‫ومحمدزغونی‬

‫سبک‬
‫نیمی ادلوہل اوب ااقلمس ومحمد انب بگین ارعملوػ ومحمد زغونی (دیپاش ربوز لگنم ‪ 2‬ونربم ‪649‬ء‪ ،‬ااقتنؽ‪ 03‬ارپلی ‪9303‬ء )‬
‫‪664‬ءےساےنپااقتنؽکتتنطلسزغونہیاکرمکحاؿاھت۔وہدوسںیدصیوسیعیںیمزغینےکملسماہبدراوراعقشدمحمیلصاہللہیلعوٓاہلو‬
‫ملسابداشہزگراےہاسےنزغینرہشوکداینےکدوتلدنمرتنیرہشوںںیمدبتلیرکدایاوراسیکوعیستنطلسںیموموجدہلمکمااغفاتسنؿ‪،‬‬
‫اریاؿاوراپاتسکؿےکیئکےصحاورامشؽرغمبیبھارتاشلماھت۔وہاترخیاالسہیماکالہپرمکحاؿاھتسجےناطلسؿاکبقلاایتخرایک۔‬
‫وہ الہپملسمرمکحاؿاھتسجےندنہواتسؿرپ‪94‬ےلمحےیک اوررہےلمحںیمحتف احلصیک۔اسمیظعاجمدہےکوھگڑوں یکاٹوپںےس‬
‫دنہواتسؿےکتبدکےرلزاےتھٹےھت۔‬
‫ومحمدزغونییکدختمںیماکیصخش احرضوہااوررعضیکہکںیم دمتےسدمحمیلصاہللہیلع وٓاہلوملسےک ددیاراکاگبلطر اھت‬
‫تمسقےسزگہتشراتےھجمٓاپیلصاہللہیلعوٓاہلوملساکددیاررکےنیکاعسدتیلمدمحمیلصاہللہیلعوٓاہلوملسےسںیمےنرعضیک ای‬
‫روسؽیلصاہللہیلعوٓاہلوملسںیماکیزہاردرمہاکرقموضوہں‪،‬اسیکادایگیئےساعزجوہںاورڈراتوہںہکارگایساحتلںیمرمایگوت‬
‫رقضاک وبھج ریمی رگدؿ رپ وہاگ (اس وہج ےسربوز ایقتم ںیم سنھپ اجٔوں) رتمح اعمل یلص اہلل ہیلع و ٓاہل وملس ےن اراشد رفامای ‪"7‬ومحمد‬
‫سبک‬
‫بگینےکاپساجٔووہاہمترارقضااتردےاگ۔ںیمےنرعضیک‪،‬وہےسیکاامتعدرکںیےگ؟ارگاؿےکےیلوکیئاشنینانعتیرفامدیاجوترکؾ‬
‫ابالرکؾوہاجےئاگ۔ٓاپیلصاہللہیلعوٓاہلوملسےنرفامای‪،‬اجرکاسےسوہک‪"،‬اےومحمد!متراتےکاوؽےصحںیمسیتزہارابردرودڑپےتھ‬
‫وہ اور رھپ دیبار وہ رک رات ےک ٓارخی ےصحںیم زمدی سیت زہار ابر درود ڑپته وہ۔ اس اشنین ےک اتبےن ےس وہاہمترا رقض ااتر دے اگ"۔‬
‫اطلسؿومحمدےنبجاشہریخاانؾیلصاہللہیلعوٓاہلوملساکروتمحںرھبااغیپؾانسوتروےنےگلاوردصتقیرکےتوہےئاساکرقض ااتردایاور‬
‫اکیزہاردرمہزمدیشیپےیک۔وزراءوریغہبجعتموہرکرعضزگاروہےئ!اعاجیلہ!اسصخشےناکیاننکممیسابتاتبئےہاورٓاپےن‬
‫یھبکاینتدعتادںیمدرودرشفیڑپاھیہںیہناورہنیہوکیئٓادیمراترھبںیماسھٹزہارابردرودرشفیڑپھاتکسےہ۔اطلسؿومحمدادودود‬
‫ےنرفامای!متچسےتہکوہنکیلںیمےناملعےئرکاؾےسانسےہہکوجصخشدسزہاریدرودرشفیاکیابرڑپھےلاسےنوگایدسزہارابر‬
‫درودرشفیڑپےھ۔ںیمنیتابراوؽبشںیماورنیترمہبتٓارخبشںیمدسزہاریدروداپکڑپھاتیلوہں۔اسرطحےسریماامگؿاھت‬
‫ہکںیمرہراتاسھٹزہارابردرودرشفیڑپاتھوہں۔بجاساعقشدمحمیلصاہللہیلعوٓاہلوملسےناشہخراالانؾیلصاہللہیلعوٓاہلوملساک‬
‫روتمحںرھبااغیپؾاچنہپای‪،‬ےھجماسدسزہاریدرودرشفییکدصتقیوہیئگاوررگہیرکان(ینعی‪7‬روان)اسوخیشےساھتہکاملعےئرکاؾاکرفامؿ‬
‫ل‬
‫حیحصاثتبوہاہکروسؽبیغداؿ‪،‬رتمحاعلل مینیلصاہللہیلعوٓاہلوملسےناسیکوگایہدی۔[‪]2‬‬
‫اوالد دمحمزغونیوعسمدزغونیزعادلوہلدبعارلدیش [‪]9‬‬
‫دنہواتسؿاکاتریخیاخہکومفلاکرؽامرسکرفڈیرکازلگنیرتبیتواعترػادمحمیلسہحفص‪92‬‬
‫سبک‬
‫ومحمدزغونیاےنپابپ بگینیکوافتےکدعبسیبھچربسیکرمعںیم ‪054‬ھںیمزغین‪،‬ااغفاتسنؿےکتختوکحتمرپنکمتموہا‬
‫۔اسےکدنہواتسؿرپدعتمدولمحںاکذرکوخبڑباھڑچاھایکاجاتےہ۔وکیسرلےقبطےکزندکیوہاکیریٹلااھتسجےندنہواتسؿرپےلمحرکےک‬

‫‪1‬‬
‫دنمروںےس وساندواٹ‪،‬اسےکالعوہاسےکدہعوکریغوملسمںےکالخػدشتدنسپیےکونعاؿےسدبانؾایکاجاتےہ۔ومحمدزغونیرپ‬
‫یھکلیئگاتکوبںںیماکیوہشمراتکبیلعڑگھویوینریٹسےکاترخیےکارگنزیدورےکرپورسیفامیبیبحیک'اطلسؿومحمدٓاػزغین'ےہ۔اس‬
‫اتکبںیماوہنںےنومحمدزغونییکضعبامہاکومںیکرعتفیےکاسھتاسےکولمحں‪،‬دنمروںیکوتڑوھپڑیکرواایتیکاینبدرپاےس‬
‫تخسدیقنتاکاشنہنانبایےہ۔رپورسیفبیبحاکہطقنٔرظناورومفقارگداھکیاجےئوتاسیسنئںیہنہکلبوموضیع ےہوہاترخیےکاساسرے‬
‫لمع وک سج ںیم اطلسؿ ومحمد زغونی اکی ادین اکردنہ اھت‪ ،‬اکی رعمویض ادناز ںیم دھکی رےہ ںیہ‪ .‬اطلسؿ ومحمد زغونی یک ایستس اک الص‬
‫اتریخیرکدارایکاھتاسےکےئلومحمدزغونیےکارادوںاوروخااشہتوکےنھجمسایاسیکاکایمویبںاوراناکویمںرپثحبرکےنیکرضورتںیہن‬
‫ہکلباسوکریکامسیجوقوتںیکشکمشکاوراترخییکرحاکتوکےنھجمسیکرضورتےہ‪.‬اسزامےنںیمدنہواتسؿںیموجشکمشکلچریہیھت‪،‬راہج‬
‫ےجاپؽیکرسدحوںرپدرادنازایں وہں‪،‬اقمیمرااجٔوںیکدباعمایشں ایرقاہطمیکدنہواتسؿںیمڑبیتھرایتس’ومحمدزغونیاکایکنرطػ‬
‫وتمہجوہانرطفیاھت۔‬
‫اکیدنہوومرخروالیماھترپاینپاتکبںیمیتھکلںیہ‪"7‬رعبےکدنسھرپےلمحاؿےکاجتریترواطبےسمکامہرےہ‪.‬رعباترجوں‬
‫ےنرغمیباسلحےکاسھتایقؾایکاوراقمیمدووگںےساشدایںیھبںیک‪.‬ھچکاروبںےناقمیمدووگںیکالمزتمیھباایتخریک‪ .‬ہیرعب‬
‫اترجرہزماورزغینںیممیقمےھت‪.‬اہیںیکاجترتاکدارودماررغمیباایشیےسوھگڑوںیکدرٓادماورھچکدحکترشاب‪،‬دواہاوراٹسکیٹلئیکٓادمرپ‬
‫لمتشماھتاہتبلبسےسرتہبنیاجترتوھگڑورںیکیھت‪.‬اؿےساحلصوہےنوایلٓادمؿاکامہذرہعیابرہےسٓاےئوہےئدووگںرپسکیٹ‬
‫اعدئرکاناھت‪.‬ہیاتلمؿیکرطحٓادمؿاکاقمیمذرہعیاھت‪.‬اتریخیوحادوںےسہییھباتپاتگلےہہکاقمیمراےجٓاےنواےلزارئنیےکاقولفںرپ‬
‫ےلمح رکےت ےھت اور اؿ یک دوتل دوٹ ےتیل ےھت‪ .‬اس ےک العوہ اسلح ےک اسھت یئک ریٹلے تشگ رکےت رےتہ ےھت‪ ،‬ںیہنج ریبوج اہک اجات‬
‫ےہ‪(".‬اطلسؿومحمدزغونیاوروسانمتاکدنمرازروالیماھترپ)‬
‫وسانمھتدنمراکوحاہلدےرکومحمدوکبصعتماثتبایکاجاتےہہکبجوسانمھتاکدنمراسوتقومحمدےکاخمنیفلیکرسرگویمںاک‬
‫رمزک اھت‪ ،‬اسرے تسکش وخردہ رااجٔوں ےن واہں اانپ رمزکانبایل اھت۔ روالیم اھترپ یھب اس دوریک ایسیس احتل اوررمکحاونں اک اےنپ ادتقار یک‬
‫وبضمیطاوردافعےکےیلانمدریکٓاڑےنیلیکرواایترپرصبتےےکدعبیتھکلںیہ؛‬
‫"ااسیوسحمسوہاتےہہکبجیھبدنمرادتقاراکعبنمےننبےگلوتہیولمحںیکزدںیمٓاےئگ‪(".‬وحاہلابال)‬
‫دنہودنمروںیک ہیابتیہ وفیجہلمحاکہصحیھت‪،‬ھچکاھکلریومحمدرپ"دنمروںیکادناھددنھابتیہ"اکازلاؾاگلےتںیہ۔نکیلوہہی‬
‫وھبؽاجےتںیہہکہیضحمگنجںیمااسی وہاہکدنمرابتہوہےئ۔ومحمدارگااسییہدنمردنمشاھتوتاسےکدورںیمابیقزہاروںدنمرویکں‬
‫وفحمظرےہ؟اوروجریغملسمےھتاؿوکزبوراسےناملسمؿویکںںیہنانبایلاھت؟؟‬
‫ابووجد اسےکوہاےنپدعتمدولمحںاوردنہؤوںیکرطػیکاجےنواےلدہعوامیپؿیکالخػورزیےکدعبیھباسےندنہؤوں‬
‫ےکوقحؼوکمیلستایکاوررہہگجاالعؿاعمیفےکدعبریغوملسمںوکاینپوفجںیمرھبیتایکاوراںیہناٰیلعدہعےرپافزئایک۔اورسجےکرےنہ‬
‫اوراسیکوہستلےکےیلاسےناینپتنطلسےکرقبیاکیلقتسمیتسباسبدیسجںیموہٓازاداہنرطےقیےسزدنیگرسبرکےتےھت۔‬
‫اؿدوونںاپسویہںاوراقدئوںیکوفجںیمدنہواوراملسمؿہپساسالراوررکشلوہےتےھت‪7‬‬

‫‪2‬‬
‫ِِر وکحتم ںیم دنۂوںوک لمکم ذمیبہ ٓازادی احلص یھت۔ دنۂوںوک زغین ںیم اگل العےق دےی ےئگ ےھت سجںیم وہ اےنپ‬‫اےکس دو‬
‫ذمیبہوہتاروابعداترکےناورانمےنےئلیکلمکمٓازادیرےتھکےھت۔دنہوتہبیساویچنوذہمداراہندہعوںرپافزئےھتنجںیمزغینیکوفیج‬
‫اترخیےکادنرزہاریرایئ‪،‬التکرایئاوروسانیئےسیجانؾامنایںوطررپرسِرہفتسںیہ۔اسےنزغینےکادنردنہواقثتفاوررکسنستےک‬
‫رفوغےئلیکاگلےساکیدراگسہاورابزاراقمئےئک۔ارگاکیذمیبہونجینوہات‪،‬وتاےکسےئلہیبسرکانےسیکنکمموہاتکساھت؟‬
‫اطلسؿومحمدےکدعببجوکحتماسیکاوالدںیملقتنموہیئوتاسزامےنںیمیھبڑبےدہعےداردنہویہےھت۔بجاطلسؿ‬
‫گتل‬
‫وعسمدےکانبئادمحاین بگینےنرشیشکیکوتامتؾاملسمؿدرابرویںوکوھچڑرکاطلسؿوعسمدےناکیدنہورسدارکلتانیموکنیعتمایکسج‬
‫ےنادمحوکتسکشدی۔ایسرسدارےناطلسؿوعسمدیکرطػےسراہجاہیسنےکالخػڑلرکہعلقاہیسنوکحتفایک۔‬
‫دمحمزغونیےکاہیںدنہؤوںیکاباقدعہوفجوموجدیھتسجںیم ‚کلتدنسراورانجیبھت‛ےسیجرنجدوںےکانؾاکیفامنایںںیہ‪،‬ومحمد‬
‫زغونیےکےٹیبوعسمدوکاجنپبںیمانماقمئرکےنےئلیک اےنپیہاھبیئےسگنجرکانڑپیوتاسےنکلتدنسریکرسرکدیگںیماینپوفجاجیھب‬
‫۔(ذمیبہرواداری‪،‬وحباہلاپیلسکٹاؿرپیلغماٹسمئص‪)۵۴،۵۴7‬‬
‫روالیماتکبںیماکیہگجےلچنےقبطرپےیکاجےنواےلامسیجملظ‪،‬ااصنیف‪،‬وتمہرپیتسرپرصبتہرکےتوہےئیتھکلںیہ؛‬
‫"تہبیسرواایتےسمہہیہجیتناذخرکےتکسںیہہکومحمدزغونیاکوسانمتےکدنمررپہلمحاورالعےقںیمدووگںےکالحػتخس‬
‫اپیسیلاانپاناساڈنجیےاکہصحاھت‪.‬سجےکتحتوہاہیںےکدووگںیکوسچاورادقاروکدبتلیرکاناچاتہاھت‪(".‬وحاہلابال)‬
‫ڈارٹکاوشیریرپاسداسقبرپورسیفاہٰلٓاابدویوینریٹسومحمدیکرکسعیاورایسیسریصبتیکواضتحرکےتوہےئےتھکلںیہ ‪7‬‬
‫‚اترخیںیم ومحمداکاقمؾےطرکانلکشماکؾںیہن‪،‬اےنپزامےنےکاملسمونںےکاسےنموہاغزیاوردنیاکامحیتیاھت‪،‬سجےنکلم‬
‫ےستبرپیتسمتخرکےنیکوکششیکاورٓاجےکدنہؤوںیکاگنہںیموہاکیویشحاوراظملیقیقحوہااھت‪،‬سجےناؿیکااہتنیئدقمسابعدت‬
‫اگوہںوکربابد اوروایشحہن وطر رپ اؿ ےک ذمیبہ ااسحاست وک رجموحایک‪،‬نکیل اکی ریغ اجبن دار ققحم وج اس زامےن ےک وصخیص احالت وک‬
‫دایھؿںیمرےھکاگوتالزیموطررپدورساہلصیفدےاگ۔ومحمدالبہبشاےنپاسویھتںاکاکیمیظعرامنہاھت‪،‬وہاینپلقعےساکؾرکےنواالوقعمؽ‬
‫اوراامیؿداررمکحاں‪،‬اکیرجیاورالقئاپسیہ‪،‬فصنمزماج‪،‬ادباکرسرپتساورداینےکبسےسڑبےابداشوہںںیمامشرےیکاجےن‬
‫ےکالقئاھت۔‛‬
‫(ڈیموؽاڈنای(اوشیریرپاشد)ص‪،۱۱۱-۱۱۱7‬وحباہلاالسؾاوردنہواسیناقثتف‪،‬ص‪۱۱-۱۱7‬۔دیسابصحادلنیدبعارلنمح‪،‬دنہواتسؿ‬
‫ےکدہعامیضںیماملسمؿرمکحاونںیکذمیبہرواداری‪،‬ص‪،۱۲7‬ج‪،۱7‬عبطماعمرػ‪،‬امظعڑگھ‪)۱۲۹۴،‬‬
‫رکشبہی‪7‬ذمبھہفسلفاوراسسنئ‬

‫زغونیاوروسانمت‪،‬ھچکتقیقحھچکاسفہن۔۔۔دمحمدبعہ‬
‫اطلسؿومحمدزغونی اکالصانؾاوبااقلمسومحمداوراطخبنیمیادلوہلاھت۔اسیکدیپاش ‪2‬اوتکرب‪649‬اورضعباتریخیوحادوں‬
‫ںیمونربم‪ 649‬ںیموہیئ۔ادتبایئ رمعںیمیہ رقٓاؿظفحرکےنےکالعوہ االسیمہقفاورملعودحثیںیمیھباہمرت احلصرکیل۔اطلسؿ‬
‫سک‬ ‫سبک‬
‫ومحمد زغونی اک ابپ بگین اکی رتک الغؾ اھت وج ہک البہبش ااغفاتسنؿ اک الہپ وخداتخمر ابداشہ یھب الہکات ےہ۔ بگین یک وکحتم رخااسؿ‘‬

‫‪3‬‬
 ‫سک‬
‫رہات‘ اخبرا’ رکماؿ‘ دضخار‘ الجؽٓاابد‘ اشپور‘ اکٹاورولباتسچؿےکرتشیبالعوقںکتیلیھپوہیئیھت۔بج بگینیکوافتاتسگ‪664‬‬
‫ںیموہیئوتاسوتقاطلسؿومحمداےنپابپیکرطحےساشینوپراکاحمکرقمراھتاوراطلسؿاکاھبیئاامسلیعوجابپیکوافتےکومعقرپزغین‬
‫ںیموموجداھت‘ ےناینپاتجوپیشاکاالعؿرکدای۔اطلسؿومحمدےنےلہپوطخطواتکتبےکذرےعیاھبیئاامسلیعےسابترکےنیکوکششیک‬
‫بجوکیئلحہنالکنوت‪665‬ںیمزغینرپہلمحرکدای۔اامسلیعیکوکحتممتخرکےکوخدزغینیکتنطلساھبنسؽیل۔‬
‫اطلسؿ ومحمدنجوکاالسیماترخیےکدنچمیظعرجولینںںیماشلمایکاجاتےہ‘ یکوفجمکوشیباکیالھکیھتاوروفجںیمرعب‘‬
‫وغری‘وجلسؼ‘ ااغفؿ‘ لغمےکالعوہدسےسدنپرہزہاردنہواپسیہیھباشلمےھت۔دنہاتسؿےسےنتجیھبوفیجرھبیتےیک اجےتےھت۔وہ‬
‫رتشیب دنہووہےت ےھت۔ اؿاک امکڈنر یھب دنہاتسین وہات اھت سجوک ہپس اسالر دنہواؿاہک اجات اھت ۔دنہو وفیج ارسفوںںیم دنچ اکی اقلب ذرک انؾ‬
‫ریباپؽ‘کچانھت‘ زانش‘ ےجبرأواوروسینہرأواشلمےھت۔‬
‫ابعیسہفیلخےن‪666‬ںیماطلسؿومحمدوکنیمیادلوہلاکاطخباطعایکسجیکانمتبسےساطلسؿومحمدےکاخدناؿیکوکحتموک‬
‫ینیمیتنطلسیھباہکاجاتےہ۔ومحمدزغونیےنرہاتےکرقبیرحصاانکرےاکیاخصرہش’’اہیھترگن‘‘ ریمعتایکہکاؿوطخںیکرگؾٓاب‬
‫و وہا دنہواتسؿ ےک ومومسں ےساطمتقب ریتھک یھت۔ رھپ اس ےن دنہاتسؿ ےسالےئ وہےئ ڑکنیسوں اہویھتں یک رپورش اسرہشںیم یک۔‬
‫اہویھتںےکاسھتاںیہندساھرےنواےلیھب دنہاتسؿےسوگنم الےئےئگاورویںاہیھتاسرہشںیموخشورخؾوہےئگ۔ومحمدرہربساؿ‬
‫اہویھتںیکدمدےسدنہاتسؿرپہلمحٓاوروہاتاوروایسپرپاںیہنزغینیکاجبےئرہاتےکرقبیاساہیھترگنںیمواسپجیھبداتیاھت۔‬
‫اطلسؿومحمدزغونیسجیکبسےسڑبیوہجرہشتدنہاتسؿرپرتسہےلمحںیہ‘یکاینبدیوہجاجؿانیلااہتنیئرضوریےہ۔وموجدہ‬
‫سبک‬
‫اپاتسکؿےکالعےقرہشالوہرےساشپورکتاکالعہقاکیدنہوراہجےجاپؽےکزریتنطلساھت۔ےجاپؽاوراطلسؿومحمدےکابپ بگینیک‬
‫سبک‬
‫اکیگنجاشپوراورالجؽٓاابدےکالعوقںںیم ‪653‬ںیموہیئیھت‘سجںیمےجاپؽوکتسکشوہیئاور بگینیکتنطلسدرایےئدنسھ‬
‫ےکاسھتاکٹکتلیھپیئگیھت۔اطلسؿومحمدےنوکحتماھبنسےتلیہاشپورکتےکالعوقںںیموھچیٹوھچیٹامہمترکےکاینپتنطلسوک‬
‫وبضمطایک وت راہج ےجاپؽ وج ہک ےلہپ یہ اینپ تسکشاک دبہل ےنیل وک ےب اتب اھت‘ ےن اکی ڑبا رکشلایتر ایک اور زغین رپ ےلمح ےک ےئل ڑپ ڑپا۔‬
‫‪ 9339‬ںیم اشپور ےک رقبی راہجےجاپؽ اور اطلسؿ ومحمدیک وفوجںاک رکٹأو وہا۔ راہجےجاپؽوکتسکش وہیئ اوروپرے اخدناؿ تیمس‬
‫رگاتفروہایگ۔ذمارکاتاوراکیاھبریاتواؿےکوعضراہیئےکدعبےجاپؽواسپالوہرٓاای‘وچہکنڑلایئےسےلہپےجاپؽاےنپاردرگدےک‬
‫رااجٔوںےسدمدرکیلایگاھتاسےئلتسکشےکدعباہنتیرشدنمیگیکاحتلںیماینپوکحتمےٹیبادنناپؽےکوحاےلرکےکوخدالوہرےک‬
‫اکیدروازےےکرپاےنربدگےکدرتخےکاپساکیتہبڑبیاتچالجیئاورلجرما۔‬
‫اطلسؿومحمدزغونیےندورساہلمحوجہک‪9331‬وکوہا۔ڈنھباایریھبہوجہکدرایےئجلتسےکرقیبیالعوقںرپلمتشمرایتسرپایک‬
‫سجاکراہجیجبرأواھت۔رسیتاہلمحاتلمؿےکاحمکاوباحتفلےکالخػ‪9333‬ںیمایکنکیلراےتسںیمیہدرایےئدنسھےکانکرےےجاپؽےک‬
‫ےٹیب ادنناپؽےکاسھتڈمڑیھبوہیئگ۔تخسگنجےکدعبادنناپؽوکتسکشوہیئاورضعبرواایتےکاطمقبوہریمشکانپہےنیلےکےئلاھبگ‬
‫ایگ۔ادنناپؽوکتسکشدےنیےکدعباطلسؿومحمدےناتلمؿاکرخایکاوراتلمؿوکحتفرکےنےکدعباہکاجاتےہہکاتلمؿاکاحمکےجاپؽےکوپےت‬
‫ھکس اپؽ وک رقمر ایک وج االسؾ وبقؽ رکاکچ اھت۔ دلج یہ اطلسؿ ومحمد وک رھپ اتلمؿ اجان ڑپا اہجں رپ ھکس اپؽ ےن اغبوت رکدی یھت۔ ‪ 9335‬ںیم‬

‫‪4‬‬
‫اطلسؿ ےن ھکس اپؽ وکتسکش دے رک زعموؽ رکدای۔ ایس دوراؿ ادنناپؽ وج ہکتسکش اھک رک ریمشک اھبگ ایگ اھت ےن واسپ ٓارکاکی ابر رھپ‬
‫اطلسؿےکالخػاالعؿگنجرکدای۔اسےکاسھتیہادنناپؽےناردرگدےکرااجٔوںےسدمدرکیلاکیتہبڑبارکشلااھٹکرکدای۔‬
‫‪9335‬ےکٓارخیدونںںیماکیابررھپدرایےئدنسھےکرقبیاکٹےکالعےقںیمگنجاکٓااغزوہا۔وخرنزیگنجےکدعبادنن‬
‫اپؽوکاکیابررھپتسکشوہیئ۔‪9336‬ےکٓارخیونیہمںںیماکیابررھپاطلسؿومحمدےندنہاتسؿرپہلمحرکےکےلہپرنانئوپریکرایتسوک‬
‫حتفایکاوررھپ ‪9393‬ںیماتلمؿےکرگدووناحےکالعےقاینپتنطلسںیماشلمرکےئل۔‪9391‬ںیماطلسؿےنادنناپؽےکےٹیبدونجاپؽ‬
‫وکوموجدہوکاتسہؿےکالعےقںیمتسکشدیاورزمدیدونجاپؽیکدمدےکےئلریمشکےسٓاےئوہےئاکی ڑبےرکشلوکیھبتسکشافش‬
‫ےسدواچرایک۔‪ 9392‬ںیماطلسؿ ومحمدےن ریمشکرپ ہلمحایک نکیلربػابری ےکابثعراےتسدنبوہےن رپریغب گنجےکیہواسپٓاانڑپا۔‬
‫‪9395‬ںیماطلسؿومحمدےنیلہپابراجنپبےکاپردرایےئانمجےکالعےقںیماینپوفجوکاُاترااوردنہؤوںےکذمیبہاقمؾرھتماوکحتفرکےن‬
‫ےکدعباکیوہشمررایتسونقجاکاحمرصہرکایل۔ونقجےکراےجےناطلسؿےسحلصاکاغیپؾاجیھباوراطلسؿاکابجگزراراننبوبقؽرکایل۔‪9396‬‬
‫گتلب‬
‫ںیمونقجیکہقحلمرایتساک ج رزےکراہجڈنگاےنونقجرپہلمحرکےکراہجوک لترکدایاسیکربخبجاطلسؿومحمدکتیچنہپوتوہاےنپعیطم‬
‫گتلب‬
‫راےجےک لتاکدبہلےنیلےکےئلالکناوراک جزررپہلمحرکےکاےستسکشافشےسدواچرایک۔راہجدونجاپؽاورراہجڈنگاوجہکاطلسؿومحمد‬
‫ےستسکشوخردہےھت۔دوونںےنرتشمہکوطررپاکیڑبےےلمحیکایترییکاوراکیابررھپ‪9396‬ںیمیہ اطلسؿوکدوابرہاؿدوونںیک‬
‫رسوکیبےکےئلدنہاتسؿاکرفسرکانڑپا۔ًاتجیتندوونںرااجٔوںوکتسکشوہیئاوردنہاتسؿےسدنہواشیہراجاکاخہمتوہایگ۔‬
‫اطلسؿومحمدزغونی ‪9323‬ءےس‪9322‬ءےکدرایمینرعےصںیمتنطلسےکامشیلرغمیبےصحاوردرایےئرفاتیکوادویںںیم‬
‫وتفاحتںیموغشمؽراہ۔ایسرعہصںیماطلسؿومحمدوکاےنپربخموںےسہی االطاعتوتمارتلمریہںیھتہکامشیلاورویطسدنہاتسؿیکامتؾ‬
‫رایںیتساطلسؿےستسکشاھکےنےکدعبدبہلےنیلےکےئلاہھتریپامرریہںیہاورابیکابراکیرتشمہکےلمح یکایتریےہ‪،‬اسےکےئل‬
‫رجگاتےکالعےقاکایھٹوارںیماکیتہبیہوہشمردنمروسانمتوکرمزکانبایایگےہ۔وسانمتدنمسرےکانکرےاکیمیظعااشلؿدنمر‬
‫اھت‘ ےسجوپرےدنہاتسؿںیم دنہؤوں ےکدرایمؿاکیرمزکیتیثیحاحلصیھت۔دنمرںیموموجدویشاےکتبیکاتیمہاکادنازہاس‬
‫ابتےساگلایاجاتکسےہہکویشاتبوکلسغدےنیےکےئلاتزہاپینروزاہنیکاینبدرپدرایےئاگنگےسالایاجاتاھت۔گنجیکایترایںزورووشرےس‬
‫اجریںیھتہکاطلسؿےنیگشیپےلمحیکایتریرشوع رکدی۔زغینےسوسانمتکتاف ہلرقًابی ‪2333‬ولکرٹیماتنبےہسجںیمےس‪233‬‬
‫ولکرٹیموطلیلکشمرتنیرحصاےئوچاتسلؿاوررااھتسجؿیھبڑپاتاھت۔‬
‫اوتکرب ‪9322‬ںیماطلسؿیکوفجسیتزہاراپسویہںےکاسھتزغینےسرواہنوہیئ۔نیتونیہمںیکاسمتفےکدعبونجری ‪9323‬‬
‫ںیموسانمتدنمرےکرقبیڑپأوڈاال۔دنہاتسؿےکوطؽورعضےساہمراےجاورراوجاڑےاینپاینپوفجےکاسھتدنمریکافحتظےک‬
‫ےئلوموجدےھت۔گنجاکٓااغزوہااوراکیتخساقمےلبےکدعباطلسؿومحمدحتفایبوہا۔دنمروکوتڑڈاالایگ۔یہیوہوہشمرگنجےہسجیکانب‬
‫رپضعبومرنیخےناطلسؿومحمدیکذاتوکاکیریٹلاوہشمررکےنںیمامہرکداراداایک۔وسانمتےکدعباطلسؿومحمدیکدنہاتسؿرپٓارخی‬
‫ڑلایئ ‪ 9324‬ںیم وہیئ وج ہک درایےئ دنسھ ےس درایےئ ایبس ےک درایمین العوقں ںیم ےلیھپ وہےئ ےھت۔ ٓارخی دو نیت اسؽ اطلسؿ ومحمد‬
‫زغونیامیبریھبراہاینپٓارخییگنجمہم‪9326‬ںیماریاینالعےقرےںیمااجنؾدیاوررےےکاحمکٓاؽوبہیوکتسکشدیاوراہکاجاتےہہک‬
‫دؼاورلسےکرمضںیمالتبموہرکارپلی ‪9303‬ںیم ‪26‬اسؽیکرمعںیمزغینںیموافتاپیئ۔‬

‫‪5‬‬
‫دیلہ ویوینریٹسیکرپورسیفروالیماھترپےناینپاتکب‛وسانمھت‪7‬اترخییکتہبیسٓاوازںی ( ‪Somantha: the many‬‬
‫‪ ‚)voices of history‬ںیمومحمدزغونیےکوہشمروسانمتےلمحاوراسےکےجیتنںیمدیپاوہےنوایلطلغویمہفںرپلیصفتےس‬
‫ثحبیکےہ۔اسےنوسانمھتدنمررپونںیدصیےسااھٹروںیدصیکترکسنسترجگایتدنہیافریسامتؾزابونںےکرپاےنوطخمےطاور‬
‫‪9629‬ںیموسانمھتیکرسیتیدھکایئےسےنلمواےلونادراترپریس احلصثحبیک ےہ۔اخصرکایگروہںی اورابروہںیدصیےکدنہو‬
‫اشرعوںیکاشرعیاورھچکرفسانومںاکاخصذرکایکےہ۔اؿابتکتںیمےسھچکوتومحمدزغونیےکےلمحےسیھبےلہپےکںیہ۔روالیماھترپ‬
‫ےنڑکنیسوںاتکوبں‘ اقمدوںاوردقمییگنسوبتکںےکوحاےلےسہیتقیقحدرایتفیکےہہکوسانمھتوجوسانمھتنٹپ‪،‬وسؾاشورنٹپاور‬
‫دوینٹپےکانؾےسیھبوہشمراھت۔یھبکیھبومحمدےنربابدہنایک۔اھترپاکانہکےہہکاؿزامونںںیمڑبےاورامہدنمروںیکاجریگںیوہیت‬
‫ںیھتاوراؿےکادنرذنراونںیکوصرتںیمعمجدشہےبانپہدوتلوہیتیھت۔اہیںکتہکبجوکیئدنہوراہجیھباؿوطخںںیم اغلیررکات‬
‫وتوہیھباؿدنمروںوکدواتٹاھتاورارثکاینپحتفیکاشنینےکوطررپواہںااتسیدہتباےنپاسھتےلاجاتاھتوتومحمدےنیھبویہھچکایکوجاسےس‬
‫رتشیپدنہوراےجرکےتٓاےئےھت۔نکیلبسھچکواسیںیہنوہااسیجٓاجایبؿایکاجراہےہ۔اسدہعےکیسکوطخمےطایدرایتفوہےنواےل‬
‫رھتپرپہیشقنںیہنےہہکومحمدےکےلمحےکدعبوسانمتاڑجایگہکلبہیدرجےہہکاسیک اغلیرےکدعبوسانمتدبوتسرٓاابدراہاورواہں‬
‫رپشتسوہیتریہ۔‬
‫روالیم اھترپ یک قیقحت ےک اطمقب ہی ارگنزی رمکحاؿ ےھت وہنجں ےن ’’ میسقت رکو اور وکحتم رکو‘‘ یک تمکح یلمع ےک تحت اس‬
‫رظنےی وکرفوغدای۔اخصوطررپ‪9524‬یکگنجٓازادیےکدعبسجںیماملسمؿاوردنہواسکیںوطررپاشلمےھتاورہیدنہؤوںےکےئل‬
‫اخصاھتہکدوھکیاملسمؿمترپےسیکےسیکملظڈاھےترےہںیہ۔اوہنںےنوسانمتوکربابدرکدایبجہکمہاہمتریابعدتاگوہںیکمیظعت‬
‫رکےتںیہ۔اسمہماکٓااغزوگررنرنجؽالرڈ انلیربو(‪)Ellen brough‬یک رباطونی اپرٹنمیل یک ‪9510‬یک اسثحبےسوہات ےہ‬
‫ےسج(‪ )The proclamation of gates‬ینعیدروازوںیکربٓادمیگےکانؾےسایدایکاجاتےہ۔داینیکیسکیھباتکباورزابؿ‬
‫ںیم ‪9524‬ےسےلہپومحمدزغونیوطبرریٹلااکذرکںیہناتلم۔‬
‫وارسئاےئ دنہ ‪ The Viscount Earl canning 1858-1862 Charles John‬ےن گنج‬
‫ٓازادیےکدعبومحمدوطبرریٹلااکرھبوپررپاچرایک۔اسےنرباطونیاپرٹنمیلںیماکیرقریںیماسابتاک ذرکایکےسجاپرٹنمیلےناھبری‬
‫ارثکتیےسوظنمررکےکوپرےدنہاتسؿںیمالیھپای۔اوررباطونیودنہاتسؿےکارگنزییاابخراتےناسرپلسلسمانھکلرشوعایک۔‬
‫اھترپاکانہکےہہکابیھبدوکوتیگںںیمومحمدزغونیےکنگاگےئاجےتںیہ۔وسانمتےکریقفاوراسدوھومحمدزغونیوکاکی‬
‫دااتسونیریہورگداےتنںیہ۔ارگوہضحماکیریٹلاوہات‘ دنمروںاکدنمشوہاتوتدنہودوکوتیگںںیماسیکوتفیصویکںیکاجیت۔دعبازاں‬
‫مہےنیھبارگنزیوںےکقیلخترکدہاسرظنےیوکٓاںیھکندنبرکےکوبقؽرکایل۔‬
‫اھترپےنہییھباھکلےہہکوسانمتےکالعےقںیمےبامشراملسمؿاترجٓاابدےھتوجوھگڑوںاکویباپررکےتےھت۔اؿںیمرعبیھب‬
‫اشلمےھتوہنجںےناقمیموعروتںےساشدیرکےکدنہواتسیندہتبیوکاانپایلاھت۔امروکوپدوےنیھباےنپرفسانےمںیموسانمتاوررجگات‬
‫ےکالعےقےکویباپرویںاکذرکایکےہ‘ وجاریاؿےسوھگڑےالرکدنہواتسؿںیمرفوتخرکےتےھت۔ہیویباپریابرہےسوھگڑے‘ رشاب‬

‫‪6‬‬
‫اورداھںیتدرٓادمرکےتےھتاوردنہواتسؿےکڑپکے‘ اصمےحل‘ وجارہات‘ ڑکلیاورولتارںیربٓادمرکےتےھت۔وسانمتاکالعہقاجترت‬
‫اکاکیامہرمزکاھت۔‬
‫اھترپ یک قیقحت اک اکی ولہپ ہی یھب ےہ ہک وکاتسہؿ کمن ںیم وج دنمر ےھت وہ تہب رغبی ےھت‘ دوتل رصػ اھتنر‘ اتلمؿ اور‬
‫وسانمتےکدنمروںںیمیھت‘اؿدنمروںےساحلصوہےنوایلدوتلےسومحمدیکوفجیکوخنتاںیہدیاجیتںیھتاوراؿںیمےسرتشیب‬
‫دنہووہےتےھتاوراؿدنمروںرپہلمحرکےنوادوںںیماشلموہےتےھت‘ دنہواتسؿںیمےنتجیھبوفیجرھبیتےیکاجےتےھتاؿاکامکڈنریھب‬
‫دنہواتسینوہاتاھتسجوکہپساسالردنہواؿاہکاجاتاھتاوروہومحمداکوافداروہاتاھت۔ومحمدزغونیےکدورےکدرایتفدشہابتکتوجرنجؽٓاػ‬
‫اایشیکٹوساسیٹئاگنبؽ‪،‬ایپیرگاایفاڈناکیاوراڈننیایٹنیوکاریںیماشعئوہےکچںیہ۔‬
‫ومحمدزغونیےن‪9323‬ںیموسانمھترپہلمحایکاھتاسےک‪92‬اسؽدعب‪9305‬ںیموگاےکاقمیمراہجدکمےنوسانمھتاکاشیہ‬
‫رفسایکسجرپاکیرفسانہمیھباھکلاھت۔وجرکسنستزابؿںیماپھچےہ۔اسےکاطمقبدنمروکابتہںیہنایکایگہکلبومحمدیکوفوجںےناسیک‬
‫ےبرحیتم یکیھت۔اوروسانمھتدنمریکےطخںیم ایسیس ابالدیتس متخیک یھت۔ اورےلمحےکدعباےسدوابرہرمتم رکایلایگاھت۔اوردنمریک‬
‫روقنربرقارریہ۔وگاےسوسانمھتکتےکرفساکاکیاوحاؽ‪9922‬یکاکیرحتریںیمیھباتلمےہ۔اساشیہرفسںیمابداشہاکاہجزدنمسری‬
‫وطافؿںیم ابتہوہایگاھتاوراکیرعبویباپری ےنابداشہیکاجؿاچبیئیھت۔اسدمدےکوعضابداشہےنرعبویباپریےکوپےتوکاکی‬
‫العہقاکمظتنمانبایاوراےسدجسمانبےنیکااجزتدییھت۔‬
‫ج‬
‫ابروہںیدصیےکرجگایتوچدوایکاخدناؿےکراہجامکراپؽےکاطمقبرا ھسباؿاکرگماؿدنمراشؿووشتکںیموسانمھتےسمکرت‬
‫اھت۔وسانمھتےکرقبی رگنماؽےسےنلمواےلابروہںیدصیےکاکیےبتکےکاطمقبوسانمھتدنمرںیمدوییدویاتٔوںرپڑچاھٔوںیک‬
‫وصرتںیمتہبامؽٓااتاھت۔ایگروہںیدصییکاکیاہمراینےنمکحانہماجریایکاھتہکوسانمھتدنمرٓاےنواےلایرتویںےکرفسوکسکیٹ‬
‫رفیایکاجےئاوروہراےتسںیمدرایلپاییسکاقمیمراہجےکالعےقےسزگرےنرپوکیئسکیٹاداانرکںی۔ابروہںیدصیکتوسانمھتدنمر‬
‫اسدقراریموہاکچاھتہکوسےناچدنیےکاابنرگلےکچےھت۔وچدوایکابداشہامکراپؽےکےبتکےسہتپاتلچےہاسےنوسانمھتےکظفحتےک‬
‫ہ‬
‫ےئلاکیوگررنرقمرایکاھتسجاکاکؾدنمریکدوتلوکاقمیماریہبارااجٔوںیکڈیتیکودوٹامرےساچباناھت۔امکراپؽےناھبٔوربا سیبیوک‪9936‬‬
‫ںیم وسانمھتاکدنگینعیرابہایلعرقمرایکاھت۔اسرابہایلعیکامہ ذہمداریدنمروکٓاابدرانھکاوروریاؿوہےنےساچباناھتویکہکنومحمد‬
‫زغونیےکدعبدنمرہتسخاحؽوہاکچاھتسجاکقلعتےلمحےسںیہنہکلبہتسخاحیلیکاکیوہجلکگی ینعیویباپرویںیکاجبنےسدنمریکامیل‬
‫رسرپیتسوھچڑدانیاھت۔‬
‫دورسادنمریکامعرتتہبزایدہرپاےنڈگنھیکیھتسجاکوکیئرپاسؿاحؽہناھت۔‬
‫رسیتی وہجدنمردنمسرےکتہب رقبی وہےنیکانبرپدنمسری رہلںیاور یمنامعرتوکاصقنؿاچنہپیت یھت۔اس ےکھچکاسؽدعب‬
‫‪9293‬ںیماسوتقاکوچدوایکابداشہوسانمھتدنمروکامدوہےکدنہورااجٔوںیکدوٹامرےساچباتراہاھت۔دھبراکیلےکےبتکےکاطمقبوھبرب‬
‫ہ‬
‫سیبیاکدوعیےہہکوہےہسجےنامکراپؽوکایترایکاھتہکوہدنمروکدوابرہریمعترکے۔‬
‫اس اکانہکےہہکالصدنمروسےناکانبوہااھتسجوکدعبںیم وساناٹہرکاچدنیےکدنمرںیمدبؽدایایگاورٓارخںیماچدنیاٹہرک‬
‫رھتپوںاکدنمرانبدایایگ۔دنمریکٓادمیناورابرےراوبہںےکاعموےضڑباھےنےکےئلربہمپوریاگٔوںےکوصحمالتاکاامعتسؽایکایگ اھت۔‬

‫‪7‬‬
‫اےنتزایدہاتریخیرکسنسترپارکتاورینیجابتکتںیمومحمدزغونیےکےلمحاکذرکہنوہانریحاؿنکےہ۔اؿںیمارگھچکاھکلایگےہوتاانتہک‬
‫دنمر ہتسخ وہےئگںیہ اؿیک ریمعت رضوری ےہ اوردنمر ےک وتبں ےکوتڑےناکوج ذرک ٓاای ےہ وہ بساقمیم دنہو رااجٔوں ےک ابرےںیہ وج‬
‫دوتلدوےنٹےکےئل وسانمھتدنمررپےلمحرکےتےھت۔ومحمدزغونیےکےلمحارگاےنتیہنیگنسذجابتوکزیمخرکدےنیواےلاوراناقلب‬
‫ربداتشوہےتےسیجہکابدوعےےیکاجےتںیہ۔وتولمحںےکدووسربستیباجےنےکدعباؿوکاسرطحہنالھبدایاجاتہکیسکےبتکںیم‬
‫ومحمدزغونییکرطػےسدنمریکابتیہاوردوٹامراکذرکںیہناتلم۔‬
‫ارگ ذرکےہوترصػاانتہکومحمدواسپاجےتوہےئوسانمھتنٹپںیماکی رصتخموفجوھچڑرکدباشملوکاانپوگررناقمئرکایگاھت۔‬
‫ومحمدزغونیےکاکیاعمرصاشرعدنھاپؽوجامدوہےکوھبجدرابراکاشرعاھتےناینپاشرعیےنومحمدیکرجگاترپمہماکذرکایکےہ۔ومحمد‬
‫رااھتسجؿےکہیتسوپرےکاقمؾرپنیجدنمرںیماہموریےمسجموکوتڑےنںیماناکؾراہہکبجوسانمھتےکڑبےتبوکوتڑارضوررگمدنمروکابتہاور‬
‫امؽیکدوٹامرںیہنیک۔ایسرطحرپاھبروسریےنیھباھکلےہہکومحمدےکاہیھتاہموریےمسجموکںیہنوتڑےکسےھت۔یتحہکریمشکاکوہشمراشرع‬
‫اہلبان وج ومحمد ےک ‪ 23‬اسؽ دعب ‪ 9343‬ںیم وسانمھت ٓاای۔ رجگات ےک وچدوایک درابر ںیم راہ۔ اکی انکٹ رکؿ دنسری یھب اھکل۔ رجگات ےک‬
‫دووگںےکیلیصفتاحالتےھکلاورومحمدزغونیےکاتلمؿںیماامسیلیعوعیشںرپہلمحاکیلیصفت ذرکایکےہرگمومحمدزغونیےکوسانمھتےلمحاک‬
‫وکیئذرکںیہنایک۔‬
‫ہیاکیڑبیریحاؿنکابترظنٓایتےہ۔ومحمدزغونیےکوسانمتےلمحابرےوجووجاہتوسنمبیکاجیتںیہ۔رجگاتںیمزغونی‬
‫ےکمہرصعاوردووساسؽدعبکتوفنصمںورعشاءےنوسانمھتیکومحمدےکاہوھتںابتیہاوردوتلیکدوٹامراکذرککتںیہنایک۔ٓاجینتج‬
‫دشتےسومحمدزغونیوکریٹلااثتبایکاجاتےہارگہیاانتڑبااورامہواہعقوہاتوتاسدورںیماتکںیبرھبدیاجںیت۔‬
‫اترخی ہیاثتبرکیت ےہہکوسانمھتاکہلمحیھبابیقدورسےولمحںےسیجوجاز اوراتنجئراتھکاھت۔اوردصویںکتومحمدوکریٹلا یک‬
‫اجبےئاےھچاافلظںیم ایدراھکایگ۔ًاتقیقح ہیارگنزییہےھتوہنجںےناساسزیشویھتریاکٓااغزایک۔اوردنہؤوںںیمرفنتےکجیبوبےئ۔‬
‫رھپھچکاےنپیھباسروںیمکہبےئگ۔مہےناےنپ انانیبنپ ںیماسمیظعملعدوتسافحتومحمدزغونی وکرصػتبنکشاورریٹلےےک‬
‫درےجرپافزئرکےکاسیکاقتمرصتخمرکدیےہوجوقبؽاڈیورڈزگبنزردقموہینےکدنکسرامظعےسیھبمیظعافحتاھت۔‬
‫اتکایبت۔‪references‬وسانمھت۔روالیماھترپدھبراکیلہبتکص‪960‬اکایھٹواراکہبتک۔یبڈیاسیاکرکلدوینتپرپاشیتس۔ایپی‬
‫رگافپکااڈناکی!‬
‫‪‬‬

‫‪8‬‬