic tu
nie zmienia. Już w samych naukach przyrodniczych fakt ten
jest nie tylko do pomyślenia, lecz także zachodzi rzeczywiście. A
jednak ta okoliczność wprowadza istotną komplikację do
metody redukcyjnej. Tam bowiem, gdzie przyrodnik ma zwykle
do czynienia ze zdaniami obserwacyjnymi, które w precyzyjnym
języku zostały sformułowane przez badaczy należących do tego
samego kręgu kulturowego co on, których więc interpretacja nie
sprawia zasadniczo żadnych trudności, to historyk zmuszony jest
zaczynać od tak zwanych dokumentów, które w tym względzie
nie są w najmniejszym stopniu podobne do zdań
obserwacyjnych przyrodnika. Źródła historyczne, nierzadko
napisane w mało znanym języku, aż nazbyt często pochodzą z
obszaru kultury obcego dla historyka. Poza słowami znajduje się
najczęściej nieznany związek aksjomatyczny. Dodatkowo
wiarygodność dokumentów jest zawsze wątpliwa. Nie chodzi w
nich o trzeźwe raporty z laboratorium, sporządzone przez
fachowców, których ethos naukowy (a także zaangażowanie w
karierę naukową) stanowiłyby wystarczającą gwarancję
rzetelności.
Jasne jest więc, że to, co w naukach historycznych odpo-
wiada zdaniom obserwacyjnym, nie leży na początku, lecz
musi być osiągnięte przez długą i często trudną pracę inter-
pretacyjną. Dopiero dzięki niej można otrzymać — redukcyjnie
albo dedukcyjnie — zdania o faktach. W tym leży dalsza
fundamentalna różnica między dyscyplinami historycznymi a
przyrodniczymi.
Opisaną sytuację można wyrazić również następująco: nauki
historyczne, dokładnie tak samo jak przyrodnicze, zawierają
dwa stopnie logiczne zdań: zdania o fenomenach indywidual-
nych i zdania wyjaśniające. Ponadto znajdujemy w nich jeszcze
jeden stopień, który leży przed stopniem tworzonym w naukach
przyrodniczych przez zdania obserwacyjne: są to zdania
bezpośrednio czerpane z dokumentów. Schemat nauk
historycznych wygląda więc następująco: dokumenty — zdania o
faktach — zdania wyjaśniające.
 MI TODY R F . D I K( YJNf
132 _____
Wybór. Istnieją jeszcze inne różnice między rozważanymi
naukami. Masa dokumentów i zawartych w nich faktów jest tak
olbrzymia, że jednym z pierwszych zadań historyka jest mądry
wybór pomiędzy nimi. Ocz>wiście także i przyrodnik jest po-
stawiony przed wielką liczbą zdań obserwacyjnych i być może
jeszcze większy fenomenów, ale dzięki swojej indukcyjnej me-
todzie (tzn. dzięki tendencji-do formułowania zdań ogólnych)
ma on o wiele łatwiejszy wybór, gdyż interesuje go tylko to. co
może być uogólnione. Przeciwnie historyk, stoi on przed nie
dającą się opanować ilością dokumentów, bez żadnej mogącej
go prowadzić zasady. Kto np. pomyśli o historii pierwszej
wojny światowej, łatwo dojrzy, że praktycznie niemożliwe jest
jednoczesne uwzględnienie tysięcy, dziesiątków tysięcy raportów,
aktów dyplomatycznych, aktów sztabów generalnych,
wspomnień, książek i artykułów itd. Historyk musi pomiędzy
nimi wybierać.
Ujawniają się tu dwa specyficzne dla nauk historycznych
problemy. Pierwszy jest natury filozoficznej: dlaczego historyk
nie chce stosować indukcji? Na to pytanie dano dwie odpowiedzi.
Pierwsza, która w swoich istotnych rysach pochodzi od
Wilhelma Windelbanda, 'brzmi: przedmiot nauk historycznych, a
mianowicie duch, jest tak ukonstytuowany, że interesujące jest
w nim to, co indywidualne, a nie to. co ogólne. Np. to, co
Napoleon czy św. Franciszek mieli wspólnego z innymi ludźmi
jest nieistotne, rozstrzygająca jest ich niepowtarzalna osobowa
charakterystyka. Z tego powodu nauki historyczne nie są dy-
scyplinami nomotetycznymi (formułującymi prawa), lecz 'idio-
graficznymi (opisującymi własności) i stąd nie mogą stosować
indukcji. Druga odpowiedź polega na wskazaniu na wielką zło-
żoność fenomenów historycznych, która uniemożliwia formuło-
wanie praw ogólnych. Z tego względu historia pozostaje na
niskim stopniu, stopniu zbierania zdań obserwacyjnych i indy-
widualnego wyjaśniania. Mogłaby się ona rozwinąć do postaci
nauki indukcyjnej — istniejąca już socjologia jest przykładem
takiego rozwoju — a samą historiografię należałoby wtedy
uznać za stopień wstępny. Jednak większość historyków ostro
krytykuje i odrzuca dzisiaj pogląd reprezentowany w tej drugiej
odpowiedzi.
Drugi problem jest problemem natury metodologicznej i brzmi:
według jakiej reguły powinno się dokonywać wyboru między
dokumentami? O ile wiadomo, na to czysto metodologiczne
pytanie nie istnieje do dzisiaj żadna jasna odpowiedź — i być
może w ogóle nie może istnieć, gdyż jak powiedzieliśmy.
____________________MF -TO IM HIS '1OR V (/ N A ______________ ] 33
dokumenty tworzy początek każdego badania historycznego.
Oczywiście ten. kto formułuje hipotezę i chce ją zweryfikować
ma w niej w pewnym sensie zasadę prowadzącą, ale w odnie-
sieniu do samej hipotezy znowu można postawić pytanie o za-
sadę, na podstawie której została wybrana. Wydaje się więc. że
przy wyborze decyduje ostatecznie subietywne wartościowanie. Z
tego powodu mówi się o naukach historycznych, w prze-
ciwieństwie do nauk przyrodniczych, że są -uwarunkowane
wartościami-. Nie oznacza to jednak, że historia, jeśli chodzi o
prawdę jej rezultatów badawczych, jest nauką subiektywnie
uwarunkowaną. Wolność dotyczy tylko wyboru fenomenów.
Jeżeli to zostało zrobione, wtedy dalsze opracowanie przebiega
nie mniej obiektywnie niż w naukach przyrodniczych.
Interpretacja. <Styl> dzisiejszej pracy historycznej jest luźny,
przywiązuje się dużą wagę do językowej elegancji prezentacji.
Jeżeli jednak uwzględnimy nie formę, lecz kryjące się za nią
metody myślenia, to okaże się, że przy badaniu dokumentów
stosowana jest przede wszystkim metoda semiotyczna wspoma-
gana aksjomatyką (aksjomatyzacją), chociaż nie w takiej samej
ścisłości jak w logice czy matematyce. Na pierwszym miejscu
znajduje się krytyczne badanie tekstów — często przeinaczonych
w wyniku błędów transkrypcji — w celu odtworzenia tekstu
oryginalnego. W odniesieniu do pewnych fragmentów stosuje
się bardzo skomplikowane, częściowo redukcyjne, częściowo
nawet dedukcyjne metody. Także statystyka może tutaj
odgrywać dużą rolę.
Dopiero po tym ma miejsce właściwa interpretacja, a mia-
nowicie zawsze w wyniku — oczywiście luźnego — zastosowania
reguł definicji za pomocą systemu aksjomatycznego. Dane są
stówa. Znaczenie słowa w zdaniu określa się w ten sposób, że
zdania zawierające słowa równokształtne ze słowem badanym
zestawia się najpierw w tym samym dokumencie, potem w
innych pismach tego samego autora, w końcu w pismach innych
autorów należących do tego samego okresu. W ten sposób —
ja k to przedstawiliśmy przy omawianiu definicji — da się coraz
lepiej określać znaczenie jakiegoś słowa i deduk-cyjnie
eliminować różne hipotezy na temat jego znaczenia. W
praktyce tę czysto semiotyczna metodę łączy się jeszcze z
redukcją, uwzględniając opracowanie wielkiej ilości zdań
historycznych, hipotez, teorii itd.: wszystko to w celu uchwycenia
znaczenia znaku. W ten sposób jednak nie osiąga się jeszcze
faktów historycz-
J 34 _______________METODY REDUKCYJNE____________________
nych. Zdania mogą być dopiero wtedy rozważane jako wyrażające
fakty, gdy, w ten lub inny sposób, otrzymały jedno z możliwych
znaczeń. Dopiero wtedy, gdy zamierzony przez autora sens słów
został jednoznacznie ustalony, może zacząć się badanie dotyczące
prawdy tych zdań.
Krytyka historyczna. Po interpretacji dokumentu, tzn. po
ustaleniu przez historyka, co autor chciał powiedzieć, następ-
nym zadaniem jest tak zwana krytyka historyczna. Jej istotą jest
próba stwierdzenia, czy dane zdanie jest prawdziwe. Używane w
tym wypadku postępowanie badawcze jest całkiem
jednoznacznie wyjaśnianiem i z logicznego punktu widzenia —
dokładnie takim samym jak w naukach przyrodniczych: pro-
blem zostaje rozwiązany przez wcielenie badanego zdania w
pewnien system aksjomatyczny. Oczywiście systemy aksjo-
matyczne budowane w tym i innych wypadkach przez history-
ków są zwykle co do swej formy bardzo luźne, ale droga my-
ślowa nie jest inna niż w systemach ścisłych.
Wchodzący tutaj w grę system zawiera zwykle dwie klasy
zdań. (1) Najpierw potrzebne są pewne metajęzykowe, do-
kładniej, pragmatyczne zdania na temat autora: stwierdzają one,
czy mógł on znać prawdziwy stan rzeczy, czy chciał i był w
stanie go opisać itd. Używa się przy tym różnego rodzaju
specjalnych postulatów: np. zazwyczaj zakłada się, że człowiek
mówi to, co myśli, jeżeli nie ma żadnego specjalnego powodu,
aby kłamać. (2) Po drugie, w trakcie budowania systemu używa
się zdań należących do języka przedmiotowego, zarówno takich,
które otrzymuje się bezpośrednio z interpretacji dokumentów
jak też takich, które już wcześniej zostały sformułowane w
naukach historycznych w wyniku zastosowania metody
redukcyjnej. Jeżeli wszystkie te zdania dadzą się nie-sprzecznie
uzgodnić ze zdaniem badanym, wtedy jest to argument na rzecz
jego prawdziwości. Postępuje się przy tym także weryfikująco,
wyprowadzając z niego w ramach systemu nowe zdania.
Wyjaśnianie historyczne. Dopiero teraz historyk może przy-
stąpić do właściwego wyjaśniania: cała dotychczas opisana
praca służyła tylko do tego, aby otrzymać zdania odpowiadające
zdaniom obserwacyjnym w naukach przyrodniczych. To, co
teraz pozostaje do zrobienia, nie zawiera nic szczególnie
osobliwego: dokładnie tak, jak w naukach przyrodniczych pró-
buje się redukcyjnie wyjaśniać zdania o faktach przez inne
MfcfODA HISTORYC.ZNA
135
zdania, przy czym stosuje się zarówno regresywną redukcję
jak i weryfikację. Najważniejsze różnice między zastosowaniem
tych metod a tym. co się robi w naukach przyrodniczych są na-
stępujące.
(1) Jak już powiedzieliśmy, w historii nie używa się indukcji,
tzn. nie wyjaśnia się przez zdania ogólne. Z tego oczywiście
nie wynika, że żadne zdania ogólne nie występują w wyjaśnianiu,
faktycznie jest tak, że zdania tego rodzaju, czerpane z różnych
nauk, ciągle są stosowane, ale to, co w oparciu o redukcję
formułuje się w tym wypadku — a więc to, co odpowiada pra-
wom i teoriom przyrodniczym — są to zdania o indywiduach.
(2) Eksperymentować tutaj nie można, gdyż chodzi o mi-
nione indywidualne fenomeny. Z tego powodu wykluczone jest
zastosowanie metod Milla czy innych im podobnych. Jest to
prawdopodobnie jeden z najważniejszych powodów względnej
niedoskonałości nauk historycznych.
(3) Wyjaśnianie historyczne jest prawie zawsze genetyczne.
Użycie tej metody nie ogranicza się do nauk historycznych,
jednak w nich odgrywa ważniejszą rolę niż gdziekolwiek in-
dziej. Chodzi tutaj o wyjaśnienie, jak doszło do jakiegoś wy-
darzenia w ten sposób, że zdanie stwierdzające to wydarzenie,
powiedzmy zdanie A, wyjaśnia się przez zdanie odnoszące się
do bezpośredniej przeszłości, np. B. Następnie zdanie B zostaje
wyjaśnione przez trzecie zdanie C, które odnosi się do bez-
pośredniej przeszłości, ze względu na to, co było domniemane w
B, itd. Jeżeli chce się np. genetycznie wyjaśnić wybuch re-
wolucji francuskiej, to nie można się tylko tym zadowolić, że
odpowiednie zdanie wyprowadza się ze zdania na temat bezpo-
średnio ją poprzedzających warunków ekonomicznych, społe-
cznych i religijnych, lecz to ostatnie także będzie się wyjaśniać
przez np. zdanie stwierdzające wpływ encyklopedystów itd.
Również historiografia konstruuje systemy, a więc ma swoje
teorie, ale teorie te nigdy nie są zdaniami ogólnymi. Pamiętając
o tym ograniczeniu, można powiedzieć, że rezultat pracy
myślowej historyka wygląda dokładnie tak samo jak przyrodnika:
masa zdań historycznych jest uporządkowana i logicznie
połączona w system. Powinno być jasne, że chodzi tu o metodę
typowo redukcyjną.
Uwagi końcowe. Z naszych szkicowych rozważań wynika, że
na pewno istnieje coś takiego, jak metoda historyczna, ale tylko
w takim sensie, w jakim można mówić o metodzie psy-
chologicznej , astronomicznej czy demograficznej; jest ona więc
 METODY REDUKCYJNE
pewną specjalną metodą tego typu. który każda nauka musi
sobie zbudować. Tym samym metoda historyczna nie może
uchodzić za jedną z najogólniejszych metod myślenia. Polega
ona na specjalnym zastosowaniu ważnych metod ogólnych.
głównie metody redukcyjnej. Decydująca różnica między tym.
co znajdujemy w historii i w naukach przyrodniczych nie leży
tak bardzo w obszarze metody, ale w dziedzinie materiału: w
historii jest on nieporównanie bardziej skomplikowany i wymaga
zastosowania bardzo skomplikowanych dróg myślowych.
Jaka w szczegółach jest logiczna struktura metody historycz-
nej, tego właściwie nie wiemy. Wydaje się, że niemożliwość
zaliczenia metody historycznej do niegdyś jedynie znanych metod
indukcji i dedukcji była powodem, dla którego większość
metodologów nauk historycznych organiczała się albo tylko do
opisu techniki badawczej, albo próbowała szukać irracjonal-
nych dróg rozwiązywania teoretycznych problemów w tej dzie-
dzinie. Chociaż domieszka tego, co subiektywne jest tutaj
oczywiście duża, nie potrzeba jednak sięgać do tego rodzaju
heroicznych środków. Współczesna ogólna metodologia myślenia
oferuje bowiem pojęcia, za pomocą których można badać
metodę historyczną.
Badanie to, jeśli chodzi o szczegóły, jest zadaniem odpowiedniej
specjalnej metodologii. Tutaj dotknęliśmy tylko kilku pod-
stawowych elementów metody historycznej. Wybraliśmy je, po-
nieważ dostarczają doskonałej ilustracji płodności nowych pojęć, a
także dlatego, że metoda historyczna — chociaż jest metodą
szczegółową — dotyczy bardzo dużej klasy dyscyplin i tym sa-
mym może być przedmiotem większego zainteresowania niż
przeważająca ilość innych metodologii szczegółowych.
Posłowie
Nowsze poglądy i prób> rozwiązań różnych problemów szki-
cowo zreferowane w tej książce pozwalają na kilka uwag ogól-
niejszej natury. Chcemy je podzielić na dwie klasy. Pierwsze
odnoszą się do samej metodologii, drugie wyrażają myśli na temat
filozofii ludzkiego myślenia.
W odniesieniu do metodologii należy powiedzieć trzy rzeczy:
— że rozwija się ona dzisiaj szybko i daje wiele pozytyw-
nych rezultatów. Być może nie byłoby żadną przesadą stwier-
dzenie, że rzadko była uprawiana tak pilnie jak w naszych
czasach.
— że postęp ten przyniósł pewną ilość nowych wglądów i
rozwój dawniejszych. Jako dowód wystarczy podać: wypraco-
wanie metody fenomenologicznej, wgląd w doniosłość analizy
językowej, nowy podział metod myślenia i rozbudowę teorii
systemów aksjomatycznych.
— że mimo tego — albo właśnie z tego powodu — dzisiejsza
metodologia walczy z wieloma nie rozwiązanymi problemami.
Wśród nich wymieńmy stary problem indukcji, całkiem nowe
pytanie o sens i możliwość ustalenia prawdopodobieństwa
hipotez, niezupełnie jeszcze wyjaśnioną względność systemów
logicznych. Wydaje się, że w odniesieniu do pytań filozoficznych,
w oparciu o nowsze poglądy, można ważyć się na następujące
twierdzenia:
— że wyrażenia “poznawanie", “myślenie", “wiedza" i stąd
też “nauka", a także “prawda" i inne podobne nie są jedno-
znaczne, lecz przeciwnie wieloznaczne (w scholastycznym sensie
tego słowa analogiczne). Współczesna metodologia pokazuje
bowiem, jak różne są metody i wartość uzyskiwanych w
oparciu o nie rezultatów w różnych dziedzinach.
— że w obliczu tej sytuacji każde proste rozwiązanie pro-
blemu poznania należy odrzucić jako niewystarczające. Rze-
czywistość, a stąd i praca myślowa chcąca ją uchwycić jest
oczywiście gigantycznie skomplikowana. Wszystkie próby, które
chcą uprościć tę pracę — wąski dogmatyzm. nie mniej niż
leniwy relatywizm i sceptycyzm — są całkowitym niepo-
rozumieniem.
— że wszyscy naukowcy i filozofowie — pomimo tego. co
często sami na ten temat mówią — wyznają w zasadzie wiarę w
wartość racjonalnego myślenia: ponieważ metodologia nie jest
niczym innym niż obrazem wielości metod rozwiniętych —
 POSŁO*lfc
szczególnie w ostatnich czasach — po to. aby móc racjonalnie
myśleć.
Niech mi teraz będzie wolno na podstawie tego wszystkiego
wyciągnąć kilka wniosków na temat dzisiejszej sytuacji w filo-
zofii. Charakteryzuje się ona. niestety, istnieniem ostrych po-
działów. W trakcie międzynarodowych kongresów — tak np.
ostatnio na kongresie filozoficznym w Brukseli w 1953 roku —
często nie słyszy się już żadnego dialogu, lecz wymianę mono-
logów: zwolennicy fenomenologii i zwolennicy analizy językowej
stoją na przeciw siebie bez żadnego wzajemnego zrozumienia.
Jednak w świetle tego, co metodologia współczesna ma do
powiedzenia, różne metody nie są wyłączającymi się
alternatywami, lecz komplementarnymi aspektami myślenia. W
pełni 'rozwinięta filozofia współczesna nie powinna rezygnować z
żadnych środków, tym bardziej, że jak to widać na przykładzie
metodologii, trudno jest osiągnąć ważne rezultaty w trakcie pracy
myślowej.
Dalej wynika z tego, że prawdopodobnie można byłoby dzisiaj
mówić o autentycznej metodzie filozoficznej, gdyby tylko
filozofowie nie wiązali się a priori z jedną z wielu metod, lecz,
włączając się w tradycję wielkich myślicieli, chcieli rozważyć
nihil humani a se alienum. Taka metoda filozoficzna opierałaby
się na metodzie fenomenologicznej . Nie poprzestawałaby jednak
na tym, lecz, z jednej strony, stosowałaby analizę do tego, co
istnieje i istnienia samego, z drugiej, świadoma ludzkiej słabości,
używałaby szeroko analizy językowej, w końcu także nie
rezygnowałaby z żadnego rezultatu nauk redukcyjnych.
Tego typu filozofia jest nam dzisiaj , w czasie gdy wiedza jest
tak dalece wyspecjalizowana, pilnie potrzebna. Jest ona tym
bardziej konieczna, gdy ludzkość — dzisiaj być może więcej
niż w innych epokach — poddaje się ślepo dzikim instynktom.
Wiedza, rozum są dzisiaj tak zagrożone, ja k to się niegdyś
rzadko zdarzało, a wraz z nimi zagrożone jest także to, co
ludzkie po prostu; być może nawet samo istnienie człowieka.
Tylko autentyczna filozofia, która do poznawania używa
wszystkich środków, mogłaby przyjść z pomocą w tej sytuacji.
Nie zaś nauki szczegółowe i podobne im upraszczające systemy.
które jako związane z jedną metodą, nie są w stanie ogarnąć
całości.
Współczesna filozofia nauk przyrodniczych
(Uzupełnienie 1986)'
Badając rozwój metodologii od czasu pierwszego ukazania
się mojej książki Współczesne metody myślenia (1954) stwier-
dziłem, że chociaż w okresie tej jednej trzeciej wieku nastąpił
pewien postęp w metodologii nauk humanistycznych — szcze-
gólnie w polskiej szkole J. Kmity — to jednak większość no-
wych poglądów dotyczy filozofii nauk przyrodniczych (co jest
normalne, jeśli chodzi o metodologię w ogóle).
W świetle ostatniej literatury dotyczącej tego tematu można
powiedzieć, że w XX wieku mieliśmy nie mniej niż pięć nastę-
pujących po sobie okresów.
1. Okres dogmatyczny: indukcja naukowa, główne narzędzie
logiczne nauk przyrodniczych, daje im pewność absolutną.
2. Okres indukcjonistyczny (R. Carnap): indukcja pozostaje
naczelnym instrumentem nauki, lecz nie mogąc dać pewności,
może przynajmniej zagwarantować pewien stopień
prawdopodobieństwa.
3. Okres falsyfikacjonistyczny (główny myśliciel K. Popper):
indukcja nie może nawet dać prawdopodobieństwa. Nauka
rozwija się przez falsyfikację hipotez — to, co pozostaje jest
rezultatem pozytywnym.
4. Okres relatywistyczny, nazywany okresem “czterech" lub
nawet okresem “bandy czworga" — T. S. Kuhn, P. K. Feyera-
bend, S. Toulmin i N. R. Hanson: jedynym powodem akceptacji
teorii jest “smak" [taste] (Feyerabend) lub “zgoda wspólnoty
naukowców" (Kuhn).
5. Okres programów (główny myśliciel I. Lakatos): istnieją
obiektywne kryteria wartości programu naukowego, tzn. wielkiej
teorii: spójność logiczna i zdolność wspierania postępu w
nauce.
Trzy pierwsze okresy omówiłem w mojej książce. Mają one
wiele rysów wspólnych. Bada się tu (1) wartość konkluzji, a
szczególnie (2) wartość pojedynczych zdań, nie zaś struktur; (3)
odróżnia się wprawdzie prawa od teorii naukowych, lecz
wyłącznie w oparciu o przekonanie, że teorie zawierają terminy
teoretyczne, natomiast prawa ich nie zawierają.
Wszystko to zmieni się wraz z dwoma nowymi okresami.
1
Tekst ten został napisany w 1986 roku jako dodatek do przekładu francu-
skiego Współczesnych metod myślenia. Autor zezwolił na dołączenie go do
wydania polskiego (przypis tłumacza).
 40 WSPÓŁCZESNA FILOZOFIA NAUK PRZYRODNICZYCH_____
EWOLUCJA FILOZOFII NAUK PRZYRODNICZYCH (SCHEMAT)
Uwaga: przedstawiony porządek dotyczy rzeczywistego wpływu; nie za-
wsze zgadza się z porządkiem chronologicznym zasadniczych publi-
kacji, tak np. główne dzieło Poppera ukazało się w 1935 r., dziesięć lat
przed pierwszą ważną pracą Carnapa (1945).
Zaczynając od relatywizmu, podam najpierw kilka znaczą-
cych dzieł jego protagonistów.
S. Toulmin. The Philosophy of Science, 1953.
N. R. Hanson, Patterns of Discovery. 1958.
T. S. Kuhn. The Copernican Revolution, 1957 (Przewrót
Kopernikański. Warszawa 1966).
The Structure of Scientific Revolutions, 1962
(Struktura rewolucji naukowych. Warszawa
1968). P. K. Feyerabend. artykuły
począwszy od 1962 r.
Spośród tych autorów Kuhn przyczynił się z pewnością najbar-
dziej do rozwoju filozofii na uki, zarówno przez swoje studia
_________\ * S K ) t / / I S S \ H 1 . 0 / O I I A '• M K PK/"l HODMf XV H ]4]
historyczne, jak i nowatorstwo poglądów. W przeciwieństwie
do filozofów okresów poprzednich Kuhn kładzie nacisk na rozwój
faktu nauki. Nie zajmuje się pojedynczymi zdaniami, lec/
systemami w ich całości i — co jest najbardziej znaczące —
twierdzi, że istnieje ważna różnica między prawami szczegółowymi
i wielkimi teoriami, które na/ywa ..paradygmatami". Podczas gdy
pierwsze ustanawiane są wewnątrz systemu i /a pomocą
tradycyjnych procedur, to paradygmaty odrzucane są tylko w
wyniku prawdziwych rewolucji naukowych.
Jeśli zaś chodzi o kryterium, w oparciu o które paradygmat jest
akceptowany, to nie istnieje inne niż ..smak" /ta.ste/
(Feyerabend) lub “zgoda wspólnoty naukowców" (Kuh n).
Główny powód nieuznania wartości kryterium tradycyjnego,
szczególnie doświadczenia, jest logiczny: zdania empiryczne, z
punktu widzenia logiki, są tezami wyprowadzonymi w systemie,
w którym wielkie teorie grają rolę aksjomatów. Logika formalna
sformułowała metatezę, według której zmiana aksjomatów pociąga
zmianę sensu terminów danego systemu. Stąd jeżeli jedna teoria
zastępuje inną, to sens terminów w zdaniach empirycznych
zmienia się radyklanie. Znaczy to. że dwa paradygmaty — np.
Ptolemeusza i Kopernika — nie mają żadnych wspólnych zdań
empirycznych. Feyerabend twierdzi np.. że jeśli Tycho Brahe
(zwolennik Ptolemeusza) i Kepler (zwolennik Kopernika) patrzą
na zachód Słońca, nie widzą tego samego. Nie można więc w
oparciu o doświadczenie rozstrzygnąć na korzyść któregoś z
dwóch paradygmatów — ponieważ wspólne doświadczenie nie
istnieje.
Mamy więc pełny relatywizm.
Jednakże na reakcję wobec takiego poglądu nie trzeba było
długo czekać. Reprezentowana jest ona przede wszystkim przez
Imre Lakatosa, filozofa amerykańskiego węgierskiego pocho-
dzenia, który zdominował ostatnie 10 lat rozwoju naszej dyscy-
pliny. Jego pierwszy artykuł, który się cytuje, pochodzi z 1965 r. —
P. Weingartner. filozof dobrze zaznajomiony z literaturą
naukową, wymienia Lakatosa w swojej książce z 1971 r. tylko
marginesowo. Jednak obecnie jest on niezaprzeczalnym mistrzem
filozofii nauki. Wraz ze swoją szkołą wyróżnia się przede
wszystkim tak wielką ilością szczegółowych studiów hi-
storycznych, że przynajmniej jego doktryna dotycząca faktów
historycznych stała się ogólnie obowiązująca.
Badania Lakatosa. podobie jak jego poprzedników, odnoszą się
przede wszystkim do historycznego rozwoju nauki i w tej właśnie
dziedzinie odniósł on największe sukcesy. Przedmie-
142 WSPÓŁCZESNA FILOZOFIA NAUK PRZYRODNICZYCH________
tem zainteresowania Lakatosa nie są pojedyncze zdania, lecz
struktury. Pojmuje on je jednak inaczej niż Popper czy Kuhn:
nie chodzi mu w tej mierze o tezy, co o programy badawcze.
Jest przekonany, że dla tych programów znalazł dwa absolutne
kryteria heurystyczne: spójność logiczną i zdolność do wspierania
przyszłych badań.
W tym ostatnim okresie mamy także do czynienia z odrzuce-
niem jedynego poważnego argumentu relatywistów przeciwko
obiektywności nauk przyrodniczych, tzn. przeciwko możliwości
rozstrzygnięcia między dwiema teoriami w oparciu o zdania
empiryczne. W szczególności zostało wykazane, że jeżeli zmiana
aksjomatyki pociąga pewną zmianę sensu pewnych terminów w
systemie, to nie wynika stąd, że wszystkie terminy zmieniają
całość swojego znaczenia.
Rezultaty tej ewolucji można streścić następująco:
1. Przede wszystkim radykalnie odrzucono — i to jest
trwały rezultat badań Kuhna — scjentyzm, który wierzył w
prawdę absolutną w naukach przyrodniczych i tylko w nich. Jest
to pogląd, którego dzisiaj nikt nie reprezentuje, oprócz
oczywiście marksistów.
2. Mamy także do dyspozycji wielką ilość informacji o istocie
rozwoju nauk przyrodniczych, których jeszcze pół wieku temu
w ogóle nie znano. Tak np. dzisiaj wiemy, że w XVI wieku
teoria Kopernika była z punktu widzenia logicznego o wiele
słabsza niż teoria Ptolemeusza.
3. Ale jeśli chodzi o kwestię, jak uczony może dojść do
pewności lub nawet tylko prawdopodobieństwa, pozostajemy w
takiej samej niewiedzy, jak w roku 1954. Jest pewne, że
wszystkie nauki przyrodnicze stosują indukcję. Jest również
pewne — zostało to dowiedzione przez Arystotelesa i ponownie
przez Poppera — że żadna konfirmacja nie powiększy
prawdopodobieństwa wniosku indukcyjnego. Pewne jest w końcu,
że coś wiemy — ale jak, tego logicy nie wiedzą.
Jeden z największych logików naszego wieku J. Łukasiewicz
miał być może rację, gdy mówił: “badanie przyrody przypomina
lekturę zaszyfrowanego pisma, do którego zgubiliśmy klucz.
Najbardziej zadziwiającą rzeczą jest jednak, że w tych warun-
kach udaje się mimo wszystko zrozumieć kilka fragmentów."
Wskazówki dotyczące literatury
I. WPROWADZENIE. Pfander, Maritain, Carna'p (6).
II. METODA FENOMENOLOGICZNA. Podstawowe dzieło: Husserl
(1); najlepsze przedstawienie: Heidegger s. 27n; zob. także Farber;
przykłady zastosowania: Husserl (1) (2), Scheler (1) (2), Ingarden ( 1 )
(2). Natomiast większość rozpraw pt. “Fenomenologia" itd. nie za-
wiera żadnej metodologii w sensie tej książki; mogą one być pożyte-
czne dla zrozumienia innych (filozoficznych) aspektów fenomenologii:
Van Breda, Merleau-Ponty, Reinach.
III. METODY SEMIOTYCZNE. Bibliografia: Church, Beth (1), bieżąca
bibliografia w: “Journal of Symbolic Logic" 1936 nn. Podstawowe dzieła:
Carnap (1), Tarski (1), Morris (1) (2). Rozbudowany system: Carnap
(3) (4). Problem weryfikacji: Carnap (2), Reichenbach (1). Hempel
(bibliografia!). Czasopisma: “Journal of Symbolic Logic", Journal of
Philosophy of Science", “British Journal of Philosophy of Science",
“Mind".
IV. METODA AKSJOMATYCZNA. Bibliografia i czasopisma: jak w
III. Logika matematyczna, podstawowe dzieła: Whitehead-Russell,
Hilbert (2). Większe podręczniki: Beth (2), Dopp, Ouine. Zarysy (nie-
mieckie): Bocheński-Menne, Becker, Carnap (6), Hilbert (1), Tarski
(3). Technika systemu aksjomatycznego: Weyl, Woodger (tam Tarski). O
definicji: Dubislav, Robinson.
V. METODY REDUKCYJNE. Nowsze prace syntetyczne: Braithwaith,
Kneale, Popper, Reichenbach (1), Weyl, von Wright; pośród starszych:
Broad, Nicod. Zbiory ważniejszych artykułów: Feigl-Brodbeck, Wiener.
Znaczenie mają także historyczne prace Duhema (starsze) i Thomdika
(podstawowe). Tworzenie pojęć: Hempel (2). Prawdopodobieństwo:
Carnap (5), Keynes, Mises, Nagel (przegląd problematyki). Nauki hi-
storyczne: Wagner (z dużą bibliografią; przedstawia m.in. irracjonali-
styczne interpretacje metody, które zasadniczo nawiązują do Diltheya i
może być pożyteczny dla zrozumienia filozoficznych i szczegółowych
problemów tej dziedziny). — Obszerna bibliografia i przedstawienie
metodologicznych poglądów przyrodników znajduje się u Bavinka.
 i Bibliografia*
Posłowie do przekładu polskiego
Współczesne metody myślenia zostały napisane przed 36 latami.
Choć więc zasadnicze informacje zawarte w tej książce są nadal
aktualne, powstały w międzyczasie i rozpowszechniły się nowe
poglądy, przede wszystkim w dziedzinie metodologii nauk
doświadczalnych. Do najważniejszych należą następujące:
1. Indukcjonizm, reprezentowany przez R. Carnapa, stracił
na znaczeniu — większość metodologów nauki poszła z bie-
giem czasu za K. Popperem, przejmując jego falsyfikacjonizm.
2. Grupa badaczy historii nauk (zwana niekiedy “grupą czte-
rech": K. Feyerabend, N. R. Hanson, T. S. Kuhn i S. Toul-min)
wystąpiła z twierdzeniem, że najogólniejsze teorie w rodzaju
Kopernikowej, które Kuhn nazwał “paradygmatami", nie mogą
być uzasadnione przez powołanie się na zdania doświadczalne
— tak dalece, że wybór między nimi jest “sprawą smaku"
(Feyerabend).
3. Imre Lakatos wystąpił z tezą, że paradygmaty należy
uważać nie za teorie, ale za programy badań.
Aczkolwiek każdy z tych poglądów zawiera interesujące myśli,
żaden z nich nie jest ogólnie przyjęty, jako że praca badawcza
toczy się w naukach doświadczalnych, inaczej niż one
przewidują. Bo używa się w niej indukcji, rozstrzyga między
teoriami za pomocą zdań doświadczalnych, a same teorie są
zapewne nieraz programami badań, ale równocześnie także i
przede wszystkim zdaniami opisującymi rzeczywistość.
W ostatnich latach mówi się wiele o tzw. modelach matema-
tycznych rzeczywistości. Chodzi jednak przy tym nie o nowy
pogląd, ale o nowe słowo — bo owe modele to po prostu zdania
wyjaśniające, napisane w języku matematycznym. Warto przy
tym zauważyć, że słowa “model" używa się w logice ma-
tematycznej we wręcz odwrotnym znaczeniu. Tam rzeczywis-
tość (reprezentowana przez klasę stałych) jest modelem teorii
matematyczno-logicznej, a nie odwrotnie.
J, M. B.
Fryburg 20 IX 1989
BAYIK B., Ergebnisse und Probleme d. Naturwissenschaften. 1914.
BECKER O., Einfuhrung in die Logistik, 1950.
BERGSON H.. (1) Essai sur les donnees immediates de la conscience.
1889 (O bezpośrednich danych świadomości. Warszawa 1913)
(2) L'Evolution creatrice, 1907 (Ewolucja twórcza. Warszawa
1957). BETH E. W.. (1) Symbolische Logik und Grundlegung der
exakten
Wissenschaften, 1948.
(2) Les fondements logitjues des mathematujues, 1950. BOCHEŃSKI
I., MENNE A., Abrifl der mathematischen Logik, 1954. BOLZANO B.,
Wissenschaftslehre, 4 tomy, 1837. BRArTHWAITH R. B., Scientific
Explanation. 1953. BROAD C. D., Scientific Thought, 1923.
CARNAP R., (1) Logische Syntax der Sprache, 1934.
(2) Testability and Meaning, Philos. of Science 2, 1936 — 4, 1937.
(3) Introduction to Semantics, 1942.
(4) Formalization of Logic, 1943.
(5) Logical Foundations of Probability, 1950.
(6) Einfuhrung in die symbolische Logik, 1954.
CHURCH A., A Bibliography of Symbolic Logic, “Journal of Symbolic
Logic" l, 1936 (dalej prowadzona w tym samym czasopiśmie).
DOPP J., Lecons de logiąue formelle, 3 tomy, 1949-50.
DUBISLAY V. W., Die Definition, 1931.
DuUHEM P., Le systśme du monde, 5 tomów, 1913 nn.
FARBER M., Foundations of Phenomenology, 1943.
FEIGL H., Brodbeck M., Readings in the Philosophy of Science, 1953.
FREGE G., Ober Sinn und Bedeutung, Ztschr. f. Philos. u. philos. Kri-
tik 100, 1892 (Sens i nominat, w: J. Pelc (red.), Logika i jazy k:
studia z semiotyki logicznej, Warszawa 1967).
HARTMANN N., Żur Grundlegung der Ontologie. 1935.
HEIDEGGER M., Sein und Zeit, 1927.
HEMPEL C. G., (1) Problems and Changes in the Empiricist Criterion of
Meaning, Rev. Intern, de Philos. 2, 1950 (nr 11) (2) Fundamentals of
Concept Formation in Empirical Science (Int. Enc. of Un. Science, II,
7) 1952.
146 BtBUOORAFlA
HEYTING A., (1) Dieformalen Regeln der intuitionisnschen Logik,
Si-tzungsb. d. PrcuB. Akad. d. Wiss., Phys.-math. Kl., 1930. (2)
Mathematische Grundlagenforschung. Intuitionismus. Bfweis-
Iheorie, 1934.
HILBERT D., (1) ACKERMANN W., Grundzuge der theoretischen Lo-
gik, 1928. (2) BERNAYS P., Grundlagm der Mathemaak, 2 tomy,
1934-39.
HUSSERL E., (1) Logitche UntersuchungeH, 2 tomy, 1901 n.
(2) Ideen zu riner reinen Phanomenologie und phanomenologi-schen
Philosophie, 1913 (Idee czystej fenomenologu i fenomenolo-gicznej
filozofii. Księga pierwsza. Warszawa 1975).
INGARDEN R., (1) Essentiale Fragen, 1924 (O pytaniach esencjalnych, w:
Z teorii języka i filozoficznych podstaw logiki, Warszawa 1972). (2)
Dos literarische Kunstwerk, 1931 (O dziele literackim. Warszawa
1988).
JASPERS K., (1) Philosophie, 3 tomy, 1932. (2)
Von der Wahrheit, 1947.
KEYNES J. M., Treatise on Probability, 1921.
KNEALE W., Probability and Induction, 1949.
ŁUKASIEWICZ J., (1) O logice trójwartościowej, Ruch Filozoficzny 5, 1920.
(2) Philosophische Bemerkungen zu mehrwertigen Systemen des
Aussagenkalkuls, Comptes rend. d. sćances d. 1. Soc. d. Sciences et
d. Lertres d. Vars. Cl. III, 1930.
(3) W sprawie odwracalności stosunku racji i następstwa, Przegl.
Fil. 16, 1913.
MARCEL G., Positions et approches concretes du mystóre ontologiąue,
w: Le monde casse, 1933. MARITAIN J., Petite Logiąue, 1946 (15
wyd.). MERLEAU-PONTY M., Phenomenologie de la perception, 1945.
MILL J. St., A System of Logic, 2 tomy, 1843 (System logiki, Warszawa
1962).
MlSES R., Wahrscheinlichkeit, Statistik und Wahrheit, 1928. MORRIS Oi.,
(1) Foundations of the Theory of Signs, Intern. Encycl.
of Unified Science, U, 2, 1938.
(2) Signs, Languege and Behavior, 1946.
NAGEL E., Prindples of-the Theory of Probability, Intern. Encycl. of
Unified Science, I, 6, 1939.
BDUOORAFIA
147
NICOD J., Le probteme logupie de Finduction, 1923.
OGDEN C. K., RICHARDS I. A., The Meaning of Meaning, 1949.
PFANDER A., Logik, 1929.
POPPER K., Die Logik der Fonchung, 1935 (Logika odkrycia nauko-
wego, Warszawa 1977).
POST E., Introducaon to a General Theory of ElemenUry Propositions,
American Journal of Matbematics 43, 1921.
OUINE V. W., Mathemancal Logic, 1940.
REICHENBACH H., (1) Experience and Prediaion, 1938.
(2) Philosophie Foundations of Quantum Mechanics, 1944.
REINACH A., Was ist Phanomenologie?, 1951. ROBINSON R.,
Definition, 1950.
SCHELER M., Der FormaUsmus in der Ethik und die materiale Wert-
ethik, 1913-16.
(2) Wesen und Formen der Sympathie, 1913 (Istota i formy sympatii,
Warszawa 1980).
JARSKI A., (1) Der Wahrheitsbegriff in den formalisierten Sprachen,
Studia Philosophica I, 1936 (Pojęcie prawdy w językach nauk de-
dukcyjnych, Warszawa 1933).
(2) Grundzuge des Systemenkalkuls, Erster Teil. Fundamenta Ma-
thematicae 25, 1935.
(3) Einfuhrung in die mathematische Logik und die Methodologie
der Mathemaak, 1937.
THORNDIKE L., A history of Magie and Experimental Science, 6 to-
mów, 1923 nn.
VAN BREDA H. L. (wyd.), Problemes actuels de la phtnomenologie,
1952.
WAGNER Fr., Geschichtswissenschaft, 1951.
WIENER Ph., Rcadings in Philosophy of Science, 1953.
WEYL H., Philosophie der Mathemaak und Naturwissenschafi, 1928.
WHTTEHEAD A. N., RUSSEL B., Prindpia Mamematica, 3 tomy, 1910-
-1913. WnTGENSTEIN L., Tractatus Logico-Phuosopnicus, Annaten
der Na-
turphflosophie 1921 (tłum. poi., Warszawa 1970).
 BIBLIOGRAFIA
148
WOODGER J., (1) The Ajaomatic Method in Bioiogy, 1937. Indeks rzeczowy
(2) The Technique of Theory Construction, Eocycl. of Unified
Science II, 5, 1939. VON WRIGHT G. H., A Treatut on Induction
and Probability, 1951. Abstrakcja 29, 1 18
Abstrakcyjny 46
Akceptacja teorii 141
• Podane są tu tylko tytuły dzieł wymienionych w tekście i we wska- Akceptowamośc 125
zówkach dotyczących literatury. Aksjomat 52, 81 n
Aksjomatyczny system 81n, 94, 1 10, 134, 137, związek 122
Aksjomatyka 133,142
Aksjomatyzacja 85
Analiza stanu rzeczy 97
Analogiczny 68,137
Antynomia 60, kłamcy 60n,72, semantyczna 74
A priori 124, 138
Argument 56
Arytmetyczny 47
Astronomia 49,lllnn
Asymetria 105
Atomowy 54,93
Autorytet 33

Badanie naukowe 23, fenomenologiczne 34

Barbara 20
Bóg 60n, analogiczne poznanie Boga 60n
Bryła 44
Byt 13,16, idealny 56

Cecha 13
Cel 30n, liczenia 51
Celarent4S
Cudzysłowowa nazwa 71,72
Cudzysłów 63n,70 Czasownik 55

Dedukcja 78,84n,130, progresywna 84n,103, regresywna 84n,103

Dedukcyjny 103
Definicja 92nn, analityczna 93, za pomocą systemu aksjomatycznego
94n, dejktyczna 95, kontekstowa 93, nominalna 92, realna 92,
rekurencyjna 94, semantyczna 70,92n, syntaktyczna 92, syn-
tetyczna 93
Definiowania reguły 84
Deskryptywny 34
Desygnat 61
Detenninizm fenomenalny 121, ontologiczny 121, ścisły 121
 150 INDEKS RZECZOWY INDEKS RZECZOWY 151

Dogmatyzm 137, dogmatyczny okres 139 Genetyczny 135 Geologowie 115

Dokumenty 132 Geometria euklidesowa 52n
Doświadczenie 109n, doświadczenia kryterium 141 Graficzna forma 46 Gramatyka 55
Dowód 77, schemat drogi dowodzenia 99 Grammaticae speculaiivae 42
Dualności zasada 52
Duch 130, obiektywny 15 Hermeneutyka fenomenologiczna 34
Dyskursywne poznawanie 29 Heterodoksalne systemy 90
Dystrybucja 126 Hipoteza 33,103,107nn, 133, hipotetyczno-dedukcyjny 103, prawdopo-
Dzieło sztuki 42 dobieństwo hipotezy 125, robocza 123 Historia 105,129nn Historiografia
104 Historycy 115,131nn Historyczne źródła 131, nauki 105,129n
Egzystencja 31n,38, człowieka 18 Humanistyczne nauki 130,139
Egzystencjaliści 26,31n,38n
Ejdetyczny sens 49nn Idealny byt 56
Ekonomiczny fenomen 130 Identycznościowe zdanie 45
Eksperyment 104,108 Identyczny 57
Eksperymentowanie 135 Idiograficzny 132
Ekstensjonalny 61 Ilość 87
Emocjonalny 31 Imię własne 55n
Empiryczna metoda 36, nauka 68,106nn, czysto empiryczna nauka 109n, Implikacja 90nn
-y środek 64, -e zdania 141 Indeterministyczny 117
Empiryczno-logiczna szkoła 65 Empiryści 29,37 Indukcja 11,103,117nn, 132,136,139,140,144, deterministyczna 119, drugo-
Esencjalni filozofowie 39 Estetyczny 83,89 Ethos 131 rzędna 119, eliminacyjna 119, enumeracyjna 119, ilościowa
Euklidesa dowód 85, geometria 52, twierdzenie 52 117,119, jakościowa 119,123, matematyczna 118, nieautentyczna
118, pierwszorzędna 119, w naukach przyrodniczych 118,
Fakt 36, nauki 141 statystyczna 119, sumatywna 118, zupełna 118
Falsyfikacja 105, hipotez 139 Indukcji problem 118,137
Falsyfikacjonizm 139,144 Indukcjonizm 139,144
Fałsz 18,109 Intensjonalny 61
Fenomen 29,35,106,121, w naukach przyrodniczych 35 Interpretacja 34,46,96,131, języka 17, (Auslegung) 34
Fenomenalistyczny 115 Intersubiektywność 67n
Fenomenologia 26nn,45,50,97,130,137 Introspekcja 106
Filozofia 11,58,138, logiki 20, nauk przyrodniczych 139, nauki 140,141 Intuicja 27,29n,59,124
Fizyka 49n,115n Irracjonalne (to, co) 60
Fizykalizm 67 Istnienie 36n
Forma 69,115, graficzna 46 Istota 13,36nn,97, fenomenologiczna 37, określenie istoty 97
Formalizm 45n,50nn
Formalna logika 19,86 Ja 31
Formowania reguły 55,84 Jeżeli — to %
Funkcja 116, semantyczna 58 Język 16,53, abstrakcyjny 46, formalistyczny 46, metajęzyk 63,%, natu-
Funktor dwuargumentowy 57, funktorotwórczy 57, jednoargumentowy 57, ralny 53, pisany 54, poetycki 58, potoczny 53, przedmiotowy 62,
monadyczny 57, nazwotwórczy 56, okre- reguły formowania języka 55n, symboliczny 54, sztuczny 53n
ślający funktory 56, określający nazwy 56,
określający zdania 56, zdaniotwórczy 56
152 ______________fNDEICS RZECZOWY___________________ INDEKS RZECZOWY
153
Kategoria 14, ontologiczna 56, podstawowa 56, syntaktyczna 41,55n Neopozytywistyczna szkoła 58 Neopozytywizm 87 Niesprzecznosci
Każdorazowo moje (to, co) (das je-meiruge) 39 zasada 90 Niesprzeczność 66,90
Kłamca 62n,72 Niewypowiedzialne (to, co) 59nn
Konfirmacja 105,108,142 Nomotetyczny 132 Nonsens 57n
Koniunkcja 76,105
Konsekwencja 91 Obiekt 31
Konstytucyjny system 83n Obiektywizm 30n
Kontemplacyjna postawa 30 Obiektywność nauk przyrodniczych 142
Kryterium 140,141, heurystyczne 142 Obiektywny 15nn
Krytycyści29 Obowiązku poczucie 33
Krytyka 134 Obserwacji metody 106
Obserwacyjne zdanie 106n,119,131,134
Leksykalny 93 Odbicie 15
Liczenie 42,46n Odrywania reguła 99
Logika 11,19,23n,51,95, filozofia logiki 20, formalna 19,87n, intuicjo- Ogląd 27,33, duchowy 27, fenomenologiczny 34
nistyczna 87,89, matematyczna 42,85nn,144, naturalna 24, i nauka Ogólne zdanie 135, empiryczne 68, logiczne 68
23 Określający zdanie (funktor) 56
Ontologia 50,121
Marksiści 142 Operacyjny sens 49n
Matematyczna logika 42,85nn,144 Oznaczanie 61n
Matematyka 50n,95, metamatematyka 63
Materia 69,130 Paradygmat 141,144
Materiał 38 Pewność 124,142, absolutna 139
Metafizyczny 60,97 Podstawa 110
Metalogika 63, -język 63,96, -matematyka 63, -nauka 63 Podstawiania reguła 99
Metoda 20, dedukcyjna 25,136, empiryczna 36, fenomenologiczna 25, Pojęcie 15n,37,45, obiektywne 15n, subiektywne 15
27n,137, indukcyjna 25,132,136, myślenia 11, obserwacji 106, Postawa emocjonalna 31n,38, kontemplacyjna 30
reszt 120, różnicy 120, zgodności 120, zmian towarzyszących 120 Postęp w nauce 139,142
Metodologia ll,14,20n, nauk humanistycznych 139 Postulat determinizmu 120, zamkniętego systemu 120
Mnożenie 47 Poznawania proces 15
Model 50,144 Poznawanie 15,18,137, bezpośrednie 18,24, dyskursywne 29, naukowe
Modus Barbara 20, ponendo ponens 20,77, ponens 77 23, pośrednie 19,23
Molekularny 54,93 Pragmatyczny 43n Pragmatyści 124
Moralność 30 Praktyczne (to, co) 30n
Możliwość fizyczna 66, logiczna 66, techniczna 66, transempiryczna 66 Prawda 18,62,133,137, def. prawdy 70nn, absolutna 142
Mózg 33 Prawdopodobieństwo ll,30,125nn,137, hipotez 125,137,142 Prawdziwy 18
Myślenia metody 11 Prawo 77,107nn, funkcjonalne 113,116, logiczne 20, przyczynowe 113,
Myślenie 16,109n,137, racjonalne 138, teoretyczne 21 statystyczne 117, warunkowe 116, współ występowania 114n,
Nauka 18,21,137, empiryczna 68,106n, czysto empiryczna 109, historyczna a teoria 141
105n, i logika 23, meta- 53, obiektywna 22n, przyrodnicza Principia Mathematica 87
35,106nn, rozwój nauki 141, subiektywna 23, jako twór społeczny Produkt 76
22,42
Nazwa 17,64,74, cudzysłowowa 70n,73, strukturalno-opisowa 71, kate-
goria nazw 56
Negacja 52,94
Negacji znak 90
154 fNDEKS RZECZOWY INDEKS RZECZOWY
155
Program badawczy 142, okres programów 139 Stosunek pragmatyczny 43n, semantyczny 43n. syntaktyczny 43n
Prostoty reguła 123 Struktura 35.39,140. psychiczna 15
Przedmiot 19.31 n Styl 133
Przekładania reguła % Subiektywny 15nn,133, intersubiektywność 67n
Przeniesienie 47 Substancja 13.56
Przesłanki 76 Sylogistyka 48,88
Przewidywanie 111 Symbol 53n
Przyczyna 114,121. określenie przyczyny 97 Synonimiczność 16
Przyczynowości prawo 113.115n Syntaksa 43,46,54nn,84, języka potocznego 53
Przypadkowe (to, co) 37 Syntaktyczny 43,93n. -e reguły sensu 54nn, -a wieloznaczność 57
Psychiczna struktura 15 Syntetyczny 93,96
Psychologia 67,115,130, introspekcyjna 67 System 141,142, aksjomatyczny 81nn,94,110,112,122,131,134, formali-
styczny 51, konstytucyjny 83n, zamknięty 120 Szyfr
Racjonalne myślenie 137 60
Redukcja 25,78,102nn, progresywna 103, regresywna 103n
Reguła 13, definiowania 84,98, formowania języka 55,84,98, odrywania Tabulae 119
99, podstawiania 99, prostoty 123, przekładania 96, skracania Technika 124
95, syntaktyczna sensu 54nn, wnioskowania 51,88 Teksty 133
Relacja 13 Teleologiczne wyjaśnianie 113,116
Relatywiści 142 Teoretyczny element 110, termin 139
Relatywizm 137,139,141 Teoria 32,107nn,135,144, a prawo 139
Religia 30 Termin teoretyczny 139
Rewolucja naukowa 141 Terminologia 11, ontologiczna 13, psychologiczna 14, semiotyczna 16,
Rzecz 13,27,29
teoriopoznawcza 17n
Sąd (Urteil) 16 Tertium non datur 90 Tolerancji zasada
Sceptycyzm 90,124,137 67 Tomiści 60n Transempiryczny 66
Treściowe uposażenie 13,28,38 Treść
Schemat drogi dowodzenia 99
15,61 Trójkąt 37 Trwoga 32
Scholastycy 16,41
Twierdzenie Euklidesa 52
Scjentyzm 142
Semantyczny 43n,92, -e definicje 95n, -e funkcje 58nn, -e stopnie 62
Uchwycenie 30
Semiotyka 42nn
Uczucie 31
Sens 41,65nn, ejdetyczny 49n, operacyjny 49n, terminów w nauce 141,
-u reguły syntaktyczne 54nn
Wartościowanie 133
Sformalizowany język 46 Skracania
reguła 95 Słowa znaczenie 37n Smak Wartość 31, prawdziwościowa 104, struktur 140. średnia 126. zdań po-
139,141,144 Socjologia 132 Sofiści 41 jedynczych 140, uwarunkowanie wartościami 133 Warunek 113nn,
Społeczny 22,42 Spostrzeżenie 106 konieczny 114, wystarczający 114 Warunkowe prawa 116 Weryfikacja
Spójność logiczna 139,142 Stan rzeczy 102n,108n Weryfikować 134 Weryfikowalność 65nn Wiarygodność 125
13,15 Statystyka 125nn,133 Stoicy
41.61.80,87
 156 INDEKS RZECZOWY

Wiedza 14,51,137, jako cecha 14, jako zjawisko psychiczne 15, przedmiot
wiedzy 15, stan wiedzy 33 Wieloznaczność 16 Wieloznaczny 57,137
Własność (Eigentiimlichkeit) 36 Wniosek 33,77, indukcyjny 142
Wnioskowanie 30,33,76nn, dedukcyjne — redukcyjne 25,78
Wola, akty woli 31 Współ występowania prawa 114n Wybór
123,132n
Wyjaśnianie 103n,108,134n, genetyczne 135, kauzalne 113,115, teolo- Indeks osób
giczne 113,115n Ackermann W. 98
Wyłączenie tego, co praktyczne 30 Amiel H. F 26
Wypowiedź (Aussage) fałszywa 18, prawdziwa 18 (zob. zdanie) Arystoteles 14,36,41,80,102,115, Galileo Galilei 98
Wyprowadzać 76 Wyprowadzalność 90n Wyrażenie 54,58 Względność 142 Augustyn św. 14 Gentzen G. 87
systemów logicznych 89n

Zasada 81, dualności 52, tolerancji 67, weryfikowalności 65 BaconF. 102,119 Becker O. 26 Hamilton W. 26 HansonN. R
Bergson H. 59n BolzanoB. 81 Boole 139n,144 Hartmann E. von
Zdanie (Satz) 15, fałszywe 18, obiektywne 15nn, prawdziwe 18, subiek-
G. 87 Boyle R. 125 Brane T. de 141 26 HartmannN. 26,60n
tywne 15nn
Braithwaith R. 102,119 Brouwer L. 89 HegelG. 14,26 Heidegger M.
Zdanie (Aussage) fałszywe 18, empiryczne 141, identycznościowe 45, o 26,32,34n,39n HerschelJ. 102
indywiduach 135, metajęzykowe 134, obserwacyjne Burali-Forti C. 95
Heyting A. 87,89 Hilbert D.
106n,119,131,134, ogólne 68,135, pojedyncze 140,142, 42,98 HumeD. 115
pragmatyczne 134, prawdziwe 18,19,70nn, przedmio- CarnapR. 42,67,69,81,102,139, HusserlE. 14,26nn,42,80
towe 134 140,144 Comte A. 68
Zdaniotwórczy funktor 56 CottinghamE. T. 112 Couturat L. 87 Ingarden R. 26,45
Zerowy stopień 62 Curry H. 87 De Morgan 87 Diodor
Zgoda wspólnoty naukowców 139,141 Kronos 91
Zjawisko 35 Jaspers K. 59n
Znaczenie 43,61nn,133, słowa 37n Jaśkowski S. 87
Znaczyć (meinen) 43 Eddington A. 112 Einstein A. 112,125
Znak 16,43nn,58n,103 Euklides 52,80 Kantl. 14,26,124
Związek aksjomatyczny 122,131 Kelvin,lordll2
Farber M. 26 KeplerJ. 141
Źródła historyczne 131 FeyerabendP. K. 139,140,141,144 KeynesM. 102
FinkE. 26 Kierkegaard S. 31
FitzgeraldG. F. 113 Kmita J. 139
FregeG. 42,61,87 KneafcW. 102
Kopernik M. 11 In, 141,142
Koyrć A. 26
Kratytos41
KuhnT. S. 139nn,144

Lakatosl. 139nn.l44
Lambert J. H. 26
Lavoisier A. 122 Leibniz
G. 14,86
158 INDEKS OSÓB

Leśniewski S. 87 Reichenbach R. 66,89

LewisC. I 91 RenouvierCh. 26 Robinson
R. 97 RusselB. 53,87.130
Łukasiewicz]. 72.78.87.89.90.102
SartreJ. P 26.32,39
MarcelG. 26,31,39 MenneA. SchelerM. 26,30
98 Merleau-Ponty M. 26 Schmidt W. 123
MichęIson A. 112n Mili J. St. SchróderE. 87 Spinoza
68,102,119n, 135 MorleyE B. 14 Stein E. 26
W. 112n Morris Ch. 42 StokesG. 112

Tarski A. 42,81
Newton 1. 98.112 Tomasz z Akwinu św. 14,33,60n
ToulminS. 139n,144
Otto R. 30
Uexkull T. 34
PeanoG. 87
PfanderA. 26 Weingartner P. 141
Platon 14,41,62 Whitehead A. N. 14,53,87
Plotyn 14 Windelband W. 132
PopperK. 139,140,142,144 Wittgenstein L. 60 v.
Post E. 89 WrightG. 102,119 Wundt
Ptolemeusz K. 141,142 W. 92
 Wydanie I
Skład: “W drodze" Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów
Druk i oprawa: Spółdzielnia Pracy “Drukarnia Kujawska"
Zań. 145
 Wiedza, rozum sę dzisiaj
tak zagrożone, jak to się
niegdyś rzadko zdarzało,
a wraz z nimi zagrożone
jest także to, co ludzkie
po prostu; być może na-
wet samo istnienie czło-
wieka. Tylko autentyczna
filozofia, która do po-
znawania używa wszyst-
kich środków, mogłaby
przyjść z pomocy w tej
sytuacji.
(fragment Postawia)

Józef M. Bocheński (ur. 1902) dominikanin, profesor, a w la-

tach 1964-1966 rektor wydziału filozofii na Uniwersytecie we
Fryburgu szwajcarskim, wykładowca na pięciu uniwersyte-
tach Stanów Zjednoczonych, znawca logiki starożytnej i śred-
niowiecznej, wybitny filozof i teolog, któremu nieobce są też
dziedziny prawa i ekonomii. Jego prace doczekały się licznych
przekładów i wydań. Spośród współczesnych myślicieli
skłonnych do zamykania się w ciasnych ramach po-
szczególnych specjalności, wyróżnia się iście renesansowy
wielostronnością.

Współczesne metody myślenia to próba przedstawienia w

przystępny sposób najważniejszych metod myślenia sto-
sowanych w różnych dyscyplinach naukowych.