M. A. II PS P. C7 Theory of Int. Politics All

H I
{edmOr {dÚmnrR>, H$moëhmnya
Xya{ejU H|$Ð
E_. E. ^mJ-2 : amÁèmñÌ

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÕm§V
(Theory of International Politics)
gÌ 3 : nona C-7
(e¡j{UH$ df© 2019-20 nmgyZ)
K J
S>m°.g§O` gmJê$ gnH$mi/lr_§V ~m~mgmho~ Xoe_wI _hm{dÚmc`, AmQ>nmS>r
E_.E.^mJ-XmoZ : gÌ-3 : amÁèmñÌ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÜXm§V

9 M.A.Part-II : Semi-III : Political Science : Theory of International Politics
KQ>H$-1
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n Am{U ì`mßVr
AZwH«$_{UH$m
1.0 C{ÔîQ>ço
1.1 àmñVm{dH$
1.2 {df` {ddoMZ
1.2.1 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm AW© d ì`m»`m
1.2.2 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n
1.2.3 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm {dH$mg
1.2.4 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ì`mßVr
1.2.5 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmMo _hÎd
1.3 gmam§e
1.4 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
1.5 ñd`§-AÜ``Z àíZ Am{U CÎmao
1.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
1.0 C{ÔîQ>ço
`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmZ§Va Amnë`mcm,
1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm AW© Am{U ñdê$n ñnîQ> H$aVm òB©c.
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm {dH$mg d ì`mßVr ñnîQ> H$aVm òB©c.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo _hÎd OmUyZ KoVm òB©c.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
1
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
1.1 àmñVm{dH$
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr ZdrZ ñdV§Ì Aä`mgmMm {df` Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò
amîQ´>m§amîQ´>mVrc g§~§Y ho g§Kfm©Mo qH$dm {_ÌËdmMo Agy eH$VmV. amÁèmñÌmMm OZH$ J«rH$ {dMmad§V
A°[añQ>m°Q>cZo _mUyg hm ñd^mdV: Am{U Ë`mÀ`m JaOm_wio Vmo gm_m{OH$ àmUr Amho, Ë`mMà_mUo Vmo
amOH$s` àmUr Amho. `mMm AW© _mZdmcm Amnë`m JaOm d {dH$mgmH$[aVm g_mOmVM am{hco
nm{hOo. EH$_oH$m§À`m ghdmgm{edm` _mUgmMm {dH$mg d g§ajU hmoD$ eH$V Zmhr. hoM VËd
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmV cmJy nS>Vo. H$moUVohr amîQ´> Am§VaamîQ´>r` g§~§YmnmgyZ AcJ amhÿ eH$V Zmhr. AmO
{dkmZ-V§ÌkmZmÀ`m àJVr_wio d OcX XiUdiU gmYZm§À`m_wio nydu Xÿa dmQ>Umar amîQ´>o AmVm A{YH$
OdiMr dmQy> cmJcr AmhoV. Ë`m_wio {dgmì`m eVH$mV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm EH$ doJio ñdê$n
àmßV Pmco Amho.
AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` amOH$maU qH$dm g§~§Y hr EH$ ñdV§Ì Aä`mg emIm åhUyZ
{dH${gV Pmcr Amho. àmMrZ ^maVr` d J«rH$ {dMmad§V H$m¡{Q>ë`, ßcoQ>mo, A°[añQ>m°Q>c `m§Zr EH$m ñdV§Ì
amÁ`mZo Xþgè`m amÁ`m§er H$go g§~§Y R>odmdoV. `m{df`r Amnë`m J«§Wm_Üò CnXoe Ho$cm Amho.
_°Ho$pìhcrZo Va Y_©, ZrVr d amOH$maU AcJ H$ê$Z amOmZo H$go dmJmdo `m g§~§Yr amOmcm CnXoe Ho$cm
Amho. Ago Agco Var B.g. 1900 nmgyZ Am§VaamîQ´>r` g§~§YmH$S>o OJmMo cj doYco Joco. A_o[aHo$V
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm {df` {eH${dÊ`mg àma§^ Pmcm. nwT>o amÁèmñÌmMm EH$ ñdV§Ì Aä`mg{df`
åhUyZ Ë`mMo _hÎd dmT>V Joco. "Am§VaamîQ´>r`' hm eãXà`moJ B.g. 1789 _Üò Ooar_r ~o`mZ `m§Zr
gd©àW_ Ho$cm. Am§VaamîQ´>r` g§~§Y ho Ho$di amOH$maUmnwaVo _`m©{XV ZmhrV. Ë`mV amîQ´>mamîQ´>mVrc
amOH$s` g§~§Ym~amo~aM Am{W©H$, Am¡Úmo{JH$, g¡{ZH$ e¡j{UH$, gm_m{OH$, V§Ì{dkmZ `m g§~§YmMm hr
{dMma Ho$cm OmVmo. åhUyZ Ago åhUVm òB©c H$s, Am§VaamîQ´>r` amOH$maU qH$dm g§~§Y åhUOo EH$m
amîQ´>mMo Xþgè`m amîQ´>mer Agcoco nañna g§~§Y hmo`.
amîQ´>amÁ`mÀ`m CX`mZ§VaM Am§VaamîQ´>r` g§~§Ym§Zm Iao _hÎd àmßV Pmco. B.g. 1648 À`m
doñQ>-\$m{c`m VhmZ§Va `wamon I§S>mV amîQ´>amÁ`m§À`m CX`mcm MmcZm {_imcr Am{U Am§VaamîQ´>r`
joÌm_Üò amîQ´>amÁò hr _hËdmMm KQ>H$ ~Zcr. Ë`mZ§VaM amîQ´>amÁ`m§Vrc g§~§YmZm EH$ doJio ñWmZ
{Z_m©U Pmco. nwT>rc H$mimV {dkmZ d V§ÌkmZmÀ`m joÌm_Üò Pmcocr àJVr, Am¡Úmo{JH$ H«$m§Vr,
amîQ´>mamîQ´>m_Üò dM©ñdmgmR>r gwê$ Pmcocr ñnYm©, Zì`m Oc_mJm©Mm d Zì`m ^yàXoem§Mm emoY,
XiUdiUmÀ`m gmYZm§V Pmcocr gwYmaUm BË`mXr H$maUm§_wio OJmVrc AZoH$ amîQ´>m§Mo nañnam§er g§~§Y
dmTy> cmJco. VWm{n, da gm§{JVë`mà_mUo Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m Aä`mgmcm {dgmì`m eVH$mVM
gwadmV Pmcr.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
2
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU d Am§VaamîQ´>r` g§~§Y :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU Am{U Am§VaamîQ´>r` g§~§Y `m XmoÝhr eãXm_Üò doJdoJio {dMmaàdmh
{XgyZ òVmV. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgH$m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m Zmdmcm A{YH$
ng§Vr {Xcr Amho. `mCcQ>, BVa H$mhr coIH$m§Zr Am§VaamîQ´>r` g§~§Ymcm _hÎd {Xco Amho. Va
AÝ`H$mhr Aä`mgH$m§Zr `m {df`mcm OmJ{VH$ amOH$maU, Am§VaamîQ´>r` ì`dhma, OmJ{VH$ ì`dhma,
Am§VaamîQ´>r` ì`dñWm Aem doJdoJiçm ZmdmZr g§~moYco Amho. Aem pñWVrV `mVrc \$aH$ OmUyZ
KoUo Amdí`H$ Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm _m°J}ÝWm d Ho$ZoW Wm°ågZ `m coIH$m§Zr Am§VaamîQ´>r`
g§~§YmMo A{d^mÁ` A§J _mZco Amho. na§Vw `m XmoÝhr g§km _Üò nwT>rcà_mUo \$aH$ XmI{dVm òVmo.
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmV amÁ`mÀ`m amOH$s`, Am{W©H$, gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$, ^m¡Jmo{cH$ `m gd©
àH$maÀ`m g§~§YmMm g_mdoe hmoVmo, na§Vw Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV `m gd© g§~§YmMm amOH$s`
ÑîQ>rH$moZmVyZ {dMma Ho$cm OmVmo. åhUOoM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Á`m g§~§YmVyZ {H«$`m Am{U
à{V{H«$`m {Z_m©U hmoVmV, AemM g§~§YmMm àm_w»`mZo {dMma hmoVmo. Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm Aä`mg
dU©ZmË_H$ AgVmo Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg àm_w»`mZo {dícofUmË_H$ AgVmo. Am§VaamîQ´>r`
g§~§YmV gË`KQ>Zm§Mm Aä`mg Ho$cm OmVmo, Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV EImÚm dV©_mZ KQ>ZoMo
^yVH$mcrZ g§X^© d ^{dî`H$mcrZ n[aUm_mÀ`m ÑpîQ>H$moUmVyZ {dícofU Ho$co OmVo. AmYw{ZH$ Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmMm hoVy Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZmÛmao OmJ{VH$ em§VVm àñWm{nV H$aUo hm AgVmo d Am§VaamîQ´>r`
g§~§YmMm hoVy XoIrc hmM AmT>iyZ òVmo.
Am§VaamîQ´>r` g§~Y§ m_Üò {dkmZ, {ejU, V§ÌkmZ, Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm, Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr
C{ÔîQ>o BË`mXr~m~V ì`mnH$ ÑîQ>rH$moUmVyZ Aä`mg Ho$cm OmVmo Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _`m©{XV
AWm©Zo Ë`mH$S>o nm{hco OmVo. `m_Üò amOZ` Am{U amîQ´>mamîQ´>mVrc nañna g§~§YmMm Aä`mg Ho$cm
OmVmo. CXm. ^maV-nm{H$ñVmZ, ^maV-A_o[aH$m, ^maV-MrZ, ^maV-OnmZ, Am§VaamîQ´>r` g§~§Ym_Üò
BVa amîQ´>m§er Am{W©H$ g§~§Y, amOH$s`, g§~§Y, gm§ñH¥${VH$ g§~§Y H$go gwYmaVrc d nañnam§À`m XoemVrc
ZmJ[aH$m§Zm `mMm cm^ H$gm hmoB©c ho nm{hOo OmVo. Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò Amnë`m amîQ´>m§À`m
gr_m§Mm {dñVma H$gm hmoB©c, Xþgè`m amîQ´>mVrc gmYZm§Mm dmna Amnë`mcm H$gm hmoB©c Agm ñdmWu
hoVy AgVmo.
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmV AZoH$ {gÜXm§V, g§H$ënZm, emñÌr` ÑîQ>rH$moZ `m_Üò dV©ZdmXr ÑîQ>rH$moU,
{ZU©` {ZYm©aU à{H«$`m BË`mXr KQ>H$m§Mm Aä`mg Ho$cm OmVmo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ì`mßVr
_`m©{XV ñdê$nmV Amho. `m_Üò `wÜX, Vh, H$ama, em§VVm, amOZ` BË`mXrda â {Xcm OmVmo.
Am§VaamîQ´>r` g§~§Ym_Üò àËòH$ amîQ´>m_Üò amhUmè`m àËòH$ ì`ŠVr g_yhmMo {hV, g§ajU, Amamo½`
BË`mXr ~m~r S>moiçmg_moa R>odyZ Üò`YmoaUo R>adcr OmVmV Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV \$ŠV
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
3
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
ñdV:À`m amîQ´>mMo {hV nm{hco OmVo d Ë`mZwgma Üò` YmoaUo R>adcr OmVmV.
Aem àH$maMo H$mhr \$aH$ `m XmoÝhr {df`m§_Üò {XgyZ òV Agco Var ho XmoÝhr {df` nañnam§Zm
nyaH$ AmhoV. XmoÝhr {df`mÀ`m Aä`mgm§Mr {d^mJUr H$mQ>oH$moanUo H$aVm òUma Zmhr. h°Ýg _m°J«oÝWm° d
Wm°ågZ `m {dMmad§Vm§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm Jm^m Amho, Ago åhQ>co
Amho, Vo `m_wioM. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU d Am§VaamîQ´>r` g§~§Y ho XmoÝhr eãX EH$mM AWm©Zo dmnaco
OmVmV. na§Vw XmoÝhr eãXm§Mo AW© Ë`m§Mm Ame` Am{U Ë`m§À`m {df`mMr _m§S>Ur hr doJdoJir Amho.
`mV H$mhr amOH$s` {dMmad§V `m {df`mÀ`m Zmdmg§~§YrÀ`m MM}V Z nS>Vm Am§VaamîQ´>r` amOH$mUa d
Am§VaamîQ´>r` g§~§Y `m XmoÝhr eãXm§Mm gmo`rà_mUo dmna H$aVmZm {XgVmV.
1.2 {df` {ddoMZ

1.2.1 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm AW© d ì`m»`m
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm AW© ñnîQ> H$aVmZm amOH$s` {dMmad§VmZr doJdoJir _Vo ì`ŠV Ho$cr
AmhoV. _mÌ EH$m _wÚmda _mÌ gdmªMo EH$_V Amho. Vmo _wÔm åhUOo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo J{Verc
ñdê$n hm hmo`. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr n[adV©Zerc à{H«$`m AgyZ {VÀ`m_Üò gmVË`mZo n[adV©Z
hmoV Amco Amho. hr JmoîQ> gdmªZrM _mÝ` Ho$cr Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m `m ~XcË`m qH$dm
J{Verc ñdê$nm_wio Ë`mMm AW© cmdVmZm {dMmad§Vm_Üò _V{^ÞVm {Z_m©U hmoUo ñdm^m{dH$M Amho.
OJmVrc gmd©^m¡_ amîQ´>o Amnë`m {hVg§~§YmÀ`m ajUmgmR>r H$arV Agcoë`m à`ËZmVyZM Am§VaamîQ´>r`
amOH$maU AmH$mamcm òVo Am{U Ë`mcm {d{eîR> {Xem àmßV hmoVo. OJmVrc gd©M amîQ´>o Amnë`m
{hVg§~§Ym§À`m ajUmgmR>r EH$_oH$m§er g§~§Y àñWm{nV H$ê$ cmJVmV.
Ë`m§À`mVrc ho g§~§Y H$mhr doim ghH$m`m©Mo AgVmV. VgoM Vo g§Kfm©Mohr AgVmV. AemàH$mao
OJmVrc amîQ´>m§_Üò {d{dY àH$maÀ`m Am§Va{H«$`m KS>V AgVmV. {Za{Zamiçm amîQ´>m§_Yrc AmnmngmVrc
g§~§Y Am{U Ë`m§À`mV KSy>Z òUmè`m Am§Va{H«$`m qH$dm {H«$`m-à{V{H«$`m åhUOoM Am§VaamîQ´>r`
amOH$maU hmo`.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m {d{dY {dMmad§Vm§Zr ì`m»`m nwT>rcà_mUo Ho$ë`m AmhoV.
1. h°Ýg Oo _m°J}ÝWm° :-
""Am§VaamîQ´>r` amOH$maU g§~§Y åhUOo amîQ´>mamîQ´>m§Vrc g§Kf© d gÎmoMm dmna H$aÊ`mMm à`ËZ
hmo`.''
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
4
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
2. hmQ>©_Z :-
""Á`m à{H«$`m§Ûmao {d{^Þ amÁò Amnë`m amîQ´>r` {hVg§~Y§ mMr OwidUr BVa amÁ`mÀ`m {hVg§~Y§ mer
H$arV AgVmV, Ë`m à{H«$`m§Zm Am§VaamîQ´>r` amOH$maU Ago åhUVmV.''
3. hoamëS> d _mJm©aoQ> ñnmD$Q> :-
""Am§VaamîQ´>r` amOH$maU åhUOo ñdV§Ì amOH$s` g_mOmMo CÔoe qH$dm {hVg§~§Y `m§À`m~m~V
nañnamVrc {damoY d g§Kfm©_wio {Z_m©U hmoUmè`m {H«$`m d à{V{H«$`m§Mm Aä`mg hmo`.''
4. Mmc©g² ícoíMa :-
""Am§VaamîQ´>r` g§~Ym§_Üò amOH$s` d {~JaamOH$s` Aem gd© àH$maÀ`m Am§VaamÁ` g§~YmMm
g_mdoe hmoVmo.''
5. nm_a d na{H$Ýg :-
""Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmMm g§~§Y _w»òËdoH$ê$Z amÁ`nÜXVrer AgVmo.''
6. Zm°_©Z noS>c\$moS>© Am{U Om°Z qcH$Z :-
""Am§VaamîQ´>r` amOH$maU åhUOo amÁ`mÀ`m YmoaUmVrc n[adV©Zerc gÎmm g§~§YmÀ`m nÜXVr_Üò
KSy>Z òUmè`m {H«$`m à{V{H«$`m hmo`.''
7. Ho$ZoW Wm°_gZ :-
""amîQ´>mamîQ´>m§Vrc ñnYm© VgoM Ë`m§À`mVrc g§~§Y {~KS>{dÊ`mg qH$dm gwYmaÊ`mg H$maUr^yV
hmoUmar n[apñWVr d g§ñWm `m§Mm Aä`mg åhUOo Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hmo`.''
8. \o${cŠg J«m°g :-
""amîQ´>m§À`m naamîQ´>r` YmoaUm§Mm Aä`mg åhUOo Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm Aä`mg hmo`.''
9. {H$dÝgr amB©Q> :-
""Amnë`m C{ÔîQ>nyVugmR>r à_wI JQ>m§da à^md nmS>Ê`mMr Am{U {Z`§ÌU R>odÊ`mMr H$cm åhUOo
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hmo`.''
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m darc {dMmad§Vm§À`m ì`m»`mÀ`m Aä`mgmZ§Va amOH$s` {dMmad§VmV
~arM _V{^ÞVm Agë`mMo ñnîQ> hmoVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m H$mhr {dMmad§VmZr OJmVrc
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
5
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
gmd©^m¡_ amÁ`m§_Üò KS>V Agcoë`m amOH$s` Am§Va{H«$`m§Mm g_mdoe `m {df`mÀ`m Aä`mgmV hmoV
Agë`mMo åhQ>co Amho. amÁ`mamÁ`mVrc g§~§YmMm {dMma H$aVmZm Ë`m§Zr amOH$s` g§~§Y {deof _hÎdmMo
_mZco AmhoV. H$mhr {dMmad§Vm§Zr amîQ´>mamîQ´>m§V gVV Mmcy Agcoë`m gÎmmg§Kfm©À`m AÜ``Zmda {deof
â {Xcm Amho. H$mhr {dMmad§VmZr _mÌ `mhÿZ ì`mnH$ ÑpîQ>H$moZ ñdrH$macm Amho. Ë`m§À`m _Vo,
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amÁ`mamÁ`m§_Yrc amOH$s` d {~JaamOH$s` Aem gd© àH$maÀ`m g§~§Ym§Mm
g_mdoe hmoVmo, åhUyZ Ë`m§Zr "Am§VaamîQ´>r` amOH$maU' `mEodOr "Am§VaamîQ´>r` g§~§Y' `m eãXà`moJmg
A{YH$ _hÎd {Xë`mMo {XgyZ òVo.
AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` g§~§YmVhr eŠVr hr JmoîQ> _hÎdmMr Agë`mMo {XgyZ òVo.
_hmeŠVr AmO _hmg§hmaH$ Aem eñÌmñÌm§Mr, AÊdñÌm§Mr, àjonmñÌm§Mr {Z{_©Vr H$ê$Z Amnë`m
eŠVrV dmT> H$arV Amho. H$mhr amîQ´>o eñÌ-AñÌ {Z{_©Vr H$ê$Z Amnë`m eŠVrV dmT> H$arV AmhoV
Va H$mhr amîQ´>o eñÌ-AñÌ {Z{_©Vr H$ê$ eH$V ZmhrV. Vr AÝ` _mJm©Zo Amnco g§ajU H$aÊ`mMm à`ËZ
H$aVmV. `mMm AW© àËòH$ amîQ´> `wÜXmgmR>r Zoh_rM V`ma AgVo Agm Zmhr. `wÜX ho H$moUmcmM
nadS>Umao Zmhr. AmO A_o[aH$m, a{e`m, MrZ, ^maV-OnmZ BË`mXr AZoH$ amîQ´>mV Oo ghH$m`m©Mo
dmVmdaU Amho Vo g§Kf©, `wÜX Q>miÊ`mÀ`m d em§VVm àñWm{nV H$aÊ`mMm à`ËZ Amho.
Aem n[apñWVrV eŠVrMm à^md ZgVmo. VgoM eŠVrMm A^md AgVmo, Agohr åhUVm òUma
Zmhr. àËòH$ amîQ´> Oo H$m`© Xþgè`m amîQ´>mgmR>r H$arV AgVo Vo gd© eŠVrda AmYm[aV AgVo Agohr
åhUVm òUma Zmhr. OJmVrc gd© amîQ´>o gma»`mM à_mUmV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ^mJ KoV ZgVmV.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV H$mhr amîQ´>m§Mm ^mJ OmñV AgVmo, Va H$mhtMm H$_r à_mUmV AgVmo. AmO
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV A_o[aH$m, {~«Q>Z, a{e`m, \«$mÝg gmå`dmXr MrZ, ^maV BË`mXr AZoH$ Xoe
_moR>çm à_mUmV ^mJ KoVmZm {XgyZ òVmV. na§Vw Jocr nÝZmg-gmR> dfmªnydu B§½c§S>, O_©Zr, \«$mÝg, BQ>cr
`m amîQ´>m§MmM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV X~X~m hmoVm. `mdê$Z Am§VaamîQ´>r` joÌm_Üò amîQ´>m-amîQ´>m§_Yrc
g§~§Y Ë`m§Mr eŠVr Am{U gm_Ï`© gVV ~XcV OmVo Aem gd© KQ>Zm§Mm Aä`mg Am§VaamîQ´>r` g§~§Y
d amOH$maUmV hmoV AgVmo.
1.2.2 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ho doJdoJiçm H$mcI§S>mV ~Xccoco {XgyZ òVo. AmO
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n _moR>çm à_mUmV ì`mnH$ ~Zcoco Amho. àmMrZ H$mir ho ñdê$n
A{Ve` _`m©{XV hmoVo. Vo S>mdnoMmË_H$ d g¡{ZH$s ñdê$nmMo hmoVo, Ë`m H$mimV AZoH$ amîQ´>m§Mr
cmoH$g§»`mhr _`m©{XV Agë`m_wioM Aer amîQ´>o nyU©nUo ñdmdc§~r ñdê$nmMr hmoVr. AmYw{ZH$ H$mimV
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
6
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
_mZdmZo {dkmZ-V§ÌkmZ Ho$coë`m àJVr_wio d XiUdiUmÀ`m doJdoJiçm joÌmV Pmcoë`m ~Xcm_wio
amîQ´>mamîQ´>mVrc A§Va H$_r hmoD$Z Vr EH$_oH$m§À`m AJXr Odi Amcr AmhoV.
AmO AmYw{ZH$ H$mimV amîQ´>m§Mr cmoH$g§»`m _moR>çm à_mUmV dmT>ë`m_wio Ë`m§À`m JaOmhr
_moR>çm à_mUmV dmT>ë`m AmhoV. Ë`m_ÜòM _mZdmZo A{Vg§hmaH$ eñÌmñÌo {Z_m©U Ho$ë`m_wio OmJ{VH$
amOH$maUmV VUmdmMr n[apñWVr {Z_m©U Pmcr. àËòH$ amîQ´> g§ajUmgmR>r d BVa JaOmÀ`m nyV©VogmR>r
EH$_oH$m§À`mda Adc§~yZ amhÿ cmJcr. Ë`mMdoir XþgarH$S>o Aem VUmdmÀ`m n[apñWVr_YyZ OJmcm
~mhoa H$mT>Ê`mgmR>r Am{U OmJ{VH$ em§VVm d gwa{jVVogmR>r Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoÀ`m {Z{_©Vrda â
XoÊ`mV Amcm. `mVyZM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m ñdê$nmÀ`m H$jm ì`mnH$ Pmcoë`m AmnUmg {XgyZ
òVmV.
1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU EH$ ñdV§Ì Aä`mgemIm :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m ñdê$nmcm AmYw{ZH$ H$mimV EH$ ñdV§Ì XOm© {_imcm Amho. Xþgè`m
_hm`wÜXmZ§Va `m {df`mcm A§VJ©V amOH$maU Am{U Am§VaamîQ´>r` amOH$maU Ago Xþhoar ñdê$n àmßV
Pmco Amho. _m°J]Wm°, {¹$Ýgr amB©Q>, _oqZJ, H$m°na `m Aä`mgH$m§Zr Ë`mcm Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m
{df`mg EH$ ñdV§Ì Aä`mg emIm åhUyZ _mÝ`Vm {Xcr. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg H$aVmZm
H$m`©H$maU g§~§Y ñnîQ> Ho$co OmVmV. {d{eîQ> n[apñWVrV amîQ´>o AmnAmngmV H$em nÜXVrZo g§~§Y
R>odVmV, H$go ì`dhma H$aVmV. `m g§~§YmMm Aä`mg Ho$cm OmVmo. [aMS>© gr, ñZmo`S>a, _m°J]Wm°, \«o$S>
ñcm`S>a_Z, Mmëg© _oH$coc°ÝS> `m Aä`mgH$m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmcm _hËd Am{U
ñdV§Ì XOm© XoÊ`mMm à`ËZ Ho$cm Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m {df`mg S>m°. _h|ÐHw$_ma `m
{dMmad§VmZo nm{hOo VodT>çm à_mUmV ñdV§Ì {df`mMm XOm© àmßV Pmcocm Zgcm Var ^{dî`H$mimV
ñdV§Ì Aä`mg, {df`mMm XOm© àmßV H$aÊ`mMo à`ËZ Mmcy Agë`mMo åhQ>co Amho.
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU EH$ gm_m{OH$ emñÌ Amho :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm gm_m{OH$ emñÌmMm {df` Amho. Ë`mMm g§~§Y _mZdr ì`dhmam§er,
dV©Zmer òV AgVmo. _mZdr dV©Z n[adV©Zr`, M§Mc A{ZpíMV AgVo. VgoM AW©emñÌ, amÁèmñÌ,
Zr{VemñÌ, B{Vhmg Aem gm_m{OH$ emñÌm§à_mUoM Am§VaamîQ´>r` amOH$maU ho gmm_{OH$ emñÌ Amho.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm {df` agm`ZemñÌ, ^m¡{VH$emñÌ `m {df`m§à_mUo emñÌ åhUVm òUma Zmhr.
^m¡{VH$emñÌmà_mUo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV {ZarjU, narjU, à`moJ H$ê$Z `mo½` ñdê$nmMo {ZîH$f©
H$mT>Vm òV ZmhrV. _mÌ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV emñÌewÜX nÜXVrZo AMyH$ {ZîH$f© H$mT>co OmV Zgco
Var {ZarjU, narjU H$ê$Z dmñVddmXr ñdê$nmMo {ZîH$f© H$mT>co OmVmV.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
7
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
{dgmì`m eVH$mV d CÎmamYm©V Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm Ho$di amÁèmñÌmVrc Aä`mg {df`
am{hcm ZgyZ EH$ ñdV§Ì Aä`mg {df` ~Zcm Amho. AmOhr Aä`mgH$m_Üò Am§VaamîQ´>r` amOH$maU
hm ñdV§Ì Aä`mg Amho H$s Zmhr, `m~m~V nañna{damoYr _Vo {XgyZ òVmV. pŠdÝgr amB©Q>, _m°J}ÝWm°,
_oqZJ, H°$a{cZ E_. H±$na, [aMS>© ñZm`S>a B. Aä`mgH$m§À`m _Vo, Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm Ho$di
B{Vhmg qH$dm amÁèmñÌmMm ^mJ ZgyZ EH$ ì`mnH$ Agm ñdV§Ì Aä`mg {df` Amho.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr EH$ H$cm :-

EImXo C{ÔîQ> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r CncãY gmYZmMm H$m¡eë`mZo Ho$cocm dmna åhUOo H$cm hmo`.
H$coMm hm AW© {dMmamV KoVë`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr EH$ H$cm Amho. Ago åhQ>ë`mg Vo \$mago
MwH$sMo R>aUma Zmhr. H$maU Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV OJmVrc {d{dY amîQ´>o Amnë`m {hVg§~§YmMo ajU
H$aÊ`mgmR>r à`ËZerc AgVmV. Amnco ho C{ÔîQ> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r àËòH$ amîQ´> BVamda à^md
Q>mH$Ê`mMm à`ËZ H$aVo. naamîQ´> g§~§YmÀ`m _mÜ`_mVyZ Vo gmYÊ`mda â {Xcm OmVmo. EImÚm amîQ´>mZo
BVa amîQ´>mda à^md nmS>Ê`mMo Mmc{dcoco à`ËZ hr EH$ H$cmM Amho. naamîQ´>YmoaUmMr ì`m»`m
H$aVmZm Ago åhQ>co OmVo H$s, naH$s` amîQ´>m§er g§~§Y àñWm{nV H$aÊ`mgmR>r gaH$maZo `moOZm~ÜX arVrZo
AmIcoco YmoaU Am{U Ho$cocr H¥$Vr åhUOo naamîQ´> YmoaU hmo`.
H$moUË`mhr JmoîQ>r~m~V `moOZm~ÜX arVrZo YmoaU AmIUo Am{U H¥$Vr H$aUo `m§V H$m¡eë`mMm ^mJ
A{YH$ AgVmo. åhUyZ naamîQ´> YmoaUmMr èñdr[aË`m A§_c~OmdUr H$aUo qH$dm am~{dUo hr EH$ loîR>
XOm©Mr H$cm Amho. amOZ{`H$ S>mdnoMm_m\©$V BVa amîQ´>m§er Vh, H$ama, _¡Ìr `m _mJmªZr Am§VaamîQ´>r`
g§~§Y àñWm{nV H$arV AgVmZm amOH$s` ZoVo Amnë`m _wËgÔo{JarZo, MmVw`m©Zo d CncãY gmYZ
gm_J«rMm dmna H$ê$Z Amnë`m amîQ´>mMo g§ajU Am{U g§dY©Z H$arV AgVmV.
4. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU EH$ VËdkmZ :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg VmËdrH$ nÜXVrZo H$aÊ`mMm àma§^ {dgmì`m eVH$mÀ`m
gwadmVrnmgyZ Pmcm. amOH$s` Aä`mgH$ amîQ´>mamîQ´>mMo g§~§Y H$go AmhoV d H$go AgmdoV `mMo {ddoMZ
VmpËdH$ ^y{_Ho$VyZ H$arV AmhoV. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr EH$ H$cm Agë`mZo {VMo ApñVËd
VËdkmZmÀ`m AmYmamZo Omonmgco Amho. CXm. {hQ>caZo ZmPr VËdkmZ, _wgmo{cZrZo \°${gñQ> VËdkmZ,
co{ZZ d ñQ>°{cZ, _mAmo `mZr gmå`dmXr VËdkmZ {Z_m©U H$ê$Z gÎmm àmßV Ho$cr. OmJ{VH$ em§VVm,
_mZdVmdmX, em§VVm_` ghOrdZ, ghH$m`©, g_Vm, gm_m{OH$ Ý`m` `mgmR>r CXma_VdmXr cmoH$emhrMo
VËdkmZ {Z_m©U Ho$coco Amho. AcrH$S>À`m H$mimV ho {dH$grV Pmcoco VËdkmZ àË`jmV òÊ`mgmR>r
A_o[aH$Z AÜ`j Ho$ZoS>r d n§{S>V Zohê$ `m§À`m A{cßVVmdmXr MiditMm gh^mJ _hÎdmMm Amho.
Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ho VmËdrH$ Pmco Amho.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
8
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
5. Am§VaemñÌr` ÑpîQ>H$moZmMm {df` :-
AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm {df` Am§VaemñÌr` Pmcm Amho. AmO H$moUË`mhr
gm_m{OH$ emñÌmMm Aä`mg ñdV§ÌnUo Ho$cm OmD$ eH$V Zmhr. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm g§~§Y
g_mOemñÌ, ^yJmoc, B{Vhmg, AW©emñÌ, VËdkmZ, Am§VaamîQ´>r` H$m`Xm. `m gm_m{OH$ emñÌmer òVmo.
Ë`m§Zm gm_m{OH$ emñÌmMr _XV ¿`mdr cmJVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda à^md Q>mH$Umè`m KQ>ZmMo
ñdê$n g_OÊ`mgmR>r Ë`m§Mm {dMma H$amdm cmJVmo. `wÜX d em§VVoÀ`m Aä`mg H$aVmZm ^m¡Jmo{cH$
aMZm d _mZ{gH$VoMmhr Aä`mg H$amdm cmJVmo. Aem Aä`mgmMm Am§VaamîQ´>r` ì`dhmamdahr à^md
nS>V AgVmo. BVa emñÌm§À`m Aä`mgm_wio Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m Aä`mgmV {d{dYVm {Z_m©U Pmcr
Amho. àËòH$ amîQ´> Amnë`m {hVmMr OmonmgZm H$aÊ`mgmR>r Xþgè`m amîQ´>mVrc {d{dY {df`mMo AmH$cZ
H$ê$ZM g§~§Y àñWm{nV H$arV AgVo, Ë`m_wio hr ñdV§Ì Am§VaemñÌr` {dÚmemIm {Z_m©U hmoVo.
6. g§Kf© Am{U g_Ýd`mMo emñÌ :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amîQ´>mamîQ´>mV _¡ÌrMo d eÌwËdmMo Ago g§~§Y Agy eH$VmV. _¡ÌrnyU©
g§~§YmV nañna ghH$m`©, XodmUKodmU, gm_§Oñ` BË`mXr JmoîQ>r A{^àoV AgVmV. Va eÌwËdmÀ`m
g§~§YmV _VôX, g§Kf©, `wÜX, AmH«$_U B. JmoîQ>r A{^àoV AgVmV. CXm. ^maV-MrZ g§~§Y gwadmVrcm
_¡ÌrMo hmoVo. B.g. 1962 _Üò MrZZo AmH«$_U Ho$ë`mZ§Va g§~§Y {~KS>co. nwÝhm ^maV-MrZ g§§~§Y
_¡ÌrnyU©, ghH$m`m©À`m ÑîQ>rZo dmT>{dÊ`mMm à`ËZ hmoV Amho. ^maVr` n§VàYmZ Za|Ð _moXr `m§Zr
gÎmoda Amë`mnmgyZ {d{dY amîQ´>m§Zm ôQ>r XoD$Z _¡ÌrMo Am{U ghH$m`m©Mo g§~§Y dmT>{dÊ`mg gwadmV
Ho$cr Amho.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n 1945 n`ªV gÎmogmR>r Mmccocm g§Kf© Aem àH$maMo hmoVo.
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmV amîQ´>{hV Am{U amîQ´>eŠVr `m XmoZ VËdm§Zm A{Ve` _hËd àmßV Pmco hmoVo.
Ë`m_wio Ë`mdoiÀ`m amîQ´>mamîQ´>mVrc g§~§YmMm CÔoe ñnYm©, g§Kf© Am{U eÌwËdmMr ^mdZm hm hmoVm.
Xþgè`m _hm`wÕmZ§Va OmJ{VH$ amOH$maUmV AZoH$ KQ>Zm KS>V Joë`m, Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m
ñdê$nmV n[adV©Z hmoÊ`mg gwadmV Pmcr. g§Kfm©EodOr ghH$m`©, `wÜXmEodOr em§VVm Am{U eÌwËdmEodOr
{_ÌËd Aem àH$maMo n[adV©Z Am§VaamîQ´>r` g§~§YmV KSy>Z Amco Vo nwT>rcà_mUo.
7. ZdrZ gmd©^m¡_ amÁ`mMm CX` :-

AmYw{ZH$ H$mimV ZdrZ gmd©^m¡_ amÁ`m§À`m g§»òV _moR>çm à_mUmV dmT> Pmcr. gm_«mÁ`dmX
d dgmhVdmXÀ`m A§Vm_wio OmJ{VH$ amOH$maUmMo H|$Ð åhUyZ `wamonMo _hËd g§nco. Ë`mH$mir OJmMo
amOH$maU åhUOo `wamonMo amOH$maU Ago g_rH$aU hmoVo. Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va Am{e`m, Am{\«$H$m
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
9
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
I§S>mVrc AZoH$ amîQ´>o ñdV§Ì Pmcr. `mMm n[aUm_ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda Pmcm d `wamonMo dM©ñd
Agcoco Zmhrgo Pmco. g§`wŠV amîQ´> g§KQ>ZoMr gXñ` g§»`m 1945 _Üò 51 hmoVr. AmO `m g§KQ>ZoMr
gXñ` g§»`m 192 EdT>r Amho. WmoS>Š`mV, ZdrZ amÁ`mÀ`m CX`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm
Iè`m AWm©Zo Am§VaamîQ´>r` ñdê$n àmßV Pmco Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgm_Üò H$mhr
R>amdrH$ amîQ´>m§À`m {hVg§~§YmMm {dMma Z H$aVm gd©M ñdV§Ì amîQ´>m§À`m {hVg§~§YmMm {dMma H$amdm
cmJVmo. Am{W©H$ {dH$mg, àemgH$s` pñWaVm, dmT>Vr cmoH$g§»`m, g§ajU ì`dñWm BË`mXr AZoH$
KQ>H$m§Mm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda n[aUm_ Pmcm.
8. cmoH$emhr emgZmMm {dH$mg :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$nmV ~Xc KS>dyZ AmUÊ`mMo H$maU åhUOo cmoH$emhrH$aUmcm
Amcocm doJ hmo`. nydu naamîQ´> YmoaUmV ^mJ KoUmè`m ì`ŠVtMr g§»`m WmoS>r hmoVr. gÎmm{Ye, amOZ`k
`m§Mr _ŠVoXmar hmoVr. cmoH$_Vmcm \$mago _hÎd {Xco OmV ZìhVo. nU Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va em§VVm_`
OrdZmMr Amdí`H$Vm, g§`wŠV amîQ´>g§KQ>ZoMm CX`, ñdV§Ì amîQ´>m§Mm CX`, Aem AZoH$ H$maUm_wio
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda cmoH$_VmMm à^md nSy> cmJcm. Am§VaamîQ´>r` nmVirda d¥ÎmnÌo, amOH$s`
nj, cmoH$g§KQ>Zm, øm Amncr _Vo àH$Q> H$ê$ cmJë`m. Ë`m_wio naamîQ´> YmoaU R>adVmZm gÎmmYmè`m§Zm
`m cmoH$_VmMr Zm|X KoUo ^mJ nS>co. A_o[aHo$Zo X{jU pìhEVZm_ _Üò gmå`dmXr J{Z_m§er cT>Ê`mgmR>r
ñdV:Mo g¡Ý` nmR>dco. _mÌ A_o[aHo$Vrc OZVoÀ`mM `m `wÜXmcm {damoY Agë`m H$maUmZo A_o[aH$Z
emgZmcm pìhEVZm__YyZ Amnco g¡Ý` _mJo ¿`mdo cmJco, Ë`mà_mUo _hmgÎmm§À`m AÊdñÌmMo Vi
Amnë`m XoemV C^maÊ`m~m~V, `wamonr`Z OZVoZo doimodoir Amncm {damoY Xe©{dë`m_wio Ë`mMr XIc
amÁ`H$Ë`mªZm ¿`mdr cmJcr. AemàH$mao naamîQ´> YmaoUm_Üò OZVoMm gh^mJ dmT>V Mmccm Amho.
9. d¡km{ZH$ d Vm§{ÌH$ joÌmVrc {dH$mg :-

{dkmZ Am{U Vm§{ÌH$ joÌmV Pmcoë`m àM§S> àJVrZo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ~XcyZ
Q>mH$co Amho. Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va AUwV§ÌkmZmMm dmna eñÌ{Z{_©Vr_Üò hmoD$ cmJcm. {dkmZ-
V§ÌkmZmMm dmna eñÌ{Z{_©Vr_Üò hmoD$ cmJcm. {dkmZ-V§ÌkmZmMm {dH$mg hm AmYw{ZH$ `wJm_Üò
gVV MmcyM Amho. A{Vg§hmaH$ Aem AÊdñÌm§Mr {Z{_©Vr, AÊdñÌ gÁO OoQ> {d_mZo, AUweŠVrda
MmcUmar jonUmñÌo, nmU~wS>çm, AZoH$ {R>H$mUr C^macoco AÊdñÌm§Mo Vi, EH$mMdoir AZoH$ {R>H$mUr
_mam H$aUmar jonUmñÌo `m_wio AÊdñÌ gÁO Aem ~S>çm amîQ´>m§H$S>o àM§S> _moR>r g§hmaH$ eŠVr {Z_m©U
Pmcr. cîH$ar gm_Ï`m©cm Ë`m_wio EH$ ZdoM _hÎd àmßV Pmco. M§Ð d _§Jimda _mZdmZo nXmn©U Ho$co
Amho, `mMmhr {dMma H$amdm cmJVmo. `wÜX ho XmoZ g¡Ý`mVrc cT>mB© ho ñdê$n ~XcyZ Vo gdªH$f g§hma
H$aÊ`mMr eº$s AgUmao ~Zco Amho.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
10
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
10. _hmgÎmm§Mm CX` :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Xþgè`m _hm`wÕmZ§Va OmJ{VH$ amOH$maUmV A_o[aH$m d a{e`m `m
_hmgÎmm§Mm CX` Pmcm. `m XmoZ amîQ´>m§À`mH$S>o Agcoë`m àM§S> AÊdñÌ gm_Ï`m©_wio Ë`m§Zm ho ñWmZ
àmßV Pmco. Ë`m AJmoXaMm H$mi hm ~hþH|$Ðr amOH$maUmMm hmoVm. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m joÌmV
AZoH$ gÎmoMr H|$Ðo {Z_m©U Pmcr. _hmgÎmm§À`m CX`mZo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ~hþH|$Ðr ñdê$n OmD$Z
Ë`mcm {ÛH|$Ðr ñdê$n àmßV Pmco. `m XmoZ _hmgÎmm§À`m AÊdñÌ à^mdm_wio BVa amîQ´>m§À`m g§ajU
ì`dñWm hr à^mdhrZ ~Zë`m. g§ajUmgmR>r Ë`m§Zm ~S>çm amîQ´>m§Mo ghmæ` KoUo Amdí`H$ R>aco. `m
JaOoVyZM A_o[aH$m d a{e`m `m§À`m à^wËdmImcrc cîH$ar JQ>m§Mm CX` Pmcm. Z§VaÀ`m H$mimV
\«$mÝg, MrZ, npíM_ O_©Zr, ^maV B. Aem AZoH$ Xoem§Zr AÊdñÌ {Z{_©Vrcm àma§^ Ho$cm. Ë`m_wio
Y«wdrH$aU Zmhrò hmoD$Z Ë`m OmJr nwÝhm ~hþY«wdrH$aUmZo JQ> CX`mcm Amco.
11. OmJ{VH$ em§VVm Midir :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va EH$m ~mOycm g§ajUmgmR>r g§hmaH$ eñÌm§ñÌm§Mr
{Z{_©Vr Va Xþgè`m ~mOyZo OmJ{VH$ em§VVoMr Midir Omoa Yê$ cmJë`m. àËòH$ amîQ´>mcm Amnco
naamîQ´> YmoaU R>adVmZm em§VVmdmXr VËdmMm {dMma H$aUo ^mJ nS>co. AmO Am§VaamîQ´>r` amOH$maU.åhUOo
amîQ´>r` {hVg§~§YmVrc nañna g§~§Y EdT>o Ë`mMo ñdê$n am{hco ZgyZ, amîQ´>r` {hVg§~§Y Am{U OmJ{VH$
em§VVm `m XmoZ VËdm§_Yrc Zdo ñdê$n àmßV Pmco. OmJ{VH$ em§VVm amIÊ`m~Ôc Or ^mdZm gd©Ì
{Z_m©U Pmcr. Ë`m_wio em§VVm ajUmÀ`m àíZmMm {dMma Ho$ë`m{edm` OmJ{VH$ amOH$maUmMm Aä`mg
hmoD$ eH$V Zmhr. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmcm EH$ Zdm CÔoe àmßV Pmcm Amho.
12. Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm CX` :-

em§VVm ñWmnÊ`mMr Midi n{hë`m _hm`wÜXmZ§Va gwê$ Pmcr d Xþgè`m _hm`wÕmZ§Va Ë`mg
{_imcocr JVr `m_wio em§VVm àñWm{nV H$aUo ho àËòH$ amîQ´>m§À`m naamîQ´> YmoaUmMo à_wI C{ÔîQ> ~Zco.
nydu em§VVm àñWm{nV H$aUo hm amÁ`m§Mm CÔoe ZìhVm. amîQ´>r` {hVmMo g§ajU amÁò `wÜXm§À`m _mJm©Zo
H$arV AgV. åhUyZ AmOMo Am§VaamîQ´>r` amOH$maU ho Ho$di nañna {damoYr {hVg§~§YmMm g§Kf© Zìho
Va amîQ´>r` {hV d em§VVogmR>r Mmcy Agcocm à`ËZ Amho. amîQ´>g§K, g§`wŠV amîQ´>g§K, Am§VaamîQ´>r`
Ý`m`mc`, {díd~±H$, OmJ{VH$ ì`mnmar g§KQ>Zm, Zmò, g¡ò, dmgm© B. g§KQ>Zm§Zr Am§VaamîQ´>r` {hVg§~§Y
OmonmgÊ`mgmR>r _hËdmMr ^y{_H$m nma nmS>cr Amho. Am§VaamîQ´>r` em§VVm Am{U _mZdVmdmXr YmoaU
am~{dÊ`mÀ`m ÑîQ>rZo `wZmo Am{U AÝ` g§KQ>Zm `m§Mr ^y{_H$m _hËdnyU© Agë`m_wio Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmcm Zdr {Xem {_imcr.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
11
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
13. emñÌr` d g¡ÜXm§{VH$ AÜ``Z :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm gwadmVrÀ`m H$mimVrc Aä`mg Eo{Vhm{gH$ ÑîQ>rH$moUmVyZ hmoV Ago.
AmO dV©ZdmXmÀ`m ÑîQ>rH$moZmVyZ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm {dMma Ho$cm OmVmo. dV©ZdmÚm§Zr g_mOemñÌ,
_mZgemñÌ, _mZd§eemñÌ `m§Mm AmYma KoD$Z Aä`mgmMo ZdrZ V§Ì emoYyZ H$mT>co. CXm. ì`dñWmË_H$
ÑîQ>rH$moUmMm {gÕm§V, Ioi {gÜXm§V, {ZU©`-{Z_m©U {gÜXm§V, g§Mma {gÜXm§V, n`m©daUmË_H$ {gÜXm§V
BË`mXr.
14. {dMma àdmhmVrc n[adV©Z :-

a{e`m_Üò B. g. 1917 _Üò H«$m§Vr hmoD$Z gmå`dmXr g_mOaMZm ñWmnZ Pmcr. BQ>crZo
\°${gP_, O_©ZrZo ZmPrP_ {dMma àdmhmcm MmcZm {Xcr. Ë`m_wio Xþgao _hm`wÜX KSy>Z Amco. Xþgè`m
_hm`wÜXmZ§Va OmJ{VH$ amOH$maUm_Üò A_o[aH$m _hmgÎmm åhUyZ CX`mcm Amcr Am{U ZdrZ {dMma
àdmhm§À`m g§Kfm©g gwadmV Pmcr. hþHy$_emhr {déÜX cmoH$emhr Agm g§Kf© gwê$ Pmcm. `m g§Kfm©_wio
OJmMr {d^mJUr XmoZ JQ>mV Pmcr. gmå`dmXr {dMmam§Mo à{V{ZYrËd a{e`m H$arV hmoVm. Va
^m§S>dcemhr {dMmam§Mo à{V{ZYrËd A_o[aH$ H$arV hmoVr. `m XmoZ JQ>mVrc VUmdmMo ê$nm§Va `wÜXmV
hmoÊ`mEodOr erV `wÜXmV Pmco.
15. gmå`dmXr g_mOaMZoMm AñV :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm erV`wÜXmÀ`m _mÜ`_mVyZ {d{eîQ> ñdê$n {_imco. a{e`Z AW©ì`dñWm
gmdamd`mMr Agoc Va Iwcr AW©ì`dñWm ñdrH$maÊ`m{edm` n`m©` Zmhr ho AmoiIyZ {_ImB©c
Jmo~m©Moìh `m§Zr a{e`mcm Am{W©H$ g§H$Q>mVyZ dmMdÊ`mgmR>r nwZa©MZm d IwconUmMo YmoaU ñdrH$maco.
`m ZdrZ YmoaUm_wio gmå`dmXr amîQ´>mV Am_ycmJ« ~Xc KSy>Z Amco d gmopìhEQ> g§KamÁ`mMo 1991 _Üò
{dKQ>Z Pmco. `m {dKQ>ZmMm n[aUm_ gmå`dmXr amîQ´>mda hmoD$Z nyd© `wamonr` gmå`dmXr, EH$m{YH$maemhr
g§nwîQ>mV Amcr. nmoc§S>, ê$_m{Z`m, h§Joar AmXr gmå`dmXr amîQ´>m§Zm cmoH$emhr nÜXVrMm n`m©` A{YH$
n[aUm_H$maH$ dmQ>cm. `mVyZM Zì`mZo em§VVoMo dmao dmhÿ cmJco d `mMm à^md Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmda Pmcm.
16. VocmÀ`m amOH$maUmMm à^md :-

AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm EH$ doJir {Xem XoÊ`mMo H$m`© Voc CËnmXH$
amîQ´>m§Zr Ho$co. {dH${gV d {dH$gZerc amîQ´>m§Zr VocmMo _hËd cjmV KoD$Z Aa~ amîQ´>m§Zr Vocm§À`m
qH$_VrV ^`§H$a dmT> Ho$cr. Aa~ amîQ´>m§Zr BñÌmB©cdahr X~md AmUÊ`mg gwadmV Ho$cr. `mVyZM Aa~
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
12
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
BñÌmB©c `wÜX Pmco. `m g§XrMm \$m`Xm KoD$Z a{e`m d A_o[aH$m `m Xoem§Zr EH$_oH$m§Zm eñÌmÌmMr _XV
H$aÊ`mg gwadmV Ho$cr. `m XmoÝhr _hmgÎmm§Mm _w»` CÔoe, Voc CËnmXH$ amîQ´>mda {Z`§ÌU R>odÊ`mMm
hmoVm. BamH$, Hw$d¡V, gm¡Xr Aao{~`m Aem amîQ´>m§Zm _moR>çm à_mUmV eñÌmñÌo nwadÊ`mV Amcr. `mMm
n[aUm_ BamH$ d Hw$d¡V `wÜXmV {XgyZ Amcm. A_o[aHo$Zo Hw$d¡VÀ`m g§ajUmÀ`m ZmdmImcr BamH$M ZîQ>
H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cm. WmoS>Š`mV, VocmÀ`m _hÎdm_wio `m _hmgÎmm Voc CËnmXH$ amîQ´>mda {Z`§ÌU
R>odÊ`mMm à`ËZ H$arV AmhoV. Va BVa amîQ´>o ñdV:À`m {dH$mg H$m`m©gmR>r VocmÀ`m JaOo_wio Aa~
amîQ´>m~amo~a Amnco Mm§Jco g§§~Y àñWm{nV ìhmdoV `mgmR>r à`ËZ H$arV AgVmV.
17. cîH$ar gÎmoVrc ~Xc :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m ZdrZ ñdê$nm_wio amîQ´>m§À`m cîH$ar gÎmoV ~Xc Pmcm Amho. Ë`m_wio
`wÜXmMo ñdê$n ~Xccoco Amho. `wÜX åhUOo Ho$di cT>Uo ZgyZ {dZme KS>{dUo Ago Agë`m_wio àË`j
`wÜX H$aÊ`mnojm \$ŠV {dÜd§gH$ `wÜXgm{hË`mMr {Z{_©Vr H$aUo ho à{VîR>oMo ~Zco Amho. Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV cîH$ar gÎmm àmßV H$aUo ho à_wI Üò` _mZco OmVo. gmopìhEQ> a{e`mMo {dKQ>Z hmoD$Zhr
a{e`mH$S>o Agcoë`m AÊdñÌYmar `wÜXgm{hË`m_wio Ë`mMm à^md Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Amho. `m
{dMmam§er g§~§{YV Xþgar EH$ _hËdmMr ~mOy åhUOo ZdrZ eñÌmñÌm{déÜX g§ajU H$aÊ`mV Amcocr
Ag_W©Vm hmo`. AmO `wÜXmVrc {dO` hr g§H$ënZm nyU©nUo AW©hrZ R>acocr Amho. H$maU AUw`wÜX
åhUOo nañnam§Mm Zme hmo`. AmO gÎmm `m g§H$ënZoV H«$m§VrH$maH$ ~Xc Pmcm Amho. AUw`wJm_wio
amîQ´>m§Mo naamîQ´>r` YmoaU Am{U Am§VaamîQ´>r` amOH$maU A{YH$M Jw§VmJw§VrMo ~Zco Amho.
1.2.3 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm {dH$mg

❒ àñVmdZm :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU d Am§VaamîQ´>r` g§~§Y `m {df`mMm Aä`mg n{hë`m _hm`wÜXmZ§Va
H$aÊ`mg gwadmV Pmcr. OJmVrc AZoH$ Xoem§Mo nañnamVrc g§~§Y ho amîQ´> amÁ`m§À`m {Z{_©Vrgmo~V
{Z_m©U Pmcoco AmhoV. Á`mdoir amÁ`mMm CX` Pmcm, Ë`mdoirM ho g§~§Y {Z_m©U Pmco AmhoV. àmMrZ
H$mimVrc B{Vhmg, Y_©J«§W, nwamUJ«§W VgoM H$m¡Q>rë`mÀ`m AW©emñÌmV Am§VaamÁ` g§~§Ym~m~V ânya
_m{hVr CncãY Amho. nU Ë`mMm dñVw{ZîR> Am{U hoVynyd©H$ ñdV§Ì Aä`mg n{hë`m _hm`wÜXmZ§Va gwê$
Pmcm. amÁèmñÌ d B{Vhmg Aä`mgH$m§Zm hm {df` ñdV§Ì Aä`mgcm nm{hOo Ago àH$fm©Zo OmUdy
cmJco.
n{hë`m _hm`wÜXm_wio OmJ{VH$ amOH$maU, gm_OH$maU, AW©H$maU Aem AZoH$ JmoîQ>tda
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
13
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
n[aUm_ Pmcm. Ë`m_wio g_mOmcm ñW¡`©, ghH$m`©, em§VVm, _mZdr _yëò `m~m~VMr AmñWm dmTy>
cmJcr d Ë`mMm Aä`mg H$aÊ`mMr n[apñWVr {Z_m©U Pmcr. OmJ{VH$ amOH$maU d Am§VaamîQ´>r` g§~§Y
`mMm ñdV§Ì d ì`mnH$ ñdê$nmV Aä`mg d {dMma Ho$cm nm{hOo Ago OmUH$mam§Mo _V ~Zco. åhUyZ
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m Aä`mgm§Mr gwadmV Pmcr. Joë`m 90-100 dfm©Mm H$mcI§S> hm Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmÀ`m Aä`mgmMm H$mcI§S> åhUVm òB©c. `m H$mim_Yrc H$mhr Aä`mgmMo Q>ßno-H$mcI§S>
H$mhr à_wI KQ>Zm§À`m AmYmao nmS>Vm òVrc, Ago H$mcI§S> àËòH$ Aä`mgH$mÀ`m ÑîQ>rH$moUmVyZ
doJdoJio Agy eH$VmV. Ho$ZoW Wm°ånZ `m§Zr Mma H$mcI§S> gm§{JVco AmhoV, Ë`mdê$Z H$mhr à_wI
H$mcI§S> Aä`mgmÀ`m gmo`rMo ìhmdo åhUyZ Ë`mà_mUo gm§JVm òVrc.
1. n{hcm H$mcI§S> :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg hm n{hë`m _hm`wÜXmZ§Va åhUOo 1919 Z§Va gwê$ Pmcocm
Amho. Ë`m_wio n{hcm H$mcI§S> hm 1919 n`ªVÀ`m Am§VaamîQ´>r` amOH$maU Am{U g§~§YmMm Aä`mg
`mV òB©c. `mVrc n{hë`m H$mcI§S>mV OmJ{VH$ amOH$maUmÀ`m Aä`mgmnojm B{VhmgmdaM Am{U
Eo{Vhm{gH$ KS>m_moS>tda OmñV cj {Xco OmV hmoVo. Ë`m_wio `m Aä`mgm{df`rMm g¡ÜXm§{VH$ Aä`mgmMm
{dH$mg hmoD$ eH$cm Zmhr. H$maU n{hco _hm`wÜX g§nwîQ>mV òB©n`ªVMm H$mcI§S> hm amOZ¡{VH$
B{VhmgH$mam§À`m _ŠVoXmarMm hmoVm. VgoM Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m Aä`mgmMr nmíd©^y_rMr _m{hVr
XoUmam hm H$mcI§S> hmo`. Vo amOH$maUmMo {dícofU H$ê$Z dV©_mZ d ^{dî`H$mimg§~§YrMo {ddoMZ H$arV
ZgV. `m H$mcmdYr_Üò Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÜXm§V _m§S>Ê`mMm à`ËZ Pmcm Zmhr.
2. Xþgam H$mcI§S> :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Eo{Vhm{gH$ KS>m_moS>rdê$Z dV©_mZ Am{U ^{dî`H$mcrZ amOH$s`
KS>m_moS>t~Ôc {dMma H$am`cm ^mJ nS>Umam, g§Hw${MV amîQ´>dmXmnojm ì`mnH$ OmJ{VH$ amOH$maUmMm
{dMma H$aÊ`mg cmdUmam _mZdr g_mO, amOH$s` ì`dñWm {Z_m©U H$aUmam hm H$mcI§S> hmo`. n{hë`m
_hm`wÜXmVrc Xþîn[aUm_m_wio `wÜX H$er Q>miVm òVrc, em§VVm H$er {Z_m©U H$aVm òB©c. `m {df`rMm
OmJ{VH$ ZoVo, {dMmad§V, Aä`mgH$ à`ËZ H$ê$Z n{hë`m _hm`wÜXmZ§Va OJmV n{hcr "amîQ´>§gK' hr
n{hcr Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm hr 1920 _Üò ñWmnZ Ho$cr. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Jm§^r`m©Zo
Aä`mg ìhmdm, {dMma ìhmdm. VgoM Ho$di doJdoJiçm amOKamÊ`m§À`m, amîQ´>m§À`m, gm_«mÁ`mÀ`m KQ>Zm
åhUyZ Z nmhVm _wËgÔr ^mdr {nT>çm§Zm Aem _hm^`§H$a `wÜXmg gm_moao Omdy cmJy Zò `m ÑîQ>rZo à`ËZ
hmoD$ cmJco.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm `mo½` àH$mao Aä`mg ìhmdm åhUyZ 1919 _Üò doëg {dÚmnrR>mV
à{gÜX B{Vhmg VÁk, àmo. Amë\«o$S>© {P_Z©, àmo. gr. Ho$. ~oÝñQ>a `m§À`m _mJ©Xe©ZmImcr ""Am§VaamîQ´>r`
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
14
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
YmoaU d amOH$maU'' qH$dm Am§VaamîQ´>r` g§~§Y Aem ñdV§Ì ZmdmZo Aä`mgmcm MmcZm {_imcr. `m
H$mimV OmJ{VH$ amOH$maUmVrc {d{dY Xoem§_Üò Am§VaamîQ´>r` g§~§Y `m{df`mMm ñdV§Ì Aä`mg hmoD$
cmJcm. Am§VaamîQ´>r` dmX-g§~§Y `m {df`mda {d{dY {dMmad§V {cImU H$ê$ cmJco Ogo ~S>m©c,
\o$Z{dH$, {dëgZ amB©Q>, ce© B. {dMmad§Vm§Zr g§Hw${MV amîQ´>dmXmEodOr Am§VaamîQ´>dmXmMm nwañH$ma Ho$cm
Agm hm Xþgam H$mcI§S> hmo`.
3. {Vgam H$mcI§S> :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm H$mcI§S> hm {d{dY {dMmad§Vm§Zr 1930 Vo 1945 Agm _mZcocm
Amho. Xþgè`m H$mcI§S>mVrc AmXe©dmXr g§H$ënZm `m EH$m XeH$mVM \$moc R>aë`m. amîQ´>g§K hm
AënmdYrV Anèr R>acm. {hQ>ca, _wgmo{cZrMm CX` Am{U ;{dH$mg, a{e`mVrc gmå`dmXr H«$m§VrMo
dM©ñd, OmJ{VH$ amOH$maUmV dgmhVdmX Am{U gm_«mÁ`dmX `m§À`m{damoYr dmVmdaU, ~S>çm amîQ´>m§Mm
A{ddoH$s d A{VaoH$s amîQ´>dmX d Ë`mVyZ {Z_m©U Pmcoco Xþgao _hm`wÜX `m `wÜXm§Vrc g§hmaH$ eñÌo d
AUw~m°å~Mm dmna, {~«Q>Znojm A_o[aHo$Mo dmT>Vo dM©ñd Am{U Ë`mMm OmJ{VH$ amOH$maUmdarc n[aUm_
`mMm Jm§^r`m©Zo Aä`mg hmoD$ cmJcm Agm hm dmñVddmXr {dMma H$am`cm cmdUmam H$mcI§S> hmo`.
H$maU Am§VaamîQ´>r` g§~§Ymg§X^m©V AmOn`ªV H$mT>co {ZîH$f© ho AemñÌr` d Cn`wŠV ZgUmao AmhoV.
`m gd© KQ>Zm§Mm AmT>mdm KoVm "Am§VaamîQ´>r` amOH$maU' `m {df`mMm Aä`mg A{YH$m{YH$ emñÌr`
H$gm H$aVm òB©c d `m {df`mcm A{YH$ _hËd H$go XoVm òB©c `mg§~§Yr {dMma hmoD$ cmJcm.
4. Mm¡Wm H$mcI§S> :-
Xþgao _hm`wÜX g§në`mZ§Va 1945 _Üò hm H$mcI§S> gya hmoVmo. hm H$mcI§S> 1960 Vo 65 n`ªV
_mZcm OmVmo. `m H$mcI§S>mÀ`m gwadmVrcm åhUOo Xþgao _hm`wÜX g§në`mZ§Va g§`wŠV amîQ´>g§KQ>ZoMr
ñWmnZm, erV`wÜXm§Mm Ama§^, A_o[aH$m Am{U a{e`m `m XmoZ ~T>çm _hmgÎmm§Mm CX`, dgmhVdmX
Am{U gm_«mÁ`dmXm§Mm A§V AÊdñÌm§À`m dmnam_wio `wÜXm_Üò {H$Vr _moR>r _mZdr hmZr hmoVo Am{U àM§S>
ZwH$gmZ hmoVo ho OnmZda Pmcoë`m AUw~m°å~ hëë`m_wio OnmZMr {hamo{g_m d ZmJmgmH$s hr XmoZ ehao
~o{MamI Pmcocr hmoVr. OmJ{VH$ amOH$maUmV Zdmo{XV ñdV§Ì hmoUmè`m amîQ´>m§Mr g§»`m dmT>V hmoVr.
gÎmmg§VwcZm_Üò ~Xc Pmcocm hmoVm. g§Kfm©EodOr, em§VVm Am{U nañna ghH$m`© hm {dMma éOm`cm
cmJcm hmoVm.
àËòH$ amîQ´> g§ajUmgmR>r AZoH$ amîQ´>o g§ajU H$ama H$ê$Z joÌr` g§KQ>ZmMr {Z{_©Vr H$ê$ cmJco.
ZmQ>mo, {gëQ>mo, goÝò Am§Oy_ Am{U A{cßVVmdmXr Midi `m§Mm CX` `mM H$mimV Pmcm. ^m§S>dcemhr
A_o[aH$m {déÜX gmå`dmXr a{e`m Aem {ÛY«wdrH$aUmcm N>oX XoÊ`mgmR>r A{cßVdmXr MidirZo H$m_mcm
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
15
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
gwadmV Ho$cr. gmå`dmXr MrZÀ`m CX`mZo EH$m Zì`m Am§VaamîQ´>r` eŠVrcm OÝ_ {Xcm. Am§VaamîQ´>r`
àíZm§Mo {ZamH$aU `wÜXmV Zmhr Va Vo dmQ>mKmQ>r d H$amamZo hmoD$ cmJco. `m H$mimVrc Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmVrc {dMmad§Vm§Zr dmñVddmXr n[apñWVrMo {MÌU Ho$co. `m_wioM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m
{d{dY Aä`mg nÜXVrMo _hÎd gdmªÀ`m cjmV Amco.
5. nmMdm H$mcI§S> :-
nmMdm H$mcI§S> hm gmYmaUnUo 1965 Vo 1991 `m H$mimVrc _mZVm òB©c. `m H$mimV joÌr`
g§KQ>Zm§Mo _hÎd dmT>V Joco. dgmhVdmX Am{U gm_«mÁ`dmX hm OJmVyZ ZîQ> Pmcm. Zdmo{XV ñdV§Ì
amîQ´>m§Mr g§»`m dmT>V Jocr. XiUdiU gmYZm§Mm àM§S> {dH$mg Pmcm. Am{W©H$, gmm_{OH$,
ì`mnma{df`H$, e¡j{UH$ `m joÌm§Mm {dH$mg Pmcm. XiUdiU gmYZm§À`m {dH$mgm_wio g§nyU© OJ
Odi Amco Am{U Ë`m_wio àËòH$ amîQ´>m§Mo ì`dhma Am{U JaOm Ë`m§Mr nyV©Vm ho nañnam§da Adc§~yZ
amhÿ cmJcr. AZoH$ {R>H$mUr chmZ-_moR>r `wÜXo Pmcr, VUmd {Z_m©U Pmco nU Vo VUmd eŠ` {VVŠ`m
cdH$a gmoS>dÊ`mgmR>r em§VVoMm _mJ©Ûmao, gmoS>dÊ`mda Omoa XoÊ`mV òD$ cmJcm. `m gd© àíZm§_Üò
g§`wŠV amîQ´> g§KQ>ZoMr ^y{_H$m _hÎdmMr R>acr.
OmJ{VH$ cmoH$_VmnwT>o _hmg§VmZmhr Amncr ^y{_H$m ~XcyZ _mKma ¿`mdr cmJcr. _mZdVmdmXr
_yëò nañna ghH$m`© ho {dMma dmTy> cmJco. cmoH$emhr emgZnÜXVrMm {dH$mg \$ma _moR>çm JVrZo
Pmcm. dmñVddmXr ÑîQ>rH$moU, AmXe©dmXr ÑîQ>rH$moU, dV©ZdmXr ÑîQ>rH$moU, Z¡{VH$m `m gd© JmoîQ>tMm
Aä`mg doJdoJiçm nÜXVrZo d ÑîQ>rH$moUmVyZ hmoD$ cmJcm.
6. ghmdm H$mcI§S> :-
gmopìhEV a{e`m_Üò {_ImBc Jmo~m©Moìh `m§Zr 1985 nmgyZ nmoñVmB©H$m Am{U JmcóZmoñV `m
g§H$ënZm ñdrH$maë`m. `mMo a{e`mÀ`m amOH$maUmda XÿaJm_r n[aUm_ Pmco. Ë`m~amo~aM OmJ{VH$
amOH$maUmdahr n[aUm_ Pmco. Ë`m§Mo ê$nm§Va 1991 _Üò a{e`mMo {d^mOZ Pmco d gmå`dmXr
a{e`mMr _hmgÎmm g§nwîQ>mV Amcr Am{U A_o[aHo$Mm nma§nm[aH$ {damoYH$ g§ncm. OmJ{VH$ amOH$maUmV
gmå`dmXr amÁ`ì`dñWm d AW©ì`dñWoMo nwañH$ma d àMma H$aUmam gmå`dmXr a{e`mMo ApñWËd
g§në`m_wio, OmJ{VH$ amOH$maUmda A_o[aHo$Mo dM©ñd dmT>co d A_o[aHo$À`m à^mdmda {Z`§ÌU R>odUmam
Xþgam H$moUr Zgë`m_wio A_o[aHo$cm _hmgÎmoMr ñdßZo nSy> cmJcr, ho gdmªZm kmV Amho.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmV 1991 nmgyZ hm ZdrZ H$mcI§S> gwê$ Pmcm, `m_Üò
Am_ycmJ« Ago ~Xc KSy>Z Amco. ^m§S>dcemhrMm {dH$mg _wŠV AW©ì`dñWoV, CXmarH$aU, OmJ{VH$sH$aU
Aem g§H$ënZmV Pmcm. `m g§H$ënZm§Zr Am{U Ë`mda AmYmacoë`m amOH$s` KS>m_moS>rZr EH$ Zdo diU
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
16
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
KoVco Amho. OmJ{VH$ amOH$maU d Am§VaamîQ´>r` g§~§Y ho gd© A_o[aHo$À`m dM©ñdmImcr dmQ>Mmc H$arV
Agco Var, gVV dmT>Vr cmoH$g§»`m, Ë`m§À`m Amdí`H$ JaOm Ë`m§Mr nyV©Vm H$aÊ`mgmR>r AZoH$
amîQ´>m§Mr YS>nS>, Am¡Úmo{JH$sH$aUmZo {Z_m©U Ho$coco àíZ,n`m©daUmMm èhmg Am{U Ë`m_wio _mZdr
Amamo½`mda hmoUmao Xþîn[aUm_, Xm[aÐç, ~oamoOJmar, {ZajaVm, Amamo½`{df`H$ àíZ, XheVdmX `mgmaIo
ZdrZ àíZ OJmnwT>o {Z_m©U hmoV AmhoV. `m àíZm§À`m gmoS>dUwH$sMm Aä`mg hm Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV Ho$cm OmVmo. EHy$UM _mZdr g_mO Am{U Ë`mMm {dH$mg Am{U Ë`m AZwf§JmZo òUmao g§~§Y
Am{U H$m`© `mMm Aä`mg `m {df`m_Üò Ho$cm nm{hOo, A{YH$ emñÌr` nÜXVrZo, dñVw{ZîR> Aä`mg
hmoV Amho åhUyZ `m {df`mcm _hÎd àmßV Pmco Amho.
1.2.4 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ì`mßVr

Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m {df`m_Üò àm_w»`mZo amîQ´>-amÁ` ì`dñWm Am{U amîQ´>amÁ`m§VJ©V
amOH$s` g§~§Ymda à^md nmS>Umao BVa KQ>H$, JQ> g§KQ>Zm `m§Mmhr Aä`mg `m {df`m_Üò hmoVmo. EH$
emñÌ åhUyZ `m {df`mMm CJ_ AcrH$S>rc H$mimV Pmcm Amho. VgoM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo
ñdê$n ho J{Verc, ~XcUmao Amho. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m {df`mMr ì`mßVr {ZpíMV
Pmcocr Zmhr. B.g. 1947 _Üò A_o[aHo$Vrc EH$m naamîQ´> g§~§Y{df`H$ _§S>imZo à{gÜX Ho$coë`m
AhdmcmV `m {df`m§VJ©V nmM {d^mJ nmS>ë`mMo ñnîQ> Ho$co Amho.
1) amÁ`ì`dñWoMo ñdê$n Am{U H$m`©dmhr.
2) amÁ`gÎmoda n[aUm_ H$aUmao KQ>H$.
3) à_wI amîQ´>m§Mo naamîQ´> YmoaU d Ë`m§Mo Am§VaamîQ´>r` joÌmVrc ñWmZ.
4) gÜ`mMm Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm B{Vhmg.
5) pñWa OmJ{VH$ ì`dñWm C^maÊ`mMo à`ËZ.
pìhÝg|Q> ~oH$aZo 1954 _Üò Ho$coë`m gd}jUmÀ`m AmYmao gmXa Ho$coë`m AhdmcmV nwT>rc gmV
KQ>H$m§Mm g_mdoe Ho$cm Amho.
1) Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n Am{U _ycVËdo.
2) Am§VaamîQ´>r` joÌmVrc amOH$s` g§KQ>Zm.
3) amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$.
4) amîQ´>r` gÎmoMr gmYZo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
17
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
5) à_wI gÎmm§Mo naamîQ´> YmoaU.
6) amîQ´> gÎmodarc {Z`§ÌU d _`m©Xm.
7) AmYw{ZH$ H$mimVrc Am§VaamîQ´>r` KS>m_moS>tMm B{Vhmg.
`m{edm` ~oH$aZo YmoaU à{H«$`m, {dMmaàUmcr d Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda à^md nmS>Umao
{d{dY KQ>H$ `m§Mmhr ì`mßVr_Üò g_mdoe Ho$cm Amho.
AmYw{ZH$ H$mimV amÁ`ì`dñWoVrc Pmcoco ~Xc, V§ÌkmZmMm H«$m§VrH$maH$ Pmcocm {dH$mg
`m_wio Xwgè`m _hm`wÜXmZ§Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ~Xcco. AmOhr Ë`m_Üò dma§dma ~Xc
hmoV AmhoV. `m {df`mÀ`m ñdê$nmV Pmcoë`m ~Xcm_wio Ë`mÀ`m ì`mßVrVhr ~Xc hmoV AmhoV.
AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ì`mßVr A{YH$ {dñVm[aV ~Zcocr Amho, Vr nwT>rcà_mUo
ñnîQ> H$aVm òB©c.
1. amîQ´>m§À`m nañnag§~§YmMm Aä`mg :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maU åhUOo amîQ´>mamîQ´>mVrc g§~§Y ho H$em àH$maMo AmhoV. Vo ghH$m`m©Mo
AmhoV H$s g§Kfm©Mo `mMm Aä`mg hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV H$amdm cmJVmo. `mÑîQ>rZo amÁ`mMo
gm_Ï`© VoWrc emgZnÜXVr Ë`mZr pñdH$macocr {dMmaàUmcr Am{U amÁ`mVrc cmoH$_V `m gdmªMm
Aä`mg H$aUo Amdí`H$ R>aVo. H$maU `m gd© JmoîQ>r cjmV KoD$Z amÁ`mÀ`m nañna g§~§YmMm Aä`mg
H$amdm cmJVmo. AZoH$ amîQ´>o Amnco {hVg§~§YmMo g§ajU H$aÊ`mMm à`ËZ H$arV AgVmV. àËòH$ amîQ´>mMo
Am{W©H$, cîH$ar d ^m¡Jmo{cH$ aMZm doJir AgVo. Ë`mÀ`m AmYmamda Xþgè`m amîQ´>mda à^md
Q>mH$Ê`mMm à`ËZ hmoV AgVmo. amîQ´>mamîQ´>mVrc g§~§Y ho n[apñWVrZwgma ~XcV AgVmV. a{e`mÀ`m
{dKQ>Zm_wio ^maVmcm A_o[aHo$ gmo~VÀ`m g§~§YmMm {dMma H$amdm cmJVmo.
2. Am§VaamîQ´>r` g§~YmMm Aä`mg :-

{dgmì`m eVH$m_Üò AZoH$ amîQ´>o ñdV§Ì Am{U gmd©^m¡_ Pmcr. Ë`m§À`m_Üò Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr,
cmoH$g§»`m, AmH$ma_mZ, cîH$arñWmZ BË`mXr~m~V {d{dYVm {XgyZ òVo. Aem amîQ´>m§Zr AmnAmnë`m
gr_m Cëc§KZ H$ê$Z ~mhoarc amÁ`m§er Oo g§~§Y àñWm{nV Ho$co AmhoV Ë`m§Mm g_mdoe `m {df`mV
H$amdm cmJVmo. ho gmd©^m¡_ amîQ´>m§Vrc g§~§Y àm_w»`mZo XmoZ VèhoMo AgVmV. 1) gÎmoda AmYm[aV
Agcoco g§Kf©nUy © g§~Y§ . CXm. BamH$-A_o[aH$m, BñÌmB©c-Aa~ amîQ´>,o ^maV-nm{H$ñVmZ. 2) ghH$m`m©Vrc
g§~§Y- Am§VaamîQ´>r` em§VVm ñWmnZ H$aÊ`mgmR>r AWdm {Z:eñÌrH$aUmÀ`m hoVyZo A_o[aH$m, a{e`m `m
~S>çm amîQ´>m§À`m gmWrcm BVa amîQ´>m§Zr {Xcoco ghH$m`© hmo`.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
18
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
3. Am§VaamîQ´>r` gÎmmg§Kf© :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU åhUOo AZoH$ amîQ´>m§Mm gÎmogmR>r Mmccocm g§Kf© hmo`. àËòH$ amîQ´>mcm
Amnë`m eŠVrMm dmna H$aUo An[ahm`© AgVo, Am{U Aem ~imMm dmna H$ê$Z gÎmm {_idcr OmVo.
øm gÎmoÀ`m _XVrZo AZoH$ amîQ´>o EH$_oH$m§À`mdaVr Hw$aKmoS>r, {Z`§ÌU R>odÊ`mMm à`ËZ H$arV AgVmV.
gwdoPMm noM àg§J qH$dm pìhEVZm__Üò `wÜX Aer AZoH$ CXmhaUo XoVm òVrc. amîQ´>mMr gÎmm ho amîQ´>r`
{hV gmÜ` H$aÊ`mMo EH$_od Am{U _hÎdnyU© gmYZ Amho. `m gÎmm g§Kfm©Mo n[aUm_ Ë`m§Mr H$maUo `m§Mm
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Aä`mg Ho$cm OmVmo.
4. naamîQ´>r` YmoaUmMm Aä`mg :-

naamîQ´>r` YmoaU ho Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm H|$Ðq~Xÿ AgVo. naamîQ´>r` YmoaU R>a{dUmè`m
KQ>H$m§Mmhr `m_Üò g_mdoe H$amdm cmJVmo. amîQ´>m§Mo à_wI naamîQ´>_§Ìr, amOXÿV, amîQ´>mÜ`j, n§VàYmZ,
g§gX, àgma_mÜ`_o `m§Mr ^y{_H$m naamîQ´> YmoaUmV _hÎdmMr AgVo. amîQ´>mMo naamîQ´> YmoaU {ZpíMV H$aV
AgVmZm amîQ´>mMr A§VJ©V pñWVr, {hVg§~§Y d ~møpñWVr `m§Mm Aä`mg Ho$cm OmVmo. naamîQ´> YmaoUm§Mr
Üòò Am{U C{ÔîQ>ço hr amîQ´>r` {hVg§~§Ymda AmYm[aV AgVmV. Ë`mMà_mUo XoemMr g§ñH¥$Vr, na§nam,
B{Vhmg, _yëò `m KQ>H$m§Mm à^md naamîQ´> YmaoUmda hmoV AgVmo. CXm. ^maVmMo A{cßVVmdmXr YmoaU
d n§Merc VËdo, VËH$mcrZ d¥ÎmnÌo, ao{S>Amo, XÿaXe©Z `m gmYZm§Mm Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
H$amdm cmJVmo.
5. Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm Aä`mg :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV g§KQ>Zm§À`m _m\©$V amîQ´>mamîQ´>mVrc EH$_oH$m§Mo g§Kf© {_Q>dyZ Ë`m§Zm
ghH$m`© H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cm OmVmo. AmYw{ZH$ H$mimVrc XmoZ _hm`wÜXm§À`m AZw^dm§_wio OmJ{VH$
em§VVm {Z_m©U H$aUo d Ë`m {Q>H$dyZ R>odUo `m_Üò OmJ{VH$ g§KQ>Zm§Mm ^y{_H$m _hËdmMr _mZcr OmVo.
amîQ´>g§K qH$dm g§`wŠV amîQ´> g§KQ>Zm `m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm EH$ doJir {Xem {Xcocr Amho.
{deofV: `m ì`mgnrR>mdê$Z chmZ amîQ´>m§Zm Amncr _Vo ñnîQ> H$aÊ`mMr g§Yr {_imcr Amho. AÊdñÌ
H$nmV qH$dm Am{W©H$, gm_m{OH$ ghH$m`m©Mo YmoaU {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§À`m
~¡R>H$m Cn`wŠV R>aë`m Amho. `m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ë`m§Mo ñdê$n, H$m`©, èAnè,
^{dVì` `m§Mm Aä`mg hmoVmo, Ë`mM~amo~a _Oya g§KQ>Zm, `wamon, H$m°_Z _mH}$Q>, gmH©$, Am§VaamîQ´>r`
Amamo½` g§KQ>Zm B. Aä`mg hmoVmo.
6. Am§VaamîQ´>r` {dMmaàUmctMm Aä`mg :-

AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV {dMmaàUmctZm {deof _hÎd àmßV Pmco Amho.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
19
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m ì`mßVrV, gm_«mÁ`dmX, dgmhVdmX, amîQ´>dmX VgoM ZddgmhVdmX `m
{dMmaàUmctMm g_mdoe hmoVmo. `m {dMmaàUmcrÀ`m _XVrZo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo kmZ àmßV hmoVo.
amîQ´>dmX hm Va OJmVrc amOH$s` OrdZmMm AmË_m Amho. nU `mM amîQ´>dmXmMm A{VaoH$ Pmcm Va
OmJ{VH$ em§VVm YmoŠ`mV òdyZ _hm`wÜXo KS>cr Jocr. gm_«mÁ`dmXmZo emofH$ Am{U emo{fV Aer {df_
ì`dñWm ApñVËdmV AmUcr. gmå`dmXmZo OJmMo Y«wdrH$aU KS>{dco. gm_«mÁ`dmX d dgmhVdmX AmO
g_mßV Pmco Agco Var Ë`mMr OmJm ZddgmhVdmXmZo KoVcr Amho. AmYw{ZH$ OJ H$mhr H$mi
erV`wÜXmÀ`m à^mdmImcr hmoVo. Aem {dMmaàUmctZr Am§VaamîQ´>r` g§~§Ym§Zm EH$ {Xem XoUæmMm à`ËZ
Ho$cm Amho.
7. amîQ´>r` {hVg§~§Y :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amîQ´>r` {hV gmÜ` H$aÊ`mgmR>r naamîQ´> YmoaU R>aV AgVo. _m±J}ÝWm
`m§À`m _Vo, amîQ´>r` {hV ho OmJ{VH$ amOH$maUmMo A§{V_ Am{U {ZUm©`H$ VËd Amho. H$moUË`mhr amîQ´>mMo
naamîQ´>r` YmoaU amîQ´>r` {hV S>moiçmg_moa R>odyZM AmIco OmVo. gÎmmYmar amîQ´>o Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
^mJ KoD$Z OmñVrVOmñV amîQ´>r` {hV gmÜ` H$ê$Z KoVmV. Ë`mgmR>r àËòH$ amîQ´>mcm Amnë`m amîQ´>r`
{hVg§~§Ym§Mr AmIUr d dñVwpñWVrMm {dMma H$amdm cmJVmo. `mdê$ZM `m {df`mV amîQ´>r` {hVmÀ`m
Aä`mgmcm àmYmÝ` XoÊ`mV Amco Amho.
8. amOZ`mMm Aä`mg :-
Amnë`m amîQ´>mMo {hVg§~§Y gwa{jV R>odÊ`mMo Ë`mV dmT> H$aÊ`mMo _hÎdmMo gmYZ åhUyZ
amOZ`mH$S>o nm{hco OmVo. Ë`mM~amo~a amîQ´>mMr em§VVm d gwì`dñWm Am{U `wÜXmnmgyZ g§ajU H$aUo,
`m VËdmcm XoIrc {deof _hÎd {Xco Amho. H$moUË`mhr amîQ´>mcm em§VVoÀ`m _mJm©Zo naamîQ´> YmoaUmMr
C{ÔîQ>o amOZ`mÛmao gmÜ` H$ê$Z Am§VaamîQ´>r` g§~§Y A{YH$ {dH$grV H$aUo. `wÜX Am{U nañna g§Kf©
Q>miÊ`mgmR>r àmMrZ H$mimnmgyZ amOZ`mMm dmna hmoV Amcm Amho. `mX¥îQ>rZo amOZ`mMo H$m`} ñdê$n,
amOZ`mMo àH$ma, OwZm d Zdm amOZ` B. Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ho$cm OmVmo.
9. _mZdr dV©ZmMm Aä`mg :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _mZdr dV©ZmMm g_mdoe hmoVmo, H$maU _mZdr dV©ZmMm {ZU©` à{H«$òer
g§~§Y Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Oo amOH$maUr dm _wËgÔr {ZU©` KoVmV Ë`m§Mm n[aUm_
amOH$maUmda hmoV AgVmo. Ë`m_wio Ë`mcm doJir {Xem {_iy eH$Vo. AÜ`j {dëgZ `m§Zr n{hë`m
_hm`wÜXmV gh^mJr hmoÊ`mMm KoVcocm {ZU©` Agmo qH$dm ê$PdoëQ>Zo Xþgè`m _hm`wÜXmV a{e`mcm
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
20
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
O_©ZrÀ`m {damoYmV _XV H$aÊ`mMm {ZU©` Agmo qH$dm Jmo~m©Moìh `m§Mm ½cmgZmoñV-noaoñÌmoB©H$mMm {ZU©`
Agmo Aem {ZU©`m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _hÎdnyU© ~Xc Ho$coco AmhoV. {ZU©` KoUmao ZoVo Ho$ìhm
Am{U H$go {ZU©` KoVmV hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm _hËdmMm {df` Amho.
10. àmXo{eH$ g§KQ>Zm§Mm Aä`mg :-

AmYw{ZH$ H$mimV g§ajUmÀ`m ÑîQ>rZo AZoH$ àmXo{eH$ AmYmamda AZoH$ g¡{ZH$s g§KQ>Zm ñWmnZ
H$aÊ`mV Amë`m AmhoV. CXm. {gQ>mo, dmgm©, ZmQ>mo B. g§KQ>ZmÀ`m ñWmnZo_wio amîQ´>m§À`m nañna g§~§Ymda
VgoM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda n[aUm_ hmoV Agë`m_wio Aem g§KQ>Zm§Mm g_mdoe Am§VaamîQ´>r`
amOH$maU `m {df`mV Ho$cm OmVmo. àmXo{eH$ ghH$m`m©À`m ÑîQ>rZo AZoH$ g§KQ>Zm ñWmnZ H$aÊ`mV
Amë`m AmhoV. Ë`m§Mm Aä`mg Ho$cm OmVmo. CXm. gmH©$, Am{g`mZ, AmonoH$ `wamonr` Am{W©H$ g_yh
BË`mXr.
11. Am{W©H$ g§KQ>Zm§Mm Aä`mg :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV H$mhr Am{W©H$ g§KQ>Zm _hÎdmMr ^y{_H$m ~OmdVmV. ~S>çm amîQ´>m§Zr
_mJmg d {dH$gZerc amîQ´>m§Zm Ho$cocr _XV d Ë`m _XVrMm naamîQ´> YmoaUmda hmoUmam n[aUm_ `m§Mmhr
Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ho$cm OmVmo. CXm. Am§VaamîQ´>r` ì`mnma g§KQ>Zm, Am§VaamîQ´>r`
ZmUo{ZYr, OmJ{VH$ ~±H$, {~«Šg ~±H$, `wamonr`Z H$m°_Z _mH}$Q>, A_o[aH$Z H$m°_Z _mH}$Q> B. Am{W©H$
g§KQ>Zm§Mm Aä`mg `m {df`mV Ho$cm OmVmo.
12. Am§VaamîQ´>r` {Z`_ :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amîQ´>mamîQ´>m§Zr nañna g§~§Ym~m~VÀ`m H$mhr {Z`_m§Zm _mÝ`Vm {Xcr
Amho. `m§ZmM Am§VaamîQ´>r` H$m`Xo åhUVmV. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` H$m`Xo, Am§VaamîQ´>r` Ý`m`mc`mMo
{ZU©` B. Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ho$cm OmVmo.
13. {Z`§ÌH$ eŠVtMm Aä`mg :-

Am§VaamîQ´>r` joÌmV amÁ`mÀ`m A{Z~ªY ì`dhmamda {Z`§ÌU R>odUmè`m H$mhr ì`dñWm {Z_m©U
H$aÊ`mV Amcoë`m AmhoV. Ë`mn¡H$s à_wI åhUOo gm_y{hH$ gwajm ì`dñWm hmo`. gm_y{hH$ gwajm
ì`dñWo_wio H$moUË`mhr amîQ´>mcm BVa amîQ´>mda AmH«$_U H$aUo eŠ` hmoV Zmhr. `m{edm` _hmeŠVrÀ`m
à^mdmZogwÜXm H$mhr amÁ`mda AàË`j {Z`§ÌUo àñWm{nV hmoV Agë`mZo `m _hmeŠVrÀ`m naamîQ´>
YmoaUm§Mm Aä`mg H$aUo Amdí`H$ dmQ>Vo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
21
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
14. amîQ´>r` amOH$maU :-
àËòH$ amîQ´>mÀ`m A§VJ©V amOH$maUmMm à^md hm Ë`m amîQ´>mÀ`m naamîQ´> YmoaUmda hmoV AgVmo.
åhUyZ àËòH$ amîQ´>mÀ`m A§VJ©V amOH$maUmVrc AZoH$ n¡cy§Mm Aä`mg H$aUo Amdí`H$ R>aVo.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU ho amîQ´>r` amOH$maUmda Adc§~yZ AgVo. AmO A_o[aHo$~amo~a Agcoco g§~§Y
CÚm gÎmodaVr Xþgam nj Amë`mZ§Va Vo VgoM amhVrc Ago Zmhr. AmOÀ`m YmoaUmV H$mhr _yc^yV
n[adV©ZmMr eŠ`Vm Agy eH$Vo.
15. amÁ`mMo ZoV¥Ëd :-

AmYw{ZH$ H$mimV XiUdiUmÀ`m àJVr_wio amOZ`mMo _hËd H$_r hmoD$Z àË`j amOZ`mcm
gwadmV Pmcr Amho. amîQ´>mMo ZoVo EH$Ì òD$Z _hÎdmÀ`m àíZmda {ZU©` KoVmV. amÁ`mÀ`m g§X^m©V
{d{Y_§S>i OZVm hr {ZU©`mV ^mJ KoV Agcr Var àË`j {ZU©` amOH$s` ZoË`mH$Sy>Z KoVco OmVmV,
Ë`m_wio Aem _hÎdmÀ`m ì`ŠVtMo ì`ŠVr_Ëd, Ë`m§À`mdarc à^md {d{eîQ> àíZm§g§~§Yr Ë`mMm
ÑîQ>rH$moZ, Aem gd© JmoîQ>tMr _m{hVr H$ê$Z KoUo Amdí`H$ Amho. {ZU©`dmXr ÑîQ>rH$moUmMm {dH$mg `m
ÑîQ>rH$moUmVyZ H$aÊ`mV Amcm Amho.
1.2.5 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmMo _hÎd

AmYw{ZH$ H$mimV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmcm AË`§V _hÎdnyU© ñWmZ {Z_m©U Pmco
Amho. AmO OmJ{VH$ amOH$maUmV àËòH$ amîQ´> ho nañnamdc§~r ~Zë`m_wio _mZdmMr àJVr Am{U
_mZdOmVtMo g§ajU `m {df`mÀ`m Aä`mgmMo _hÎd dmT>V Amho. {d{eîQ> ì`ŠVr d amîQ´>o `m§Mr
{d{eîQ> n[apñWVr_Üò H$er dV©UyH$ AgVo `mMo kmZ `m {df`mV {_iVo. `m {df`mg§~§Yr AgUmè`m
g_ñ`m, C{ÔîQ>o, AS>MUr `m gd© `m {df`mV Aä`mgë`m OmVmV. Z¡g{J©H$ emñÌmV Á`mà_mUo {~ZMyH$
{ZîH$f© H$mT>co OmVmV. Ë`mà_mUo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m, Aä`mgmV {~ZMyH$ Ago {ZîH$f© H$mT>Vm
òV ZmhrV. H$maU ho EH$ gm_m{OH$ emñÌ Amho. `m {df`mMm Aä`mg na§nam, gm§ñH¥${VH$ _yëò, _mZdr
ì`dhma `mda Adc§~yZ AgVo. Ë`mMà_mUo _mZdr dV©Z Zoh_r ~XcV AgVo, Ë`m_wio `m {df`mV
{ZpíMV Ago {ZîH$f© {ZKV ZmhrV.
AmYw{ZH$ H$mimV `m {df`mcm emñÌr` XOm© {_imdm `mgmR>r `m {df`mMr emñÌewÜX d
nÜXVera _m§S>Ur Ho$cr OmV Amho. àmMrZ H$mimnmgyZ Am§VaamîQ´>r` amOZrVr hm {df` Aä`mgcm OmV
Amho. am_mÙ, _hm^maV, ewH«$ZrVr, H$m¡{Q>ë`mMo AW©emñÌ `m J«§Wm_Üò Am§VaamÁ` g§~§Y d naamîQ´>
YmoaU `m{df`r {dMma AmT>iVmV. amÁ`H$ma^mamÀ`m ÑîQ>rZo àmMrZ d _Ü``wJrZ amOZrVrMm hm
Aä`mg amÁ`H$Ë`mªZm _mJ©Xe©H$ Am{U Cn`wŠV R>acocm Amho. AmO EH${dgmì`m eVH$mV {dXoer ZrVr,
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
22
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
amOZ` `mg§~§YrMm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg A{Ve` _hÎdmMm Pmcm Amho. Ë`m_wio
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m {df`mMo Aä`mgmMo _hÎd nwT>rc à_mUo {deX Ho$co Amho.
1. {dídamÁ`mMr {Z{_©Vr gmH$ma H$aÊ`mgmR>r :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m {df`mÀ`m Aä`mgm_wio OmJ{VH$ amOH$maUmMr dmQ>Mmc {dídamÁ`mH$S>o
H$er OmVo Ë`mMo kmZ hmoVo. OmJ{VH$ em§VVm àñWm{nV H$aÊ`mMm à`ËZ d OmJ{VH$ g§ñH¥$VrMo OVZ
`mMr _m{hVr hmoVo. gÎmmg_Vmoc, gm_yhrH$ gwa{jVVm g§`wŠV amîQ´> g§KQ>Zm, {Z:eñÌrH$aU B. gmYZm§_wio
{dídamÁ`mÀ`m OS>UKS>UrMo kmZ hmoD$ eH$Vo. g§KamÁ`, OmJ{VH$ emgZ `mMr {Z{_©Vr H$er hmoB©c
`mMr _m{hVr hmoVo. AmO H$moUVrhr g_ñ`m EH$m amîQ´>mMr qH$dm amÁ`mMr _`m©{XV amhÿ eH$V Zmhr.
Ë`mgmR>r ñWm{ZH$ d amîQ´>r` àíZmnojm Am§VaamîQ´>r` àíZm§Mr gmoS>dUyH$ H$aUo JaOoMo Amho.
2. _mZdr ì`dhmamMo kmZ hmoÊ`mgmR>r :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV S>mdnoM, eh, H$mQ>eh, _wËgÔo{Jar gVV MmcV AgVmV. {d{eîQ>
n[apñWVrV amOH$s` ZoVo, _wËgÔr d amÁò {d{eîQ> àH$mao ì`dhma H$go H$aVmV. Ë`mVrc nyd©J«h,
VUmdmMr H$maUo H$moUVr `m§Mo AmH$cZ `m {df`mÀ`m Aä`mgm_wio hmoVo. AmOMr g§H$Q>o cdH$amV
cdH$a ZîQ> H$ê$Z Zì`m OJmMr {Z{_©Vr H$er H$aVm òB©c `mMo kmZ hmoVo.
3. Am§VaamîQ´>r` ÑpîQ>H$moUmMr {Z{_©Vr hmoVo :-

à«ËòH$ amîQ´>mMo naamîQ´>YmoaU ho amîQ´>r` {hVg§~§YmMr OmonmgZm H$arV {Z_m©U hmoV AgVo, nU
amîQ´>dmXmcm AdmñVd _hÎd àmßV Pmco d Vmo AmH«$_H$ d {dfmar Pmcm Va Am§VaamîQ´>r` ì`dñWm
Amnë`m amîQ´>mgh YmoŠ`mV òVo d OmJ{VH$ em§VVog _moR>m YmoH$m {Z_m©U hmoVmo. `m gdmªMm Aä`mg
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ho$cm OmVmo.
4. gÎmoÀ`m amOH$maUmMo {dícofU :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgm_wio Am§VaamîQ´>r` joÌmVrc _mZdr ì`dhmam§Mo kmZ AmnUmg
hmoD$ eH$Vo. {d{eîQ> n[apñWVrV ì`ŠVr d amîQ´>o H$em àH$mao dV©Z H$aVmV `mMr _m{hVr {_iVo.
na§namJV g§H$ënZm H$em {Zê$n`moJr R>aë`m AmhoV, Ë`mV H$moUVo ~Xc H$amdo cmJVrc `mMm Aä`mg
`m {df`mV Ho$cm OmVmo. gd©M ~S>r amîQ´>o gÎmmñnY}V Jw§Vcocr AgVmV Ë`mMm n[aUm_ gd© chmZ
amîQ´>m§da d n`m©`mZo OJmda hmoVmo. amOH$maUmVrc n[adV©Z g_Oë`m{edm` Am§VaamîQ´>r` joÌmVrc
Amnco ApñVËd g_Oy eH$V Zmhr.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
23
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
5. Am§VaamîQ´>r` g_ñ`m§Mr CÎmao emoYÊ`mgmR>r :-
AmO Am§VaamîQ´>r` amOH$maU A{Ve` Jw§VmJw§VrMo d O{Q>c ñdê$nmMo Pmco Amho. gÎmoÀ`m
amOH$maUmMo {dícofU åhUOo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg hmo`. Ë`mVrc àíZm§Mr gmoS>dUyH$
Pmcr Zmhr Va OJ {dZmemÀ`m H$mR>mda òD$Z Wm§~oc. 21ì`m eVH$mÀ`m àma§^rM OJ Aem déUmda
Amco H$s `mVyZ Omo _mJ© {ZKoc Ë`mdaM Ë`mMo ^{dVì`, {dZmeH$mar dm {hH$mar R>aUma Amho. OmJ{VH$
ì`dñWo_Üò AZoH$ amîQ´>m§Mo nañnamdc§~Z {Xdg|{Xdg dmT>V Amho. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm
EH$ doJio _hÎd àmßV Pmco Amho. Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m Aä`mgH$m§Mr à`moJemim åhUyZ g§nyU©
OJM g_Oco OmVo. `m_Üò gm_m{OH$, _mZgemñÌr`, amOH$s` d Am{W©H$ àíZ g_OyZ ¿`mdo
cmJVmV. `m {df`mÀ`m Aä`mgm_wio g§Kf© d VUmdmMr H$maUo g_Oy eH$VmV.
6. Am§VaamîQ´>r` KS>m_moS>rVrc _hÎdnyU© KQ>H$ g_OÊ`mgmR>r :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m KS>m_moS>rVrc _hÎdnyU© KQ>Zm§Mm n[aUm_ AZoH$ amîQ´>m§da d VoWrc
OZVoda dma§dma hmoV AgVmo. ñdV§Ì XoemVrc ZmJ[aH$m§Zm Ë`mMo kmZ hmoUo Amdí`H$ Amho.
7. `wÜX Wm§~dUo, em§VVm {Z_m©U H$aUo :-

_mZdmMr `wÜXImoa d¥Îmr gm_m{OH$ d OmJ{VH$ em§VVocm YmoH$mXm`H$ R>acr Amho. `wÜXmÀ`m
dUì`mnmgyZ _mZdOmVrcm _wŠV H$aUo d {MaH$mc ñdê$nmMr em§VVm {Z_m©U H$aUo hr _mZdVoMr
H$mimMr JaO Amho. OJmV àËòH$ amîQ´> gÎmm ñWmnZ H$aÊ`mgmR>r YS>nS>V AgVo. H$maU gÎmo{edm`
amîQ´>{hV gmÜ` H$aVm òV Zmhr. gÎmm {_idV AgVmZm g§Kf© hmoV amhVmV. g§`wŠV amîQ´>g§KQ>Zm `wÜX
Q>miÊ`mMm à`ËZ H$arV AgVo. AemàH$mao Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmZo `wÜXmMr H$maUo d
Ë`mMo Xþîn[aUm_ H$moUVo `mMo kmZ `m {df`mÀ`m Aä`mgm_wio hmoVo. eñÌmAñÌ g§Yr d Ë`mMr OmJ{VH$
em§VVodarc n[aUm_m§Mr _m{hVr hmoVo.
8. naamîQ´> YmaoUmMo AmH$cZ hmoÊ`mgmR>r :-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò naamîQ´> YmoaUmMm CJ_M amîQ´>r` {hVg§~§YmVyZ hmoV AgVmo. àËòH$
amîQ´>m§Mo naamîQ´> YmoaU ho amîQ´>r` {hVmcm AZwgê$Z H$go {Z_m©U hmoB©c d Ë`mMo BVa amîQ´>m§da Mm§Jco
qH$dm dmB©Q> n[aUm_ H$go hmoVmV. ho g_OÊ`mgmR>r Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg hmoUo JaOoMo
Amho.
AemàH$mao Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Am§VaamîQ´>r` nmVirdarc g_ñ`m§Mm Aä`mg, amOH$maUmMo
{dícofU, `wÜX Q>miUo, em§VVm {Z_m©U H$aUo, _mZdr ì`dhmamMo kmZ, {dídamÁ`mMr {Z{_©Vr, amîQ´>r`
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
24
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
{hVmMr OnUyH$ gd© nmVù`m§da Aä`mg hmoV AgVmo. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Am§VaamîQ´>r`
g§~Ymcm A{Ve` _hÎd àmßV Pmco Amho. {dkmZ-V§ÌkmZmÀ`m àJVr_wio OJmV _mZdr àJVr Am{U
_mZdr g§ajU `mgmR>r Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm Aä`mg hm A{Ve` _hËdmMm R>acm Amho.
9. OmJ{VH$ g_ñ`m§Mo AmH$cZ hmoÊ`mgmR>r :-

OJmMo ì`dhma ho Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m Aä`mgmgmR>r à`moJemimM AmhoV. OmJ{VH$
amOH$maUmV ôS>gmdUmè`m AZoH$ Am{W©H$, gm_m{OH$, amOH$s` g_ñ`m AmhoV, Ë`m§Mo ì`dpñWV
AmH$cZ Pmco Zmhr Va Ë`mVyZ OmJ{VH$ g_Vmoc T>mgiy eH$Vmo. åhUyZ OmJ{VH$ àíZm§Mo AmH$cZ
d gmoS>dUyH$ Amdí`H$ R>aVo.
1.3 gmam§e
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm {df` \$ma àmMrZ H$mimnmgyZ MmcV Amcocm Amho. Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmMo ñdê$n H$mimZwê$n ~XcV Joco Amho. àW_ `m {df`mMm Aä`mgmMm CÔoe hm {d{dY
KQ>Zm§Mo {ddoMZ H$aUo hmM hmoVm. H$mcm§VamZo g_mOemñÌ, amÁèmñÌ, VËdkmZ, {dkmZ, ^yJmoc,
H$m`Xm Aem AZoH$ {df`m§Mm Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ho$cm OmD$ cmJcm. OJm_Üò AmO
AZoH$ ñdV§Ì amîQ´>o AmhoV. `m gd© amîQ´>m§Mm Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV hmoVmo. `m amîQ´>m§Mo {d{dY
ì`dhma, {ZU©` Am§VaamîQ´>r` g§~YmMo ñdê$n {ZYm©[aV H$arV AgVmV.
ZdrZ amîQ´>m§À`m CX`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ho ì`mnH$ ~Zco. 1990 nydu
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU {ÛY«wdrH$aU hmoVo. Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va AZoH$ ñdV§Ì amîQ´>m§Zr Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV ^mJ KoÊ`mg gwadmV Ho$cr. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ~Xcco. cmoH$_VmMm
à^md, ZdrZ amîQ´>m§Mm CX`, d¡km{ZH$ àJVr, em§VVm Midir, amîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm CX` `m gdmª_wio
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m ñdê$nmV ~Xc Pmcm.
n{hë`m d Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n ~Xcco eñÌAñÌ dmnamda
{Z`§ÌU em§VVogmR>r à`ËZ `mVyZ Am§VaamîQ´>r` H$m`Xm d Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mr {Z{_©Vr, amîQ´>g§KmMr
ñWmnZm `mVyZ Am§VaamîQ´> g§~§YmMm {dH$mg {d{dY Q>ßß`mVyZ Pmë`mMo {XgVo. naamîQ´> YmoaUm§Mr {Z{_©Vr,
cmoH$_VmMm à^md, dV©_mZH$mimVrc KQ>Zm§Mo {dícofU, Am§VaamîQ´>r` em§VVogmR>r {d{dY _mJ©,
Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm Aä`mg, `wÕm§À`m H$maUm§Mm, emñÌewÜX Aä`mg d `wÜX Q>miÊ`mgmR>r
Cnm``moOZm, Am§VaamîQ´>r` g§Kf©, g_ñ`m§Mm Aä`mg, g§Kfm©da Cnm` d amOZ`mMm Aä`mg `m gdmªMm
Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV hmoV Amho. `mVyZM `m {df`mMm {dH$mg Pmcm Amho.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
25
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmda {deofV: dV©ZdmXr H«$m§VrZ§Va Ë`m§À`m
ì`mßVrV \$ma _moR>m ~Xc KSy>Z Amcm Amho. ^{dî`mVrc KQ>Zm§{df`r A§XmO ~m§YÊ`mMr j_Vm
{dH${gV Pmcr Amho. Am§VaamîQ´>r` g§~§Y d Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m XmoÝhr g§H$ënZm nañnam§er
{ZJS>rV AmhoV. `m g§H$ënZm§Mm Aä`mg hmoV Agcm Var Ë`m_Üò H$mhr à_mUmV \$aH$ Agë`mMo
{XgyZ òVo. EHy$UM Am§VaamîQ´>r` g§~§Y hm EH$ gd© g_mdoeH$ Agm {df` AgyZ `mV gmd©^m¡_
amîQ´>m§_Yrc gd© àH$maÀ`m {d{dY nmViçm§daMm g§~§Y amîQ´>m§À`m naamîQ´> YmoaUmMm amOZ`,
`wÜX, em§VVoMr {dMmagaUr, gÎmm Am{U amîQ´>r` {hVg§~§YmMm, Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm, ì`dñWmnZmMm
Am{U gmoS>dUyH$sMm, eñÌmñÌ ñnYm© Am{U {Z:eñÌrH$aU `m gdmªMm Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$mUmV
hmoVmo.
EHy$UM Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV OmJ{VH$ g_ñ`m§Mm Aä`mg, `wÜX Q>miUo, em§VVm {Z_m©U
H$aUo, amOH$maUmMo {dícofU _mZdr ì`dhmam§Mo kmZ, {dídamÁ`mMr {Z{_©Vr, amîQ´>r` {hV `m gd©
nmViçm§da Aä`mg hmoV AgVmo, Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Am§VaamîQ´>r` g§~§Ymcm _hÎd àmßV
Pmco Amho. {dkmZ-V§ÌkmZmÀ`m àJVr_wio OJmV _mZdmMr àJVr d _mZdr g§ajU `mgmR>r Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmMm Aä`mg hm AË`§V _hËdmMm _mZcm OmVmo.

✒ Am§VaamîQ´>r` g§~§Y : amîQ´>m-amîQ´>m§_Yrc g§~§Y.
✒ Am§VaamîQ´>r` amOH$maU : amîQ´>m§Mo amOH$s` g§~§Y.
✒ n[adV©Z : ~Xc.
✒ eŠVr : gÎmm, Xþgè`mda à^md {Z_m©U H$aUo.
✒ Hy$Q>{ZVr : ì`yhaMZm.
✒ H$ama : Vh, g§Yr.
✒ gmd©^m¡_Ëd : gd©loîR> gÎmm, à^wgÎmm.
✒ {ÛY«wdrH$aU : XmoZ amîQ´>m§V gÎmm dmQ>n.
✒ ~hþY«wdrH$aH$ : AZoH$ amîQ´>m§V gÎmm dmQ>n.
✒ amîQ´>r` {hV : EImÚm amîQ´>mÛmao g¡ÜXm§{VH$ÑîQ>çm {ZpíMV Ho$coco Üò`.
✒ amOZ` : dmQ>mKmQ>r H$ê$Z Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMo ì`dñWmnZ H$aUo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
26
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
✒ erV `wÜX : `wÜX Z hmoVm `wÜXOÝ` n[apñWVr {Z_m©U hmoUo.
✒ no[añÌmoS>©H$m : nwZa©MZm.
✒ ½cmgZmoñV : ñdmV§Í`.
1.5 ñd`§-AÜ``Z àíZ Am{U CÎmao

❒ A) [aH$må`m OmJm âm.
1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò amîQ´>m§amîQ´>m§Vrc g§~§Y ho .............. qH$dm ..............
Agy eH$VmV.
2. ............. hm eãXà`moJ àW_ Ooao_r ~|W_ `m§Zr Ho$cm.
3. ............ `m§À`m _Vo, "Am§VaamîQ´>r` amOH$maU' åhUOo amîQ´>mÀ`m emgZ nÜXVrMm
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmÀ`m g§X^m©Vrc Aä`mg hmo`.
4. \o${cŠg J«mg `m§À`m _Vo, Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm Aä`mg {df` Am{U ..............
Aä`mg {df` hm EH$M AgVmo.
5. 1919 _Üò Ooìhm ................ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmMo AÜ`mgZ `m
ZmdmZo ñdV§Ì {d^mJ ñWmnZ H$aÊ`mV Amcm.
6. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ................ gVV g§Kf© AgVmo.
7. ............. `m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmcm Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm Jm^m _mZco Amho.
8. A_o[aH$Z AÜ`j dwS´>mo {dëgZ `m§Zr ................ `moOZoÀ`m AmYmao amîQ´>g§K `m
g§KQ>ZoMr ñWmnZm Ho$cr.
9. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU ho .............. emñÌ Amho.
10. Am§VaamîQ²>r` g§~§Y àñWm{nV H$arV AgVmZm amOH$s` ZoVo Amnc`m _wËgÔo{JarZo, MmVw`m©Zo
d CncãY gmYZgm_J«rMm dmna H$ê$Z Amnë`m amîQ´>mMo ............. Am{U ..............
H$arV AgVmV.
11. g§`wŠV amîQ´> g§KQ>ZoMr gXñ` g§»`m 1945 _Üò ............. hmoVr.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
27
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
12. ............. Am{U .............. joÌmV Pmcoë`m àM§S> àJVrZo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo
ñdê$n ~XcyZ Q>mH$co Amho.
13. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va OmJ{VH$ amOH$maUmV ................. d
.................. `m _hmgÎmm§Mm CX` Pmcm.
14. {_ImB©c Jmo~m©Moìh `m§Zr a{e`mcm Am{W©H$ g§H$Q>mVyZ dmMdÊ`mgmR>r .................. d
.................. YmoaU pñdH$maco.
15. àmMrZ H$mimnmgyZ `wÜX Am{U nañna g§Kf© Q>miÊ`mgmR>r .................. Mm dmna hmoV
Amcm Amho.
❒ A) CÎmao :-
1. g§Kfm©Mo, {_ÌËdmMo.
2. Am§VaamîQ´>r`.
3. nm_a Am{U na{H$Ýg.
4. naamîQ´> YmoaUmMm.
5. doëg {dÚmnrR>m_Üò.
6. gÎmogmR>r.
7. h°Ýg Oo _m°J«}Wm±.
8. Mm¡Xm H$c_r.
9. gm_m{OH$.
10. g§ajU Am{U g§dY©Z.
11. 51.
12. {dkmZ Am{U V§ÌkmZ.
13. A_o[aH$m d a{e`m.
14. no[añcmoB©H$m d ½cmgZmoñV.
15. amOZ`mMm.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
28
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
❒ A) nwT>rc àíZm§Mr g{dñVa CÎmao {chm.
1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo AW© Am{U ñdê$n ñnîQ> H$am?
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ì`mßVr ñnîQ> H$am?
❒ ~) {Q>nm {chm.
1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU d Am§VaamîQ´>r` g§~§Y.
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m {dH$mgmMo Q>ßno.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo _hÎd.
1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$

1. S>m°. am`nyaH$a, dg§V (2001) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', _§Joe àH$meZ, ZmJnya.
2. S>m°. ^moJco, em§Vmam_ (2001) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', {dÚm àH$meZ, ZmJnya.
3. S>m°. Omoer, gwYmH$a J§. (1992) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', Jmo_Q>oe àH$meZ, naÛr.
4. S>m°. XmVo, gw{Zc (1998) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y Am{U amOH$maU'', {dÚm ~wŠg
npãceg©, Am¡a§Jm~mX.
5. S>m°. amg_, dmg§Vr Am{U S>m°. Imnao, H$[aAßnm (2007) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y
Am{U amOH$maU'', \$S>Ho$ àH$meZ, H$moëhmnya.
6. àm. damS>H$a, aKwZ§XZ K. (1991) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y Am{U amOH$maU'', {dÚm
àH$meZ, ZmJnya.
7. àm. Hw$cH$Uu, ~r. dm`. Am{U àm. ZmB©H$dmS>o, AemoH$ (2004) : ""Am§VaamîQ´>r`
g§~§Y {gÜXm§V Am{U ì`dhma'', {dÚm àH$meZ, nwUo.
8. S>m°. ~mMc, {d. _m. Am{U S>m°. Q>moZn, c{cVm (1996) : ""Am§VaamîQ´>r`
amOH$maU'', H$m°pÝQ>ZoÝQ>c àH$meZ, nwUo.
9. àm. Hw$cH$Uu, gwYmH$a (2005) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', {dÚm^maVr àH$meZ,
cmVya.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
29
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
10. S>moio, Zm. `. (1998) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', {dÚm ~wŠg npãceg©,
Am¡a§Jm~mX.
11. S>m°. XodimUH$a, e¡c|Ð (2011) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', {dÚm ~wŠg npãceg©,
Am¡a§Jm~mX.
12. S>m°. qeXo, O. `. (1998) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', H¡$cme npãcHo$eZ,
Am¡a§Jm~mX.
13. àm. JmonN>S>o, _ZmoO. ~mo. (1998) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', H$ënZm àH$meZ,
Zm§XoS>.
14. àm. nmQ>rc, dm. ^m. (1999) : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y'', lr _§Joe àH$meZ,
ZmJnya.
15. Jayapalan, N. (1999) : "International Relations", Atlantic Publishers,
New Delhi.
❒❒❒
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
30
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
S>m°.g§O` gmJê$ gnH$mi/lr_§V ~m~mgmho~ Xoe_wI _hm{dÚmc`, AmQ>nmS>r
E_.E.^mJ-XmoZ : gÌ-3 : amÁèmñÌ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÜXm§V

9 M.A.Part-II : Semi-III : Political Science : Theory of International Politics
KQ>H$-2
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÜXm§V
AZwH«$_{UH$m
2.0 C{ÔîQ>ço
2.1 àmñVm{dH$
2.2 {df` {ddoMZ
2.2.1 AmXe©dmXr {gÜXm§V
2.2.2 dmñVddmXr {gÜXm§V
2.2.3 _mŠg©dmXr {gÜXm§V
2.2.4 _mQ>©Z H$mßcmZMm ì`dñWmdmXr {gÜXm§V
2.2.5 Ioi {gÜXm§V
2.3 gmam§e
2.5 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
2.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© J«§W
2.0 C{ÔîQ>ço
`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmZ§Va Amnë`mcm,
1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {d{dY {gÜXm§V g_OyZ KoUo.
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc AmXe©dmXr d dmñVddmXr {gÜXm§VmMr ^y{_H$m g_OyZ KoUo.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVyZ _mŠg©dmXr {gÜXm§V AmH$cZ H$aUo.
4. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc _mQ>©Z H$mßcmZÀ`m ì`dñWmdmXr {gÜXm§VmÀ`m à{V_m g_OyZ
KoUo.
5. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc Ioi {gÜXm§VmMm g_OyZ KoUo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
31
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
2.1 àmñVm{dH$
Am§VaamîQ´>r` g§~§YmMm Aä`mg H$aVmZm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm{df`rMo {gÜXm§V Aä`mgZo
Amdí`H$ Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV AZoH$ {gÜXm§V AgyZ `mV nma§nm[aH$ d emñÌr` ÑpîQ>H$moZmda
AmYmacoco {gÜXm§V AmhoV. nma§nm[aH$ ÑpîQ>H$moZm_Üò AmXe©dmX d dmñVdmV {gÜXm§V AgyZ Á`mV
AmXe©dmX hm {dídem§VrMr {Z{_©Vr {ddoH$, {ejm d {dkmZmÀ`m ghmæ`mZo àmßV H$aÊ`mMo à{VnmXZ
H$aVmo, Va dmñVddmXr {gÜXm§V hm gÎmmg§Kf© hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm H|$Ðq~Xÿ _mZVmo. `mMnÜXVrZo
ì`dhmadmXr qH$dm d¡km{ZH$ ÑîQ>rH$moZmV ì`dñWmdmXr {gÜXm§V Ioi {gÜXm§V `m§À`m _mÜ`_mVyZ
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {ddoMZ Ho$coco Amho. `mMà_mUo Am§VaamîQ´>r` amOH$maU ho _mŠg©dmXr
{dMmam§À`m n[anojmVyZhr Aä`mgco Amho. Aem nÜXVrZo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV darc {gÜXm§VmMm
Aä`mg Ho$ë`m{edm` Am§VaamîQ´>r` amOH$maU g_OyZ òUma Zmhr.
2.2 {df` {ddoMZ

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m {d{dY {gÜXm§Vmn¡H$s AmXe©dmXr {gÜXm§V dmñVddmXr {gÜXm§V
_mŠg©dmXr {gÜXm§V, ì`dñWmdmXr {gÜXm§V Am{U Ioi {gÜXm§VmMo {dícofU H$aÊ`mV Amco AgyZ ho
{gÜXm§V Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m ~XcË`m ÑîQ>rH$moZ g_OyZ KoUo Amdí`H$ AmhoV. àËòH$ {gÜXm§V
hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo doJio Am`m_ ñWi H$aVmo. `mVrc AmXe©dmXr {gÜXm§V Z¡{VH$Vocm _hËd
XoVmo, dmñVddmXr {gÜXm§VmMm H|$Ðq~Xÿ gÎmm g§Kf© Amho. _mŠg©dmXr {gÜXm§VmZo Am{W©H$ d ^m¡{VH$dmXr
{gÜXm§Vmda â {Xcocm Amho. ì`dñWmdmXr {gÜXm§V OmJ{VH$ ì`dñWoMo à{V_mZ ñnîQ> H$aVmo. Va Ioi
{gÜXm§Vm_Üò Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Yrc {d{dY Ioim§Mo {dícofU Ho$co Amho. Aem `m gd©
{gÜXm§VmMm Aä`mg Am§VaamîQ´>r` amOH$maU g_OyZ KoÊ`mg hmoVmo.
2.2.1 AmXe©dmXr {gÜXm§V

AmXe©dmXr {gÜXm§V hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò AmXe©dmXr _yë`m§Ûmao OJmÀ`m {dH$mg hmoVmo.
`m VÎdmda â XoUmam {gÜXm§V Amho. AmXe©dmXr {gÜXm§VmMm CX` hm 18ì`m eVH$mV Pmcm AgyZ
1975 cm ""ñHo$M \$m°a A {hñQ>m°[aH$c {nŠMa Am°\$ hr àmoJ«og Am°\$ {X øw_Z ñnr[aQ>'' `m nwñVH$mV
AmXe© {dídì`dñWoMr H$ënZm H$mÝS>gagoQ> `m {dMmad§VmZo _m§S>cr. H$mÝS>agoQ> hm {dMmad§V Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV AmXe©dmXr {gÜXm§VmMm à{VnmX H$aUmam àW_ {dMmad§V hmoVm. `mZo OJmV AmXe©
{dídì`dñWm {Z_m©U H$aVmZm ewÜX {df_Vm d AË`mMma `m KQ>H$m§Zm gdm©Wm©Zo `m ì`dñWoV ñWmZ {Xco
Zmhr. Ë`m§À`m _Vo, AmXe© {dídì`dñWo_Üò {ddoH$, {ejU, {dkmZ. `m _mÜ`_mVyZ _mZdr
H$ë`mUmda â {Xcm nm{hOo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
32
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
AmXe©dmXr {gÜXm§V hm Am§VaamîQ´>r` g_mOm_Üò qhgm, AZ¡{VH$Vm, gÎmoMo amOH$maU `m§Zm ñWmZ
XoV Zmhr, Va {ejU, {ddoH$ercVm Am{U {d{dY à^mdemcr Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§À`m _mÜ`_mVyZ
Mm§Jcr {dídì`dñWm {Z_m©U H$aÊ`mda â XoVmo. `m§À`m _Vo, Am§VaamîQ´>r` g§Kf© hm gÎmogmR>r Z hmoVm
{d{dY AmXem©gmR>r Pmcm nm{hOo.
❒ AmXe©dmXr {gÜXm§VmMr d¡{eîQ>ço :-

1. Am§VaamîQ´>r` OJm_Üò gÎmm YmoaUmMm n[aË`mJ H$ê$Z Z¡{VH$ {gÜXm§VmMo nmcZ H$amdo.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò AmXe©dmXr {gÜXm§V gÎmoEodOr Z¡{VH$Voda â XoVmo.
`mgmR>r gÎmm amOH$maU d g§Kf© Z H$aVm nañna g§~§Y Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
Z¡{VH$Voda {Z_m©U H$amdoV.
2. cmoH$emhr{damoYr gdªH$eemhr gÎmoMm à^md g_mßV H$aÊ`mMm à`ËZ H$amdm. AmXe©dmXr
{gÜXm§VmÀ`m _Vo, gdªH$eemhr ì`dñWo_Üò gÎmoMm à^md OmñV AgVm, `m_wio gÎmm
g§Kf© A{YH$ àIa ~ZVmo. `m gÎmm g§Kfm©VyZ ì`dñWm hr AñWra hmoVo.
3. AmXe©dmXr {gÜXm§V d Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò _mZdr ñd^md hm Mm§Jco H$m`©
H$aÊ`mg gj_ AgVmo Ago ñnîQ> Ho$co Amho.
4. Am`mo½` _mZdr dV©Z ho dmB©Q> dmVmdaUmMr {Z{_©Vr H$aVmo, Á`mVyZ _mZdr H$ë`mU d
g§ñH¥$VrMr àJVr hmoV Zmhr. `m_wio Mm§Jë`m dV©ZmMr _mZdmH$Sy>Z Anojm hm {gÜXm§V
R>odVmo.
5. AmXe©dmXr {gÜXm§V hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV `wÜX, qhgm d Aem§VVm g§ndÊ`mMo à`ËZ
H$aVmo.
6. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV em§Vr, g_¥ÜXr d {dH$mgmgmR>r Am§VaamîQ´>r` H$m`Xo {Z_m©U H$aUo
VgoM Am§VaamîQ´>r` g§ñWm {Z_m©U H$aUo Ë`m§À`m H$m`©nÜXVrVyZ em§VVm {Z_m©U hmoD$ eHo$c.
7. AmXe©dmXr {gÜXm§V ho Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV {díd emgZàUmcrMr ñWmnZm {Z_m©U
H$ê$Z gÎmoÀ`m amOH$maUmÀ`m g_mßVrgmR>r à`ËZ H$aVmV.
Aem nÜXVrZo AmXe©dmXmMr d¡{eîQ>ço {XgyZ òV AgyZ `mV Z¡{VH$Vocm _hÎd XodyZ dmñVddmXr
eŠVrcm ZmH$maco Amho. `m AmXe©dmXr {gÜXm§VmMo _w»` g_W©H$ åhUyZ _. Jm§Yr, ~Q>ªS> agoc, dwS>amo
{dëgZ, AëS>g hŠgco, {d{c`_ c°S>, [aMS>© H$mo~oZ, _mJ}Q> _moS> B.Mm g_mdoe hmoVm. hm {gÜXm§V
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV `wÜX gÎmm d g§Kf© `m§Zm ZîQ> H$aÊ`mgmR>r {ejU d {dkmZmMm dmna `mMo
g_W©Z H$aVmo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
33
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
2.2.2 dmñVddmXr {gÜXm§V
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò dmñVddmXr {gÜXm§V hm VH©$ d AZw_mZmda Adc§~yZ Amho. hm
{gÜXm§V gwajm d eŠVr VËdmda A{YH$ â XoVmo. {dMmaYmaoV ì`ŠVr_Üò Aer ^mdZm {Z_m©U hmoVo
H$s, Xþgao cmoH$ AmnUmg ZîQ> H$aUmao AmhoV. `m Agwa{jV ^mdZoVyZM Vmo Amncr gwa{jVVm {Z_m©U
H$aÊ`mg Zoh_r VËna AgVmo. dmñVddmXr {gÜXm§VmÀ`m _Vo, OJm_Üò Zoh_r H$moUË`m-Zm-H$moUË`m XmoZ
amîQ´>mV g§Kf© Mmcy AgVmo Am{U `m g§Kfm©VyZ gÎmm {_idÊ`mMm Zoh_r à`ËZ Mmcy AgVmo. `mVyZ
OJmV Zoh_r gÎmm ñnYm© {XgyZ òVo. `m~m~V Om°Z Ho$ZZ d hoÝg _mJ}ÝWmo `m§À`m _Vo, amîQ´>{hVmMm
AmYma hm ~wÜXr_Îmm nyU© YmoaU Agco nm{hOo. nU amîQ´> {hV d Z¡{VH$ {gÜXm§V XmoÝhr {dMmam_Üò Zoh_r
g§Kf© Mmcy AgVmo. Á`mVyZ Am§VaamîQ´>r` g§~§Y {Z_m©U hmoV AgVmV. `mVrc Om°Z Ho$ZZ `m
{dMmad§Vm§À`m _Vo, Z¡{VH$ {gÜXm§VmMm dmna Amnë`m amîQ´>{hVmgmR>r Ho$cm nm{hOo. Xþgè`m§da Vmo cmXcm
Zmhr nm{hOo. nU hoÝg _mJ}ÝWmo `m§À`m _Vo, amîQ´> {hV ho gdm}ÀM AgyZ Vo Z¡{VH$ {gÜXm§VmÀ`mhr
gdm}ÀM Amho.
❒ hoÝg _m°J}ÝWm°Mm dmñVddmXr {gÜXm§V :-

_m°J}ÝWm° hm dmñVddmXr {gÜXm§VmMm àdŠVm AgyZ Ë`mZo `m {gÜXm§Vmcm gwì`dñWoV ñdê$n àmßV
H$ê$Z {Xco Amho.
_m°J}ÝWm° `m§Zr nm°{c{Q>H$c A_m§JZoeZ `m nwñVH$m_Üò à^mdr[aË`m dmñVddmXr {gÜXm§VmMr
_m§S>Ur Ho$cr Amho, Ë`mZo dmñVddmXr {gÜXm§VmMr à{V_m {dH$grV Ho$cr Amho.
❒ hoÝg _m°J}ÝWm°À`m dmñVdmXr {gÜXm§VmMo à_wI VÎdo :-

1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm _yi AmYma amîQ´>r` {hV AgyZ Omo gÎmm g§Kfm©_Üò ZoV Amho.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò amîQ´>{hVmcm {deof â {Xcm AgyZ ho amîQ´>r` {hV
gÎmoÀ`m X²dmao gmÜ` Ho$co nm{hOo. `mgmR>r gÎmm H|${ÐH$aUmcm àmoËgmhZ hm ÑîQ>rH$moZ XoVmo,
`m_wio `m {gÜXm§Vmcm gÎmmdmXr {gÜXm§VgwÜXm åhUVmV. _m°J}ÝWm° åhUVmo. `m§À`m _Vo,
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU gÎmoMm g§Kf© AgyZ `mMm A§{V_ CÔoe gÎmm àmßV H$ê$Z {Z`§ÌU
{Z_m©U H$aUo hmo`, `mÀ`mVyZ àËòH$ amîQ´> Amnco amîQ´>r` {hV gmÜ` H$arV AgV.
_m°J}ÝWm°À`m `m VËdm_Üò gÎmogmR>rMm g§Kf© ho _mZdr ñd^mdmVyZM à{Vq~~rV hmoV AgVo.
ho VËd Ë`m à{Vq~~mMo ê$n XmIdVo.
2. amîQ´>{hVmcm gdm}ÀM ñWmZ : amîQ´> {hV åhUOoM gÎmm hmo`. dmñVdmXr {gÜXm§V
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
34
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV H$m` Pmco nm{hOo. H$m` hmoB©c. Z¡{VH$ AZ¡{VH$ KQ>H$ `mMm
{dMma H$aV Zmhr Va VËH$mcrZ dmñV{dH$Vm H$m` Amho Am{U amîQ´> {hV H$moUVo Amho.
`mMm {dMma H$aVo Am{U Ë`m amîQ´> {hVmÀ`m àmßVrgmR>r gÎmoMm dmna H$aV amîQ´>{hVmMm
H|$Ðq~Xÿ gwajm hm AgyZ `m gwajogmR>r gÎmm àmßV Ho$cr OmVo. _m°J}ÝWm° `m§À`m _Vo, naamîQ´>
YmoaUmÀ`m {Z{_©Vr gÎmoÀ`m AmYmamda Ho$cr nm{hOo. `mVyZM amîQ´>r` {hV gmÜ` hmoD$
eHo$c. VgoM Z¡{VH$ d amOH$s` à`moOZmVyZ H$m`© Z nmhVm dmñV{dH$ n[aUm_mVyZM H$m`©
~{KVco nm{hOo Ago à{VnmXZ H$aVmo.
3. amîQ´>{hVmMo H$moUVohr {ZpíMV d {ZYm©[aV AW© Zmhr : _m°J}ÝWm° `m§À`m _Vo, Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmMo _yc VÎd ho emídV Amho. na§Vw ~XcË`m n[apñWVrZwgma Ë`mV n[adV©Z hmoV
AgVo. Ë`m_wio EImÚm amOH$s` ZoË`mcm _ycVÎdmÀ`m ~XcË`m n[apñWVrZwgma ~XcUo
Amdí`H$ Amho. åhUOoM gÎmm {gÜXm§Vm_Üò n[adV©Z H$aUo Amdí`H$ Amho d ho H$arV
AgVmZm gÎmoÀ`m _`m©Xmhr cjmV R>odë`m nm{hOoV. åhUyZ _m°JoÝWm° åhUVmo, amîQ´>{hV ho
{ZpíMV ZgVo Vo n[adV©Zerc AgVo d ho n[adV©Z Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmZwgma hmoV
AgVo. Ë`m_wio amîQ´>{hVmV {hV ho dmñV{dH$ KQ>Zm§da d n[adV©Zmda Adc§~yZ AgVo.
4. amOH$s` H$m`© d Z¡{VH$ H$m`© `m§Mo _hËd d VUmd : dmñVddmXr {gÜXm§V amOH$s` H$m`©
d Z¡{VH$Vocm _hÎd XoVmV. VgoM `m XmoKm§À`m_Üò VUmdhr {Z_m©U hmoV AgVmV. nU nyU©
Z¡{VH$ H$m`© ho amÁ`mda cmJy hmoD$ eH$V Zmhr. n[apñWVrZwgma Z¡{VH$ {gÜXm§VmMr {ZdS>
Ho$cr nm{hOo d {h {ZdS> {ddoH$s g§^m{dV n[aUm_mÀ`m AmYm[aV Ho$cr Omdr. _mJ}ÝWm°
åhUVmV, Z¡{VH$VoMo _hËd ì`ŠVrgmR>r Amdí`H$ Amho. nU amÁ`mgmR>r Vo nyU©nUo cmJy
hmoD$ eH$V Zmhr. H$moUVmhr Xoe Z¡{VH$VoMm {dMma H$ê$Z Amncr gwa{jVVm g§nwîQ>mV Q>mHy$
eH$V Zmhr. `màH$mao amOH$s` d Z¡{VH$ H$m`m©Mo _hÎd Agco Var `m§À`mV VUmd AyZ
amÁ` ì`dñWoV Z¡{VH$VoMr A§_c~OmdUr H$aVmZm n[apñWVr {dMmamV KoD$Z {ddoH$s
nÜXVrZo Ë`mMm dmna H$aVmo.
5. amîQ´>r` Z¡{VH$ _yë` d gmd©^m¡_ Z¡{VH$ _yë` EH$ ZgyZ n¥WH$ AmhoV. _m°JoÝWm° `m§À`m _Vo,
gmd©^m¡_ Z¡{VH$ H$m`ÚmMo nmcZ H$moUË`mhr Xoemcm cm^Xm`H$ AgV Zmhr. H$maU Z¡{VH$
{gÜXm§VmÀ`m ajUmgmR>r Amnë`m XoemÀ`m {hVg§~§YmMo ~{cXmZ H$aUo ì`dhm`© Zmhr. nU
`m {dMmamZo Z¡{VH$VoMm n[aË`m H$aUo ho MwH$sMo Amho, Ago Q>rH$mH$ma åhUVmV. `m_wio
_m°J}ÝWm° åhUOo àËòH$ amîQ´>mZo Amncr amîQ´>r` gÎmm amîQ´>{hVmÀ`m ÑîQ>rZo n[a^mfoV H$amdr.
`mV àËòH$ amîQ´>mZo Amnë`m H$m`m©Mo Z¡{VH$VoÀ`m ÑîQ>rZo `mo½` H$go Amho `mMo {ddoMZ
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
35
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
H$amdo. nU `m_wio OJmV BVa amîQ´>m§À`m amîQ´>r` {hVmda AmKmV Pmco AmhoV. Ë`m_wio `m
Z¡{VH$Vo~m~V OJmV g§^«_ AdñWm Amho. _m°J}ÝWm° åhUVmo, OJmVrc àËòH$ amîQ´>mZo nañna
{ddoH$mÀ`m AmYmamda g§VwcZ àñVm{dV Ho$co. Va Vr gdm©V _moR>r Z¡{VH$Vm hmoB©c.
6. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ñdm`ÎmVm : _m°J}ÝWm° `m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hm
ñdV§ÌM {df` _m§S>cm AgyZ amOH$s` joÌmVrc ñdm`ÎmVm à{Vnm{XV Ho$cocr Amho.
dmñVddmXr {gÜXm§V hm J¡a amOH$s` {df`mnmgyZ A{Ô Zmhr. nU Vmo amOH$s` {Z`_m§À`m
A{YH$ Amho. dmñVddmXr {dMma Aem {dMmaàUmcrcm {damoY H$aVmV Oo amOH$s`
{df`mda J¡a amOH$s` {Z`_ cmXÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. _m°J}ÝWm° åhUVmV, amOH$s` joÌ
ho AW©emñÌ qH$dm g_mOemñÌmà_mUo ñdV§Ì joÌ Amho. `mV _mZdr àd¥ÎmrMo ñdê$n
Am§VaamÁ` g§~§Y amîQ´>{hV, naamîQ´> g§~§Y. Aem {d{dY KQ>H$m§Mm g_mdoe hmoVmo.
Aem àH$mao _m°J}ÝWm° `m§Zr Am§VaamîQ´>r` {gÜXm§VmMr VÎdo gm§{JVcocr AmhoV. Ë`m§Zr gÎmm ho
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo H|$Ð _mZco Amho d gÎmoVM amîQ´>r` {hVmMo à{Vq~~ ñnîQ> Ho$co Amho. amîQ´>
{hVmÀ`m H$m`m©cm Ë`m§Zr AZ¡{VH$ _mZco Zmhr. gÎmoÛmao amîQ´>{hVmMr nyVu H$aUo {hM Z¡{VH$Vm Ago ñnîQ>
Ho$co Amho. Ë`m§À`m _Vo, Am§VaamîQ´>r` Z¡{VH$Vm OmJ{VH$ OZ_V Am§VaamîQ´>r` H$m`ÚmÛmao gÎmm g§Kf©
à{V~m{YV H$aV òD$ eH$V Zmhr. eodQ>r _m°J}ÝWm° åhUVmV. nañna gh`moJ åhUOoM YmoaU Hw$ecVoÀ`m
AmYmamdaM OmJ{VH$ em§VVm {Z_m©U hmoD$ eH$Vo.
❒ hoÝg _m°J}ÝWm°À`m dmñVddmXr {gÜXm§VmMo _yë`m§H$Z :-

_m°J}ÝWm° `m§À`m dmñVddmXr {gÜXm§Vmda ñQ>oZcr EM hm\$ _°Z `m§Zr Imcrcà_mUo {Q>H$m Ho$cr
Amho.
1. _m°J}ÝWm° gÎm g§~§Yr {dMma hm dmñVdmXr amOH$maUmMo EH$ njr` {ddoMZ H$aVmo.
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò epŠV g§Kf©M à_wI ZgyZ Am{W©H$, gm§ñH¥${VH$ d KQ>H$hr
{VVHo$M _hÎdmMo AmhoV. `mH$S>o Ë`m§Zr Xþc©j Ho$coco Amho.
3. _m°J}ÝWm° `mZo eŠVrda A{YH$ â {Xcocr AgyZ amOH$s` H$m`© gmÜ` _mZco, nU eŠVr
ho gmÜ` ZgyZ gmYZ Amho. `mH$S>o Xþc©j Ho$co Amho.
4. _m°J}ÝWm° `mMr amîQ´>{hVmMm {dMma H$mën{ZH$ d EH$mH$s Amho.
5. _m°J}ÝWm° `m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV g§Kfm©cm A{YH$ _hËd XoD$Z em§VrÀ`m _mJm©cm
{Vcm§Ocr {Xcr Amho. `m nÜXVrZo _m°J}ÝWm°À`m {dMmamda h\$_°Z `m§Zr {Q>H$m H$ê$Z
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
36
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
AmcmoMZm Ho$cr Amho. Ë`m§À`m _Vo, _m°J}ÝWm°Mm {gÜXm§V nañna{damoYr VËdm§Mr g_mdoe
Agë`mZo Vo O{Q>c ~Zco Amho.
❒ _hÎd :-
_m°J}ÝWm°À`m dmñVddmXr {dMmamda {Q>H$m hmoV Agcr Var Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ë`m§Zr
_m§S>coë`m {gÜXm§VmMr Cnojm hmoD$ eH$V Zmhr. øm {gÜXm§VmZo gd©àW_ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo
ì`mnH$ {dícofU Ho$coco Amho. AmO AmOMo `wJ eŠVr g§Kfm©Mo Amho d ho H$moUrM ZmH$mê$ eH$V
Zmhr. àËòH$ amîQ´> Amnë`m amîQ´>r` {hVmZwgma naamîQ´> YmaoUmMo g§McZ H$aV AgVmo. `m_wio _m°J}ÝWm°
{gÜXm§VmMo _hËd AYmoao{IV hmoVo.
2.2.3 _mŠg©dmXr {gÜXm§V

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc _mŠg©dmXr {gÜXm§V hm amOH$s` g§Kfm©Mm dmñVddmXr {gÜXm§V d
em§VVm Am{U ghH$m`m©Mm AmXe©dmXr {gÜXm§V ZmH$mê$Z Ë`mEodOr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ^m¡{VH$ d
Am{W©H$ JmoîQ>tda cj H|$ÐrV H$aÊ`mMo {dMma _m§S>Vmo. _mŠg©dmXr {gÜXm§VmÀ`m {dMmamMo à{V_mZ ho
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Am{W©H$ d ^m¡{VH$Vo~amo~aM AW©ì`dñWoMmhr g_mdoe H$ê$Z dJ© CÝZVrH$S>o
cj XoVmo.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc g§Kf© hm àm_w»`mZo ^m§S>dcemhr ì`dñWoVyZ Pmcm Amho, Ago
à{VnmXZ H$mc© _mŠg© d \«o$S>[aH$ E°Joëg `m§Zr Ho$co Amho. Ë`m§Zr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr à{H«$`m
g_OyZ KoÊ`mgmQ>r Eo{Vhm{gH$ ^m¡{VH$dmX _m§S>cm Amho. Á`mV dJ©g§Kfm©Mo {ddoMZ Ho$coco Amho.
Ë`m§À`m _Vo, _mZdr B{Vhmgmcm ^m¡{VH$ JaOm nyU© H$aÊ`mgmR>r dJ©dM©ñdmMo g§Kf© {XgyZ òVmo d `mV
emofU H$aUmam dJ© Amnë`m \$m`ÚmgmR>r d dM©ñdmgmR>r emoo{fV dJm©cm A{dH$grV R>odVmo. `m_Üò
_mŠg© CËnmXZ gmYZo ~Xccr H$s ì`dñWm n[adV©Z d amÁ` ghg§~§Yhr ~XcVmo. _mŠg© åhUVmo, hr
CËnmXZ gmYZo ^m§S>dcemhr ì`dñWoH$S>o AgyZ hr ì`dñWm AÝ`m`H$maH$ amOH$s` g§ñWm d amÁ`g§~§Y
{Z_m©U H$aUo. `mVyZM d¡Mm[aH$ dM©ñd V`ma hmoVo. `m dM©ñddmXr ì`dñWoVyZM A{ÔZdmXr dJ©
{Z_m©U hmoVmo Omo amOH$s` d Am{W©H$ g§ñWm§À`m _mÜ`_mVyZ OmJ{VH$ g§ñWm {Z_m©U H$aVmV d `m g§ñWm
A{dH${gV Xoem§da X~md AmUVmV.
_mŠg©dmXr ÑpîQ>H$moZmÀ`m _Vo, EH$m amÁ`mVrc amOH$maUmV XmoZ à{VñnYu dJm©V gVV lr_§V-
Jar~ g§Kf© Mmcy AgVmo. Ë`mMà_mUo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVhr ^m§S>dcemhr amOH$maUmVyZ Jar~
Xoem§Mo emofU hmoV AgVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gm_«mÁ`dmX d `wÜX `m§À`m _mÜ`_mVyZ lr_§V Xoe
Jar~ Xoem§Mo emofU H$aVmV. `m emofUmMm A§V g_mOdmXmZo hmoD$ eH$Vmo Ago _mŠg©dmX åhUVmo.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
37
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
H$m_Jmam§À`m H«$m§VrZo Xoe ho g_mOdmXr ~ZVrc Am{U Ë`mZ§Va g_mOdmÚm§Mr eŠVr OmJ{VH$ nmVirda
^m§S>dcemhrMm Ë`mJ H$aoc d eodQ>r gd© Am§VaamîQ´>r` g§~§Y g_mOmdmXr ~§YwËdmÀ`m AmYmao {Z_m©U
hmoB©c.
❒ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc _mŠg©dmXr {gÜXm§VmMr d¡{eîQ>ço :-

1. lr_§V d Jar~ amÁ`m_Üò dJ© g§Kf© : dJ© g§Kf© hm XmoZ Am{W©H$ dJm©V hmoV AgVmo.
àËòH$ g_mO emo{fV d emofH$ øm dJm©V {d^mJcocm AgyZ `mV CËnmXZmMr gd© gÎmm
emo{fV åhUOoM lr_§V dJm©À`m hmVr AgVo. Ë`mMà_mUo Am§VaamîQ´>r` g_mO hr
^m§S>dcemhr à{UV lr_§V {dH${gV eŠVremcr amÁ` d Jar~ A{dH${gV emo{fV amÁ`
`mV {d^mcocm Amho d `m XmoKm§À`mVrc g§Kf© Zoh_r Mmcy AgVmo.
2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gm_«mÁ`dmX g_mßV H$aUo JaOoMo Amho : Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUm_Üò _mŠg©dmXr {dMmad§V gm_«mÁ`dmXmcm ^m§S>dcemhrMo gmYZ _mZVmV. `mVyZ
Jar~ d {dH$gZerc amîQ´>o namdc§~r hmoVmV d hr gm_«mÁ`dmX gmYZ ZîQ> H$aUo Amdí`H$
Amho. `mgmR>r Z{dS>UyH$sgma»`m _mÜ`_mVyZ ZîQ> H$aUo AeŠ` Amho. `mgmR>r H«$m§Vr Pmcr
nm{hOo.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Zdgm_«mÁ`dmXmMr dmñV{dH$Vm : _mŠg©dmXr {gÜXm§VmÀ`m
_Vo g_H$mcrZ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m _Vo, gm_«mÁ`dmXr hmoV Agco Var Ë`mVyZ
ZdrZ gm_«mÁ`dmX {Z_m©U hmoVmo. Ë`mÀ`m _mÜ`_mVyZ {Vgè`m OJmda {Z`§ÌU {Z_m©U
H$aVmV.
❒ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _mŠg©dmXr {gÜXm§VmMo _yc^yV KQ>H$ :-

1. gd©ñddmXr Am§VaamîQ´>r`Ëd : Am§Vaamï´>r` amOH$maUmV _mŠg©dmXr {gÜXm§V gd©ñddmXr,
Am§VaamîQ´>r`VoÀ`m g§H$ënZoda AmYmacocm AgyZ `mV Am§VaamîQ´>r` ñWamda H$m_Jma
dJm©À`m EH$VoMo YmoaU Adc§~cr Amho.
2. gm_«mÁ`dmXmcm {damoY : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _mŠg©dmX gm_«mÁ`dmXmcm {damoY
H$ê$Z gm_«mÁ`dmX ZîQ> H$aUo Anm`© _mZco Amho.
3. ñd{ZYm©aU : _mŠg©dmXr {gÜXm§V Am§VaamîQ´>r` g_mOmV ñd{ZYm©aU VÎd pñdH$maV AgyZ
Ë`mVyZ amîQ´>m§V AmË_{Z^©aVm {Z_m©U H$ê$Z gm_«mÁ`dmX àUmcr ZîQ> H$ê$Z EH$ ñWm`r
_O~yV àUmcr {Z_m©U H$aÊ`mH$S>o H$c Amho.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
38
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
4. em§VVm d ghApñVËd : _mŠg©dmXmÀ`m _Vo, em§VVm d ghApñVËd ho g_mOdmXm_Üò
eŠ` Amho. nU `mMm AW© Agm Zmhr H$s, ^m§S>dcemhrer g§Kf© H$am`Mm Zmhr. Ë`m
g§Kfm©VyZM g_mOmV em§VVm d ghApñVËd {Z_m©U H$aUo.
Aem nÜXVrZo _mŠg©dmXr {gÜXm§V gm_«mÁ`dmX ZîQ> H$ê$Z ^m§S>dcemhr ì`dñWoMm emofU
àUmcrda {Q>H$m H$ê$Z g_mOdmÚmMr ñWmnZm OJmV Ho$cr nm{hOo, Ago à{VnmXZ H$aVmV.
2.2.4 _mQ>©Z H$mßcmZMm ì`dñWmdmXr {gÜXm§V

ì`dñWm hr {d{^ÝZ VËdm§Mm g_wÀM` AgyZ `mVrc gd© VËd gd© EoH$_oH$m§er {ZJS>rV AgVmV.
`m ì`dñWocm EH$ {g_maofm AgVo Vr ì`dñWm d n`m©daU `mcm doJir ~ZdVo. Ago Agco Var
n`m©daU hr ì`dñWoÀ`m H$m`m©cm Zoh_r à^m{dV H$arV AgVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV {dd{Y
ì`dñWm ApñVËdmV AgVmV. `m~m~V EoamoZ `m§À`m _Vo, OJm_Üò Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gVV
qH$dm H$m`_ñdê$nr H$moUVrhr ì`dñWm am{hcr ZgyZ {VÀ`mV ~Xc hmoV Jocm. VgoM Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV ì`dñWm {gÜXm§Vmg§~§Yr àmo. _mQ>©Z H$mßcmZ `m§Zr _m§S>cocm {gÜXm§V OmñV à^mdr Amho.
`m§Zr 6 àUmcrÀ`m _mÜ`_mVyZ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc ì`dñWm {dH${gV Ho$cr Amho. 1) gÎmm
g§VwcZ ì`dñWm, 2) {e{Wc {ÛY«wdr` ì`dñWm, 3) ÑT> {ÛY«¥dr` ì`dñWm, 4) gmd©^m¡_ {Z`wŠV
ì`dñWm, 5) l¥§H$cm~ÜX ì`dñWm, 6) EH$c{dQ>mo ì`dñWm `mVrc XmoZ øm Eo{Vhm{gH$ g§X^m©Vrc
AgyZ Cacoë`m Mma H$mën{ZH$ ñdê$nmÀ`m AmhoV, Ago AgcoVar H$mßcmZ `m§Zr 6 ì`dñWoMm
cmdcocm H«$_ AË`§V _hÎdmMm Amho. 1991 Z§Va gmopìhEV g§KmÀ`m {dKQ>ZmZo {ÛY«¥dr` ì`dñWm
g_mßV Pmcr. nU A_o[aH$m à{UV EH$cY«¥dr` ì`dñWoH$Sy>Z nwÝhm ~hþY«¥dr` ì`dñWoH$S>o namd{V©V hmoD$
cmJco. g_H$mcrZ OmJ{VH$n[aÑîQ>çm_Üò H$mßcmZZo gwM{dcoco à{V_mZ _oi ImV Zgco Var ^{dî`mV
Aer ì`dñWm {Z_m©U hmoD$ eHo$c Aem øm ì`dñWm§Mo {dícofU Imcrcà_mUo :-
1. gÎmm g§VwcZ ì`dñWm : hr ì`dñWm `wamon_Üò 18ì`m d 19ì`m eVH$mV ApñVËdmV
hmoVr. Ë`m_Üò eŠVremcr Xoe ñdV: qH$dm BVa Xoem§er JQ>~§YZ H$ê$Z gÎmm g§VwcZ {Z_m©U H$aÊ`mMm
à`ËZ H$arV hmoVo, Ë`m_Üò EH$ Xoe hm g§VwcZH$Vm© AgVmo. hm g§VwcZH$Vm© Xoe BVa Xoem§Zm haàH$mao
_XV H$arV AgyZ gÎmm g§VwcZ {~KSy> Zò åhUyZ à`ËZ H$arV AgVmo.
2. {e{Wc {ÛY«wdr` ì`dñWm : hr ì`dñWm {eV`wÜXmÀ`m H$mimV ApñVËdmV hmoVr.
{eV`wÜXmÀ`m H$mim_Üò OJmMr {d^mJUr ^m§S>dcemhr d gmå`dmXr `m XmoZ JQ>mV Pmcr hmoVr, Ago
§gco Var H$mhr Xoe H$moUË`mhr JQ>mV gm_rc Z hmoVm Amnco ñdV§Ì ApñVËd R>odco hmoVo. ho Xoe
erVcVoÀ`m ê$nmV OJm_Üò ApñVËdmV hmoVo. CXm. A{cßVdmXr Midi g§`wŠV amîQ´> `m§À`m
_mÜ`_mVyZ {e{Wc {ÛY«¥dr` ì`dñWm ApñVËdmV hmoVr.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
39
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
3. ÑT> {ÛY«¥dr` ì`dñWm : Am§VaamîQ´>r` ñVamda {ÛY«¥dr` ì`dñWocm H$moUË`mhr JQ>mV Z
gm_rc hmoUmao amîQ´> CXm. A{cßVVmdmXr MidirVrc amîQ´> Á`mdoir H$moUË`mVar EH$m JQ>mV gm_rc
hmoÊ`mgmR>r _O~ya hmoVrc, Ë`mdoir Or ì`dñWm {Z_m©U hmoB©c {Vcm ÑT> {ÛY«¥dr` ì`dñWm åhQ>co
OmB©c.
4. gmd©^m¡_ {Z`wŠV ì`dñWm : Á`m ì`dñWoÀ`m A§VJ©V Aer Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm Agoc
{VÀ`mda OJmVrc gd© Xoem§Mr {ZîR>mAgoc Ë`mdoir Vr g§KQ>Zm gÎmoVrc H|$Ð ~ZVo `mV Xoe N>moQ>mqH$dm
_moR>m Agcm Var Ë`mcm gmd©^m¡_ {Z`wŠV ì`dñWm pñdH$m`© Agoc `mV Vo amîQ´> Amncr gmd©^m¡_Ëd
ZîQ> Z H$aVm Ë`m Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoMo {ZU©` _mÝ` H$arc. CXm. g§`wŠV amîQ´> g§KQ>Zm hrMo loð>Ëd
gd© Xoem§Zr _mÝ` Ho$co Amho. nU `mMo H$mhr {ZU©`mMo Adc§~Z H$mhr Xoe H$arV ZmhrV, Á`mdoir
gd© amîQ´> g§`wŠV amîQ´>mÀ`m {ZU©`mMo Adc§~Z H$aVrc, Ë`mdoir `m ì`dñWoVyZ OmJ{VH$ emgZ àUmcr
{Z_m©U hmoB©c.
5. l¥§H$cm~ÜX Am§VaamîQ´>r` ì`dñWm : `m ì`dñWoÀ`m A§VJ©V EImXm Xoe BVH$m
eŠVremcr hmoB©c H$s Ë`m XoemÀ`m åhUÊ`mZwgmaM BVa Xoe g§Mm{cV hmoVrc, `m ì`dñWocm
EH$cY«¥dr` {díd ì`dñWmhr åhUVm òB©c. `m ì`dñWoV g§`wŠV amîQ´> g§K ApñVËdmV Agoc nU
Ë`mH$S>o n`m©ßV eŠVr Agcr Zmhr. A{cßVdmXr Xoe `m ì`dñWoV AgUma ZmhrV.
6. EH$c{dQ>mo ì`dñWm : H$mßcmZZo Am§VaamîQ´>r` g§~§Ym_Üò EH$c{dQ>mo ì`dñWm Or
à{VnmXrV Ho$cr Amho Vr hm°ßgÀ`m àmH¥${VH$ AdñWm {dMmamer {_iVr-OwiVr Amho, `mV àËòH$ Xoe
Xþgè`m XoemMm {damoYH$ Agoc VaM Ë`m§À`mÛmao n[a_mUy eñÌ Agoc d Ë`m§Mm dmna H$aÊ`mg àËòH$
Xoe g_W© Agoc.
Aem àH$mao _mQ>©Z H$mßcmZZo g§Kì`dñWm à{Vnm{XV Ho$ë`m AmhoV. `m 6 ì`dñWm§_Üò Ë`mZo
H$mhr à{V_mZo VmoS>cr AgyZ Á`mV ~hþHo${ÐV ì`dñWm amîQ´>r` {dI§S>U ì`dñWm d CËa na_mUy ì`dñWm
ho à{V_mZ BVa {dMmad§Vm§Zr ì`dñWmdmXr {gÜXm§Vm_Üò OmoS>coë`m AmhoV.
2.2.5 Ioi {gÜXm§V

Ioi {gÜXm§V hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ago à{V_mZ XoÊ`mMm à`ËZ H$aVo, Á`mdoir
Am§Vaamï´>r` amOH$maUm_Üò à{VñnYm© n[apñWVr_Üò {ZU©` KoUo AeŠ` AgVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc
ñnYm©Ë_H$ n[apñWVr_Üò EImXm {ZU©` KoVmZm VËH$mcrZ n[apñWVrMo AmH$cZ hmoUo Amdí`H$ AgVo
d `mgmR>r Ioi {gÜXm§V H$mhr {dMmad§Vm§Zr _m§S>cm Amho. 1710 {c~crg `mZo J{UVmV Vmo àW_
_m§S>cm.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
40
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Ioi {gÜXm§Vm{df`r {dMma gd©àW_ "Ü`moar Am°\$ Joåg E§S> BH$moZm{`H$ {dhodrQ>a' `m nwñVH$mV
àH$m{eV Pmcm hmoVm. hm {gÜXm§V Om°Z dm°Z ë`yn¡Z `m J{UV VÁk d AmoíH$ma _m°J}ÝWm° `m
AW©emñÌkmZo à{Vnm{XV Ho$cm. `mcm {gÜXm§Vmcm H$mc© S>çyíM d _m{Q>©Z ew~rH$ `m {dMmad§Vm§Zr
{dñVm[aV ñdê$n {Xco d hm {gÜXm§V AW©emñÌmH$Sy>Z amÁèmñÌmH$S>o Adc§~ H$aÊ`mV Amcm.
Ioi {gÜXm§V àm_w»`mZo nmM g§H$ënZmda â XoVmo.
1) aUZrVr R>adVmZm AmOy~mOyÀ`m n[apñWVrMm {dMma Ho$cm OmVmo.
2) Ioi {gÜXm§VmV {damoY AgUo Amdí`H$ Amho.
3) Ioi {gÜXm§Vmda eodQ>r \$m`Xm-VmoQ>çmMo _yë`_mnZ {dMmamV KoVmV.
4) Ioi {gÜXm§VmV _yc^yV {Z`_ AgUo Amdí`H$ AgVo.
5) Ioim_Yrc IoimSy>Mr _m{hVrda â {Xcm OmVmo.
`m nÜXVrZo Ioi {gÜXm§V AmH$mamg òVmo d `m Ioi {gÜXm§VmMo nwT>rc àH$ma nS>VmV.
1. eyÝ` `moJ Ioi :-

Ioi {gÜXm§VmMo ho à{V_mZ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV X§S> à{V`mo½`Vo_Üò dmnaco OmVo. `mV EH$m
njmH$Sy>Z Xþgè`m njmer nyU©nUo hmZr Ho$cr OmVo. `mV EH$Va \$m`Xm Var hmoVm ZmhrVa VmoQ>m Var hmoVmo.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò eyÝ` `moJ IoimMo à{V_mZ Adc§~VmZm nyU©nUo à{VñnYu Xoemcm nyU©nUo
ZîQ> H$aÊ`mMo YmoaU AmIco OmVo.
2. pñWa eyÝ`Va `moJ Ioi :-

Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ~hþnjr` eyÝ` Va `moJ Ioim_Üò gh^mJr Xoem§_Üò g§Kf© AgVmo.
nU hm Ioi `m IoimÀ`m à{V_mZmV nañna {damoYr Xoem§À`m g§Kfm©VyZ nyU©nUo hmZr qH$dm nyU©nUo
cm^mMo YmoaU ZgyZ nañna à{VñnYu XoemMm g§Kf© gmoS>dÊ`mda A{YH$ â AgVmo. Á`mdoir `mVrc
gh^mJr Xoemcm H$moUVmhr VmoQ>m hmoUma Zmhr. VgoM `m_Üò O` d namO` `mcm ñWmZ ZgVo. Ë`m
IoimMo à{V_mZ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò A{YH$ à^mdr Agcoco {XgyZ òVo. OJmVrc {d{dY amîQ´>
VgoM nañnamdc§~r amîQ´> `m à{V_mZmMm dmna g§Kf© gmoS>Ê`mgmR>r H$aVmV.
3. AeyÝ` `moJ Ioi :-

`m_Üò XmoZ d XmoZnojm A{YH$ IoimSy>§Mm gh^mJ AgVmo, Ë`mV à{VñnYu XmoÝhr Xoem§_Üò g§Kf©
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
41
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Z g§`moJ {XgyZ òVmo. `m g§Kf© d g§`moJ ho `m IoimMr d¡{eîQ>ço AgyZ `mV EImÚm XoemMm cm^ hm
Xþgè`m XoemMm VmoQ>m AgVmo.
4. {MH$Z Jo_ :-
`m IoimMo à{V_mZ g§Kf©_` n[apñWVrVyZM Adc§~co OmVo. CXm. 1962 cm Š`w~m {_gmB©c
g§H$Q>mÀ`mdoir {MH$Z Jo_ _Üò EImXo amîQ´> Amnë`m {damoYr amîQ´>mMm hoVy nyU©nUo Z g_Ocm Var
Amnë`m amîQ´> {hVmÀ`m ÑîQ>rZo Vmo {dMma H$aVmo, `mdoir à{VñnYu amîQ´>mcm cm^ Pmcm Var Vo YmoaU
Mmcy R>odVmo.
5. {àgZg© S>m`co_m Ioi :-

Á`mdoir gm¡Xm~mOrMr doi hmoVo, Ë`mdoir hm Ioi dmnacm OmVmo. {Z:eñÌrH$aUm_Üò `m
{gÜXm§VmMm dmna Ho$cm OmVmo.
Aem nÜXVrZo Ioi {gÜVm§VmV hm Am§VaamîQ´>r` ñVamda `wÜX g§Kf© n[apñWVrV Adc§~cm
OmVmo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc {d{dY Xoem_Üò H$moUË`m-Zm-H$moUË`m àH$maMm Ioi {gÜXm§V
Mmcy AgVmo Am{U àËòH$ amîQ´> Amnë`m amîQ´>{hVmÀ`m ÑîQ>rH$moZmVyZ `m {gÜXm§VmZwgma dmJV
AgVmo.
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ioi {gÜXm§V {XgyZ òVmo hm Ioi {gÜXm§V gd©àW_ J{UVr`
nÜXVrZo _m§S>cm Agcm Var Z§Va `mMo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV dmna Ho$cm OmD$ cmJcm.
Ioi {gÜXm§V ho EH$ gmYZ åhUyZ Ë`mMm dmna naamîQ´> YmoaUmV Ho$cm OmVmo. `m {gÜXm§VmV à{VñnYu
{damoYH$ _m{hV Agë`mZo Ë`m {damoYmV S>mdnoM AmIUo gmono OmVo. VgoM Z¡{VH$ {Z`_m§Zmhr ñWmZ
{Xcoco Amho.
❒ AmXe©dmXr {gÜXm§Vm§Mr A§_c~OmdUr :-

Ý`yQ´>m} {dëgZ `m§Zr AmXe©dmXr {dMmamcm àmoËgmhZ {Xco. n{hë`m _hm`wÜXmZ§Va {cJ Am°\$
ZoeZÀ`m {Z{_©Vr_Üò AmXe©dmXr {dMmam§Mm à^md {XgyZ òVmo. AmXe©dmX hm _mZdr hŠH$mMm àMmaH$
Amho. `m AmXe©dmXmcm cmoH$emhr em§VVm {gÜXm§V Agohr åhQ>co OmVo. Z¡{VH$ VËd, g§{dYm{ZH$Vm,
{dídmg, Ý`m`mMr Anojm `mMm Am§Va^md `mV AgVmo.
{dQ´>mo {dëgZ `m§Zr {cJ Am°\$ ZoeZÀ`m {Z{_©Vrdoir 14 gyÌ H$ënZm _m§S>cr. Ë`mV gÎmm
g§Kfm©EodOr em§VVoda A{YH$ â hmoVmo. `m em§VVoÀ`m _mÜ`_mVyZ OJmMr C^maUr Ho$cr nm{hOo Ago
gm§{JVco. `mV OJmV em§VVm {Z_m©U H$ê$Z gwa{jVVm {Z_m©U H$aÊ`mMo YmoaU hmoVo. `wÜX
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
42
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Ag_mZVm,{ZamemdmX, qhgm ho Oa OJmVyZ ZîQ> H$amd`mMo Agoc VaM Z¡{VH$Vocm ñWmZ {Xco nm{hOo,
Agm {dídmg AmXe©dmXr {gÜXm§VmV ñnîQ> Ho$cm Amho.
* ñd`§-AÜ``Z àíZ-1 *
A) Imcrc àíZm§Mr g{dñVa CÎmao Úm.
1. dmñVddmXr {gÜXm§V gm§Jm.
2. AmXe©dmXr {gÜXm§VmZo H$emda â {Xcocm Amho.
3. _mQ>©Z H$mßcmZÀ`m ì`dñWmdmXr {gÜXm§VmMo ghm à{V_mZo gm§Jm.
4. Ioi {gÜXm§V hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV H$moUr _m§S>cm.
Am) [aH$må`m OmJm âm.
1. .............. ho nwñVH$ hoÝg _m°J}ÝWm° `m§Zr {c{hcoco Amho.
2. _mŠg©dmXr {gÜXm§V ................ {dMmaYmaoMo g_W©Z H$aVmV.
3. gÎmm g§VwcZ ì`dñWm .............. eVH$mV `wamon_Üò ApñVËdmV hmoVr.
4. dwQ´>mo {dëgZ `m§Zr .............. {gÜXm§VmMo g_W©Z Ho$coco Amho.
2.3 gmam§e
Am§Vaamï´>r` amOH$maUmÀ`m {dH$mgm~amo~aM Ë`mMo AÜ``Z joÌ hr {dñVmaco Joco Á`m_wio
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV {d{dY {gÜXm§VmMm CX` Pmcm. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU Aä`mgÊ`mgmR>r
doimodoir {dMmad§Vm§Zr doJdoJiçm JmoîQ>tMm Adc§~ Ho$cm. Á`m_Üò nma§nm[aH$ ÑîQ>rH$moZ d ì`dhmadmXr
ÑîQ>rH$moZ Ago XmoZ ^mJ nS>VmV. Á`mVrc AmXe©dmX d dmñVdmXr {gÜXm§V ho nma§nm[aH$ ÑpîQ>H$moZmda
Adc§~yZ AgyZ EH$ {dídem§Vr d Z¡{VH$VoMm nwañH$ma H$aVmo Va Xþgam {gÜXm§V gÎmm g§Kfm©cm
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _hÎd àmßV H$ê$Z XoVmo. Xþgè`m _hm`wÜXmZ§Va ì`dhmamdmXr ÑîQ>rH$moZmMm CX`
Pmcm AgyZ `m_Üò ì`dñWmdmXr` Ioi {gÜXm§V _hÎdmMm Amho. `mV Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc
à{V_mZo ñnîQ> Ho$co AmhoV.

✒ Am§VaamîQ´>r` amOH$maU : amîQ´>m§_Yrc amOH$maU.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
43
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
✒ AmXe©dmXr : Agm ì`ŠVr Omo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo g§McZ ho AmXe©
`wŠV d Z¡{VH$ _yë` à_mUo Pmco nm{hOo Agm AmJ«h YaVmo.
2.5 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao

A) 1. dmñVddmXr {gÜXm§V hm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò gÎmocm _hÎd XoV AgyZ àËòH$
amîQ´>mZo Amnë`m amï´>r` {hVmMm {dMma Ho$cm nm{hOo Ago à{VnmXZ Ho$co AyZ amOH$maU
ho gÎmm g§Kf© Amho Ago åhQ>co Amho.
2. AmXe©dmXr {gÜXm§Vm_Üò àm_w»`mZo Z¡{VH$Vm d AmXe© _yë`m§Zm ^ma XoVmo.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _mQ>©Z H$mßcZ `mZo gÎmm g§VwcZ ì`dñWm {eWrc {ÛY«¥dr`
ì`dñWm ÑT>{ÛY«¥dr` ì`dñWm gmd©^m¡_ {Z`wŠV ì`dñWm l¥§Icm~ÜX ì`dñWm Am{U
EH$c{dQ>mo ì`dñWm Ago ghm ì`dñWm§Mo à{V_mZ gm§{JVco Amho.
4. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _mQ>uZ ew{~H$Zo Ioi {gÜXm§V _m§S>cm Amho.
Am) 1. nm°{c{Q>H$c A_§JZoeZ.
2. gmå`dmX.
3. 18 do d 19 do
4. AmXe©dmX.

A) {Q>nm {chm.
1. _mŠg©dmXr {gÜXm§V.
2. Ioi {gÜXm§V.
Am) WmoS>Š`mV CÎmao {chm.

1. AmXe©dmXr {gÜXm§V d dmñVdmXr {gÜXm§V `m§§À`mVrc \$aH$ ñnîQ> H$am.
2, hoÝg _mJ}ÝWm°À`m dmñVdmXr {gÜXm§VmMo _yë`m§H$Z H$am.
3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc _mŠg©dmXr {gÜXm§V ñnîQ> H$am.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
44
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
2.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© J«§W
1. ~m~ycmc \${S>`m : ""Am§VaamîQ´>r` amOH$maU''.
2. _h|ÐHw$_ma : ""Am§VaamîQ´>r` amO{ZVrVrc g¡ÜXm§{VH$ nj''.
3. àH$meM§Ð : ""B§Q>aZ°eZc nm°{cQ>rŠg''.
4, am`nyaH$a : ""Am§VaamîQ´>r` g§~§Y''.
❒❒❒
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
45
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
gÌ 3 : KQ>H$ 3
g§H$ënZm (Concepts)
AZwH«$_{UH$m
3.0 C{ÔîQ>o
3.1 àmñVm{dH$
3.2 {df` {ddoMZ
3.2.1 amîQ´>r` gÎmm
3.2.2 gÎmmg§VwcZ
3.2.3 eñÌmñÌ {Z`§ÌU Am{U {ZeñÌrH$aU
3.2.4 gm_w{hH$ gwa{jVVm
3.3 nm[a^m{fH$ eãX
3.4 gmam§e
3.5 ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
3.6 gamdmgmR>r àíZ
3.7 g§X^© J«§W A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
3.0 C{ÔîQ>o
`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmZ§Va AmnUmbm-
amîQ´>r` gÎmm hr g§H$ënZm g_OyZ KoVm òB©c.
amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$ ñnîQ> H$aVm òVrc.
gÎmm g_Vmoc åhUOo H$m` d g_VmocmMr d¡{eîQ>ço g_OyZ òVrc.
gm_w{hH$ gwajrVVoMr g§H$ënZm g_OyZ òB©c.
3.1 àmñVm{dH$
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr gVV ~XcUmar JVrerc à{H«$`m Amho. Am§VaamîQ´>r` g§~Ym_Üò
amîQ´>mamîQ´>m§Vrb nañna g§~Ym§Mm, {H«$`m à{H«$`m§Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo. amîQ´>mamîQ´>m_Yrb g§~Y ho
46
H$YrM H$m`_ ñnê$nr ZgVmV. OJmVrb gmd©^m¡_ amîQ´>m§Mr g§»`m Oer dmT>V Jobr Vgo
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV AZoH$ ZdrZ JmoîQ>tMm g_mdoe hmoV Jobm. ~XbË`m n[añWrVr_wio àËòH$
amîQ´>m§Mm ghH$m`m©H$Sy>Z g§Kfm©H$Sy>Z Am{U g§Kfm©H$Sy>Z ghH$m`m©H$S>o Agm àdmg gX¡d Mmby AgVmo,
`mMm AZw^d Amnë`mbm Amho. Ë`mZwgma Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ZdrZ g§H$ënZm§Mm CX` hmodyZ
OwÝ`m JmoîQ>r _mJo nS>VmZm {XgVmV. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmg§~YmVrb doJdoJùçm amîQ´>m§À`m
g§~YmMm Aä`mg H$aVmZm Ago {XgVo H$s Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV 1960 À`m XeH$mn`ªV
nma§nm[aH$ ÑîQ>rH$moZ à^mdr hmoVm. `m ÑpîQ>H$moZmA§VJ©V Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amOH$r`
{hVg§~Y, {dMmaàUmbrMo ApñVËd d àgma, bîH$ar gm_Ï`m©Mo àXe©Z, amîQ´>r` gÎmm, eñÌmñÌ
ñnYm©, bîH$ar H$ama, `wÕ Am{U bîH$ar g§KQ>Zm§Mr {Z{_©Vr BË`mXr JmoîQ>tMm Aä`mg Ho$bm OmV
hmoVm. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò amîQ´>r` gÎmm, gÎmm g§VwbZ, gm_y{hH$ gwa{jVVm Am{U
ghH$m`© `m g§H$bZm§Zm {deof _hËd hmoVo. Am§VaamîQ´>r` g§~YmÀ`m Aä`mgH$m§Zr `m {df`mMm
Aä`mg amîQ´>r` gÎmm Am{U amîQ´>r` {hVg§~Y `mbm H|$ÐñWmZr _mUwZ Ho$bm. VgoM dmñVddmXr
ÑîQ>rH$moZmMm nwañH$Vm© h°Ýg Oo _m±J«}ÝWm° `m§À`m {gÕm§VmZwgma Am§VaamîQ´>r` amOH$maU åhUOo
"amîQ´>m§amîQ´>m_Yrb gÎmm g§Kf©' hmo`. gÎmmñnY}À`m `m amOH$maUmV g§Kf© `wÕ AQ>i Amho. Am{U
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV em§VVm d gwa{jVVogmR>r gÎmm {Z`§ÌrV R>odUo Amdí`H$ Amho. Ë`mgmR>r
Pmbobo Am§VaamîQ´>r` à`ËZ åhUOo "gÎmm g_Vmob' Am{U "gm_y{hH$ gwa{jVVm' hmo`. Aem `m
amîQ´>r` gÎmm, gÎmm g§VwbZ, gm_y{hH$ gwa{jVVm Am{U doJdoJùçm àmXo{eH$ ghH$m`© g§KQ>Zm§Mm
Aä`mg `m àH$aUmV H$aUma AmhmoV.
3.2 {df` {ddoMZ
3.2.1 amîQ´>r` gÎmm (National Power)
Am§VaamîQ´>r` amOH$maU åhUOo amîQ´>mamîQ´>m_Üò gÎmogmR>r Mmbbobm g§Kf© hmo`. "amîQ´>r` gÎmm' ho
amîQ´>r` gwajm Am{U {hVg§~Y OmonmgÊ`mMo à_wI gmYZ Amho. Ë`m_wio amîQ´>r` gÎmm hr
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb EH$ _hËdmMr g§H$ënZm Amho. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV àËòH$ amîQ´>
Amnbr gÎmm Am{U gm_Ï`© dmT>drÊ`mÀ`m à`ËZmV AgVmV. Ë`mdaM àËòH$ amîQ´>mMo ApñVËd,
gmd©^m¡_ËdmMo ajU Am{U Ë`m§À`m {hVg§~Ym§Mr OnUyH$ Adb§~yZ AgVo. `mdê$Z Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV amîQ´>r` gÎmm hm KQ>H$ {H$Vr _hËdmMm Amho ho ñnîQ> hmoVo. amîQ´>r` gÎmm åhUOo "amîQ´>r`
gÎmm' hmo`. amîQ´>r` gÎmm hr amîQ´>mMr BVa amîQ´>m§À`m dV©ZmV ~Xb KS>dyZ AmUÊ`mMr qH$dm BVa
amîQ´>m§Mo dV©Z à^m{dV H$aÊ`mMr j_Vm hmo`. Am{U àËòH$ amîQ´> Amnë`m gÎmoMm dmna H$ê$Z qH$dm
gÎmoMm dmna H$aÊ`mMm YmH$ XmIdyZ ñdV…À`m {hVg§~YmMo ajU H$arV AgVo, åhUyZ "amîQ´>r`
gÎmm' åhUOo amîQ´>r` {hVg§~Y gmÜ` H$aÊ`mMr amîQ´>mMr j_Vm hmo`. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV amîQ´>r` gÎmm ho gmÜ`hr Am{U gmYZhr Amho.
1) amîQ´>r` gÎmoMr ì`m»`m
1) _m°J}ÝÏ`m°… "ì`ŠVrMo BVa ì`ŠVtÀ`m _Zmdarb Am{U H¥$Vrdarb {Z`§ÌU åhUOo gÎmm
hmo`'.
47
2) Om°O© ídoËPZ©~O©a… `m§À`m _Vo, "amîQ´>r` gÎmm' åhUOo Amnbr BÀN>m BVam§da
WmondÊ`mgmR>r Am{U BVam§Zr {damoY Ho$bm Va Vmo {damoY _moSy>Z BÀN>m bmXÊ`mMr
n[aUm_H$maH$ eŠVr åhUOo gÎmm hmo`.
3) bm°gdob Am{U A~«mh_… `m§À`m _Vo, {ZU©` à{H«$òVrb gh^mJ åhUOo "amîQ´>gÎmm' hmo`.
4) Am°J}ÝñH$sÀ`m _Vo… Amnë`m {hVg§~YmÀ`m g§ajUmgmR>r Xþgè`m amîQ´>mÀ`m ì`dhmambm
à^mdrV H$aÊ`mMr j_Vm åhUOo amîQ´>r` eŠVr hmo`.
darb gd© ì`m»`m§Mm Ame` {dMmamV KoVbm AgVm amîQ´>r` gÎmm åhUOo EH$mamîQ´>mZo qH$dm
ì`ŠVrZo Xþgè`m amîQ´>mda qH$dm ì`ŠVrda {Z`§ÌU R>odUo d Amnë`m BÀN>oZwgma ì`dhma H$aÊ`mg
àd¥Îm H$aUo hmo`. Aem amîQ´>r` gÎmoÀ`m dmnamMo A§{V_ C{XîQ> ho amîQ´>r` {hVg§~YmMo a§jU d d¥Õr
H$aUo AgVo. amîQ´>mMo g§ajU, CÞVr d {dH$mgmgmR>r hr amîQ´>r` gÎmm _hËdmMr ^w{_H$m ~OmdVo.
WmoS>Š`mV EImÚm amîQ´>mg _ZmnmgyZ ì`dhma H$aÊ`mg amoIyZ ñdV…À`m amîQ´>mÀ`m qhVg§~YmMo
g§dY©Z H$aÊ`mMr amîQ´>mMr nmÌVm åhUOo amîQ´>r` gÎmm hmo`.
2) amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$
amîQ´>r` gÎmm åhUOo "amîQ´>mMr BVa amîQ´>m§Mo dV©Z à^mdrV H$aÊ`mMr j_Vm' hmo`. Voìhm
amîQ´>mMr j_Vm Á`m KQ>H$mda Adb§~yZ AgVo qH$dm Á`m KQ>H$m_wio amîQ´>mMr j_Vm, à{VîR>m, nV
{ZpíMV hmoVo, Ë`mbm "amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$' åhUVmV. amîQ´>r` gÎmoÀ`m KQ>H$m_Üò AZoH$ KQ>H$m§Mm
A§V^m©d hmoVmo. Ë`m_Üò H$mhr KQ>H$ ñWm`r ñdê$nmMo åhUOo `m KQ>H$m_Üò ~Xb hmoV Zmhr, Vo
H$m`_ñdê$nr AgVmV. Am{U H$m§hr KQ>H$ AñWm`r AgVmV åhUOo `m KQ>H$m_Üò narpñWVrZwgma
~Xb hmoVmZm {XgVmV. amîQ´>r` gÎmoÀ`m ñWm`r KQ>H$m§_Üò ^m¡JmobrH$ n[añWrVr, (`m_Üò ZH$meo,
gr_m, hdm_mZ, AmH$ma_mZ, amîQ´>mMo ñWmZ, ñWbmH¥$Vr B.) bmoH$g§»`m Am{U Z¡g{J©H$ gmYZ
g§nÎmr `m§Mm g_mdoe hmoVmo, Va AñWm`r KQ>H$m_Üò V§ÌkmZ, {dMmaYmam, ZoV¥Ëd Am{U OZVoMo
_§Zmo~b `m§Mm g_mdoe hmoVm. amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$ nwT>rb à_mUo......
1) ^m¡Jmo{bH$ KQ>H$… H$moUË`mhr amîQ´>mMm ^m¡Jmo{bH$ AmH$ma, {dñVma qH$dm ^wJmob Ë`m
amîQ´>mMo gÎmmgm_Ï`© dmT>{dÊ`mV _hËdmMr ^y{_H$m ~OmdV AgVmo. amîQ´>r` gÎmoÀ`m ^m¡Jmo{bH$
KQ>H$m_Üò amîQ´>mMo ^m¡Jmo{bH$ ñWmZ, {dñVma, hdm_mZ, ZH$meo, I{ZO g§nÎmr Am{U gr_maofm `m§Mm
g_mdoe hmoVmo. darb KQ>H$mdaM Ë`m amîQ´>mMo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb amîQ´>r` gm_Ï`© qH$dm
j_Vm Adb§~yZ AgVo. H$moUË`mhr amîQ´>mMm AmH$ma, joÌ\$i qH$dm {dñVma Ë`m XoemMr gÎmm qH$dm
eŠVr {ZYm©[aV H$aVmo. XoemMo joÌ\$i _moR>o, O_rZ gwnrH$, gbJ d _moR>m ^wn«Xoe bm^boë`m
XoemMr amîQ´>r` eŠVr _moR>r AgVo. CXm. a{e`m, H°$ZS>m, MrZ, A_o[aH$m `m amîQ´>m§Mm AmH$ma_mZ
_moR>o Agë`mZo {ÛVr` _hm`wÕmÀ`m H$mimV `m Xoemda eÌy H$ãOm H$ê$ eH$bm Zmhr. `m Xoem§Zr
Amnë`m ^m¡Jmo{bH$ KQ>H$m§À`m AmYmao Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb ñdV…Mo ApñVËd d j_Vm {gÕ
Ho$ë`m. `mCbQ> Z|Xab±S>, ~oëOr`_, ê$_{Z`m, g_mbr`m d J«rg BË`mXr amîQ´>m§Mm AmH$ma bhmZ
Agë`m_wio Ë`m§Zm Amnbr amîQ´>r` j_Vm qH$dm gÎmm {gÕ H$aÊ`mV Anè Ambo. na§Vy Ho$di
AmH$ma_mZ _moR>o AgyZ MmbV Zmhr Va Ë`m O{_ZrMr CËnmXZ j_Vm, nO©Ý`_mZ, I{ZOg§nÎmr
48
hdm_mZ `mhr JmoîQ>r _hËdmÀ`m AmhoV. {dñVma _moR>m Amho nU VoWrb O{_Z ZmnrH$ Agob,
dmid§Q> Agbo, hdm_mZ H$moaS>o Agob, X_Q> Agob Va amîQ´>r` gÎmogmR>r ^m¡Jmo{bH$ KQ>H$ {ZUm©`H$
R>aV Zmhr. åhUyZ ^m¡Jmo{bH$ KQ>H$m_Üò _moR>m ^wàXoe nU {dnwb gmYZg§nÎmr Agbobm, hdm_mZ
Mm§Jbo g_erVmoîU, Z¡g{J©H$ g§ajUmË_H$ gr_m AgVrb Va amîQ´>mMo gm_Ï`© dmT>Vo. gr_m øm
Z¡g{J©H$ AgVrb Va eoOmarb Xoem~amo~a em§VVm àñWmnrV H$aÊ`mbm, g§ajUmdarb IM© H$_r
hmoVm. AemàH$mao XoemÀ`m amîQ´>r` gÎmoÀ`m dmT>r_Üò _hËdmMm KQ>H$ åhUyZ "^m¡Jmo{bH$ KQ>H$mbm'
_hËdmMo ñWmZ Amho. ^m¡Jmo{bH$ KQ>H$ Am{U Am§VaamîQ´>r` amOH$maU `m§Mm emñÌewÕ Aä`mg
H$aÊ`mgmR>r ZdrZ "^wamÁèmñÌ' (Geopolitics) Zm§dmMr ZdrZ emIm {dH$grV Pmbr Amho.
2) bmoH$g§»`m (Population)… amîQ´>mMr bmoH$g§»`m hm amîQ´>gÎmoMm KQ>H$ _mZbm OmVmo. Á`m
amîQ´>mMr bmoH$g§»`m _moR>r AgVo Ë`m amîQ´>m§Zm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò _hËd AgVo. H$maU `wÕ,
eoVr, CÚmoJ, ì`mnma, bîH$a `mgmR>r bmoH$g§»`m Amdí`H$ AgVo. CnbãY bmoH$g§»òMm amÁ`mMo
g§ajU, CÚmoJY§ÚmgmR>r `mo½` _Zwî`~imMm dmna H$ê$Z AZoH$ amîQ´>m§Zr Amnbo gm_W© Am{U amîQ´>
{dH$mg `mo½` nÕVrZo Ho$bm Amho. åhUyZ amîQ´>mMr bmoH$g§»`m _moR>r AgÊ`mbm OwÝ`m H$mimV
A{YH$ àmYmÝ` hmoVo Ago {XgVo. nU `mCbQ> Ho$di Am{YH$ bmoH$g§»`m AgyZ ^mJmV Zmhr Va
Ë`m bmoH$eŠVrMm amîQ´> dmna H$gm H$aV Amho. VgoM bmoH$m§Mr J§wUdÎmm H$er Amho. Ë`m§À`mV
CÚ_erbVm, EH$mË_d¥Vr, amîQ´>^mdZm Amho {H$ Zmhr, ho amîQ´>r` gm_Ï`mªÀ`m X¥pîQ>Zo _hËdmMo Amho.
bmoH$g§»`m Ë`m amîQ´>mÀ`m {dH$mgmda ~moOm hmody eH$Vmo H$maU, dmT>Ë`m bmoH$g§»ò_wio XoemV
Xm[aÐç, ~oamoOJmar, gm_m{OH$ {df_Vm Am{U dJ©g§Kf© {Z_m©U hmody eH$VmV. CXm. {dH$gZerb
amîQ´>m_Yrb A{YH$ _moR>r bmoH$g§»`m AgUmè`m ^maV, ~«mPrb, ZmÒoar`m, ~m§½bmXoe `m amîQ´>m§Zm
Xoem§À`m A§VJ©V g§Kfm©Zm gm_Zm H$amdm bmJV Amho. `mCbQ> ^maV d MrZ nojm OnmZMr
bmoH$g§»`m IwnM H$_r nU VoWrb bmoH$m§Mr {H«$`merbVm, CK_erbVm Am{U amîQ´>^ŠVr `m_wio ho
amîQ´> OJmVrb lr_§V amîQ´>mÀ`m `mXrV nmMì`m H«$_m§H$mda Amho. WmoS>Š`mV _moR>r bmoH$g§»`m
amîQ´>gÎmoMm AZwHy$b KQ>H$ AgbmVar Ë`m_Üò Jw§UmË_H$Vm, amîQ´>r`d¥Îmr _hËdmMr Amho.
3) Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr (Natural Resources)… bmoH$g§»`m à_mUoM Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr
hm amîQ´>r` gÎmoMm _hËdmMm KQ>H$ Amho. _mZdr {dH$mgmV Á`m§Mr Cn`moJrVm {gÕ Pmbobr Amho
Aem Z¡g{J©H$ XoU½`m åhUOo "Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr' hmo`. `m_Üò I{ZO g§nÎmr (CXm. H$moigm,
noQ´>mob, bmoI§S, A°ë`y{_ZrA_, Vm§~o _°JoZrO, {Q>Z, gmoZo BË`mXr>) àmUr, dZñnVr, nO©Ý`mMo à_mU
`m§Mm g_mdoe hmoVmo. Z¡g{J©H$ g§nÎmr ânya à_mUmV CnbãY AgVrb amîQ´>o _moR>r Am{W©H$ d
Am¡Úmo{JH$ àJVr H$ê$ eH$VmV. Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr hr amîQ´>mMr {_iH$V AgVo. Ë`m_wio AmO
A_o[aH$m, B§½bS>, a{e`m, OnmZ, \«$mÝg `m§Zr Amnë`m amîQ´>r` j_Vm {Z_m©U Ho$ë`m AmhoV. `mCbQ>
Á`m XoemV Z¡g{J©H$ g§nÎmrMm A^md Amho, Ë`m§Zm Amnë`m amîQ´>mÀ`m {dH$mgmgmR>r Xþgè`m amîQ´>mda
Adb§~yZ ahmdo bmJVo CXm. ^maVmbm noQ´>mob d H$ÀÀ`m VobmgmR>r Aa~ d AmImVr amîQ´>mda
Adb§~yZ ahmdo bmJVo. VgoM ^maVmZo bmoI§S> d H¥$fr CËnmXZmÀ`m {Z`m©VrVyZ _moR>o ^m§S>db
H$_mdbo Amho. AmO A_o[aH$m d a{e`m Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmrV ñd`§nyU© Amho. A_o[aH$m _hËdmÀ`m
20 I{ZOÐ§ì`mMm gmR>m Amho. Ë`m§À`m {Z`m©VrVyZ A_o[aH$m AmO Am{W©H$ _hgÎmm åhUyZ dmdaV
Amho.
49
4) V§ÌkmZ (Technology)… V§ÌkmZ hr AmYw{ZH$ Am{U gd©g_mdoeH$ Aer ì`mnH$
g§H$ënZm Amho. V§ÌkmZ åhUOo gd©gmYmaUnUo doJdoJùçm {df`mg§X^m©Vbo "{deof kmZ qH$dm
{deofk' AgUmao KQ>H$ hmo`. V§ÌkmZm_wio CËnmXZ nÕVr ~XbVo, Z{dZ dñVy {Z_m©U hmoVmV.
ZdZdrZ emoY bmJVmo. `m_wio XoemVrb g§nwU© _mZdr OrdZM ~XbyZ OmVo. Ë`m_wio d¡km{ZH$ àJVr
Am{U V§ÌkmZ hm amîQ´>eŠVrMm EH$ KQ>H$ _mZbm OmVmo. AmYw{ZH$ V§ÌkmZmÀ`m {dH$mgm_wio H¥$fr,
CÚmoJY§Xo, XiUdiU, `wÕ, AdH$me g§emoYZm_wio àËòH$ JmoîQ>rV A_wbmJ« ~Xb Pmbobm Amho.
H¥$fr joÌmVrb V§ÌkmZm_wio ~«mPrb gma»`m XoeH$_r eoVrV OmñVrV OmñV CËnmXZ H$ê$Z Am{W©H$
{dH$mg H$aV Amho. XiUdiUmÀ`m Vm§{ÌH$ ~Xbm_wio {d_mZ, AmJJmS>çm, ~ggodm, _oQ´>mo-aoëdo
`mgma»`m à^mdr XiUdiUmÀ`m gw{dYm bmoH$m§Zm CnbãY Pmë`m AmhoV. VgoM XÿaÜdZr,
g§JUH$, B§Q>aZoQ> `m gw{dYm_wio OJ A{YH$M Odi Ambo Amho. `m joÌmV MrZZo nXmn©U
Ho$ë`m_wio AmO Am{W©H$ joÌmV MrZ OJmV Xþgar _hmgÎmm åhUyZ _mZbr Omdy cmJcr Amho.
`wÕV§ÌkmZmVrb A_ybmJ« g§emoYZm_wio A_o[aH$m AmO Am§VamimVyZ g§nyU© OJmMo {Z`§ÌU H$aV
Amho. Aem àH$mao V§ÌkmZ amîQ´>mÀ`m Am{W©H$ Am{U Am¡Úmo{JH$ {dH$mgm~amo~aM amîQ´>mMr gÎmm
åhUyZ _mZbr OmVo. CXm. OnmZ d MrZ gmaIo Xoe V§ÌkmZmÀ`m _mÜ`_mVyZ lr_§V amîQ´>m§À`m `mXrV
Zm§d H$_dyZ AmhoV.
5) {dMmaYmam (Ideology)… amîQ´>r` gÎmoMm AmUIr EH$ _hËdmMm KQ>H$ åhUOo
{dMmaàUmbr hmo`. {dMmaàUmbr ZmJarH$m§À`m H$m`m©da Am{U {dMmamda à^md nmS>V AgVo.
{dMmaàUmbrV H«$m§VrH$mar nardV©Z KS>dyZ AmUÊ`mMr j_Vm AgVo. {dMmaàUmbr_wio amîQ´>mVrb
bmoH$m§À`m_Üò EH$mË_Vm KS>dyZ AmUÊ`mV, XoemgmR>r ~brXmZ H$aÊ`mMr ^mdZm {Z_m©U H$aÊ`mV
Am{U bmoH$m§Zm H$m`©àdU ~ZdÊ`mV _hËdmMr ^y{_H$m ~OmdV AgVo. åhUyZ amîQ´>r` gÎmoV
{dMmaYmam _hËdmMm KQ>H$ _mZbm OmVmo. gmå` {dMmaYmao_wio a{e`m d MrZ _hmgÎmm ~Zë`m,
amîQ´>dmX Am{U Jm§YrdmX `m {dMmagaUr_wio ^maV na{H$` gÎmonmgyZ _wŠV Pmbm, "Y_©{ZanojVm' `m
{dMmaYmao_wio ^maV EH$g§K bmoH$emhr amîQ´> åhUyZ 70 df} àdmg H$aV Amho. Am{U `m
{dMmaYmao_wio ^maVmMm à^md Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Amho. {dMmaYmaoMm Ë`m Ë`m amîQ´>mVrb
bmoH$m§À`m _Zmda H$m`©j_Voda d amîQ´>mÀ`m àJVrda à^md nS>V Agbm Var H$mhr {dMmagaUr_wio
OmJ{VH$ g§Kf© {Z_m©U PmboMo {XgyZ òVo. CXm. A_o[aH$m d a{e`m `m§À`mVrb AZwH«$_o
^m§S>dbemhr {dê$Õ gmå`dmXr {dMmagaUrMo erV`wÕ H$mhr {dMmagaUrV g§Kfm©Mr ~rOo Agbr
Var g_mOdmX, CXma_VdmX, amîQ´>dmX, bmoH$emhr `m {dMmagaUr_wio amîQ´>r` gÎmobm _hËdmMo ñWmZ
àmá Pmbo Amho. CXm. ^maV-bmoH$emhr amîQ´>, MrZ-gmå`dmXr amîQ´> BË`mXr.
6) amO[H$` ZoV¥Ëd (Political Leadership)… amîQ´>r` gÎmoÀ`m KQ>H$mV amOH$r` ZoV¥Ëdmbm
AZÝ`gmYmaU _hËd Amho. amîQ´>mMr gm_m{OH$, Am{W©H$, Am¡Úmo{JH$ Am{U Am§VaamîQ´>r` g§~YmÀ`m
àJVrbm `mo½` {Xem XoÊ`mMo H$m`© amîQ´>r` ZoV¥ËdmH$S>o AgVo. amîQ´>r` gÎmoÀ`m BVa KQ>H$mMm H$gm d
{H$Vr à_mUmV H$em àH$mao Cn`moJ H$ê$Z `mMm g_§Ýd` ZoV¥Ëdm_wio gmYbm OmVmo. `m_wio Iè`m
AWm©Zo amOH$r` ZoV¥ËdmMm g§~Y BVa gd© KQ>H$mer òVmo. bmoH$m§Mo ZrVrY¡`©, amîQ´>mMo A§VJ©V d
naamîQ´> YmoaU, {dkmZ V§ÌkmZ àJVr, `wÕmMr aUZrVr em§VVm d ghH$m`© BË`mXr JmoîQ>r amOH$r`
ZoV¥Ëdmda Adb§~yZ AgVmV. Am{U amîQ´>mMr àJVr amîQ´>mMo gm_Ï`© amOH$r` ZoV¥ËdmÀ`m XOm©dê$ZM
50
_moObo OmVo. `m_Üò amOH$r` ZoV¥Ëdmbm {H$Vr è {_iVo `mda amîQ´>mMr àJVr Adb§~yZ AgVo.
CXm. ^maVmVrb n. Zohê§$Mo ZoV¥Ëd, B§{Xam Jm§YrMo ZoV¥Ëd, B{Oá_Yrb ZmgoaMo ZoV¥Ëd,
`wJmoñbmìhr`mMo _me©b {Q>Q>moMo ZoV¥Ëd d A_o[aHo$Mo Om°O© dm°qe½Q>ZMo ZoV¥Ëd BË`mXr gH$mamË_H$
H$UIa, Aä`mgy amO{H$` ZoV¥ËdmMr H$m§hr CXmhaUo AmhoV. `m§À`m ZoV¥Ëdm_wio amîQ´>mÀ`m àJVrbm
hmV^ma bmJbobm {XgVmo. Ë`mX¥îQ>rZo amOH$r` ZoV¥Ëd amîQ´>r` gÎmm {Z{_©VrgmR>r _hËdmMm KQ>H$
_mZbm OmVmo.
7) amîQ´>r` M[aÌ… amîQ´>r` M[aÌ hm amîQ´>r` gÎmoMm AmUIr EH$ _hËdmMm KQ>H$ _mZbm
OmVmo. amîQ´>r` gÎmoMm amîQ´>r` M[aÌ hm KQ>H$ Z¡{VH$, Eo{Vhm{gH$, g_mOemñÌr` d _mZ{gH$
ñdê$nmMm Amho. amîQ´>mÀ`m OS>UKS>UrV Á`m Eo{VH$m{gH$ na§nam AgVmV Ë`m na§nam amîQ´>mVrb
OZVoÀ`m _mZ{gH$ OS>UKS>U H$aV AgVmV. Ë`m_wio amîQ´>mVrb OZVoMo _Zmo~b dmT>V AgVo.
Am{U hoM _Zmo~b amîQ´>mÀ`m àJVrg H$maUr^yV R>aV AgVo. CXm. O_©Z ZmJ[aH$ H$UIa {eñV{à`
H$m`©Hw$eb Agë`m_wio VoWo Am¡Úmo{JH$ ââmQ> Pmbobr {XgVo. VgoM MrZ ZmJ[aH$ {MdQ>,
H$m`©j_, A_o[aH$Z ì`ŠVr CÚ_erb, ^maVr` ZmJarH$ amîQ´>^ŠVr, amîQ´>no«_ g{hîUyd¥Îmr `mgmR>r
AmoiIbo OmVmV. Aer àËòH$ amîQ´>mVrb bmoH$m§À`m ñd^mdmMr H$mhr àm{V{ZYrH$ d¡{eîQo AgVmV.
WmoS>Š`mV àËòH$ amîQ´>mVrb bmoH$m§À`m ñd^md d¡{eîQ>çmZm§M amîQ´>r` Mm[aÍ` Ago åhQ>bo OmVo.
Am{U amîQ´>r` Mm[aÍ` amîQ´>mÀ`m gÎmoV dmT> H$aÊ`mg H$maUr^yV R>aV AgVo.
8) OZVoMo _Zmo~b… amîQ´>mVrb OZVoMo _Zmo~b hm amîQ´>r` gm_Ï`© Am{U gÎmoÀ`m X¥îQ>rZo
_hËdmMm KQ>H$ Amho. OZVoMo _Zmo~b åhUOo amîQ´>m{dfMr ZmJ[aH$m§Zm dmQ>Umao {ZVm§V ào_,
amîQ´>mdarb Ë`m§Mr lÕm, amîQ´>mgmR>r Ë`mJ H$aÊ`mMr, amîQ´>mgmR>r n[al_ KoÊ`mMr V`mar Am{U àg§Jr
amîQ´>mgmR>r àmU XoÊ`mMr _mZ{gH$ V`mar hmo`. Oa amîQ´>mVrb OZVoMo _Zmo~b Mm§Jbo Agob Va
amîQ´>mMo gm_Ï`© dmT>Vo. XoemMr àJVr hmoVo. `wÕH$mimV Ë`m§Mm nmR>t~m {_imë`m_wio gaH$maMo
gm_Ï`© dmT>Vo. Ë`m_wio amîQ´>mÀ`m gÎmoV OZVoÀ`m _Zmo~bmbm _hËd Amho. CXm. Xþgè`m
_hm`wÕH$mimV O_©ZrMo AmH«$_U naVVyZ bmdVmZm a{e`m MrZ `wÕm§V OZVoÀ`m _Zmo~bmMo Xe©Z
{XgyZ òVo. OZVoÀ`m _Zmo~bm_wio amîQ´>r` gÎmoV dmT> hmoVmZm {XgyZ òVo.
3) amîQ´>r` gÎmoMo _wë`_mnZ
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amîQ´>r`gÎmoÀ`m KQ>H$m_Üò darb JmoîQ>tMm g_mdoe hmoV Agbm Var
AmO 21 gmì`m eVH$mV {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U Am¡Úmo{JH$ àJVr `m_wio amîQ´>r` gÎmoÀ`m
KQ>H$m_Yrb ^m¡Jmo{bH$ KQ>H$ bmoH$g§»`m, Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr, {dMmaYmam `m§Mo _hËd H$_r
Pmë`mMo {XgyZ òVo. ^m¡Jmo{bH$ gmYZg§nÎmr ânya Amho nU CÚmoJY§XçmgmR>r V§ÌkmZ CnbãY
Zgob Va Ë`m gmYZg§nÎmrMm Cn`moJ hmoUma Zmhr. Vem àH$mao bmoH$g§»`m, {dMmaYmam `m~m~VrV
gwÕm KQ>H$ amîQ´>mÀ`m àJVrg _maH$ R>aV AmhoV. Ë`m_wio AmOÀ`m 21 ì`m eVH$mV OmJ{VH$sH$aU
CXmarH$aUmÀ`m Xoem_wio Am{W©H$ {hVg§~YmZm _hËdmMo ñWmZ àmá Pmbo Amho. Aem `m OmJ{VH$
ZdrZ AW©ì`dñWoV nma§nm[aH$ amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$ Hw$MH$m_r R>ê$Z ZdrZ {dkmZ, V§ÌkmZ,
Am¡Úmo{JH$ àJVr Am{U ZoV¥Ëd `m VËdm§Zm _hËdmMo ñWmZ àmá Pmbo Amho.
51
3.2.2 gÎmm g§VwbZ (Balance of Power)…
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV àËòH$ amîQ´> Amnbr gÎmm dmT>{dÊ`mMm Am{U Ë`mÛmao Amnbo
{hVg§~Y OmonmgÊ`mgmR>r à`ËZerb AgVo. Amnë`m amîQ´>r` {hVg§~YmÀ`m aj§UmgmR>r OmñVrV
OmñV gÎmm g§nmXZ H$aÊ`mMm Am{U Amdí`H$VoZwgma Ë`m gÎmoMm dmna H$aÊ`mMm à`ËZ H$arV
AgVo. Ë`mdoir Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmbm gÎmm g§Kfm©Mo qH$dm gÎmmñnY}Mo ñdê$n àmá hmoVo. `wÕ
qH§$dm `wÕmgmaIo àg§J {Z_m©U hmoVmV. Ë`mdoir amîQ´>r` gÎmm qH$dm gm_Ï`m©da {Z`§ÌU R>odUo,
Ë`mbm _`m©Xm KmbUo Amdí`H$ AgVo. gÎmoÀ`m A{Z`§ÌrV dmnamVyZ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
Agwa{jVVm, eñÌmñÌ ñnYm©, nañna A{dídmg dmT>Vmo. Am{U Ë`mVyZ Am§VaamîQ´>r` em§VVm d
gmd©^m¡_Ëd YmoŠ`mV òVo. Ë`m_wio amîQ´>r` gÎmoda {Z`§ÌU R>odyZ Ë`m gÎmoMm dmna amîQ´>mÀ`m {dYm`H$
H$m`m©gmR>r H$aVm `mdm, `mgmR>r gÎmm g_VmobmMm dmna hmoV Ambm. Am§VaamîQ´>r` em§VVm d
gwa{jVVm gmÜ` H$aÊ`mMm _mJ© åhUyZ "gÎmm g_Vmob' `m g§H$ënZoMm CX` Pmbm.
gÎmm g§VwbZ qH$dm gÎmm g_Vmob hr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb gdm©V OwZr g§H$ënZm Amho.
gÎmm ì`dñWmnZmMo d gÎmmg§Kfm©da {Z`§ÌUmMo gmYZ åhUyZ nwduÀ`m H$mimnmgyZ AZoH$ amîQ´>o gÎmm
g§VwbZ _mJm©Mm dmna H$arV hmoVr. 1648 À`m doñQ>\o${b`m H$amamV `wamonÀ`m OmJ{VH$
amOH$maUmVrb em§VVm d pñWaVm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r EH$ ì`mnH$ ì`dñWm ~ZdÊ`mV Ambr.
Ë`m_Üò "gÎmm g§VwbZ' hr g§H$ënZm _hËdmMr hmoVr. 1648 Vo 1815 n`ªV `wamonr` amîQ´>mVrb
gÎmm g§VwbZmMm _hËdmMm H$mbI§S> _mZbm OmVmo. Ë`mZ§Va gZ 1815 À`m ìhrEÞm H$amamZwgma
gÎmmg_VmobmMr ZdrZ ì`dñWm H$aÊ`mV Ambr. `m gÎmm g§VwbZmÀ`m Zì`m ì`dñWo_Üò
A{Y_mÝ`Vm Am{U O¡go Wo narpñWVr {Q>H$dUo `mda â XoÊ`mV Ambm hmoVm. nwT>o 19 ì`m eVH$mV
`wamonr` amîQ´>mnwaVo _`m©{XV AgUmao gÎmm g§VwbZmMo VËd OJâ ngabo. Am{U àËòH$ amîQ´> amÁ`mbm
g§Vmg§VwbZmMr JaO ^mgbr. Ë`mdoionmgyZ Vo AmOn`ªV AZoH$ amîQ´>mZr CXm. B§½bS>, \«$mÝg, a{e`m,
A_o[aH$m, Am°ñQ´>o{c`m, MrZ, ^maV BË`mXr amîQ´>m§Zr AmnmngmV H$ama H$ê$Z OmJ{VH$ "gÎmm
g_VmobmMr' Zdr ì`dñWm {Z_m©U Ho$ë`mMo {XgyZ òVo.
1) gÎmm g_VmobmMr ì`m»`m
1) nm_a Am{U n{H©$Ýg… gÎmm g_Vmob Aer à{H«$`m Amho {H$ nañna {damoYmMr Aer EH$
à{H«$`m {Z_m©U Ho$br OmVo {H$ Á`m_wio H$moUË`mhr {d{eîQ> amîQ´>mbm qH$dm amîQ´>mÀ`m
JQ>mbm BVam§À`m VwbZoV eŠVrembr ~ZdÊ`mnmgyZ namd¥V Ho$bo OmVo.
2) Om°O© ídoËPZ©~O©a… `m§À`m _Vo "Am§VaamîQ´>r` g§~Y pñWa R>odUo åhUOo gÎmm g§VwbZ'
hmo`.
3) hmQ>©_Z… `m§À`m _Vo gÎmm g§VwbZ åhUOo JQ>-à{VJQ> {Z{_©VrMr EH$ e¥I§bm V`ma H$aUo
H$s Á`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV pñWaVm {Z_m©U hmodyZ `wÕmMm YmoH$m Q>miUo hmo`.
4) àmo {gS>Zr \$m`… gÎmm g_Vmob åhUOo gÎmoMm Agm Ý`m` g_Vmob {H$ Á`m_wio
Am§VaamîQ´>r` g_wX`mVrb EImÚm amîQ´>mbm eŠVrembr ~ZyU BVam§da Amnbr BÀN>m
bmXÊ`mnmgyZ namd¥V H$aUo hmo`.
52
5) pŠdÝgr amB©Q>… gÎmm g§VwbZ Aer ì`dñWm H$s Or àËòH$ amîQ´>mbm OmUrd H$ê$Z XoVo H$s
AmnU Xþgè`mda AmH«$_U H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$ë`mg BVa amîQ´>o Ë`mMo g_W©nUo à{VH$ma
H$aVrb.
2) gÎmm g§VwbZ/ gÎmm g_VmobmMr d¡{eîQ>ço
1) gÎmoMo g_mZ dmQ>n : gÎmm g§VwbmMr g§H$ënZm "gÎmoMo g_mZ dmQ>n' `m VËdmda AYm[aV
Amho. OmJ{VH$ nmVirda Ooìhm gÎmoMm g_Vmob T>mgiVmo Voìhm g§Kfm©g gwédmV hmoVo Am{U Ë`mMo
ê$nm§Va `wÕmV hmoVo. Am{U gÎmm g§VwbZ g§nwîQ>mV òVo. Voìhm gÎmm g_VmobmMr ì`dñWm èñdr
hmoÊ`mgmR>r "gÎmm g_VmobH$mMr' Amdí`H$Vm AgVo. Am{U gÎmoMo g_mZ dmQ>n hmoUo Amdí`H$
AgVo.
2) _mZd {Z{_©V gÎmm g§VwbZ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gÎmm g§VwbZ AmnmoAmn {Z_m©U
hmoV Zmhr qH$dm Vr X¡dr XoUJr Zmhr. Va Vr _mZdmÀ`m {dH$mgmgmR>r, gwa{jVVogmR>r Am{U
OmJ{VH$ em§VVogmR>r OmUrdnwd©H$ {Z_m©U Ho$bobr g§H$ënZm Amho. gÎmmg§VwbZmgmR>r amîQ´>mZ§ m
OmUrdnwd©H$ à`ËZ H$amdo bmJVmV. OmJ{VH$ A§g_Vmob Wm§~dÊ`mgmR>r amîQ´>m§Zm ËdarV à`ËZ H$amdo
bmJVmV. WmoS>Š`mV "gÎmm g§VwbZ' _mZd {Z{_©Vr g§H$ënZm Amho.
3) ñWrVrdmXr ì`dñWm : gÎmm g_Vmob hr g§H$ënZm qH$dm ì`dñWm g_mZ gÎmoMo dmQ>n
Am{U _mZd{Z{_©V Agbr Var hr ì`dñWm Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV "O¡go Wo pñWVr' qH$dm
"pñWVrdmXr ì`dñWm' {Q>H$dÊ`mMm à`ËZ H$aVo. åhUOo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb Ë`m Ë`m
doiMr n[apñWVr Amho Vr {Q>H$dyZ R>odÊ`mMm à`ËZ gÎmm g§VwbZmVyZ hmoV AgVmo. VmËH$mbrH$
n[apñWVr {Q>H$dyZ R>odÊ`mg d ~Xb KS>dyZ AmUÊ`mg à{VHy$b Aer Ë`m§Mr ^w{_H$m AgVo. Am{U
Ë`m§Zm BVa à^mdr amîQ´>o nmR>t~m XoV AgVmV. CXm. B§½bS>Mm n{hë`m _hm`wÕmnwduMm gÎmm g_Vmob
Va A_o[aHo$Mm {ÛVr` _hm`wÕmZ§VaMm npíM_ Am{e`mVrb gÎmm g_Vmob.
4) gÎmm g§VwbZmMo ApñVËd H$R>rU : Á`mdoir Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gÎmoMm g_Vmob
R>mgiVmo, Ë`mdoir ~S>çm amîQ´>mH$Sy>Z gÎmm g§VwbZmMr à{H«$`m gwê$ hmoVo nU Iè`m ñdê$nmÀ`m gÎmm
g_VmobmMr {Z{_©Vr AdKS> Amho. H$maU OmJ{VH$ ñVamda àËòH$ amîQ´>mV gÎmoMo g_mZ dmQ>n H$aUo
AdKS> Amho Am{U ~S>r amîQ´>o gÎmm g_VmobmÀ`m ZmdmImbr ñdV…À`m amîQ´>mMo gm_Ï`© dmT>{dÊ`mMm
à`ËZ H$aVmZm {XgVmV. Ë`m_Üò àËòH$ amîQ´>mMo {hVg§~Y Jw§Vbobo AgVmV. Ë`m_wio AmOn`ªVMm
OmJ{VH$ amOH$maUmMm B{Vhmg nm{hbm AgVm gÎmm g§VwbZmMo ApñVËd H$R>rU Amho.
5) _moR>çm amîQ´>m§Mr aUZrVr : gÎmm-g_VmobmMr à{H«$`m hr _moR>çm amîQ´>m§Mm Ioi qH$dm
aUZrVr åhUyZM AmoiIbm OmVmo. `m IoimV _moR>r amîQ´>oM _hËdnyU© ^y{_H$m nma nmS>rV AgVmV.
Ë`m§À`m Xþhoar ^y{_H$m AgVmV. ~S>r amîQ´>o EH$m ~mOyZo Am§VaamîQ´>r` em§VVm ñW¡`© àñWm{nV
H$aÊ`mÀ`m X¥îQ>rZo à`ËZ åhUyZ "gÎmm g_Vmob' H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. Va Xþgè`m ~mOybm gÎmm
g_VmobmÀ`m _mÜ`_mVyZ Amnbo amîQ´>r` {hVg§~Y OmonmgÊ`mMm à`ËZ H$aVmo. Ë`m_wio gÎmm g_Vmob
à{H«$òV "~S>çm amîQ´>m§À`m ^y{_H$m' _hËdmÀ`m AgVmV Am{U N>moQ>r amîQ´>o àoj§H$mMr ^y{_H$m
53
dQ>{dÊ`mMo H$m`© H$arV AgVmV. WmoS>Š`mV ~S>r amîQ´>o gÎmmg_VmobmMm OmñVrV OmñV dmna H$arV
AgVmV.
6) g§{X½Y ^y{_H$m : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUm_Üò gÎmm-g_VmobmMr ^y{_H$m nañna {damoYr
d g§{X½Y ñnê$nmMr {XgVo. OmJ{VH$ em§VVm, gwì`dñWm Am{U gmd©^m¡_ËdmMo ajU H$aUo, ho gÎmm
g§VwbZmMo àmW{_H$ C{ÔîQ> _mZbo OmVo. Ë`mgmR>r gÎmm g_VmobmMm Ho$bobm à`moJ èñdrhr hmoVmo.
nU H$mhr doim Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb VUmd dmT>{dÊ`mMm à`ËZ H$aUo, Am{U `wÕmg
AZwHy$b n[apñWVr {Z_m©U ho XoIrb gÎmmg§VwbZmMo C{XîQ> AgVo. `m_wio gÎmm g§VwbZmMr ^y{_H$m
g§{X½Y dmQ>Vmo.
7) gÎmm g§VwbZmMm ì`ŠVr{ZîR> d dñVw{ZîR> X¥pîQ>H$moZ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
gÎmmg§VwbZ ì`ŠVr{ZîR> d dñVy{ZîR> X¥îQ>rH$moZmVyZ nmhVm òVo. gÎmg§VwbZm g§~YrMm B{Vhmg
nm{hbm AgVm Ago {XgVo H$r EH$ amîQ´> åhUyZ gÎmm g_VmobmV dñVy{ZîR> X¥pîQ>H$moZmVyZ em§VVm d
gwì`dñWm Ano{jV AgVo. XmoZ amîQ´>o nañnamV gÎmm-g_Vmob gmÜ` H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmZm
{XgVmV. nU Xþgè`m ~mOybm amîQ´>r` ZoVo _mÌ `m X¥îQ>rH$moZmH$S>o ì`ŠVr{ZîR> X¥pîQ>H$moZmVyZ nmhVmV.
Ë`m_Üò ñdV…Mm {hVg§~Y, A{VaoH$s amO{H$` _hËdmH$m§jm, Am{U OmJ{VH$ ZoV¥ËdmMr hmd `m_wio
gÎmm g_VmobmMm gm_mÝ` hoVy ~mOybm hmodyZ OmJ{VH$ amOH$maUmV Ag§VwbZ {XgyZ òVmo. Ë`m_wio
gÎmm g§VwbZ ho ì`ŠVr{ZîR> d dñVy{ZîR> AgVo.
8) gÜ`H$mbrZ n[apñWVrV gÎmm g§VwbZ H$mb~mø : H$m§hr amO{H$` {dMmad§VmÀ`m _Vo
gÜ`mÀ`m Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m X¥pîQ>Zo gÎmm g§VwbZmMr ì`dñWm H$mb~mhç Pmbr Amho.
amîQ´>mamîQ´>mÀ`m {Z{_©Vr_wio H$moUË`mhr amîQ´>mbm `wÕm§Mr Amdí`H$Vm dmQ>V Zmhr. àËòH$ amîQ´>mZo
XoemÀ`m Am{W©H$ d gm_m{OH$ {dH$mgmda â {Xë`m_wio Am§VaamîQ´>r` nmVirda ho Xoe em§VVoMm
nwañH$ma H$aVmZm {XgVmV. Ë`m_wio gÎmm g_Vmob JaOoMm dmQ>V Zmhr. {dMmad§VmÀ`m _Vo
gÎmmg§VwbZ `wamonmVrb amÁ`ì`ñWonwaVo _`m©{XV hmoVo Vmon`ªV {R>H$ Amho. nU amîQ´>amÁ`mÀ`m
{dH$mgm_wio {dídamÁ`mÀ`m g§H$ënZo_wio gÎmm g§VwbZ H$mb~mhç Pmbo Amho.
3) gÎmmg_VmobmMm àH$ma
1) gm_mÝ` qH$dm gd©gmYmaU gÎmm g_Vmob : gm_mÝ` qH$dm gd©gmYmaU g_Vmob åhUOo
XmoZ nañna {damoYr amîQ´>mVrb qH$dm Ë`m§À`m JQ>mVrb gÎmoMm g_Vmob hmo`. Xþgè`m _hm`wÕmZ§Va
A_o[aH$m Am{U gmopìhEV a{e`m Xaå`mZ erV`wÕmÀ`m amOH$maUmAVJªV Omo gÎmm g_Vmob {Z_m©U
Pmbm Vmo gm_mÝ` g_VmobmMm àH$ma hmo`. gm_mÝ` gÎmm g_VmobmV XmoZ nañna {damoYr eŠVrembr
amîQ´>o qH$dm Ë`m§Mo JQ> nañnamda à^md nmS>Ê`mMm Am{U Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {Z`§ÌU
H$aÊ`mMm à`ËZ AgVmo. hm gÎmm g_Vmob {ÛYw«dr ñdê$nmMm AgVmo.
2) ~hþ{dY qH$dm AZoH${dY gÎmm g§VwbZ : ~hþ{dY qH$dm AZoH${dY gÎmmg_Vmob åhUOo
AZoH$ amîQ´>m§Zr gh^mJr hmodyZ {Z_m©U Ho$bobm gÎmm g_Vmob hmo`. ~hþ{dY gÎmm g_VmobmV nañna
{damoYr JQ>mV AZoH$ amîQ´>o gh^mJr AgVmV. Ë`m_Üò H$m§hr gm_Ï`©embr d H$m§hr amîQ´>o Xþ~©b
54
AgVmV. Aem àH$maMm g_Vmob erV`wÕmÀ`m H$mimV A_o[aH$m a{e`m Am{U Ë`m§Zm n`m©`r Agm
A{báVmdmXr JQ> Am{U MrZ d OnmZ `m§À`mVrb g_Vmob {XgyZ òVmo.
3) bd{MH$ gÎmm g_Vmob : bd{MH$ gÎmmg_Vmob åhUOo ghOmghOr ~XbUmam gÎmm
g_Vmob hmo`. Am§VaamîQ´>r` amîQ´>o Á`mdoir ~XbË`m n[añWVrZwgma Amnë`m {hVg§~Ym§Zm gwg§JV
Aer ^y{_H$m KodyZ g_Vmob ajUmMm à`ËZ hmoVmo, Ë`mdoir bd{MH$ gÎmm g_Vmob KS>Vmo. `m gÎmm
g_VmobmV {dMmaàUmbrnojm {hVg§~Ym§Zm A{YH$ _hËd AgVo. Ë`m§Mo {hVg§~Y H$m`_ñdê$nr eÌy
qH$dm {_ÌËdmMo ZgVmV. Ë`m_Üò ~Xb hmodyZ `wVr à{V^yVr V`ma hmoV AgVmV. Ë`m_wio
ghOmghOr ~Xb hmoV AgVmV. CXm. A_o[aH$m-MrZ hr XmoZ amîQ´>o nañna{damoYr {dMmagaUrMo
AgVmZm XoIrb gÎmm g_Vmob amIÊ`mgmR>r EH$Ì òVmZm {XgVmV.
4) narX¥T> gÎmm g_Vmob : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb narX¥T> gÎmm g_Vmob åhUOo Ooìhm
XmoZ nañna{damoYr amîQ´>o Amnë`m ^y{_Ho$da R>>m_ AgVmV. Am{U Ë`m§À`m ^y{_Ho$V ghOmghOr ~Xb
hmoV ZmhrV Ago. gÎmmg_Vmob hmo`. CXm. ^maV-nm{H$ñVmZ, BñÌmB©b-n°boñQ>mB©Z, A_o[aH$m-a{e`m
`m§À`mVrb gÎmm g_Vmob narX¥T> ñdê$nmMm Amho. àËòH$ amîQ´> Amnë`m ^y{_Ho$~m~V R>>m_ AgVo.
5) ^m¡Jmo{bH$ gÎmm g_Vmob : ^m¡Jmo{bH$ gÎmm g_Vmob åhUOo àXoemàXoemVrb gÎmoMm
g_Vmob hmo`. ^m¡Jmo{bH$ gÎmm g_VmobmMo ñWm{ZH$, {d^mJr` Am{U d¡pídH$ Ago VrZ àH$ma
nS>VmV. ñWm{ZH$ gÎmm g_Vmob åhUOo O|ìhm XmoZ eoOmarb amîQ´>o nañnam§Mr gÎmm {Z`§ÌrV H$aÊ`mMm
à`ËZ H$aVmV. Voìhm Omo gÎmm g_Vmob hmoVmo. Ë`mbm ñWm{ZH$ gÎmm g_Vmob åhQ>bo OmVo. O|ìhm
{d{eîR> ^m¡Jmo{bH$ joÌmV qH$dm CnI§S>mV gÎmm g_VmobmMm à`ËZ hmoVmo V|ìhm Ë`mbm {d^mJr` gÎmm
g_Vmob åhUyZ AmoiIbo OmVo. Am{U g§nyU© OJmMm {dMma H$ê$Z qH$dm Am§VaamîQ´>r` g_wXm`mVrb
~hþVm§e amîQ´>m§Mm O|ìhm gÎmm g_VmobmMm à`ËZ AgVmo. Ë`mbm d¡pídH$ gÎmm g_Vmob Ago
åhUVmV. CXm. AZwH«$_o ^maV-nm{H$ñVmZ, ^maV-MrZ, OnmZ-BamH$ Am{U B§½bS>, \«$mÝg a{e`m
`m§À`mVrb gÎmm g_Vmob hmo`.
4) gÎmm g_VmobmMo _mJ© qH$dm V§Ì
1) `wVr-à{V`wVrMr {Z{_©Vr : gÎmm g§VwbZ ñWmnZ H$aÊ`mÀ`m _mJm©Vrb n{hbo V§Ì åhUOo
EImÚm amîQ´>mZo Xþgè`m amîQ´>mer OdirH$ H$ê$Z, Amnë`m {hVg§~YmMm {dMma H$ê$Z AmnmggmV
`wVr H$aVmV. d Amnë`m amîQ´>mÀ`m g¡{ZH$s Am{U ^m¡{VH$ eŠVrV dmT> H$aÊ`mMm à`ËZ H$arV
AgVmV. AemM àH$mao Xþgar amîQ´>o Ë`m§À`m {damoYmV EH$Ì òdyZ `wVr H$aVmV. Am{U Am§VaamîQ´>r`
gÎmm g_Vmob gmÜ` Ho$bm OmVmo. åhUOoM H$m§hr `wVr `m AmH«$_H$ ^y{_Ho$VyZ hmoVmV. Ë`mbm
à{VCÎma åhUyZ H$m§hr amîQ´>o ~MmdmË_H$ `wVr {Z_m©U H$aVmV. `wVr-d-àVr`wVrMr {Z{_©Vr H$ê$Z
gÎmmg_Vmob gmÜ` Ho$bm OmVmo. `m `wVr_Üò AmH«$_H$ Am{U g§ajUmË_H$ ñdê$nmÀ`m ^y{_H$m
AgVmV.
2) _mo~Xbm : gÎmmg_Vmob amIÊ`mgmR>r ânmB©À`m qH$dm _mo~XbmÀ`m _mJm©Zo dmQ>Ur H$ê$Z
gÎmm g_Vmob {Q>H$dbm OmVmo. `wÕmV nam^yV Pmboë`m amîQ´>mÀ`m Vmã`mVrb H$mhr ^yàXoe {dO`r
amîQ´>o dmQy>Z KoVmV. `m_wio nam^yV amîQ´>mMo IƒuH$aU hmoV. Aem àH$maÀ`m gÎmm g_VmobmMm dmna
55
18 ì`m d 19 ì`m eVH$mV `wamonr` amîQ´>o H$arV hmoVr. _mo~Xbm qH$dm ânmB© `mMm AW©M Agm
hmoVm {H$ gÎmm g§VwbZmÀ`m _mÜ`_mVyZ AmH«$_H$ amîQ´>mÀ`m gÎmoda _`m©Xm KmbUo qH$dm Xþ~©b
~Z{dUo hmoVm. _mo~Xbm hm gÎmm g§VwbZmMm `wZm _mJ© Amho.
3) hñVjon Am{U VQ>ñWVm : hñVjon ho Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb gÎmm g§VwbZ
amIÊ`mgmR>r Cn`moJmV AmUbo OmUmao AmUIr EH$ gmYZ Amho. hñVjon åhUOo EH$m amîQ´>mZo
Xþgè`m amîQ´>mÀ`m A§VJ©V amÁ`H$ma^mamV qH$dm ì`dhmamV Ho$bobm hñVjon hmo`. Aem àH$maMm
hñVjon _moR>r amîQ´>o bhmZ amîQ´>mÀ`m A§VJ©V Am{U ~{hJ©V àíZmV hñVjon H$arV AgVmV. H$maU
~S>çm amîQ´>m§Zm Ago dmQ>Vo H$s EImÚm {d^mJmVrb amîQ´>r` {hVg§~Ym_wio OmJ{VH$ em§VVm YmoŠ`mV
òÊ`mMr eŠ`Vm Amho Agm g_O hmoVmo V|ìhm ~S>r amîQ´>o Ë`m§À`m A§VJ©V ì`dhmamV hñVjon
H$aVmV. CXm. ^maV-nmH$ g§~YmVrb H$mí_ra àíZm~m~V A_o[aH$m d MrZ nm{H$ñVmZÀ`m AV§J©V
ì`dhmamV hñVjon H$arV AgVmV. Va gÎmm g§VwbZmMm Xþgam _mJ© åhUOo VQ>ñW amhUo hmo`. XmoZ
amîQ´>m_Üò g§Kf© gwê$ AgVmo. Ë`mdoir Ë`m amîQ´>m_Üò nñna dmQ>mKmQ>rZo g§Kf© {ZdmaÊ`mMm à`ËZ
gwê$ AgVmo. Ë`mdoir eoOmarb amîQ´>o VQ>ñW amhÿZ {Z_m©U hmoUmè`m gÎmm g_Vmobmbm nmR>t~m XoVmV.
4) eñÌrH$aU Am{U {ZeñÌrH$aU : gÎmm g_VmobmgmR>r eñÌrH$aU Am{U {Z…eñÌrH$aUmMm
dmna Ho$bm OmVmo. àËòH$ amîQ´> Amnë`m {hVg§~YmÀ`m gwajrVVogmR>r eñÌmñÌo {Z_m©U H$arV AgVmo
VgoM Vmo ~miJV AgVmo. bîH$ar gm_Ï`© dmT>dyZ amîQ´>r` gÎmm _O~yV H$aÊ`mMm à`ËZ H$arV
AgVmo. Ë`mVyZ àËòH$ amîQ´>mbm bîH$ar gm_Ï`m©Mo eñÌrH$aU hmodyZ eñÌmñÌ ñnY©oMm "g_Vmob
gmYbm OmVmo' Vmo gwÕm eñÌrH$aUmMm gÎmm g_Vmob åhQ>bm OmVmo. `mCbQ> Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV eñÌmñÌñnY©obm BVH$m D$V òVmo {H$ eoOmarb amîQ´>m§Zm ñdV…À`m gmd©^m¡_ËdmMr d
em§VVoMr ^rVr dmQ>m`bm bmJVo. Ë`mdoir {Ze§ñÌrH$aU H$aUo Amdí`H$ R>aVo. åhUyZ gÎmm
g_VmobmgmR>r {ZeñÌrH$aU Cn`moJr R>aVo. eñÌrH$aU Am{U {ZeñÌrH$aU ho XmoÝhr KQ>H$ gÎmm
g§VwbZmbm nwaH$ AmhoV.
5) \$moS>m Am{U amÁ` H$am : gÎmm g_Vmob gmYÊ`mMm AmUIr EH$ _mJ© åhUOo \$moS>m Am{U
amÁ` H$am. H$moUVohr amîQ´> qH$dm Ë`m§Mm JQ> A{YH$ gm_Ï`©embr hmoUma Agob d Ë`m_wio
Am§VaamîQ´>r` em§VVm qH$dm BVa amîQ´>m§Mr gwa{jVVm YmoŠ`mV òV Agob Va Ë`m amîQ´>mV \w$Q> nmSy>Z
{d^mOZ Ho$bo OmVo. Am{U VoWo Amnbo {hVqMVH$ AgUmao ZoV¥Ëd qH$dm amÁ`H$V©o gÎmoda ~gdbo
OmVmV Am{U gÎmm g_Vmob KS>dyZ AmUbm OmVmo. CXm. A_o[aHo$Zo Aa~ amîQ>o´ BamH$, BamU Hw$d¡V
~m~VrV hoM YmoaU pñdH$mabo hmoVo.
6) AmKmV à{V~§YH$ amÁ`mMr {Z{_©Vr : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV Ooìhm g§Kf© {Z_m©U hmoVmo.
`wÕgX¥í` n[apñWVr {Z_m©U hmoVo. Ë`mdoir XmoZ eŠVrembr amîQ´>o EImÚm bhmZ amîQ´>mMr g§VwbZ
amIÊ`mgmR>r {Z{_©Vr H$aVmV. Ë`m§ZmM AmKmV à{V~§YH$ amîQ´>o Ago g§~moYbo OmVo. hr bhmZ amîQ´>o
XmoÝhr eŠVrembr amîQ´>m§Zm AmH«$_U H$aÊ`mnmgyZ amoIV AgVmV. VgoM Ë`m bhmZ amîQ´>mda
eŠVrembr amîQ´>o AmH«$_U H$aV ZmhrV. CbQ> Vo gwa{jV amhmdo `mgmR>r XmoÝhr amîQ´>o à`ËZ H$arV
AgVmV. CXm. ^maV-MrZ g§~YmVrb {V~oQ> amÁ` _Ü`JV amîQ´>o XmoZ _moR>çm amîQ´>m§Zm EH$_oH$mnmgyZ
Xÿa R>odÊ`mMr VgoM Ë`m XmoZ amîQ´>m_Üò àË`j g§Kf© hmoUma Zmhr `mMr H$miOr KoVmV.
56
AemàH$mao Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gÎmm g§VwbZ {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r Am{U Vo H$m`_
{Q>H$Ê`mgmR>r darb gd© àH$maÀ`m _mJm©Mm Am{U V§ÌmMm Amdb§~ Ho$bm OmVmo.
3.2.3 eñÌmñÌ {Z`§ÌU (Arms Control) Am{U {ZeñÌrH$aU :
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc XmoZ _hm`wÕmÀ`m ^`mZH$ Am{U {dZmeH$mar n[aUm_mVyZ
{ZeñÌrH$aU Am{U eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr JaO {Z_m©U Pmcr. àW_ Am{U {ÛVr` _hm`wÕmMr {~Oo
àm_w»`mZo gÎmm dM©ñd ñnYm© Am{U eñÌmñÌ ñnYm© hmoVr. ho AmO g§nyU© OJmcm _mhrVr Amho.
eñÌmñÌ ñnY}_wio hmoUmam amîQ´>m§Mm A{V[aŠV IM© `m_wio g_mOm_Üò AZoH$ g_ñ`m {Z_m©U Pmë`m.
Ë`mM~amo~a eñÌmñÌ ñnY}_wio `wÕmMr eŠ`Vm dmT>Vo Am{U `wÕmgmR>r nmofH$ dmVmdaU {Z_m©U
hmoVo. `m OmUrdoVyZ `wÕ Q>miÊ`mMm EH$ Cnm` åhUyZ eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr ì`dñWm nwT>o Amcr.
eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr g§H$ënZm 19 ì`m eVH$mVrc B.g. 1899 À`m "hoJ em§VVm n[afXonmgyZ'
éOmd`mg cmJcr. Ë`mZ§Va AZoH$ àH$maMo eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMo H$ama Pmco nU Ë`mcm Anè
Amco Am{U {ÛVr` _hm`wÕmcm gm_moao Omdo cmJco. {ÛVr` _hm`wÕm_wio OJmMr XmoZ {dMmagaUrV
{d^mJUr hmoD$Z A_o[aH$m d gmoìhr`V a{e`m `m§À`mV erV`wÕmcm gwédmV Pmcr. Ë`mMm n[aUm_
Agm Pmcm H$s `m XmoÝhr Xoem_Üò AÊdñÌ ñnYm© dmT>cr. _hmgÎmm_Yrc AÊdñÌmMr ñnYm©
OJmMm g_wi Zm`ZmQ> Ho$ë`m{edm` amhUma Zmhr. `mMr OmUrd _hmgÎmm§Zm Pmcr Am{U Ë`m§VyZM
eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr g§H$ënZm Iè`m AWm©Zo 20 ì`m eVH$mV {dH$grV Pmcr. eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr
g§H$ënZm nwT>rcà_mUo-
1) eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr ì`m»`m :
1) àm. ES>dS>© : amîQ´>m_Yrc cîH$a qH$dm g¡{ZH$m§Mr g§»`m nañna ghH$m`m©À`m _mÜ`_mVyZ
{Z`§ÌrV H$aÊ`mgmR>r EH$njr` qH$dm ~hþnjr` nmVirda H$aÊ`mV Amcoco H$ama åhUOo "eñÌmñÌ
{Z`§ÌU' hmo`.
2) àm. ícoíMa : `m§À`m _Vo amîQ´>m_Yrc g§ajUmer g§~§YrV ghH$m`m©Mm Agm H$moUVmhr
H$ama H$s Á`m_Üò eñÌmñÌñnYm© {Z`§ÌrV H$aÊ`m{df`r, qhgmMma qH$dm `wÕmMr eŠ`Vm Am{U
ì`mßVr H$_r H$aÊ`m{df`r VaVwXr AmhoV.
3) Ho$Jcr Am{U {dQ>H$m°H$ : amîQ´>m_Yrc ghH$m`m©Mo Ago H$ama H$s Á`mA§VJ©V
eñÌmñÌm§À`m {Z{_©Vrda _`m©Xm KmcyZ qH$dm Ë`m§À`m dmnamda ~§YZo KmcyZ eñÌmñÌ ñnYm© {Z`§ÌrV
Ho$cr OmVo.
darc ì`m»`m§Mm Aä`mg Ho$cm AgVm Ago {XgyZ òVo H$s "eñÌmñÌ {Z`§ÌU' hr EH$
OmJ{VH$ à{H«$`m Amho. `m_Üò eñÌmñÌ {Z{_©Vrda ~§YZo KmVcr OmVmV. VgoM CncãY
eñÌmñÌm§À`m g§»`mË_H$ JwUmË_H$ ÑîQ>rZo H$nmV H$aÊ`mMr ^w{_H$m pñdH$macr OmVo Am{U eñÌmñÌ
57
{Z`§ÌUmV gh^mJr amîQ´>m§Zr Amnë`m g§ajU IMm©V, g¡{ZH$m_Üò H$nmV H$aUo AnojrV AgVo.
AemàH$mao eñÌmñÌ {Z`§ÌU hr g§H$ënZm {Ûnjr` d ~hþnjr` XoIrc Agy eH$Vo.
2) eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr C{ÔîQ>o
1) Am§VaamîQ´>r` VUmd H$_r H$aUo : amîQ´>mamîQ´>m_Yrc gÎmoÀ`m cmcgonmoQ>r {Z_m©U Pmcoë`m
eñÌmñÌ ñnY}_wio OmJ{VH$ amOH$maUmV g§e`mMo, ^rVrMo Am{U Agwa{jVVoMo dmVmdaU {Z_m©U
hmoVo. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc VUmd, ^rVr Am{U Agwa{jVVoMo dmVmdaU H$_r
H$aÊ`mMo _hÎdmMo H$m`© "eñÌmñÌ {Z`§ÌU' H$ama H$arV AgVmV. eñÌmñÌ {Z`§ÌU H$amam_wio
àËòH$ amîQ´>mV _¡Ìr Am{U ghH$m`m©Mo dmVmdaU V`ma hmoVo.
2) eñÌmñÌ ñnYm© Wm§~dUo : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc eñÌmñÌ ñnYm© OmJ{VH$ em§VVm d
gwa{jVVocm YmoH$m nmohMdVo. Ë`m_wio eñÌmñÌ {Z`§ÌUmÀ`m _mÜ`_mVyZ "eñÌmñÌ ñnYm©' {Z`§ÌrV
H$aUo, ApñVËdmV AgUmè`m {dÜd§gH$ eñÌmñÌm_Üò H$nmV H$aUo Am{U Ë`mÀ`m dmnamda ~§Xr
KmcÊ`mMo H$m_ Ho$co OmVo. WmoS>Š`mV eñÌmñÌ {Z`§ÌUm_wio eñÌmñÌ {Z{_©VrMr ñnYm© Wm§~Vo.
3) Am§VaamîQ´r` H$m`ÚmMo g§ajU : Am§VaamîQ´>r` H$m`ÚmÀ`m _mÜ`_mVyZ Am§VaamîQ´>r` em§VVm,
gwajm Am{U Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc g_Vmoc {Z_m©U H$aVm òVmo. eñÌmñÌ ñnYm© {Z_m©U hmoD$Z
Am§VaamîQ´>r` em§VVm ^§J hmodyZ Am§VaamîQ´>r` H$m`ÚmMo Cëc§KZ Ho$co OmVo. _mÌ eñÌmñÌ
{Z`§ÌUmÀ`m _mÜ`_mVyZ àËòH$ amîQ´>mda Am§VaamîQ´>r` H$m`Xo nmiÊ`mMo ~§YZ KmVco OmVo. Ë`mdoir
àËòH$ amîQ´>mH$Sy>Z Am§VaamîQ´>r` H$m`ÚmMo nmcZ hmoVo.
4) Am{W©H$ àJVr gmYZo : eñÌmñÌm§À`m ñnY}_wio amîQ´>mMm ~hþg§»` IM© g§ajUmda qH$dm
eñÌmñÌ {Z{_©Vrda hmoVmo. Ë`m_wio amîQ´>mÀ`m BVa gm_m{OH$ Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r n¡gm nwadVm òV
Zmhr. Am§VaamîQ´>r` ì`mnmad¥Õr ZgVo. Zdo CÚmoJ ñWmnZ H$aUo eŠ` ZgVo, Oa eñÌmñÌ
{Z`§ÌUmÀ`m _mÜ`_mVyZ hr ñnYm© ~§X Pmcr Va amîQ´>mMr Am{W©H$ àJVr KS>dyZ òD$ eH$Vo.
"eñÌmñÌ {Z{_©VrdñWm' IM© H$_r hmodyZ amîQ´>m§Mr àJVr hmoVo.
5) cmoH$emhrMo ajU : amîQ´>mamîQ´>m_Yrc eñÌmñÌ ñnY}_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ^rVrMo
d g§e`mMo dmVmdaU V`ma hmoVo. Á`m amîQ´>mH$S>o AÊdñÌo AmhoV qH$dm g§»`mË_H$ d JwUmË_H$ Aem
ñdê$nmMr {dÜd§gH$ eñÌmñÌo AmhoV Vo amîQ´> Xwgè`m amîQ´>mda X~md Q>mH$Ê`mMm qH$dm
hþHw$_emhrd¥ÎmrZo dmJÊ`mMm à`ËZ H$aVo. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV cmoH$emhr amhmV Zmhr.
åhUyZ cmoH$emhrÀ`m ajUmgmR>r "eñÌmñÌ {Z`§ÌU' Amdí`H$ Amho.
3) eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMo à`ËZ :
1) S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌ {Z`§ÌU dmQ>mKmQ>r : {ÛVr` _hm`wÕmZ§Va {Z_m©U Pmcocr AÊdñÌ
{Z_m©U ñnYm©, `m_wio A_o[aH$m d gmoìhrEV a{e`mVrc erV`wÕmcm {dÜd§gH$ ñdê$n òÊ`mMr
58
eŠ`Vm {Z_m©U Pmcr. eñÌmñÌ ñnY}Mo n[aUm_ g§nyU© OJmcm ^moJmdo cmJUma `mMr OmUrdgwÕm `m
XmoÝhr _hmgÎmmda Pmcr. AÊdñÌ ñnY}_wio {Z_m©U hmoUmè`m gÎmoÀ`m Ag_Vmocmcm ZîQ>
H$aÊ`mgmR>r åhUyZ "eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr' JaO ^mgcr. Ë`mgmR>r A_o[aH$m gmoìhr`V a{e`m Am{U
g§`wŠV amîQ´> `m§À`mV eñÌmñÌ {Z`§ÌUmgmR>r dmQ>mKmQ>r gwê$ Pmë`m. Ë`mVyZ AÊdñÌmMr {Z{_©Vr,
dmna Am{U Ë`m§Mm àgma `mg§~§Yr {Z`_mdcr V`ma H$aÊ`mV Amcr. `mda {Ûnjr` nmVirda MMm©
hmodyZ "S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌ {Z`§ÌU H$ama' Pmcm. `m H$amamZwgma AÊdñÌm§À`m g§»òMr H$_mc
nmdVr R>a{dÊ`mV Amcr. `mZ§Va 1979 gmcr darc H$amamMm Xwgam Q>ßnm nma nS>cm. `m
H$amamÀ`m _mÜ`_mVyZ AÊdñÌ àgma d àMmamda ~§Xr KmcÊ`mV Amcr.
2) jonUmñÌ{damoYr ì`dñWoÀ`m {Z{_©Vr ~§Xr H$ama : B.g. 1972 _Üò a{e`m Am{U
A_o[aH$m `m§À`m Xaå`mZ jonUmñÌmÀ`m hëë`mnmgyZ ~MmdmË_H$ ì`dñWm {Z_m©U H$aÊ`mda ~§Xr
AmUÊ`mg§~§Yr Omo H$ama Pmcm Ë`mcm "jonUmñÌ{damoYr ì`dñWoMm {Z{_©Vr ~§Xr H$ama' åhUVmV.
`m_Üò g§ajUmdarc IM© H$_r H$aÊ`mMo R>a{dÊ`mV Amco d ZdrZ eñÌmñÌ {Z{_©Vrda ~§Xr
KmcÊ`mV Amcr.
3) _Ü`_ nëë`mMr jonUmñÌo ZîQ> H$aUo : B.g. 1972 _Üò O¡{dH$ eñÌmMo CËnmXZ,
{dH$mg Am{U gmR>m `mda ~§Xr KmcUmam O¡{dH$ eñÌmñÌo ~§Xr H$ama Pmë`mZ§Va B.g. 1987 _Üò
jonUmñÌ ZîR> H$aÊ`mgmR>r _hÎdmMm H$ama Pmcm. `m H$amam_Üò A_o[aH$m d a{e`mZo òË`m VrZ
dfm©À`m H$mimV 500 Vo 5000 {H$._r. A§Vamn`ªV O{_Zrdê$Z O{_Zrda _mam H$aUmar jonUmñÌo
ZîQ> H$aÊ`mMo _mÝ` Ho$co. `m H$amamZwgma A_o[aH$m d gmoìhrEV a{e`m AUwH«$_o 859 jonUmñÌo
Am{U 1752 jonUmñÌo ZîR> H$aUma hmoVo. nU `m H$amamcm \$mago è Amco Zmhr.
4) S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌ H$nmV H$ama : B.g. 1982 nmgyZ A_o[aH$m d gmoìhrEV a{e`m
`m§À`m Xaå`mZ AÊdñÌ H$nmVrg§X^m©V MMm©, dmQ>mKmQ>r gwê$ hmoË`m. Ë`mMm n[aUm_ åhUyZ B.g.
1991 _Üò "S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌm§À`m H$nmVrg§~§YrMm' H$ama Ho$cm. hm H$ama {Ûnjr` hmoVm
åhUOo A_o[aH$m d gmoìhrEV a{e`m Xaå`mZ hmoVm. `m H$amam_wio AdOS> jonUmñÌmMr g§»`m H$_r
hmodyZ Ë`mMm gmR>mhr H$_r hmoUma hmoVm. Aem àH$mao Am§VaamîQ´>r` ñVamda eñÌmñÌ {Z`§ÌUmgmR>r
_hÎdmMo doJdoJio H$ama Pmë`mMo {XgVo.
$4) {Z…eñÌrH$aU
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc amîQ´>r` gÎmoÀ`m ñnY}da {Z`§ÌU R>odÊ`mMm Am{U em§VVm
g§ajUmMm EH$ _mJ© åhUOo {ZeñÌrH$aU hmo`. n{hco _hm`wÕ, {ÛVr` _hm`wÕ Am{U A_o[aH$m
Am{U a{e`m `m§À`mVrc erV`wÕmMm narUm_ åhUyZ OmJ{VH$ gÎmoÀ`m amOH$maUmV eñÌrH$aU d
eñÌmñÌ ñnYm© dmT>cr. eñÌmñÌ ñnY}_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV ^rVr VUmd Am{U g§e`mMo
dmVmdaU dmT>Vo. Ë`mVyZM `wÕmcm gwédmV hmoVo. hm AmOn`ªVMm OmJ{VH$ B{Vhmg Amho. eñÌmñÌ
ñnYm© ho n{hë`m d Xwgè`m _hm`wÕmMo à_wI H$maU hmoVoM nU Z§VaÀ`m 20 ì`m eVH$mVrc
59
A_o[aH$m a{e`m `m§À`mVrc erV`wÕH$mcrZ AÊdñÌ ñnYm©, AUw~m°å~ {Z{_©Vr, hm`S´´>moOZ ~m°å~
{Z{_©Vr Am{U O¡{dH$ d amgm`ZrH$ eñÌmñÌo ~ZdÊ`mgmR>r `m XmoZ JQ>mXaå`mZ ñnYm© Mmcy Amho.
Ë`m_wio n¥Ïdrdarc _mZdmMo ApñVËdM g§nwîQ>mV òÊ`mMr eŠ`Vm {Z_m©U Pmë`mMo {XgVo. Ë`m_wio
{ZeñÌrH$aUmMr JaO {Z_m©U Pmcr Amho. {ZeñÌrH$aUmMr JaO cîH$ar, amOH$s`, Am{W©H$ Am{U
Z¡{VH$ Aem doJdoJù`m ÑîQ>rH$moZmVyZ à{VnmXZ Ho$cr Amho.
{ZeñÌrH$aU åhUOo EImÚm amîQ´>mH$S>o AgUmè`m eñÌmñÌmda {Z`§ÌU, Ë`mÀ`m_Üò H$nmV
H$aUo qH$dm Vr eñÌmñÌo nwU©nUo ZîQ> H$aUo hmo`. {ZeñÌrH$aUmÀ`m à{H«$ò_Üò `wÕ gm{hË`,
doJdoJir eñÌmñÌo, eñÌmñÌ {Z{_©Vr H$aUmao H$maImZo, cîH$ar à{ejU H|$Ðo BË`mXr JmoîQ>rda
{Z`§ÌU R>odyZ Ë`m§À`mV _moR>r H$nmV H$aUo qH$dm nyU©nUo ZîQ> H$aUo Ano{jV Amho. amîQ´>amÁ`mÀ`m
CX`m~amo~a {ZeñÌrH$aUmMm CX` qH$dm {dH$mg Pmcocm {XgVmo. gVamì`m eVH$mV amîQ´>amÁ`m§Mm
CX` Pmcm Am{U gÎmm dM©ñdmgmR>r à`ËZ gwê$ Pmco Am{U OmJ{VH$ amOH$maUmV ñnYm© dmT>cr.
ñnY}VyZ amîQ´>r` gÎmoMm CX` Pmcm. amîQ´>r` gÎmo_Üò cîH$ar KQ>H$mcm _hÎdmMo ñWmZ Agë`m_wio
eñÌmñÌ {Z{_©Vr ñnYm© dmT>cr. Ë`mdoir B.g. 1648 À`m n{hë`m "doñQ>\o${c`m H$amam_Üò'
{ZeñÌrH$aUmcm _hÎd {Xco. Ë`mZ§Va 1816 Mm a{e`m d B§½c§S>_Üò Pmcocm H$ama. 1817 Mm
A_o[aH$m-B§½c§S> Xaå`mZ ae~°Jm°Q> H$ama `mgma»`m à_wI H$amam_Üò {Ûnjr` nmVirda MMm© hmoD$Z
Am§VaamîQ´>r` em§VVogmR>r "eñÌmñÌ {Z{_©Vr_Üò H$nmV H$aÊ`mÀ`m `moOZm' hmoË`m. Ë`mZ§Va 1898 d
1907 _Üò ~hþamîQ´>r` nmVirdarc narfXm hmoD$Z eñÌmñÌ {Z`§ÌUmda H$ama Pmë`mMo {XgyV òVo.
nwT>o amîQ´>g§K Am{U g§`wŠV amîQ´>g§KmÀ`m _mÜ`_mVyZ {ZeñÌrH$aUmgmR>r _hÎdmMo `moJXmZ {Xco Amho.
"{ZeñÌrH$aUmMr' g§H$ënZm nwT>rcà_mUo-
5) {ZeñÌrH$aUmMr ì`m»`m :
1) _m°J}ÝWm° : OmJ{VH$ ñVamdaMr eñÌmñÌ ñnYm© ZîQ> H$aÊ`mgmR>r H$m§hr qH$dm gd© àH$maÀ`m
eñÌmñÌm_Üò H$nmV qH$dm ZîQ> H$aUo åhUOo {ZeñÌrH$aU hmo`.
2) ìhr. Q>r. S>mòH$ : cîH$ar gm_Ï`m©er {ZJS>rV H$moUVrhr H$nmV qH$dm {Z`§ÌU åhUOo
"{ZeñÌrH$aU' hmo`.
3) íc¡íMa : XmoZ qH$dm XmoZnojm A{YH$ amîQ´>m_Üò Pmcoë`m H$amam_Üò eñÌmñÌm_Üò
H$nmV, Ë`m§À`mda {Z`§ÌU qH$dm Ë`m§Zm nyU© ZîQ> H$aUo hmo`.
darc ì`m»`m§Mm Aä`mg Ho$cm AgVm {ZeñÌrH$aU åhUOo eñÌmñÌmÀ`m {Z{_©Vrda cj
R>odUo, eñÌmñÌmda {Z`§ÌU R>odUo Am{U eñÌmñÌm§Mr H$nmV qH$dm Vr nyU©nUo ZîQ> H$ê$Z `wÕmMm
YmoH$m Q>miUo hmo`. {ZeñÌrH$aU hr OmJ{VH$ ì`dñWoMr g§H$ënZm Amho. Ë`m_Üò em§VVm, Ë`mJ
ghApñVËd Am{U gm_w{hH$ gwa{jVVm AnojrV Amho. WmoS>Š`mV eñÌmñÌ {Z`§ÌUm_Üò eñÌmñÌ
60
{Z{_©VrnmgyZ Vo gmR>dUwH$sn`ªVÀ`m gd© JmoîQ>rda, IMm©da {Z`§ÌU qH$dm H$nmV gwMdUmar
g§H$ënZm Amho.
6) {ZeñÌrH$aUmMo àH$ma :
1) JwUmË_H$ {ZeñÌrH$aU : JwUmË_H$ {ZeñÌrH$aUmV H$m§hr {d{eîR> àH$maMr eñÌmñÌo ZîQ>
H$aÊ`mMm AmJ«h Yacm OmVmo. H$m§hr eñÌmñÌo hr g§ajU Am{U S>mdnoMmË_H$ ÑîQ>rH$moZmVyZ A{YH$
_hÎdmMr AgVmV. Vr ZîQ> H$aUo qH$dm Ë`m§À`mV H$nmV H$aUo Amdí`H$ AgVo. Ë`mdoir {d{eîQ>
H$ama H$ê$Z JwUmË_H$ {ZeñÌrH$aU Ho$co OmVo. CXm. AUw~m°å~, AÊdñÌo, amgm`ZrH$ eñÌmñÌo
Am{U O¡{dH$ eñÌo BË`mXr eñÌmñÌmMo nraUm_ ^`mZH$ Am{U XrK©H$mcrZ Agë`m_wio A_o[aH$m d
a{e`m gma»`m amîQ´>m§Zr AUwMmMUr ~§Xr H$ama, AÊdñÌ àgma ~§Xr H$ama, amîQ´> 1, 2 Ago
JwUmË_H$ {ZeñÌrH$aU Ho$ë`mMo {XgVo.
2) g§»`mË_H$ {ZeñÌrH$aU : H$m§hr XoemH$S>o ^`mZH$ narUm_ H$aUmar d XrK©H$mcrZ
_mZdOmVrda à^md H$aUmar eñÌmñÌo AmhoV. g§»`mË_H$ ÑîQ>rH$moZmVyZ Ë`m§Zm Ë`m eñÌmñÌm§Mr
H$nmV H$amdr cmJVo qH$dm ZîQ> H$amdo cmJVmV. `m {ZeñÌrH$aUm_Üò JwUmnojm {H$Vr H$nmV
H$am`Mr qH$dm H$nmVrMr g§»`m {H$Vr Agmdr, `mda â AgVm. CXm. 1955 Mm {OZoìhm H$ama.
3) ñWm{ZH$ d gmd©ÌrH$ {ZeñÌrH$aU : {ZeñÌrH$aUmMr à{H«$`m {d{eîQ> EH$m amîQ´>mer
g§~§YrV qH$dm {d{eîQ> {d^mJ, àXoemgmR>r AgVo Ë`mcm ñWm{ZH$ {ZeñÌrH$aU åhUVmV. `m
{ZeñÌrH$aU H$amam_Üò XmoZ qH$dm Ë`mnojm A{YH$ amîQ´>o AgVmV, Am{U Ë`m§À`m_Üò AmnmngmV
H$ama H$ê$Z Ë`mMo ~§YZ EH$_oH$mda amhVo. CXm. 1817 Mm A_o[aH$m-H°$ZS>m ae~°JmQ> H$ama hmo`.
gmd©{ÌH$ {ZeñÌrH$aU åhUOo hm H$ama ~hþnjr` nmVirda hmoVmo. OJmVrc chmZ-_moR>r amîQ´>o
`m_Üò gh^mJr hmoVmV. `m_Üò hm {ZeñÌrH$aUmMm H$ama ì`mnH$ AgVmo. _mÌ à^md H$_r AgyZ
Ë`mMo ~§YZ àËòH$ amîQ´>mda ZgVo.
4) gŠVrMo Am{U EopÀN>H$ {ZeñÌrH$aU : H$m§hr {ZeñÌrH$aUmV amîQ´>mÀ`m qH$dm amîQ´>g_yhmda
eñÌmñÌm§Mr H$nmV H$aUo Am{U eñÌmñÌo nyU©nUo ZîQ> H$aUo gŠVrMo qH$dm ~§YZH$maH$ Ho$co OmVo.
Ë`mdoir Ë`mcm gŠVrMm {ZeñÌrH$aU à`ËZ åhQ>cm OmVmo. AemàH$maMo {ZeñÌrH$aU `wÕmVrc
nam^yV amîQ´>mda X~md AmUyZ Ho$co OmVo. CXm. n{hë`m _hm`wÕmV O_©Zrcm gŠVrMo {ZeñÌrH$aU
H$aÊ`mg ^mJ nmS>co hmoVo. {ZeñÌrH$aUmÀ`m à{H«$ò_Üò H$m§hr amîQ´>o qH$dm amîQ´>g_yh eñÌmñÌm§À`m
H$nmVrgmR>r qH$dm Vr ZîQ> H$aÊ`mgmR>r OmUrdnyd©H$ H$amamV gh^mJr hmoVmV. Ë`mcm EopÀN>H$
{ZeñÌrH$aU Ago åhUVmV. `m {ZeñÌrH$aUmMm H$ama H$aVmV. CXm. gr.Q>r.~r.Q>r. H$ama.
7) {ZeñÌrH$aUmMr Amdí`H$Vm :
1) Am§VaamîQ´>r` em§VVm d ghH$m`m©gmR>r : amîQ´>r` gmd©^m¡_ÎdmMo ajU amîQ´>r` gwajm Am{U
XoemÀ`m gr_maofm§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r eñÌmñÌmMr {Z{_©Vr H$amdr cmJVo. VgoM eñÌmñÌmMm gmR>m
61
H$amdm cmJVmo. na§Vw `m eñÌmñÌ {Z{_©Vr Am{U gmR>dUyH$, `m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
EìhmZm eoOmarc amîQ´>m_Üò VUmdmMo d ^rVrMo dmVmdaU V`ma hmoVo. Ë`m_wio eoOmarc
amîQ´>m_ÜògwÕm eñÌmñÌ{Z{_©Vr ñnYm© dmT>Vo Am{U Am§VaamîQ´>r` em§VVoMm ^§J hmoVmo. OmJ{VH$
ñVamda àËòH$ amîQ´>mV Agwa{jVVoMo dmVmdaU {Z_m©U hmoVo. åhUyZ "Am§VaamîQ´>r` em§VVm d
ghH$m`m©gmR>r' {ZeñÌrH$aU Amdí`H$ Amho.
2) `wÕmMm YmoH$m H$_r H$aÊ`mgmR>r : amîQ´>r` gwajogmR>r àËòH$ amîQ´>o eñÌmñÌ {Z_m©U H$arV
Agcr Var Ë`m_wio àËòH$ amîQ´>m_Üò eñÌmñÌ {Z{_©Vr ñnYm© dmT>Vo. eñÌmñÌm§À`m ñnYm©_wio AZoH$
^`mZH$ d XrK©H$mcrZ n[aUm_ H$aUmè`m CXm. AUw~m°å~, Zm`Q´>moOZ ~m°å~, h¡S´>moOZ ~m°å~gma»`m
eñÌmñÌm§Mr {Z{_©Vr hmoVo. Ë`mMm n[aUm_ OmJ{VH$ "gÎmm g_Vmoc' T>mgiVmo. H$maU Á`m amîQ´>mH$S>o
darc ^`mZH$ n[aUm_ H$aUmar eñÌmñÌo AmhoV Vo amîQ´> BVa amîQ´>mda X~md AmUÊ`mMm à`ËZ
H$arV AgVo. Ë`mVyZ `wÕmMr g§^mdZm AgVo. n[aUm_r `wÕ Q>miÊ`mgmR>r {ZeñÌrH$aU Amdí`H$
Amho.
3) Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r : OmJ{VH$ dM©ñdmgmR>r Or eñÌmñÌ ñnYm© dmT>Vo Ë`m_wio g§~§YrV
amîQ´>mMm IM© dmT>Vmo. VgoM eñÌmñÌ ñnY}_wio àËòH$ amîQ´>mV `wÕgÑí` dmVmdaU V`ma hmoVo.
OmJ{VH$ VUmdmMo dmVmdaU V`ma hmoVo. `m_wio àËòH$ amîQ´> Amnë`m g§ajU IMm©da VgoM
eñÌmñÌ {Z{_©Vr d IaoXrda OmñV IM© H$aVo. nU {ZeñÌrH$aU Ho$co Va Am{W©H$ ~MV hmoB©c
Am{U Vmo n¡gm gmd©O{ZH$ {dH$mgmgmR>r dmnaVm òB©c. Ë`m_wio "{ZeñÌrH$aU' Amdí`H$ Amho.
4) gm_m{OH$ d Z¡{VH$ {dH$mgmgmR>r : eñÌmñÌ {Z{_©Vr Am{U eñÌmñÌm§Mr IaoXr `m_wio
àËòH$ amîQ´>mMm amîQ´>r` CËnÝZmVrc _moR>m {hñgm IM© hmoVmo. Ë`m_wio g§ajUmda A{VarŠV IM©
hmoVmo. Am{U amîQ´>mVrc Jar~r, Amamo½`, {ejU, amhUr_mZ `m§À`m {dH$mgmgmR>r IM© H$aUo qH$dm
Ë`mgmR>r Am{W©H$ VaVyX H$aUo H$R>rU hmoVo. Ë`m_wio Jar~r, Cnmg_mar, ~oH$mar, {ZajaVm BË`mXr
g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV. åhUyZ gm_m{OH$ ñdmñÏ` ì`dñWrV R>odm`Mo Agoc Va "{ZeñÌrH$aU'
JaOoMo Amho. VgoM _mZdVmdmXr ÑîQ>rH$moZmVyZ OJmV em§VVm Am{U ghH$m`© {Q>H$dÊ`mgmR>r
"{ZeñÌrH$aU' Amdí`H$ Amho. eñÌmñÌ ñnYm©, eÌwËd, qH$dm `wÕ ho Z¡{VH$ÑîQ>çm MwH$sMo Amho.
Ë`mgmR>r "{ZeñÌrH$aU' Amdí`H$ AgVo.
5) cmoH$emhrÀ`m ajUmgmR>r : eñÌmñÌ ñnYm© hr cmoH$emhrcm YmoH$m AgVmo. Oo amîQ´>
Amncr cîH$ar VmH$X dmT>{dÊ`mgmR>r eñÌmñÌ {Z{_©Vrda d eñÌmñÌ IaoXrda â XoV AgVo. Ë`m
amîQ´>mMr ^y{_H$m hr AmH«$_H$ amîQ´>dmXmMr AgVo. AmH«$_H$ amîQ´>dmXmVyZ hþHw$_emhrÀ`m {Z{_©VrMr
eŠ`Vm AgVo. åhUyZ àËòH$ amîQ´>mcm OJmV gÝ_mZmZo OJmd`mMo Agoc Va "{ZeñÌrH$aU'
Amdí`H$ Amho. {ZeñÌrH$aUm_wio àËòH$ amîQ´>mMo àËòH$ amîQ´>mer cmoH$emhrVÎdmer gwg§JV dV©Z
KS>Vo. åhUyZ cmoH$emhrÀ`m g§dY©ZmgmR>r {ZeñÌrH$aU Amdí`H$ Amho.
62
8) {ZeñÌrH$aUmMo à`ËZ :
eñÌmñÌ {Z{_©Vrda ~§YZ, CncãY AgUmè`m eñÌmñÌm§Mr H$nmV H$aUo qH$dm Vr nyU©nUo ZîQ>
H$aÊ`mgmR>r {ZeñÌrH$aUmMr ^y{_H$m _hÎdmMr R>acr Amho. n{hë`m, Xþgè`m _hm`wÕmVrc {dÎm d
OrdrV hmZr Am{U erV`wÕH$mcrZ H$mcI§S>mVrc eñÌmñÌ {Z{_©Vr ñnYm© `m_wio dmT>cocm
g§ajUmMm IM© BË`mXr H$maUm_wio {ZeñÌrH$aUmMr H$ënZm nwT>o Amcr. Ë`mVyZ
{ZeñÌrH$aUmgmR>rMo AZoH$ H$ama amîQ´>g§K, g§`wŠV amîQ´> g§KQ>Zm Am{U OJmVrc à^mdr amîQ´>o CXm.
A_o[aH$m, a{e`m, MrZ, B§½c§S> `m§À`m_Üò Pmco. Ë`m_Üò H$m§hr _hÎdmMo {Ûnjr` Am{U ~hþnjr`
nmVirdarc H$ama nwT>rcà_mUo -
1) hoJ narfX : OJmVrc {ZeñÌrH$aUmMm n{hcm g§KQ>rV Am{U gw{dÚ à`ËZ åhUOo 1899
d 1907 Mr "hoJ em§VVm narfX' hmo`. `m narfXoZo eñÌmñÌ H$nmVrda ì`mnH$ MMm© hmoD$Z H$m§hr
eñÌmñÌm§À`m dmnamda ~§Xr KmcÊ`mV Amcr. `m narfXo_Üò `wamon_Yrc 25 hÿZ A{YH$ amîQ´>o
gh^mJr Pmcr hmoVr. Am{U {ZeñÌrH$aUmMm ~hþnj nmVirdarc hm n{hcm à`ËZ hmoVm. `m_Üò
gh^mJr amîQ´>mZr {ZeñÌrH$aUmMm nwañH$ma d AmJ«h Yacm hmoVm. Ë`mVyZ `m gh^mJr amîQ´>mZr
O_©Zrda gŠVrMo {ZeñÌrH$aU cmXco Am{U {ZeñÌrH$aUmMm H$m`©H«$_ V`ma H$aÊ`mgmR>r
"H$m`_ñdê$nr gëcmJma g{_VrMr' ñWmnZm Ho$cr.
2) {OZoìhm n[afX : B.g. 1921 _Üò amîQ´>g§KmH$Sy>Z VmËnwaË`m ñdê$nmMr {ZeñÌrH$aU
H$aÊ`mgmR>rMr, {d{dY amîQ´>m§À`m g¡Ý`mMr g§»`m {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r Am{U AmH«$_Umcm ~ir
nS>coë`m amîQ´>m§Zm _XV H$aÊ`mgmR>r "g§{_l {ZeñÌrH$aU Am`moJmMr' ñWmnZm H$aÊ`mMo R>a{dco nU
g^mgX amîQ´>mV EH$_V hmody eH$co Zmhr. åhUyZ 1932 {ZeñÌrH$aUmÀ`m C{ÔîQ>nyVugmR>r
amîQ´>g§Km_m\©$V OmJ{VH$ nmVirdaMr {OZoìhm narfX â{dcr. `m n[afXoV VrZ _hÎdmMo {ZU©`
KoVco, `m_Üò 1) eñÌmñÌ {Z{_©Vrda {Z`§ÌU, 2) amîQ´>m§Zr Amncm g§ajU IM© Omhra H$amdm, 3)
eñÌmñÌm§À`m ì`mnma d IaoXr-{dH«$sda Am§VaamîQ´>r` n`©dojU H$aÊ`mV òB©c. Ago R>a{dÊ`mV
Amco. nU `m narfXocm Anè Amco.
3) g§`wŠV amîQ´>g§KQ>ZoVrc VaVyX : B.g. 1945 _Üò ñWmnZ Pmcoë`m g§`wŠV amîQ´>
g§KQ>ZoÀ`m KQ>Zo_Üò "{ZeñÌrH$aUmcm' {deof _hÎd XoÊ`mV Amco hmoVo. H$c_ 26 A§VJ©V
eñÌmñÌmda {Z`§ÌU KmcUmar ì`mnH$ `moOZm V`ma H$aÊ`mMr O~m~Xmar "gwajm n[afXoda'
gmon{dÊ`mV Amcr Am{U {ZeñÌrH$aUmgmR>r gwajm g{_Vrcm _XV H$aÊ`mgmR>r "EH$m g§ajU
g{_VrÀ`m' {Z{_©VrMr VaVyX H$aÊ`mV Amcr. `m g{_Vr_m\©$V {ZeñÌrH$aUm~m~V AZoH$ `moOZm
am~dë`m.
4) AUweŠVr Am`moJmMr ñWmnZm : Xþgè`m _hm`wÕmMo narUm_ Am{U n{hë`m§XmM {hamo{e_m
Am{U ZmJmgmH$s ehamdarc AUw~m°å~À`m dmnam_wio Pmcocr OrdrV d {dÎm hmZr `mVyZ
63
AUweŠVrÀ`m dmnamda {Z`§ÌU AmUUo Amdí`H$ hmoVo. `mgmR>r OJmVrc ~hþg§»` amîQ´>m§À`m
ZoË`m_Üò EH$_V hmodyZ 26 OmZodmar 1946 amoOr "AUweŠVr Am`moJmMr' ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr.
AUweŠVrÀ`m dmnamda {Z`§ÌU, AUweŠVrMm dmna {dYm`H$ H$m`m©gmR>r H$aUo, AÊdñÌmgmaIr
g§hmaH$ eñÌo ZîQ> H$aUo Am{U AUweŠVrÀ`m {dH$mg H$m`©H«$_mMr nmhUr H$aUo hr AUweŠVr
Am`moJmMr H$m`} R>acr. `m Am`moJmV A_o[aH$m, gmoìhrEV a{e`m, B§½c§S>, \«$mÝg Am{U MrZ d
H°$ZS>m ho Xoe gXñ` hmoVo.
5) Am_gôMo {ZeñÌrH$aUmMo àñVmd : {ZeñÌrH$aUmÀ`m ~m~VrV AUweŠVr Am`moJmÀ`m
ñWmnZoZ§Va B.gZ 1942 nma§nmarH$ eñÌmñÌo Am{U `wÕ gm{hË`mMo {Z`_Z Am{U H$nmV
H$aÊ`mgmR>r hm Am`moJ ñWmnZ Ho$cm. nU `m Am`moJm_wio eñÌmñÌñnYm© amoIcr Jocr Zmhr.
Ë`m_wio Am_gôZo AÊdñÌm§À`m MmMUrda ~§Xr KmcÊ`mgmR>r Am{U AÊdñÌmÀ`m g§»òV H$nmV
H$aÊ`mV `mdr `mgmR>r 1953, 1955, 1957 _Üò doJdoJio àñVmd Am_gôZo _m§S>co hmoVo.
Ë`mZ§Va B.g. 1958 _Üò a{e`mZo AUwMmMÊ`m ~§Xr àñVmd V`ma Ho$cm Am{U Ë`m àñVmdmg
1962 _Üò _mÝ`Vm {_imcr. `m àñVmdm_Üò A§Vami d ^w AUwMmMÊ`m Z H$aÊ`mMm R>amd
^yA§VJ©V _§Oya Ho$cm. B.g. 1968 _Üò {ZeñÌrH$aUmg§X^m©V AÊdñÌYmar ZgUmè`m amîQ´>mH$Sy>Z
EH$ narfX â{dÊ`mV Amcr. `m_Üò eñÌrH$aUmda â XoÊ`mV Amcm.
6) Am§{eH$ narjU ~§Xr H$ama : AÊdñÌm§À`m dmT>Ë`m MmMUrg§X^m©V ^rVr ì`ŠV H$ê$Z
B.g. 1963 _Üò A_o[aH$m, gmoìhrEV a{e`m, Am{U B§½c§S> `m§Zr "Am§{eH$ narjU ~§Xr' H$ama
H$aÊ`mV Amcm. `m_Üò AmH$me, O{_ZrÀ`m AmV Am{U g_wÐmV AUwMmMUr Z H$aÊ`mMm {ZU©`
KoÊ`mV Amcm. Ë`mZ§Va gZ 1967 _Üò A_o[aH$m, a{e`m d B§½c§S> Xaå`mZ ~møA§Varj H$ama
Pmcm. gZ 1971 _Üò AÊdñÌ{Z{_©Vr dmna Am{U àgma `mda {Z`§ÌU KmcÊ`mgmR>r gmëQ>-1
(S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌ {Z`§ÌU) H$ama Pmcm. nwT>o 1987 _Üò gmoìhrEV a{e`m Am{U A_o[aH$m
`m§À`mV 500 Vo 5000 {H$cmo_rQ>g© A§Vamn`ªV O_rZrdê$Z O_rZrda _mam H$aUmar _Ü`_
nëë`mMr jonUmñÌo ZîQ> H$aÊ`mg§~§YrMm H$ama Pmcm.
7) S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌmÀ`m H$nmVrg§~§YrÀ`m dmQ>mKmQ>r : gZ 1991 _Üò A_o[aH$m Am{U
gmoìhr`V a{e`m `m§À`mV dmQ>mKmQ>r hmoD$Z S>mdnoMmË_H$ eñÌmñÌm§À`m {Z`§ÌUmg§X^m©V H$ama Pmcm.
`m H$amamZwgma {d{dY àH$maÀ`m {dÜd§gH$ ñdê$nmÀ`m eñÌmñÌmMr H$nmV H$aÊ`mV Amcr.
AemàH$mao g§`wŠV amîQ´> g§KQ>Zm, amîQ´>g§K Am{U BVa ~cmT>ç amîQ´>m§À`m _mÜ`_mVyZ darc
doJdoJio H$ama H$ê$Z Am`moJ Zo_yZ {ZeñÌrH$aUmMo à`ËZ Pmë`mMo {XgVo.
9) {ZeñÌrH$aUmÀ`m à`ËZmMo `moJXmZ : _wë`_mnZ
n{hco _hm`wÕ, Xþgao _hm`wÕ Am{U erV`wÕ H$mcrZ VËH$mcrZ eñÌmñÌ ñnY}À`m dmnam_wio
Pmcocr OrdrV d {dÎmhmZr Am{U AÊdñÌYmar eñÌmñÌm§Mm CX`, `m_wio eñÌmñÌ ñnY}da {Z`§ÌU
64
KmcUo, eñÌmñÌm§Mr H$nmV H$aUo qH$dm Vr ZîQ> H$aÊ`mgmR>r {ZeñÌrH$aUmMo doJdoJio à`ËZ
Pmë`mMo AmnU nm{hco nU AmO 21 ì`m eVH$mMm {dMma Ho$cm Va 1970 n`ªV A_o[aH$m,
gmoìhrEV a{e`m, B§½c§S>, \«$mÝg d MrZ BË`mXr amîQ´>mH$S>o AgUmar AÊdñÌ g§nÝZVm ^maV,
nm{H$ñVmZ, ~«mPrc, BamU, BamH$, CÎma H$mo[a`m, {gar`m n`ªV nmoMcr Amho. Aem AÊdñÌg§nÝZ
amîQ´>m§À`m dmT>r_wio n{hë`mnojm OmñV `wÕmMr eŠ`Vm {Z_m©U Pmë`mMr {XgVo. VgoM hr {dÜd§gH$
eñÌ XheVdmÚm§À`m hmVr gmnS>cr Va g§nyU© OJmVrc _mZdOmV ZîQ> hmoÊ`mg doi cmJUma Zmhr.
VgoM gÜ`m eñÌmñÌmMm ì`mnma d {Z{_©Vr dmT>ë`mMr {XgyZ òVo. Ë`m_wio {ZeñÌrH$aUmMr à{H«$`m
qH$dm à`moJ Anèr Pmë`mMo {XgVo. Ë`mMr H$maUo nwT>rcà_mUo-
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc {ZeñÌrH$aUmÀ`m AnèmMo H$maU åhUOo àËòH$ amîQ´>mMr
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc eoOmarc amîQ´>mH$Sy>Z ^rVr d Agwa{jVVm hmo`. ^rVr, Aem§VVm Am{U
Agwa{jVVm `m H$maUm_wio àËòH$ amîQ´> à~i ~ZÊ`mÀ`m à`ËZmVyZ eñÌmñÌ ñnYm© dmT>rg cmJV
Amho. OJmVrc àËòH$ amîQ´>mcm nañna hoVy{df`r g§e`, A{dídmg Am{U YmoH$m dmQ>V Amho.
Ë`m_wio H$moUVohr amîQ´> "{ZeñÌrH$aUmg' V`ma hmoV Zmhr Am{U gdm©V _hÎdmMr H$maUo åhUOo
AmVmn`ªV Oo {ZeñÌrH$aUmg§X^m©V H$ama Am{U H$m`Xo Pmco, Ë`m§Mo ñdê$n \$ŠV Am¡nMmarH$
Agë`mMo {XgVo. `m H$amamÀ`m _mÜ`_mVyZ H$moUË`mhr amîQ´>mZo {ZeñÌrH$aUmA§VJ©V eñÌmñÌmV
H$nmV qH$dm eñÌmñÌ ZîQ> Ho$ë`mMr {XgyZ òV Zmhr. VgoM A_o[aH$m, gmoìhrEV a{e`m, B§½c§S>,
\«$mÝg Am{U MrZgma»`m _hmgÎmmZr XwQ>ßnr YmoaU pñdH$macoco {XgyZ òVo. hr _hmgÎmm amîQ´>o EH$m
~mOycm em§VVm d gwa{jVVm `mgmR>r g§KQ>ZoÀ`m Amdí`H$VoMr JaO à{VnmXZ H$aV hmoVo, Va
Xwgè`m ~mOycm AÊdñÌm§À`m MmMÊ`mMo doJdoJio à`moJ H$aV hmoVo. Am{U EìhmZm hr amîQ´>o
A{dH$grV amîQ´>m§Zm eñÌmñÌm§Mm ì`mnma H$ê$Z Aa~ énò {_idV hmoVo. narUm_r Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV {ZeñÌrH$aUmMr à{H«$`m Anèr Pmë`mMo {XgyZ òVo. AmO g§Kfm©Mr qH$dm `wÕmMr
H$maUo ~Xccr AmhoV. H$m§hr `wÕo qH$dm g§Kf© OJmV Y_m©À`m ZmdmImcr gwê$ Amho, H$m§hr g§Kf©
dm§{eH$ _VôXmVyZ {Z_m©U hmoV AmhoV. H$m§hr `wÕo d¡`ŠVrH$ {hVg§~§YmVyZ hmoV AmhoV. CXm. ^maV-
nm{H$ñVmZ, nm{H$ñVmZ-~m§½cmXoe, BòmBc-{gar`m, BamU-BamH$, BamH$-A_o[aH$m, ^maV-lrc§H$m
BË`mXr. Aem n[apñWVrV "{ZeñÌrH$aUmgmR>r' gd© amîQ´>o à~i BÀN>meŠVr XmIdV ZmhrV Am{U
àËòH$ amîQ´>mcm Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoH$Sy>Z gwajm d em§VVoMr h_r {_iV Zmhr Vmon`ªV Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV "{ZeñÌrH$aUmg' è {_iUma Zmhr.
3.2.4 gm_w{hH$ gwa{jVVm (Collective Security)
Am§VaamîQ´>r` em§VVm, gwa{jVVm Am{U gÎmm {Z`§ÌrV H$aÊ`mMm gdm©oÎm_ _mJ© qH$dm gmYZ
åhUOo "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hmo`. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV gÎmoÀ`m ì`dñWmnZmMm "gm_y{hH$
gwa{jVVm' hm gdm©V OmñV AmemXm`H$ gmYZ _mZbo OmVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV em§VVm,
gwa{jVVm, amîQ´>r` ñdmV§Í` Am{U gmd©^m¡_ËdmMo g§ajU H$aUo ho àËòH$ amîQ´>mMo àW_ C{XîQ> AgVo.
Ë`m ÑîQ>rH$moZmVyZ OJmVrb àËòH$ amîQ´>o Ë`m ÑîQ>rZo naamîQ´> YmoaUmMr AmIUr H$arV AgVmV.
65
n{hbo _hm`wÕ Am{U Xþgao _hm`wÕ hr {dgmì`m eVH$mVrb XmoZ OmJ{VH$ _hm`wÕo hmo`. `m
_hm`wÕm_wio Or Am{W©H$, _mZdr`, n`m©daUr` Am{U amOH$s` hm§Zr Pmbr. Ë`mMm n[aUm_
AmOgwÕm OnmZgmaIr amîQ´>o ^moJV AmhoV. `wÕmMr XmhH$Vm AmOhr _mZdmÀ`m Mm§JbrM bjmV
Amho. AmOÀ`m n[apñWVrV AÊdñÌ, AUy~m°å~ Am{U O¡{dH$ ñdê$nmMr qhgH$ eñÌo àËòH$
amîQ´>mH$S>o CnbãY Agë`m_wio _mZdOmVrMo ApñVËdM YmoŠ`mV òÊ`mMr eŠ`Vm {Z_m©U Pmbr
Amho. `m nmíd©^y{__wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV amîQ´>r` gwajm Am{U em§VVoÀ`m àíZmbm _hËd
àmá Pmbo Amho. Ë`m ÑîQ>rZo "gm_y{hH$ gwa{jVVobm' _hËd àmá Pmbo Amho.
"gm_y{hH$ gwa{jVVm' hr Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb gÎmm ì`dñWmnZmMr AmYw{ZH$ g§H$ënZm
Amho. OJmVrb gd© amîQ´>m§Zm gwa{jVVm àmá H$ê$Z XoUo ho gm_y{hH$ gwa{jVVoMo _hËdmMo C{XîQ>
AgVo. gm_y{hH$ gwa{jVVm eãXm_Yrb "gwa{jVVm' hm eãX C{XîQ> gm§JUmam Amho. Va gm_y{hH$ hm
eãX C{XîQ> H$em àH$mao gmÜ` H$am`Mo Vmo gm§JUmam _mJ© Amho.
1) gm_w{hH$ gwa{jVVoMr ì`m»`m
1) nm_a Am{U na{H$Ýg… "em§VVobm YmoH$m {Z_m©U Pmë`mg Ë`mg à{V~§Y H$aÊ`mgmR>r
H$amd`mMr gm_y{hH$ Cnm``moOZm åhUOo gm_w{hH$ gwa{jVVm hmo`.'
2) ídËPZ©~J©… àñWm{nV Am§VaamîQ´>r` ì`dñWo{dê$Õ hmoUmè`m H$moUË`mhr AmH«$_Zmbm
à{V~§Y H$aÊ`mgmR>r qH$dm Ë`m AmH«$_UmMm à{VH$ma H$aÊ`mgmR>r {Z_m©U H$aÊ`mV Ambobr
gm_w{hH$ H¥$VrMr `§ÌUm åhUOo "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hmo`.
3) H$bmD$S>… amO{H$` ì`dñWoA§VJ©V EImÚm amîQ´>mH$Sy>Z AmH«$_H$ Am{U ~oH$m`Xoera nUo
gÎmoMm dmna H$aÊ`mÀ`m Pmboë`m YmS>gmMm gm_w{hH$ à`ËZmÛmao gm_Zm H$aUo åhUOo "gm_w{hH$
gwa{jVVm' hmo`.
4) íbm`Ma… "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hr EH$ Aer ì`dñWm Amho Ë`m_Üò amîQ´> g§H$Q>
H$mimV nañnamÀ`m _XVrgmR>r dMZ~Õ AgVmV.
darb ì`m»`m§Mm Aä`mg Ho$bm AgVm gm_w{hH$ gwa{jVVm åhUOo Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV
amîQ´>r` ñdmV§Í` Am{U gwa{jVVm ñWmnZ H$aUmar ì`dñWm Amho. `m_Üò AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ
gm_w{hH$ qH$dm g§KQ>rVnUo à{VH$ma Ho$bm OmVmo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb amîQ´>r` gÎmoÀ`m
A{Z`§ÌrV dmnamda _`m©Xm qH$dm ~§YZo KmbyZ gÎmoMo {Z`§ÌU d ì`dñWmnZ H$aUmar "gm_w{hH$
gwa{jVVm' hr ì`dñWm Amho Ago åhUVm òB©b.
2) gm_w{hH$ gwa{jVVoMr d¡{eîQ>o
1) gÎmm ì`dñWmnZmMo gmYZ
"gm_w{hH$ gwa{jVVm' ho Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb gÎmm ì`dñWmnZmMo _hËdnyU© gmYZ
_mZbo OmVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV "amîQ´>r` gÎmm' _hËdmMr AgVo Am{U àËòH$ amîQ´> amîQ´>r`
gÎmoÀ`m _mÜ`_mVyZ OmJ{VH$ à^md {Z_m©U H$aÊ`mMm à`ËZ H$arV AgVmV. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmVrb em§VVm d gwa{jVVm YmoŠ`mV òVo. Ë`mdoir g§KQ>rV à{VH$ma H$aÊ`mMr d `m
66
A{Z`§ÌrV gÎmoÀ`m {Z`§ÌUmgmR>r "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hr _hËdmMr `§ÌUm Amho. `m `§ÌUo_m\©$V
g§KQ>rV eŠVrÛmao gÎmm ì`dñWmnZmMo qH$dm gÎmm {Z`§ÌUmMo H$m`© Ho$bo OmVo.
2) gm_w{hH$ H¥$Vr
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb A{Z`§ÌrV gÎmoÀ`m {damoYmV Am{U AmH«$_H$ amîQ´>m§{dê$Õ Or
gm_w{hH$ H¥$Vr Ho$br OmVo, Ë`mbm gm_w{hH$ gwa{jVVm Ago åhUVmV. åhUOoM gm_w{hH$ gwa{jVVm
`m g§H$ënZoV gm_w{hH$ H¥$Vr AgVo. `m ì`dñWo_Üò EH$mnojm A{YH$ amîQ´>o gh^mJr AgVmV.
VgoM `m H¥$Vr_mJ« doJdoJiçm amîQ´>m§Mo {hVg§~Y Jw§Vbobo AgVmV. WmoS>Š`mV Am§VaamîQ´>r`
g_wXm`mVrb `wÕmbm qH$dm AmH«$_H$ amîQ´>m§Zm gm_w{hH$ {damoY H$aÊ`mgmR>r Mo gm_w{hH$ gwa{jVVm
_hËdmMo gmYZ Amho.
3) gm_w{hH$ O~m~Xmar
Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV em§VVm d gwa{jVVm `m§À`m g§ajUmgmR>r EH$m amîQ´>mÀ`m gwa{jVVobm
YmoH$m Vmo gd© amîQ´>m§À`m gwa{jVVobm YmoH$m Amho Ago g_OyZ qH$dm Vr gm_w{hH$ O~m~Xmar g_OyZ
"gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m' _mÜ`_mVyZ H$madmB© Ho$br OmVo. åhUOoM gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m A§VJ©V
àËòH$ amîQ´> àËòH$ amîQ´>mÀ`m gwa{jVVoMr h_r KoV AgVo. EH$mgmR>r AZoH$ d AZoH$mgmR>r EH$ hr
^w{_H$m "gm_w{hH$ gwa{jVoV' AgVo.
4) VQ>ñWVoÀ`m YmoaUmbm {damoY
"gm_w{hH$ gwa{jVVm' Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb VQ>ñWVobm {damoY H$aVo. H$maU gm_w{hH$
gwa{jVVm `m ì`dñWo_Üò AmH«$_U qH$dm `wÕmbm àd¥Îm H$aUmè`m O~m~Xma amîQ´>m{dÕÕ gd©M
amîQ´>m§Zr EH$Ì òUo Am{U Ë`mbm gm_w{hH$ H¥$VrÀ`m _mÜ`_mVyZ H¥$Vr H$aUo hmM `m ì`dñWoMm Jm^m
Amho. Ë`m_wio gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m gmYZm _Üò "VQ>ñWVobm' Wmam Zmhr qH$dm `m g§X^m©V
H$moUË`mhr amîQ´>mbm VQ>ñWVoMo YmoaU pñdH$maVm òUma Zmhr.
5) Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoMr {Z{_©Vr
" gm_w{hH$ gwa{jVVogmR>r' Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoMr Amdí`H$Vm AgVo. Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoÀ`m
{Z{_©VrVyZ "gm_w{hH$ gwa{jVVm' àË`jmV am~dbr OmVo. åhUyZ gm_w{hH$ gwa{jVVogmR>r
Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoMr {Z{_©Vr Ho$br OmVo. Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoÀ`m _mÜ`_mVyZ gd© amîQ´>m§Mr eŠVr
EH$Ì H$ê$Z AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ gm_w{hH$[aË`m à{VH$ma Ho$bm OmVmo. CXm. amîQ´>g§K Am{U g§`wŠV
amîQ´> g§KQ>ZoÀ`m {Z{_©Vr_mJo gd© amîQ´>mMr "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hrM ^y{_H$m hmoVr.
6) Am§VaamîQ´>r` {hVg§~Ymbm àmYmÝ`
Am§VaamîQ´>r` {hVg§~Ymbm àmYmÝ` XoUmar `§ÌUm åhUOo " gm_w{hH$ gwa{jVVm' hmo`. OmJ{VH$
amOH$maUmV Ooìhm gÎmm g§Kf© {Z_m©U hmoVmo qH$dm AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© H$amd`mMr AgVo
V|ìhm amîQ´>r` {hVg§~Y ~mOybm R>odyZ Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm Omo {ZU©` KoB©b, Ë`mÀ`mer àËòH$
amîQ´>m§Zm EH${ZîR> amhmdo bmJVo. AemàH$mao gm_w{hH$ gwa{jVVm `m `§ÌUoV Am§VaamîQ´>r`
{hVg§~Ymbm àmYmÝ` {Xbo OmVo.
67
7) {d^mJr` g§ajU H$amam§Zm {damoY
gm_w{hH$ gwa{jVVoMm {dMma H$aVmZm {d^mJr` g§ajU H$amam§Zm ZJÊ` ñWmZ AgVo. gm_w{hH$
gwa{jVVm hr amîQ´>m§À`m gm_w{hH$ eŠVrda Adb§~yZ AgVo Am{U Oa {d^mJr` g§ajU H$amam§Zm
g_moa R>odyZ AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© H$aUo AeŠ` hmoVo. hr `§ÌUm Aå_bmV òÊ`mg AS>Wio
{Z_m©U hmoVmV. Ë`m_wio " gm_w{hH$ gwa{jVVm' hr `§ÌUm {d^mJr` g§ajU H$ama qH$dm g§KQ>Zm§Zm
{damoY H$aVo. CXm. grQ>mo, ZmQ>mo, g|ÝQ>mo, dmgm©, {gEQ>mo `m gma»`m bîH$ar g§KQ>Z H$amam_wio
erV`wÕH$mimÀ`m g§Kfm©V amîQ´>g§Kmbm " gm_w{hH$ gwa{jVVm' A§_b~OmdUr_Üò AS>Wio {Z_m©U
Pmbo hmoVo.
3) gm_w{hH$ gwa{jVVoMr AmYma^wV VËdo
1) Am§VaamîQ´>r` g§Kf© : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV g§Kf© qH$dm `wÕ ho AQ>i AgVo. àËòH$
amîQ´> amîQ´>r` gÎmoÀ`m _mÜ`_mVyZ OmJ{VH$ amOH$maUmda à^md {Z_m©U H$aÊ`mMm à`ËZ H$aV AgVo.
Ë`mVyZ g§Kf© d `wÕ AQ>i AgVo ho Amnë`mbm B{Vhmgmdê$Z {XgVo. åhUOoM Am§VaamîQ´>r`
amOH$maUmV g§Kf© AQ>i AgyZ hm g§Kf© {ZdmaÊ`mgmR>r qH$dm g§Kfm©Mm gm_w{hH$ à{VH$ma
H$aÊ`mgmR>r åhUyZ "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hr g§H$ënZm CX`mbm Ambobr {XgVo.
2) gm_w{hH$ EH$_V : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV H$moUË`m amîQ´>m§Zo Am§VaamîQ´>r` {Z`_m§Mo
Cëb§KZ Ho$bo Amho, Am{U Ë`m_wio H$moUË`m amîQ´>mÀ`m ñdmV§Í` Am{U gmd©^m¡_Ëdmbm YmoH$m {Z_m©U
Pmbm Amho. `m{df`r "gm_w{hH$ EH$_V' {Z_m©U hmoUo Amdí`H$ Amho. `m EH$_Vm_wio AmH«$_H$
amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© H$aVm òVo. Ë`m_wio Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb gm_w{hH$ EH$_V " gm_w{hH$
gwa{jVVoMo' AmYm^yV VËd hmoVo.
3) àamoYZ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hr g§H$ënZm "àamoYZ' `m
VËdmda Adb§~yZ Amho. àamoYZ åhUOo AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ Xþgè`m amîQ´>m§Zr eŠVràXe©ZmVyZ
Ë`mbm `wÕ qH$dm AmH«$_UmnmgyZ namd¥V H$aUo hmo`. gm_w{hH$ gwa{jVVm `m `§ÌUoV AemM àH$maMo
àamoYZ {Z_m©U Ho$bo OmVo. gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m _mÜ`_mVyZ AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ {^VrV§ÌmMm
qH$dm H$madmB© H$aÊ`mMm Bemam XodyZ Ë`mbm ñdV…À`m YmoaUmnmgyZ namd¥V Ho$bo OmVo.
4) g§KQ>rV gm_Ï`© : g§KQ>rV gm_Ï`© Am{U H¥$Vr `mVyZM "gm_y{hH$ gwa{jVVm' {Z_m©U hmoV
AgVo. Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV AmH«$_H$ amîQ´>mÀ`m {damoYmV Oa H$madmB© H$amd`mMr Agob Va
Ë`mÀ`m XþßnQ> gm_Ï`© à{VnjmV AgUo Amdí`H$ Amho. VaM H$madmB© èñdr hmoVo. Ë`m_wio
g§KQ>rV gm_Ï`© Amdí`H$ AgVo. Aem àH$maMo gm_Ï`© " gm_w{hH$ gwa{jVVm' `m `§ÌUoV nhm`bm
{_iVo. Ë`m_wio g§KQ>rV gm_Ï`© ho "gm_w{hH$ gwajm' `m VËdmMo AmYma^wV KQ>H$ dmQ>Vo.
5) à~i amOH$r` BÀN>m : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrb AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ H$madmB©
H$amd`mMr Agob Va \$ŠV g§KQ>rV gm_Ï`©, gm_w{hH$ EH$_V AgyZ MmbUma Zmhr Va Ë`m
amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© H$aÊ`mMr à~i amO{H$` BÀN>m eŠVr àËòH$ gh^mJr amîQ´>mV AgUo
68
Amdí`H$ Amho. H$madmB© H$aVmZm Oa àËòH$OUm_Üò hr BÀN>meŠVr Zgob Va Ë`mMm à^md
à{Vnjmda nS>Uma Zmhr, Ë`m_wio "à~i amO{H$` BÀN>meŠVr' gm_w{hH$ gwa{jVVoV _hËdmMr
_mZbr OmVo.
4) Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm d gm_w{hH$ gwa{jVVm
gm_w{hH$ gwa{jVVm hr amîQ´>r` gÎmm {Z`§ÌUmMo Am{U AmH«$_H$ amîQ´>m§À`m A{VaoH$s
gÎmmbmbgonmgyZ BVa amîQ´>mÀ`m {hVg§~YmMo g§ajU H$aUmar `§ÌUm hmo`. `m `§ÌUoÀ`m _mÜ`_mVyZ
AmH«$_H$ amîQ´>mnmgyZ, gÎmoMm A{VaoH$s dmna H$aUmè`m amîQ´>mnmgyZ BVa amîQ´>m§À`m ñdmV§Í` d
gmd©^m¡_ËdmMrM g§ajU Ho$bo OmVo. `m_Üò gm_w{hH$ H¥$Vr AgVo. gm_w{hH$ gm_Ï`m©Ûmao AmH«$_H$
amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© Ho$br OmVo. Aem àH$maMo gm_w{hH$ gm_Ï`© doJdoJùçm g§KQ>Zm ñWmnZ H$ê$Z
Ho$bo OmVo. `m g§KQ>Zobm gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m A§VJ©V H$madmB© H$aÊ`mMo A§{V_ A{YH$ma
AgVmV. Aem g§KQ>Zm Am§VaamîQ´>r` em§VVm d gwa{jVVm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r dMZ~Õ AgVmV.
gwa{jVVoÀ`m ì`mnH$ {hVmgmR>r EH$Ì òdyZ gm_w{hH$ H¥$Vr H$aÊ`mMr Ë`m§Mr BÀN>m AgVo. Aem
àH$mao "gm_w{hH$ gwa{jVVm' hm hoVy g_moa R>odyZ gd©àW_ amîQ´>g§KmMr {Z{_©Vr Pmbr. Ë`mZ§Va
"g§`wŠV amîQ´> g§KQ>Zm' (UNO) {Z_m©U Pmbr. `m Am§VaamîQ´>r` XmoÝhr g§KQ>Zm§Zr Am§VaamîQ´>r` g§Kf©
Am{U Am§VaamîQ´>r` em§VVm d gwa{jVVogmR>r "gm_w{hH$ gwa{jVVoMm' H$gm dmna Ho$bm `mMm
WmoS>Š`mV Aä`mg H$ê$.
5) gm_w{hH$ gwa{jVVm Am{U amîQ´>g§K
gm_w{hH$ gwa{jVVogmR>r {dgmì`m eVH$mV OmJ{VH$ ñVamda {Z_m©U Pmbobr n{hbr g§KQ>Zm
åhUOo "amîQ´>g§K' hmo`. n{hë`m _hm`wÕmVrb Pmbobr {OdrV d {dÎm hmZr hr amîQ´>g§KmÀ`m
H$maUr^yV R>abobo _hËdmMo H$maU hmo`. n{hë`m _hm`wÕm_wio gd©M amîQ´>m§Mo ^`mZH$ ZwH$gmZ Pmbo,
`mMr Pi gdmªZm nmohMbr. Ë`m_wio `wÕg_márZ§Va Am§VaamîQ´>r` em§VVm Am{U gwa{jVVm hm {df`
EoaUrda Ambm. Ë`m§Mo ajU H$aUo `m§Mr OmUrd `wÕmVrb gh^mJr amîQ´>m§Zm dmQy> bmJbr. Ë`mVyZM
A_o[aHo$Mo amîQ´>mÜ`j {dS´>mo {dëgZ, X{jU Am{\«$Ho$Mo Om°Z ñ_Q²>g `m§Zr gm_w{hH$ em§VVm d
gwa{jVVogmR>r "gm_w{hH$ gwa{jVVm g§KQ>ZoMm' AmJ«h Yabm. Am{U B. g. 1920 _Üò "amîQ´>g§K'
(League of Nations) `m Am§VaamîQ´>r` g§KQ>ZoMr ñWmnZm Pmbr. Am§VaamîQ´>r` g§Kf© gmoS>dZo
Am{U Am§VaamîQ´>r` em§VVm Am{U gwì`dñWobm YmoH$m nmoM{dUmè`m AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ gm_w{hH$
gwa{jVVoÀ`m VËdmA§VJ©V H$madmB© H$aÊ`mMo amîQ´> g§Km_Üò R>abo Am{U H$b_ 10 Vo 16 A§VJ©V
"gm_w{hH$ gwajmg§~Yr' VaVwXr H$aÊ`mV Amë`m Ë`m nwT>rb à_mUo....
H$b_ 10… _Üò ñnîQ> Ho$bo Amho H$s amîQ´>g§KmÀ`m gd© gXñ` amîQ´>mMo àmXo{eH$ EoŠ` H$m`_
R>odÊ`mgmR>r Ë`m§À`m ñdm§VÍ` Am{U gmd©^m¡_ËdmÀ`m ajUmgmR>r gm_w{hH$ à`ËZ Ho$bo OmVrb.
nañnam§À`m g§ajUmgmR>r gd© amîQ´>o gm_w{hH$[aË`m ~m§Yrb AgVrb.
H$b_ 11… _Üò ñnîQ> Ho$bo Amho H$s amîQ´>g§KmÀ`m gXñ`mda AmH«$_U Pmë`mg qH$dm
AmH«$_UmMr ^rVr dmQ>ë`mg amîQ´>g§K narpñWVrZwgma g§`w{ŠVH$ H$madmB© ËdarV H$arb.
69
H$b_ 16… _Üò Ago ñnîQ> Ho$bo Amho H$s amîQ´>g§KmÀ`m H$moUË`mhr gXñ` amîQ´>{dê$Õ
nwH$maÊ`mV Ambobo `wÕ ho g§KmÀ`m gd© gXñ` amîQ´>m{damoYr `wÕ Amho Ago J¥{hV Yê$Z Ë`mÑîQ>rZo
gm_y{hH$ H$madmB© Ho$br OmB©b. VgoM amîQ´>g§KmMr narfX Aem AmUr~mUr àg§Jr gXñ` amîQ´>m§Zm
Am{W©H$ d bîH$ar ghH$m`m©Mo AmdmhZ H$aob. Aem àH$maÀ`m KQ>ZmË_H$ VaVyXr H$ê$Z amîQ´>gK§ m
_m\©$V gm_w{hH$ gwa{jVVogmR>r à`ËZ Ho$bobo {XgVmV.
A) amîQ´>g§KmH$Sy>Z gm_w{hH$ gwa{jVVoMo à`ËZ
amîQ´>g§KmÀ`m KQ>ZoVrb qH$dm H$amamVrb 10 Vo 16 hr H$b_ gm_w{hH$ gwa{jVVogmR>rÀ`m
g§X^m©V Z_wX Ho$br hmoVr. Am§VaamîQ´>r` em§VVm d gwa{jVVm `m§Mo ajU H$aÊ`m_Üò amîQ´>g§Kmbm
Anè Amë`mMo {XgyZ òVo. gZ 1919 Vo 1939 n`©VÀ`m OmJ{VH$ amOH$maUmMm {dMma H$aVm
amîQ´>g§Kmbm gÎmoMo ì`dñWmnZ hmody eH$bo Zmhr. B. g. 1931 OnmZZo Ho$bobo _m§Mwar`mdarb
AmH«$_U B. g. 1935 Mo BQ>brMo BWrAmo{n`mdarb AmH«$_U, B. g. 1938 Mo O_©ZrMo
Am°ñQ´> r`m, PoH$moñbmoìhmH$s`m d nmob§S>darb AmH«$_U BË`mXr~m~V amîQ´>g§Kmbm OnmZ, BQ>br,
O_©Zr {dê$Õ H$moUVrM T>mog H$madmB© H$aVm Ambr Zmhr. `m_mJo amîQ´>g§KmÀ`m gXñàmîQ´>
ZoË`m§À`mH$S>o AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© H$aÊ`m~m~V à~i amOH$r` BÀN>meŠVrM ZìhVr,
Am{U amîQ´>g§KmVrb à~i B§½bS> d \«$mÝg amîQ´>o `m H$madmB©~m~V CËgwH$ ZìhVr, VgoM amîQ´>g§Kmbm
BVa gXñ` amîQ´>mMr gmW ZìhVr Am{U Ë`m§Mo amîQ´>r` {hVg§~Y AmS>do òV hmoVo. EHy$UM gm_w{hH$
gwa{jVVoÀ`m ~m~VrV amîQ´>g§Kmbm Anè Amë`mMo {XgVo.
6) g§`wŠV amîQ´>g§KQ>Zm Am{U gm_w{hH$ gwa{jVVm
B. g. 1939 À`m OmJ{VH$ _hm`wÕmZ§Va OJmbm OrdrV, {dÎm Am{U _mZdOmVrMr \$ma_moR>r
qH$_V _moOmdr bmJë`m_wio nwÝhm EH$Xm OmJ{VH$ em§VVm d gwa{jVVm hm àíZ g_moa Ambm.
Ë`mVyZM B. g. 1945 _Üò "g§`wŠV amîQ´> g§KmMr' ñWmnZm Pmbr. g§`wŠV amîQ´>mÀ`m gZXo_Üò
gm_w{hH$ gwa{jVVm Am{U Am§VaamîQ´>r` em§VVm àñWm{nV H$aUo ho C{X²XîQ _mZyU AZoH$ VaVwXr
Ho$boë`m {XgVmV. g§`wŠV amîQ´>g§Km_Üò gm_w{hH$ g§ajU Am{U gm_w{hH$ {ZU©`mMm A§V^m©d hm
gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m `§ÌUoMm nm`m Amho. gm_w{hH$ gwa{jVVoÀ`m `moOZmda `m g§KQ>ZoV OmñVrV
OmñV â XoÊ`mV Amë`mMo {XgVo. g§`wŠV amîQ´>g§KQ>Zo_Üò gm_w{hH$ gwa{jVVo g§~Yr VaVwXr H$b_
39 Vo 51 _Üò H$aÊ`mV Amë`m AmhoV. Ë`mVrb _hËdmÀ`m VaVwXr nwT>rb à_mUo.
H$b_ 39… Am§VaamîQ´>r` em§VVm àñWm{nV H$aÊ`mgmR>r gwajm narfX g§^mì` YmoŠ`mMr XIb
KodyZ Cnm``moOZm H$arb.
H$b_ 41… AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ bîH$ar H$madmB© g§X^m©V "gwajm n[afX'> {ZU©` KodZy
`wZmoÀ`m gXñ` amîQ´>m§Zm A§å_b~OmdUrMr gŠVr H$aob.
H$b_ 42… Am§VaamîQ´>r` em§VVm Am{U gwa{jVVm {Q>H$dÊ`mgmR>r bîH$ar H$madmB© g§X^m©V
"gwajm n[afXobm' A{YH$ma AmhoV.
70
H$b_ 44… AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ H$madmB© gmR>rMr bmJUmar Amdí`H$ `§ÌUm, `wÕ gm{hË`,
g¡Ý`? eñÌmñÌo BË`mXtMr nwadR>m gXñ` amîQ´> H$aVrb.
H$b_ 48… AmH«$_H$ amîQ´>m{dê$Õ gwajm n[afXoZo KoVboë`m {ZU©`m§Mr A§_b~OmdUr
H$aÊ`mMr O~m~Xmar `wZmoÀ`m gd© gXñ` amîQ´>mda ~§YZH$maH$ Amho.
AemàH$mao g§`Šw V amîQ´> g§KQ>Zo_Üò (UNO) gm_w{hH$ gwa{jVVog§~Yr {deof VaVyX H$ê$Z
g§Kf© OmUrdnwd©H$ Q>miÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho. nU `m_Üò àm_w»`mZo gm_m{hH$ gwa{jVVoÀ`m
g§X^m©V "gwajm narfXoda' _hËdmMr O~m~Xmar gmondÊ`mV Amë`mMr {XgVo. EImÚm amîQ´>mbm
AmH«$_H$ amîQ´> åhUyZ KmofrV H$aUo, Ë`m amîQ´>m{dê$Õ doJdoJùçm àH$maMo {Z~ªY bmXUo Vo bîH$ar
H$madmB© H$aÊ`mn`ªVMo gd© A{YH$ma "gwajm narfXobm' àXmZ Ho$bobo AmhoV.
A) g§`wŠV amîQ´> g§KQ>ZoA§VJ©V gm_w{hH$ gwa{jVVoMr H$madmB©
g§`wŠV-amîQ´>g§KQ>ZoÀ`m gZXoH$S>o n{hbo AgVm Ago bjmV òVo {H$ Am§VaamîQ´>r` em§VVm d
gwa{jVVm `m§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r g§`wŠV amîQ´>g§KmZo gm_w{hH$ gwa{jVVoMr à^mdr `§ÌUm {Z_m©U
Ho$br Amho. AmVmn`ªV g§`wŠV amîQ´>g§KmA§VJ© gm_w{hH$ gwa{jVVogmR>r doJdoJùçm amîQ´>mda H$madmB©
Pmë`mMo {XgyZ òVo.
3.4 {dÚmnrR> ñdê$nmMo àíZ

1) amîQ´>r` gÎmm åhUOo H$m`? amîQ´>r` gÎmoMo KQ>H$ ñnîQ> H$am?
2) gÎmm g_VmobmMr ì`m»`m d gÎmm g_VmobmMr d¡{eîQ>ço ñnîQ> H$am?
3) gÎmm g_VmobmMo àH$ma ñnîQ> H$am?
4) eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMr C{ÔîQ>o ñnîQ> H$ê$Z eñÌmñÌ {Z`§ÌUmMo à`ËZ gm§Jm.
5) {ZeñÌrH$aU åhUOo H$m`? {Z{eñÌrH$aUmMo à`ËZ gm§Jm.
6) gm_w{hH$ gwajm åhUOo H$m`? gm_w{hH$ gwa{jVVoMr AmYma^yV VËdo ñnîQ> H$am?
7) gm_w{hH$ gwa{jVVoMr d¡{eîQ>ço ñnîQ> H$am?
3.5 A{YH$ dmMUmgmR>rMr nwñVHo$
1) S>m°. gw{Zb XmVo… Am§VaamîQ´>r` g§~Y Am{U amOH$maU
2) S>m°. e¡b|Ð XodimUH$a… Am§VaamîQ´>r` g§~Y
3) àm. ìhr. ~r. nmQ>rb… Am§VaamîQ´>r` amOH$maU
4) S>m°. em§Vmam_ ^moJbo… Am§VaamîQ´>r` g§~Y

71
KQ>H$-4
Am§VaamîQ´r` g§~§YmMr à{H«$`m
A) naamîQ´> YmoaU : AW©, ñdê$n, C{ÔîQ>ço, {ZYm©aU Am{U ^y{_H$m
~) amOZ` : AW©, ñdê$n, C{ÔîQ>ço, {ZYm©aU Am{U ^y{_H$m
AZwH«$_{UH$m
4.0 ˆ×§üÂ™êü
4.1 ¯ÖÏÖÃŸÖÖ×¾Öú
4.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö
4.2.1 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ, ¾µÖÖµÖÖ, Ã¾Ö¹ý¯Ö
4.2.2 ¯Ö¸üÖ¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™êü
4.2.3 ¯Ö¸üÖ¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü ú ‘Ö™ü ú
4.2.4 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß “Ö“ÖÖÔ
4.2.5 ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †£ÖÔ, ˆ×§üÂ™êü
4.2.6 ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü
4.2.7 ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß úÖµÖì
4.2.8 ¸ü•Ö−ÖµÖÖ“Öê ¯ÖÏ úÖ¸ü
4.2.9 ¸ü•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ
4.3 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö
4.4 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖ×ÂÖú ¿Ö²¤ü
4.5 Ã¾ÖµÖÓ: †¬µÖµÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö¸êü
4.6 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖÖ¬µÖÖµÖ
4.7 †×¬Öú ¾ÖÖ“Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖãÃŸÖêú
(1)
4.0 ˆ×§üÂ™êü
1) ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öê ¾µÖÖµÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ
2) ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™êü Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ •ÖÖ‡Ô»Ö
3) ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü ú ‘Ö™ü úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ú¸üÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ
4) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †£ÖÔ ¾Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö.
5) ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ú¸üÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ
6) ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê úÖµÖì ¾Ö ¯ÖÏ úÖ¸üÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.
4.1 ¯ÖÏÖÃŸÖÖ×¾Öú
´ÖÖ5Öß»Ö ‘Ö™üÖ úÖŸÖ †Ö¯ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖ¢ÖÖ, ‘Ö™ü ú µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ‘Ö™ü úÖÓŸÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ¾Ö
¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ. 21 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ úÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ× ÎúµÖêŸÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ¾Ö
¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ»ÖÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü.
†Ö¬Öã×−Ö ú •Ö5ÖÖŸÖß»Ö úÖêÖŸÖêÆüß ¸üÖ•µÖ Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß ¾Ö Ã¾ÖµÖÓ¯ÖæÖÔ −ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ
×¾Ö úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ. ¸üÖ•µÖ †Ö¯Ö»Öß ˆ×§üÂ™êü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü“Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †Ö×Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öß †Ó´Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾ÖÖß ú¸üµÖÖ“Öê
ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÆüÖ•Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ. ´ÆüÖæ−Ö“Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öß ¯ÖÏ× ÎúµÖÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ¾Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ“µÖÖ
†³µÖÖÃÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü.
4.2.1 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ¾µÖÖ,µÖÖ (Definition of Foreign Policy)

1. “ÖÖ»ÃÖÔ ²Ö™Ôü−Ö ´ÖÖ¿ÖÔ»Ö :-
¸üÖ•µÖÃÖ¢Öê−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ?Öê¡ÖÖ²ÖÖÆêü¸üß»Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß êú»Öê»ÖÖ éúŸÖß“ÖÖ Îú´Ö ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü
¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ.
2. ¸üÖ•µÖ¿ÖÖÃ¡Ö úÖêÂÖ :-
‹ úÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ²ÖÖ²ÖŸÖ Ã¾Öß úÖ¸ü»Öê»Öê ¬ÖÖê¸üÖ ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ.
(2)
3. •ÖÖò•ÖÔ ´ÖÖò›êü»Ãúß :-
¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öß †¿Öß ×¾Ö ú×ÃÖŸÖ ¯Ö¨üŸÖß úß, •µÖÖ«üÖ¸êü ‹ ú ¸üÖÂ™Òü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÃÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ‡“”êû−ÖãÃÖÖ¸ü
¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ú¸üµÖÖÃÖ ³ÖÖ5Ö ¯ÖÖ›üŸÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
4.2.2 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü (Objectives of Foreign Policy)

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖ −Ö•Ö¸êüÃÖ´ÖÖê¸ü šêü‰ú−Ö ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖ•µÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß †ÖÖÖß ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ
×ÆüŸÖÖÃÖÖšüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ»ÖÖ ×ŸÖ»ÖÖÓ•Ö»Öß ¤êüÖê úÖêÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ»ÖÖ ¯Ö¸ü¾Ö›üÖÖ¸êü −ÖÃÖŸÖê. ´ÆüÖæ−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ
¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ»ÖÖ •ÖÃÖê ´ÖÆü¢¾Ö †ÖÆêü ŸÖÃÖê †−Öê ú ‘Ö™ü ú ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü
ÖÖ»Öß»Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê.
1. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ£Ö×´Öú ˆ×§üÂ™êü (Primary Objectives of foreign Policy)

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ¸ü?ÖÖÖ“Öê ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ úÖ¸ü ÃÖÖÓ×5ÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê.
†) µÖ£ÖÖÛÃ£ÖŸÖß ¬ÖÖê¸ü+Ö :-
†ÖÆêü ŸÖß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ŸÖ¿Öß“Ö šêü¾ÖÖê ´ÆüÖ•Öê µÖ£ÖÖÛÃ£ÖŸÖß ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ. ´ÆüÖ•Öê“Ö ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê †ÖÆêü ŸÖß
¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ŸÖ¿Öß“Ö šêü¾Öæ−Ö ×ŸÖ“Öê ÃÖÓ¸ü?ÖÖ ú¸üÖê, ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ¾Ö¸ü †Ö Îú´ÖÖ êú»Öê ŸÖ¸ü“Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ úÖ¸ü
ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †−µÖ£ÖÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖê“Öê ¬ÖÖê¸üÖ Ã¾Öß úÖ¸üÖµÖ“Öê µÖÖ»ÖÖ“Ö µÖ£ÖÖÛÃ£ÖŸÖß ¬ÖÖê¸üÖ †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
²Ö) ÃÖã¬ÖÖ¸ü+ÖÖ¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸ü+Ö :-

ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê ÃÖÓ¸ü?ÖÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ“Ö ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ³Öæ¯ÖÏ¤êü¿Ö
×´Öôû×¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ú¸üÖê. ˆ¤üÖ. •Ö¯ÖÖ−Ö−Öê 1910 ÃÖÖ»Öß úÖê×¸üµÖÖ¾Ö¸ü ¾Ö 1932 ÃÖÖ»Öß “Öß−Ö−Öê ÃÖî×−Ö úß †Ö Îú´ÖÖ ú¹ý−Ö
ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ¤êü¿Ö ×´Öôû×¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ.
ú) †ÖÙ£Öú ×¾ÖúÖÃÖ (Economic Development) :-

†Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö −ÖÖ5Ö×¸ü úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö úÖÃÖ ú¸üÖê Æêü ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê Ø ú¾ÖÖ ŸÖê£Öß»Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öê úŸÖÔ¾µÖ †ÃÖŸÖê.
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ −ÖÖ5Ö×¸ü úÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö ú ×¾Ö úÖÃÖ úÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö Æêü ¯ÖÖÆüÖê †Ö¾Ö¿µÖ ú †ÃÖŸÖê.
−ÖÖ5Ö×¸ü úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö úÖÃÖÖ»ÖÖ Ößôû ²ÖÃÖê»Ö †¿ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öê ¬ÖÖê¸üÖ ¿ÖŒµÖŸÖÖê ™üÖôû»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÆüÖæ−Ö †ÖÙ£Ö ú ×¾Ö úÖÃÖ ú¸üÖê Æêü
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü.
(3)
›ü) ¸üÖÂ™Òü¿ÖŒŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü (Growth of National Power) :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™Òü †Ö¯Ö»ÖµÖ ÃÖŒŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ‡ŸÖ¸ü
¸üÖÂ™ÒüÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¹ý−Ö ¸üÖÂ™Òü ¿ÖŒŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü êú»Öß •ÖÖŸÖê. ˆ¤üÖ. »ÖÂ ú¸üß ÃÖÖ´Ö5ÖÏß, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö.
2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ˆ×§üÂ™êü (Central Objects) :-

†) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤ü²ÖÖ¾Ö <Ö™üÖ“Öê ×ÆüŸÖ :-
¤ü²ÖÖ¾Ö 5Ö™ü Æêü †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÆüŸÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ¤ü²ÖÖ¾Ö †ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ5ÖÖß ú›êü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ
¤ãü»ÖÔ?Ö ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´ÆüÖæ−Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ−ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤ü²ÖÖ¾Ö 5Ö™üÖ“Öê ×ÆüŸÖ •ÖÖê¯ÖÖÃÖµÖÖ“Öê úÖµÖÔ
¿ÖÖÃÖ−Ö ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ˆªÖê•Ö úÖÓ“µÖÖ ¤ü²ÖÖ¾Ö 5Ö™üÖ“Öê ×ÆüŸÖ Æêü •ÖÖ5Ö×ŸÖ úß ú¸üÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖŸÖê. ´ÆüÖæ−Ö ‹ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¤ü²ÖÖ¾Ö 5Ö™üÖ“Öê ×ÆüŸÖ »Ö?ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.
²Ö) †¸üÖ•µÖ−Öî×ŸÖú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−Öî×ŸÖ ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö †¸üÖ•µÖ−Öî×ŸÖ ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê
ÃÖÖÓÃ éú×ŸÖ ú ¤êü¾ÖÖÖ-‘Öê¾ÖÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ˆ»»ÖêÖ ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. Ã¡ÖßµÖÖ, »ÖÆüÖ−Ö ´Öã»Öê µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö, ú»ÖÖ¾Ö Îúß›üÖ
?Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¤êü¾ÖÖÖ-‘Öê¾ÖÖÖ ‡.
ú) ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ :-
†Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß ¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ ¾ÖÖœü×¾ÖÖê Æêü ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ‹ ú ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öß
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Öê, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ×¾Ö úÃÖßŸÖ ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß ¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ú¸üµÖÖÃÖÖšüß úÖÆüß ¾ÖêôûÖ
‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ´Ö¤üŸÖ ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖê.
›ü) ³Öæ×´Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü :-
19 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ úÖŸÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ‹ ú ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ³Öæ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ú¸üÖê ÆüÖ ÆüÖêŸÖÖ. †Ö•Ö
³Öæ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü Æêü ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü −ÖÃÖ»Öê ŸÖ¸üß úÖÆüß ¸üÖÂ™Òêü ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖæ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ
³Öæ×´Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸üÖ Ã¾Öß úÖ¹ý−Ö “Öß−Öê 1962 ÃÖÖ»Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ¾Ö¸ü
†Ö Îú´ÖÖ êú»Öê.
3. •ÖÖ<Ö×ŸÖú ˆ×§üÂ™üµÖê :-
úÖÆüß ¾ÖêôûÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ×ÆüŸÖ ¯ÖÖÆüŸÖÖ •Ö5ÖÖ“µÖÖ ú»µÖÖÖÖÃÖÖšüß •Öê¾ÆüÖ ‹ÖÖ¤êü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.
ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖÃÖ •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ˆ×§üÂ™êü †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ. †¿Öß ˆ×§üÂ™êü ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¸üÖÂ™ÒüÖÓ ú›æü−Ö šü¸ü×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ.
(4)
ˆ¤üÖ. ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘Ö, ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ (µÖã−ÖÖê) Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ‡Ó5»ÖÓ›ü, †´Öê×¸ü úÖ, ±ÏúÖ−ÃÖ µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß
¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯ÖÓŸÖ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹ý µÖÖÓ−Öß •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ¿ÖÖÓŸÖŸÖêÃÖÖšüß ¯ÖÓ“Ö¿Öß»Ö
ŸÖ¢¾Öê •Ö5ÖÖ»ÖÖ †¯ÖÔÖ êú»Öß. ¸ü×¿ÖµÖÖ †Ö×Ö †´Öê×¸ü úÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¿ÖßŸÖµÖã¨ü £ÖÖÓ²Ö×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê“Öß
5Ö¸ü•Ö ÆüÖêŸÖß ´ÆüÖæ−Ö †×»Ö¯ŸÖŸÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖ“Öß ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß µÖÖ»ÖÖ •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ˆ×§üÂ™üµÖê †ÃÖê
´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö (Nature of Foreign Policy) :-

1. ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™Òü †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †Ö¯Ö»Öê ×ÆüŸÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ šêü‰ú−Ö
úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öß ŸÖ›ü•ÖÖê›ü êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. úÖÛ¿´Ö¸ü“µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öß ŸÖ›ü•ÖÖê›ü
Ã¾Öß úÖ¸üŸÖ −ÖÖÆüß.
2. ¿ÖŒŸÖß Øú¾ÖÖ ãú¾ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •ÖÖê›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ :-

úÖêÖŸµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ¿Öß úÖêÖŸµÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾ÖÖ¾ÖêŸÖ Æêü ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¤üê¿ÖÖÓ¿Öß
»ÖÂ ú¸üß ú¸üÖ¸ü ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß »ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß ´Ö•Ö²ÖãŸÖ †ÃÖÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖê. ú´Ö ãú¾ÖŸÖ »ÖÂ ú¸üß
¿ÖŒŸÖß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß »ÖÂ ú¸üß ú¸üÖ¸ü ú¹ý−Ö ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß µÖÖ“Öß •ÖÖÖß¾Ö šêü¾Öæ−Ö »ÖÂ ú¸üß ú¸üÖ¸ü
ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê.
3. Ã¾Ö:ŸÖ¢¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü¯Öã¸üÖ¾ÖÖ :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ŸÖ¢¾Öê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘µÖÖ¾Öß“Ö »ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖ“Öß ¯ÖÖµÖ´Ö»»Öß ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß µÖÖ“Öß Ö²Ö¸ü¤üÖ¸üß ‘µÖÖ¾Öß.
ˆ¤üÖ. †ØÆüÃÖÖ, ¯ÖÓ“Ö¿Öß»Ö ŸÖ¢¾Öê Æüß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß ¯ÖÏ´ÖãÖ ŸÖ¢¾Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üßŸÖ
†ÃÖŸÖÖ−ÖÖ µÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖÓ−ÖÖ •Ö¸ü ²ÖÖ¬ÖÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †ÃÖÖ ú¸üÖ¸ü ¿ÖŒµÖŸÖÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ ú›æü−Ö −ÖÖ ú¸üµÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.
4.2.3 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸üú ‘Ö™üú (Determinants of Elements of

Foreign Policy)
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö µÖêµÖÖÃÖÖšüß •Öê ‘Ö™ü ú úÖ¸üÖß³ÖæŸÖ šü¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü ú ‘Ö™ü ú
†ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ‘Ö™ü ú ÖÖ»Öß»Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê †ÖÆêüŸÖ.
(5)
1. ³ÖÖî<ÖÖê×»Öú ŸÖ¢¾Ö (Geographical Clement) :-
úÖêÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ³ÖÖî5ÖÖê×»Ö ú Ã£ÖÖ−Ö ±úÖ¸ü ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê
šü¸üŸÖê. ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ Æêü †ÃÖê“Ö úÖ? µÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü ŸµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß ³ÖÖî5ÖÖê×»Ö ú ÛÃ£ÖŸÖß †ÖÆêü. ˆ¤üÖ.
†´Öê×¸ü úÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ´Ö¬µÖê ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ5Öß —ÖÖ»ÖÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ úÖ¸üÖ †´Öê×¸ü úÖ µÖã¸üÖê¯Ö ÖÓ›üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö
¤æü¸ü¾Ö¸ü ¾ÖÃÖ»Öê †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû µÖã¸üÖê¯ÖßµÖ ¤êü¿Ö ¾Ö †´Öê×¸ü úÖ µÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬µÖê ±úÖ¸ü ú´Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû
úÖêÖŸÖÖÆüß ¤êü¿Ö †´Öê×¸ü êú“ÖÖ ¿Ö¡Öã −Ö¾ÆüŸÖÖ. ¤üÖê−Æüß ´ÖÆüÖµÖã¨üÖŸÖ †´Öê×¸ü êú“Öê ±úÖ¸üÃÖê −Öã úÃÖÖ−Ö −Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê †´Öê×¸ü úÖ ‹ ú
´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖ ´ÆüÖæ−Ö ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öê.
2. −ÖîÃÖÙ<Öú ÃÖÖ¬Ö−Öê (Natural Resources) :-

úÖêÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ Æêü •ÖÃÖê ³ÖÖî5ÖÖê×»Ö ú Ã£ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê −ÖîÃÖÙ5Ö ú
ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. −ÖîÃÖÙ5Ö ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö5ÖÏß´Ö¬µÖê †®Ö¬ÖÖ−µÖ ¾Ö Ö×−Ö•ÖÃÖÓ¯ÖŸÖß−Öê ÃÖ´Öé¨ü †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ
‘Öê‰ú−Ö †¿Öß ¸üÖÂ™Òêü †Ö¯Ö»Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. Ö×−Ö•Ö ŸÖê»ÖÖ−Öê ÃÖ´Öé¨ü †ÃÖÖÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ‹ ú¡Ö
µÖê‰ú−Ö '†Öê¯Öê ú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ' ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¹ý−Ö ‹ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ú¸üµÖÖÃÖ ³ÖÖ5Ö ¯Ö›üŸÖÖŸÖ.
3. ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖú ŸÖ¢¾Öê (Historal Factors) :-

¯ÖÏŸµÖê ú ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ‹ ú ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖ ú ¾ÖÖ¸üÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê »Ö?ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê. †Ö¯Ö»µÖÖ
¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ †ÃÖÖÖ¸üÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¯ÖæÖÔ¯ÖÖê −ÖÖ úÖ¹ý−Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. ÃÖŸµÖ ¾Ö
†ØÆüÃÖÖ, ¯ÖÓ“Ö¿Öß»Ö ŸÖ¢¾Öê, ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖ ú ŸÖ¢¾Öê †ÖÆêüŸÖ. 11 ´Öê 1998 ¸üÖê•Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê
‘ÖêŸÖ»Öê»Öß †ÖãÃ±úÖê™ü †Ö×Ö ŸµÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ¯ÖÓŸÖ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †™ü»Ö×²ÖÆüÖ¸üß ¾ÖÖ•Ö¯ÖêµÖß µÖÖÓ−Öß †ÃÖê ´Æü™ü»Öê úß, †Ö´Ö“Öß
†¾ÖÃ¡Öê Æüß ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö »Ö?ÖÖŸÖ µÖêŸÖê úß, ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯ÖÏŸµÖê ú ¬ÖÖê¸üÖ ÃÖŸµÖ ¾Ö †ØÆüÃÖÖ
µÖÖ»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö †ÖÖ»Öê •ÖÖŸÖê.
4. ×¾Ö“ÖÖ¸ü¯ÖÏ+ÖÖ»Öß :-
¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü •Ö5ÖÖ“Öß ×¾Ö³ÖÖ5ÖÖß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯ÖÏÖÖ»Öß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü“Ö —ÖÖ»Öß. ¸ü×¿ÖµÖÖŸÖ ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß ÎúÖÓŸÖß
—ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü •Ö5ÖÖŸÖ ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üÖ»ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ú¸üÖê Æêü ¸ü×¿ÖµÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ‹ ú ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêŸÖê. ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üÖ“µÖÖ
×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ»ÖÖ ¯ÖÖµÖ²ÖÓ¤ü ‘ÖÖ»ÖÖê Æêü †´Öê×¸ü êú“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê ŸÖ¢¾Ö ÆüÖêŸÖê.
5. †ÖîªÖê×<Öú ×¾ÖúÖÃÖ (Industrial Development) :-

‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ †ÖîªÖê×5Ö ú ×¾Ö úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ úß, ŸµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆü¢¾Ö ¾ÖÖœüŸÖê.
ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ ú›æü−Ö ‡ŸÖ¸üÖ−ÖÖ ´Ö¤üŸÖ ú¹ý−Ö ÃÖÆüÖ−Öã³ÖæŸÖß ×´Öôû×¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •Ö¸ü †ÖîªÖê×5Ö ú ×¾Ö úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ
−ÖÖÆüß ŸÖ¸ü †¿ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ¸üÆüÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö×¸üÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.
(6)
´ÆüÖæ−Ö“Ö ×¾Ö ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™Òü 5Ö¸üß²Ö, ´ÖÖ5ÖÖÃÖ»Öê»Öê, †×¾Ö ú×ÃÖŸÖ µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ´Ö¤üŸÖ ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ´Ö¬µÖê
²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖŸÖÖŸÖ.
6. »ÖÂú¸üß ¿ÖŒŸÖß (Military Power) :-
‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ÃÖ¢ÖÖ Æüß Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê »ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß¾Ö¸ü“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖ
»ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. •ÖµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß »ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß ´Ö•Ö²ÖæŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ“µÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™Òêü ´Öî¡Öß
ú¸üµÖÖÃÖ ˆŸÃÖæ úŸÖÖ ¤üÖÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖ »ÖÂ ú¸üß¥üÂ™üµÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö ¾ÖÖœüŸÖê.
¯ÖÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß »ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß −ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ
´ÖÆüÖµÖã¨üÖ¯ÖµÖÕŸÖ ‡Ó5»ÖÓ›ü, ±ÏúÖ−ÃÖ, •Ö´ÖÔ−Öß Æüß ¸üÖÂ™Òêü »ÖÂ ú¸üß¥üÂ™üµÖÖ ¯ÖÏ²Öôû ÆüÖêŸµÖÖ ¯ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü †´Öê×¸ü úÖ ¾Ö
¸ü×¿ÖµÖÖ »ÖÂ ú¸üß¥üÂ™üµÖÖ ¯ÖÏ²Öôû ²Ö−Ö»Öê ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö
úß, »ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß ÆüÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ‹ ú ´ÖÆü¢¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü ú †ÖÆêü.
7. »ÖÖêú´ÖŸÖ (Public Opinion) :-
†Ö•Ö úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öß ¿ÖÖÃÖ−Ö¯Ö¨üŸÖß †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“ÖÖ †Ö¤ü¸ü ú¸üÖê †Ö¾Ö¿µÖ ú †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü
¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü¾ÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ »ÖÖê úÖÓ“µÖÖ ‡“”ûÖ †Ö úÖÓ?ÖÖ µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê ú´ÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß¯Öê?ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üÖÃÖ †×¬Ö ú †−Öã æú»Ö
†ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû“Ö †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß †ÃÖæ−ÖÆüß †´Öê×¸ü êú¯Öê?ÖÖ ¸ü×¿ÖµÖÖ †×¬Ö ú •Ö¾Öôû“ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê.
8. ¬ÖÖê¸ü+Ö ×−Ö¬ÖÖÔ¸üú (Policy Makers) :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ−ÖÖ ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ¬ÖÖê¸üÖ ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü ú µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸üÖÖ´Ö ¯ÖÏ úÂÖÖÔ−Öê •ÖÖÖ¾ÖŸÖÖê. ‹ÖÖ¤üµÖÖ
¬ÖÖê¸üÖ ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü úÖ“Öê ¾µÖÛŒŸÖ´ÖŸ¾Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêµÖÖÃÖ úÖ¸üÖß³ÖæŸÖ šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê †×»Ö¯ŸÖ
¾ÖÖ¤üÖ“Öê ¬ÖÖê¸üÖ µÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹ý µÖÖÓ“ÖÖ“Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ. ŸÖÃÖê“Ö úÖÆüß ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ÃÖã¨üÖ †Ö¯Ö»µÖÖ úÖî¿Ö»µÖÖ−Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü
¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü ¾Öê5ÖôûÖ šüÃÖÖ ˆ´Ö™ü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ´ÖÖ•Öß ¸üÖÂ™Òü¯ÖŸÖß êú. †Ö¸ü. −ÖÖ¸üÖµÖÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ´ÆüÖæ−Ö
†Ö¯Ö»ÖÖ ‹ ú ¾Öê5ÖôûÖ šüÃÖÖ ˆ´Ö™ü×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.
9. úÖµÖ¤êü´ÖÓ›üôû (Legislature) :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖµÖÖ“Öê úÖµÖÔ úÖµÖÔ úÖ¸üß ´ÖÓ›üôûÖ“Öê †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö úÖµÖÔ úÖ¸üß ´ÖÓ›üôûÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡ÖÖ šêü¾ÖµÖÖ“Öê
úÖµÖÔ úÖµÖ¤êü´ÖÓ›üôû ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. úÖµÖÔ úÖ¸üß ´ÖÓ›üôûÖ−Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ ×−ÖÖÔµÖÖ»ÖÖ úÖµÖ¤êü´ÖÓ›üôûÖ−Öê ÃÖÓ´ÖŸÖß ¤êüÖê †Ö¾Ö¿µÖ ú
†ÃÖŸÖê. •Ö¸ü ×¾Ö¸üÖê¬Ö êú»ÖÖ ŸÖ¸ü úÖµÖÔ úÖ¸üß ´ÖÓ›üôûÖ»ÖÖ ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. 11 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2001 ¸üÖê•Öß
†´Öê×¸ü êúŸÖß»Ö ¾Ö»›Ôü ™Òêü›ü ÃÖë™ü¸ü ¾Ö¸ü †×ŸÖ¸êüŒµÖÖÓ−Öß Æü»»ÖÖ êú»ÖÖ. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖÖ×»Ö²ÖÖ−Ö ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖŸÖ úÖêÖŸÖê ¬ÖÖê¸üÖ
†¾Ö»ÖÓ²ÖÖµÖ“Öê µÖÖÃÖÖšüß †´Öê×¸ü êú“µÖÖ ×ÃÖ−Öê™ü´Ö¬µÖê “Ö“ÖÖÔ ú¹ý−Ö ÃÖÓ´ÖŸÖß ×¤ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü †±ú5ÖÖ×ÖÃŸÖÖ−Ö´Ö¬µÖê úÖ¸ü¾ÖÖ‡Ô
ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß.
(7)
10. »ÖÖêúÃÖÓ,µÖÖ (Population) :-
¯Öæ¾Öá •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê úÃÖÓµÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÆüŸ¾Ö ÆüÖêŸÖê. úÖ¸üÖ −ÖêÆü´Öß úÖêšêü −ÖÖ úÖêšêü µÖã¨ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê.
ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ÃÖî×−Ö ú ´ÖÖ¸ü»Öê •ÖÖŸÖ ´ÆüÖæ−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ÃÖî×−Ö úÖÓ“Öß ³Ö¸üŸÖß ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖ †ÃÖê.
úÖêÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê ±úÖ¸üÃÖÖ ×¾Ö úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê †×¬Ö ú ÃÖî×−Ö ú †ÃÖŸÖß»Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö•ÖµÖÖ“Öß
ÖÖ¡Öß ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ´Öãôêû †×¬Ö ú ÃÖî−µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖ“Öß »ÖÖê úÃÖÓµÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖÖê 5Ö¸ü•Öê“Öê ÆüÖêŸÖê. †Ö•Ö
¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ²Ö¤ü»Ö»Öß †ÖÆêü. †ŸµÖÖ¬Öã×−Ö ú ¿ÖÃ¡ÖÖ¡Öê, ¾Öê5Ö¾Öê5ÖôûµÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ´Öãôêû •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê úÃÖÓµÖê“Öß 5Ö¸ü•Ö ¸üÖ×Æü»Öê»Öß
−ÖÖÆüß. ˆ»Ö™ü •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê úÃÖÓµÖÖ †Ö•Ö †¯ÖÖµÖ úÖ¸ü ú †ÖÆêü ´ÆüÖæ−Ö »ÖÖê úÃÖÓµÖÖ ÆüÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö×¸üÖÖ´Ö ú¸üÖÖ¸üÖ
´ÖÆü¢¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü ú †ÖÆêü.
11. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ Øú¾ÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ (International Organisations) :-

¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘Ö ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ (UNO) µÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ
ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»µÖÖ. µÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ−ÖÓß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖêµÖÖÃÖÖšüß úÖÆüß ×−ÖµÖ´Ö ŸÖµÖÖ¸ü êú»Öê.
¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê µÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö ú¸üÖê šü¸ü×¾Ö»Öê. •Ö¸ü ‹ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ¬ÖÖê¸üÖ µÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê“µÖÖ úÖµÖ¤üµÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖŸÖ
†ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ¯Ö›üŸÖÖê.
12. •ÖÖ<Ö×ŸÖú »ÖÖêú´ÖŸÖ (World Opinion) :-

‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖß»Ö »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú
»ÖÖê´ÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö Æüß ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖŸÖÖ−ÖÖ •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú
»ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Æüß ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ŸÖÖ×»Ö²ÖÖ−Ö †Ö×Ö †´Öê×¸ü úÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ Æêü
¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖµÖÖ †5ÖÖê¤ü¸ü †´Öê×¸ü êú“Öê ¸üÖÂ™ÒüÖ¬µÖ?Ö •ÖÖò•ÖÔ ²Öã¿Ö µÖÖÓ−Öß •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú »ÖÖê ú´ÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê ú¸üµÖÖÃÖÖšüß
†−Öê ú ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ´ÖãÖÖÓ¿Öß “Ö“ÖÖÔ êú»Öß. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖÖÖ¸üÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ×¤üÃÖæ−Ö
µÖêŸÖÖê.
†¿ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸êü ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öê †−Öê ú ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü ú ‘Ö™ü ú †ÖÆêüŸÖ.
4.2.4 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê (Instruments of Foreign Policy) :-

¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :-
¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖêÖ¸üÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê †−Öê ú †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ, ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü, ÃÖ¢ÖÖ, ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö, ÃÖÖ´Öæ×Æü ú
ÃÖã¸ü×?ÖŸÖŸÖÖ, †ÖÙ£Ö ú ÃÖÖ¬Ö−Öê, µÖã¨ü µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÖÖ»Öß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü Ã¯ÖÂ™ü
ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.
(8)
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê :-
†) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ (Diplomacy) :-
¸üÖ•Ö−ÖµÖ Ø ú¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß ´ÆüÖ•Öê ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¹ý−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üÖê Ø ú¾ÖÖ
†¿Öß ¯Ö¨üŸÖß úß ×•Ö“µÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ Æêü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖÖê‡ÔÃ ú¸ü ú¸üÖê Ø ú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üÖê ÆüÖêµÖ. ¸üÖÂ™Òü¿ÖŒŸÖß“µÖÖ
×¾Ö úÖÃÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšüß ³Ö¸ü ‘ÖÖ»ÖÖÖ¸êü ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÆüÖ•Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ. ŸÖÖê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üµÖÖ“ÖÖ
‹ ú ˆ¢Ö´Ö ´ÖÖ5ÖÔ ÆüÖêµÖ. ¸üÖÂ™ÒüÖ•Ö¾Öôû †®Ö, Ö×−Ö•Öê, ÃÖî−µÖ¿ÖŒŸÖß †ÖÆêü ¯ÖÖ •Ö¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ•Ö¾Öôû “ÖÖÓ5Ö»µÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸ü“Öê
−ÖêŸÖé¢¾Ö ú¸üÖÖ¸êü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß“Öê úÃÖ²Ö −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö úÖÃÖ ÖÖêôÓû²ÖŸÖÖê. ´ÆüÖæ−Ö“Ö ‹“ÖË. •Öê. ´ÖÖò5Öì−£ÖÖò
ÃÖã“Ö×¾ÖŸÖÖŸÖ "¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö ú ˆ§êü¿Ö ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ¯ÖæÖÔ ´ÖÖ5ÖÖÔ«üÖ¸êü ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ“Öß ¾Öé¨üß ú¸üÖê ÆüÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê
†−Öê ú ¯ÖÏ úÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ. •Öã−Öß ¾Ö −Ö¾Öß ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¾Ö »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, ¯Ö×¸üÂÖ¤ü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, 5Öã¯ŸÖ ¾Ö
ˆ‘Ö›ü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, ÃÖÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, ¾µÖÛŒŸÖ5ÖŸÖ ¾Ö ×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, ¯Ö×¸üÂÖ¤ü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, 5Öã¯ŸÖ ¾Ö ˆ‘Ö›ü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß,
ÃÖÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß, ¾µÖÛŒŸÖ5ÖŸÖ ¾Ö ×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß †ÃÖê ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ úÖ¸ü ÃÖÖÓ5ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö, ŸµÖÖ
ÃÖ¾ÖÖÕ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö Ã¾Ö¤êü¿ÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖ úÖµÖÔ?Ö´ÖŸÖê−Öê ¸üÖ²Ö×¾ÖÖê ÆüÖ“Ö †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß ¸üÖ²Ö×¾ÖÖÖ·µÖÖ
¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ–ÖÖ»ÖÖÆüß µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ úÖ´Ö×5Ö¸üß ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖê. †¿ÖÖ ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ–ÖÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê
¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö ú¸üÖê, ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üÖê, “ÖÖÓ5Ö»Öê ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üÖê ‡ŸµÖÖ¤üß úÖ´Öê ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ.
úÖêÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ¯Öãœêü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ŸÖß−Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. 1) µÖã¨ü ¯Öã úÖ¸üÖê,
2) ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖÃÖ ×ŸÖ»ÖÖÓ•Ö»Öß ¤êüÖê, 3) ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üÖê •Ö¿Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾Ö¸üß»Ö¯Öî úß
‹ úÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ¿ÖÖÃÖ−Ö¯ÖÏ´ÖãÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üÖê ÆüÖ ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
¯Ö¸ÓüŸÖã •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖê“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß †×¬Ö ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¹ý ¿Ö úŸÖê. †Ö•Ö“Öê µÖã5Ö †ÖãµÖã5Ö †ÖÆêü. †−Öê ú
×¾Ö¬¾ÖÓÃÖ ú ¿ÖŒŸÖß ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖŸÖ ²Ö›üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ µÖ¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã, •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üµÖÖ“ÖÖ
´ÖÖ5ÖÔ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß ŸÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö ú´Öß ÆüÖêÖÖ¸ü
−ÖÖÆüß. Ø ú²ÖÆãü−ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖ ãú¿Ö»ÖŸÖê−Öê ¾Ö úÖµÖÔ?Ö´ÖŸÖê−Öê ¸üÖ²Ö×¾ÖÖÖ¸üß µÖÓ¡ÖÖÖ ´ÆüÖ•Öê“Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¯Ö¨üŸÖß ÆüÖêµÖ.
¸üÖ•Ö−Öî×ŸÖ ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ ¤ãü¸üÖ¾ÖŸÖ ¯ÖÖ ŸÖê ŸÖÖŸ¯Öã¸üŸÖê ¤ãü¸üÖ¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ−Öê ŸµÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö úŸÖê.
ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖ-¯ÖÖ ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Ö¬µÖÓŸÖ¸üß ¯ÖæÖÔ¯ÖÖê ×²Ö‘Ö›ü»Öê ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã µÖã¨ü×¾Ö¸üÖ´ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖê ÃÖã¬ÖÖ¸üµÖÖŸÖ ˆ³ÖµÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê
¸üÖ•Ö−Öî×ŸÖ ú ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß µÖ¿ÖÃ¾Öß —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. »ÖÖê úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ, ¾ÖÖÆüŸÖæ ú ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ, ²Ö¤ü»ÖŸÖê ¸üÖ•Ö ú¸üÖ,
ÃÖ¢ÖÖÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“Öê ú´Öß ´ÖÆü¢¾Ö ‡ŸµÖÖ¤üß úÖ¸üÖÖÓ−Öß ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß¾Ö¸ü •Ö¸üß úÖÆüß ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß
¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖßŸÖß“Öê ´ÖÆü¢¾Ö †ªÖ¯ÖÆüß ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öê −ÖÖÆüß. †µÖÖê5µÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü, †ÖÓ¤üÖê»Ö−Öê, ¤üÆü¿ÖŸÖß,
±úÃÖ¾ÖÖæ ú ‡ŸµÖÖ¤üß †›ü£ÖôûµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ¯ÖÖê ŸÖÖë›ü ¤êü‰ú−Ö ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ–Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üµÖÖ“µÖÖ
¯ÖÏ× ÎúµÖêŸÖ ×¾Ö¬ÖÖµÖ ú úÖ´Ö×5Ö¸üß ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖ †ÖÆêüŸÖ.
(9)
²Ö) ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü µÖÓ¡Ö+ÖÖ :-
¯ÖÖ´Ö¸ü ¾Ö ¯ÖÙ ú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ“Öß ¾µÖÖµÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¿Ö²¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß †ÖÆêü. "‹ úÖ ÃÖ¸ü úÖ¸ü ú›æü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ
¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖêÃÖ Ø ú¾ÖÖ ÃÖ¸ü úÖ¸ü»ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ¬ÖÖê¸üÖ Ø ú¾ÖÖ ŸÖ¢¾Ö ´ÖÖ−µÖ ú¸üÖ¾ÖµÖÖÃÖ »ÖÖ¾ÖÖê Ø ú¾ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ
¬ÖÖê¸üÖÖ×¾Ö¹ý¨ü ŸµÖÖÃÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ú¹ý −Ö ¤êüµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ êú»Öê»µÖÖ †¿ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö."
µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÏ´ÖãÖ ¤üÖê−Ö ˆ×§üÂ™êü Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ.
1) ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ •Ö−ÖŸÖêŸÖ êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
2) ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü Ã¾ÖÖ£Öá ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆ×§üÂ™üÖ−Öê êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê.
†¿ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸êü ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ÆüÖ †−µÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ êú»Öê»ÖÖ ŸÖÖë›üß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ÆüÃŸÖ?Öê¯Ö ÆüÖêµÖ. ¯Ö×Æü»µÖÖ
´ÖÆüÖµÖã¨üÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¾ÖÖ¯Ö¸ü ‡Ó5»ÖÓ›ü−Öê êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. †Ö•Ö •Ö5ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖÂ™Òêü µÖÖ
ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ²Ö¸üÖ“Ö ¯ÖîÃÖÖÆüß Ö“ÖÔ êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü
µÖÓ¡ÖÖê»ÖÖ †£ÖÔ“Ö ˆ¸üŸÖ −ÖÖÆüß. †´Öê×¸ü êú−Öê ¸üÖ×¿ÖµÖÖ×¾Ö¹ý¨ü ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü µÖÓ¡ÖÖÖ ˆ³Öß êú»Öß. ×ŸÖ»ÖÖ ¯ÖÛ¿“Ö´Ö µÖã¸üÖê¯ÖßµÖ
¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß “ÖÖÓ5Ö»Öê“Ö ÃÖÆü úÖµÖÔ ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã ¯Öæ¾ÖÔ µÖã¸üÖê¯ÖßµÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ´ÖÖ¡Ö ¸ü×¿ÖµÖÖ“Öß ²ÖÖ•Öæ ˆ“Ö»Öæ−Ö ¬Ö¸ü»Öß.
µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü Æêü ŸÖ¢¾Ö −ÖÃÖæ−Ö ŸÖê ‹ ú ¯ÖÏŸµÖ?Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ †¾Ö»ÖÓ²ÖµÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü †ÃÖê ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.
¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸üµÖÖ“Öß †−Öê ú ÃÖÖ¬Ö−Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê 1) ŸÖÖë›üß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü, 2) ¯ÖÏŸÖß úÖŸ´Ö ú ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú †ÃÖê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ´ÖãÖ ¯ÖÏ úÖ¸ü
¯Ö›üŸÖÖŸÖ.
1. ŸÖÖë›üß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü :-
µÖÖÃÖÖšüß ¸êü×›ü†Öê, ™üß.¾Æüß. µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †ÃÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ´ÖÖ5ÖÖÔ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö
ú¸üµÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.
†) Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ †¯ÖµÖ¿ÖÖ“Öê ,ÖÖ¯Ö¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ“µÖÖ ›üÖêŒµÖÖ¾Ö¸ü ±úÖê›ü+Öê :-
‹ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ¯Ö¸üÖ³Ö¾ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´Öê¾Ö¸ü †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ µÖÖ ´ÖÖ5ÖÖÔ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö»ÖÖ ¯Ö¸üÖ³Ö¾Ö
¯ÖŸ ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖÖÖ¸ü Æêü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ×¾Ö¹ý¨ü ×¾ÖÂÖÖ¸üß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý êú»ÖÖ.
²Ö) †ÖúÂÖÔú ¿Ö²¤ü¯ÖÏµÖÖê<ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü :-
ˆ¤üÖ. †´Öê×¸ü êú−Öê '»ÖÖê ú¿ÖÖÆüß“µÖÖ ÃÖÓ¸ü?ÖÖÖÃÖÖšüß' µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üÖ¾Ö¸ü ™üß úÖ êú»Öß. µÖÖ ˆ»Ö™ü, '´Ö•Öã¸üÖÓ“Öê
¿ÖÖêÂÖÖ £ÖÖÓ²Ö×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤ü' µÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸êü ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü êú»Öê»ÖÖ †ÖœüôûŸÖÖê.
ú) ÃÖŸµÖ‘Ö™ü−ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö¯ÖµÖÖÔÃÖ ú¹ý−Ö ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸ü+Öê :-
ˆ¤üÖ. ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö−Öê µÖÖ ´ÖÖ5ÖÖÔ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ.
( 10 )
›ü) Ø−Ö¤üÖŸ´Öú ¾Ö «êüÂÖµÖãŒŸÖ ¿Ö²¤üÖÓ«üÖ¸êü ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸ü+Öê :-
ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ −ÖêŸÖé¢¾ÖÖÃÖ ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö−Öê “ÖÓ5Öß•ÖÖÖ−ÖÖ“Öß ˆ¯Ö´ÖÖ ×¤ü»Öß ÆüÖêŸÖß.
‡) ×¾Ö×¿ÖÂ™ü −ÖÖ¾ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¹ý−Ö ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸ü+Öê :-
ˆ¤üÖ. ' úÖ5Ö¤üß ¾ÖÖ‘Ö' †ÃÖê †´Öê×¸ü êú»ÖÖ ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß ¸üÖÂ™Òêü ´ÆüÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.
±ú) †Ö¤ü¿ÖÔ¾ÖÖ¤üß ŸÖ¢¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸ü+Öê :-
ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖ ¿ÖÖÓŸÖß, †ØÆüÃÖÖ µÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ú¸üßŸÖ †ÖÆêü.
µÖ) ‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü :-
ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ´ÖãÛÃ»Ö´ÖÖÓ−Öß ‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖ ú¸üÖ¾ÖÖ †ÃÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö ú›æü−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †»Öß ú›êü ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ
¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖªÖÓ ú›æü−Ö ‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖß úÖ¸ü¾ÖÖµÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖµÖÖ´ÖÖ5Öê ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö“ÖÖ ÆüÖŸÖ †ÖÆêü Æêü †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.
2. ¯ÖÏŸÖßúÖŸ´Öú ¾Ö ¯ÖÏŸµÖOÖéúŸÖß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü :-

”ûÖµÖÖ×“Ö¡Öê, ¾µÖÓ5Ö×“Ö¡Ö, ×“Ö¡Ö¯Ö™ü, ™üß.¾Æüß. ‡ŸµÖÖ¤üß«üÖ¸êü ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖ−ÖÖ úÖÆüß ¯ÖÏŸÖß úÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¹ý−Ö ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ
•ÖÖŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ³ÖÖ, ×´Ö¸ü¾ÖÖã úÖÓ“ÖÖÆüß µÖÖÃÖÖšüß †Ö¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê.
ú) †ÖÙ£Öú ÃÖÖ¬Ö−Öê :-

†ÖÙ£Ö ú ÃÖÖ¬Ö−Öê Æüß ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ´ÖãÖ ÃÖæ¡Öê ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ«üÖ¸êü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ?Öê¡ÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ5ÖŸÖß
ÃÖÖ¬ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †¿ÖÖ †ÖÙ£Ö ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓŸÖ •Ö úÖŸÖ, úÖê™üÖ, ¾ÖÃŸÖæ, ú¸üÖ¸ü, †¾Ö¯ÖãÓ•Ö−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖÖ
‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ −ÖÖ êú²ÖÓ¤üß, †ÖÙ£Ö ú ¤Óü›ü, ¾Ö•µÖÔ ÃÖæ“Öß (Black list) µÖÖÓ“ÖÖÆüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü µÖÖ
ÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ êú»Ö •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ ¯Ö¸ü úßµÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÆüß ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ÛŒ¾Ö−ÃÖß ¸üÖ‡Ô™ü µÖÖÓ−Öß µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ
¯Öãœüß»Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¾µÖŒŸÖ êú»Öê †ÖÆêüŸÖ.
"†ÖÙ£Ö ú ¬ÖÖê¸üÖ Æêü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖß»Ö ²ÖÖÆãü»Öê ²Ö−Ö»Öê †ÖÆêü, ŸµÖÖŸÖæ−Ö µÖã¨üÖ»ÖÖ •Ö−´Ö ×¤ü»ÖÖ
•ÖÖŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ¾Ö¸ü¤êüÖß»Ö †Ù£Ö ú ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖŸÖæ−Ö †ÖŸµÖÓ×ŸÖ ú ¸üÖÂ™Òü¾ÖÖ¤ü ¾Ö
ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤ü ˆ¤üµÖÖ»ÖÖ µÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ†ÃÖŸÖê." ´ÆüÖæ−Ö †ÖÙ£Ö ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ÃÖÖ¬µÖ ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖ‰ú −ÖµÖêŸÖ, †ÃÖê ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê
•ÖÖŸÖê.
›ü) ‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖß ¾Ö ¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß úÖ¸ü¾ÖÖµÖÖ :-

¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖß éúŸµÖÖÓ“ÖÖÆüß ˆ¯ÖµÖÖê5Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, †¿ÖÖ úé ŸÖßŸÖ ‹ÖÖ¤êü ¸üÖ•µÖ ˆ»Ö£Öæ−Ö
¯ÖÖ›üÖê †ÃÖÖ ×¾Ö¬¾ÖÓÃÖ ú ˆ§êü¿ÖÆüß †ÃÖæ ¿Ö úŸÖÖê. úÖî×™ü»Ö−Öê †¿ÖÖ éúŸÖß“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,
( 11 )
¿Ö¡Öæ¸üÖ•µÖÖŸÖß»Ö ²ÖÓ›üÖÖê¸ü »ÖÖê úÖÓ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¿Ö¡Öæ¸üÖ•µÖÖÃÖ −Öã úÃÖÖ−Ö ¯ÖÖêÆüÖê“Ö×¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.
‡Ó›üÖê“ÖÖµÖ»ÖÖ, ´Ö»ÖÖµÖÖ, £ÖÖµÖ»ÖÓ›ü, †Ö×±Ïú êúŸÖß»Ö úÖÆüß ¸üÖ•µÖê ‡ŸµÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖÓ−Öß µÖÖ ´ÖÖ5ÖÖÔ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö êú»Öê»ÖÖ †ÖœüôûŸÖÖê.
‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ ´ÖÖ5ÖÔ ´ÆüÖ•Öê †) Æêü¸ü×5Ö¸üß, ²Ö) −ÖÖÃÖ¬ÖæÃÖ ú¸êüÖ, ú) ×±úŸÖã¸üß ‡ŸµÖÖ¤üß 5ÖÖêÂ™üß ÆüÖêŸÖ.
21 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ úÖŸÖ ¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß úÖ¸ü¾ÖÖµÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. †´Öê×¸ü úÖ, ³ÖÖ¸üŸÖ, ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö, †±ú5ÖÖ×ÖÃŸÖÖ¸ü,
‡Ã¡ÖµÖ»Ö ‡ŸµÖÖ¤üß ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ ¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß úÖ¸ü¾ÖÖµÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖ¤üÖ»ÖÖ †ÖôûÖ ‘ÖÖ»ÖµÖÖÃÖÖšüß
¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ −Ö¾µÖÖ−Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ úŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.
‡) µÖã¨ü :-
ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ×−ÖµÖÓ¡ÖÖÖ“Öê ¾Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ‹ ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÆüÖæ−Ö µÖã¨üÖ ú›êü ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖŸÖÖ ¯Öæ¾ÖáÃÖÖ¸üÖß ÃÖÖ¬Öß
µÖã¨ü−ÖßŸÖß ¸üÖ×Æü»Öß −ÖÃÖæ−Ö µÖã¨ü−ÖßŸÖß“Öê ‹ ú Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¿ÖÖÃ¡Ö ²Ö−Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖã¨üÖ´Öãôêû †−Öê ú 5ÖÖêÂ™üß ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ †ÃÖê
‡Ó5»ÖÓ›ü, ±ÏúÖ−ÃÖ, ¸ü×¿ÖµÖÖ, “Öß−Ö, •Ö¯ÖÖ−Ö, †´Öê×¸ü úÖ µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß •Ö5ÖÖ»ÖÖ ¤üÖÖ¾Öæ−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. µÖã¨üÖ´Öãôêû -
1) ²ÖÖÆüµÖ †Ö Îú´ÖÖÖ“µÖÖ ¾Öêôûß −ÖÖ5Ö×¸ü úÖÓ“µÖÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ÃÖÓ¸ü?ÖÖ µÖã¨üÖ«üÖ¸êü ÆüÖêŸÖê.
2) †−µÖÖµÖ ¤æü¸ü ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê.
3) ¤ü›ü¯ÖÖ ¾Ö Œ»Öê¿ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ´ÖãŒŸÖŸÖÖ ×´ÖôûŸÖê.
4) Æêü5Öê»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖ•µÖÖŸÖß»Ö †Öôû¿Öß ¾Ö ´ÖÖ5ÖÖ¾Öé¢Öß µÖã¨üÖ´Öãôêû ¤æü¸ü ÆüÖêµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. 'ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, µÖã¨üÃµÖ ¾ÖÖŸÖÖÔ
¸ü´µÖÖ: †ÃÖŸÖÖŸÖÖ. †»Öß ú›êü µÖã¨ü †¯Ö×¸ü×´ÖŸÖ ´Ö−ÖãÂµÖÆüÖ−Öß ¾Ö ÃÖÓ¯Ö¢Öß“ÖÖ ×¾Ö¬¾ÖÓÃÖ ú¸üÖÖ¸üß šü¸ü»Öß †ÖÆêüŸÖ. µÖã¨üÖ“Öß
´ÖÖ−Ö×ÃÖ ú, †ÖÙ£Ö ú, ÃÖÖÓÃ éú×ŸÖ ú úÖ¸üÖê ÃÖÖÓ×5ÖŸÖ»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ ¯Ö¸ÓüŸÖæ µÖã¨üÖ“Öê Ö¸êü úÖ¸üÖ µÖã¨ü“Ö (The Real
cause of war is itself) †ÃÖŸÖê. µÖã¨ü Æêü ‹ ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. •µÖÖ
¸üÖ•µÖÖ“Öß µÖã¨ü?Ö´ÖŸÖÖ ×•ÖŸÖ úß †×¬Ö ú †ÃÖŸÖê ŸÖê¾Öœêü ŸµÖÖ ¸üÖ•µÖÖ“Öê ¬ÖÖê¸üÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖê, ´ÖãÃÖÖê×»Ö−Öß ŸÖ¸ü µÖÖ
ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ´ÆüÖÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ ''†Ö´Ö“µÖÖ¾Ö¸ü µÖã¨ü »ÖÖ¤ü»Öê †ÖÆêü, ŸÖê ´Öß Ã¾Öß úÖ¸üŸÖÖê, ‡™ü»Öß •Ö5ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÏÖ–Öß ²Ö−Öê»Ö
Ø ú¾ÖÖ ²Öê×“Ö¸üÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.'' (We are charged having imposed upon us war diciline, I
admit it; I glory in it. Italy must expand or perish.) ¯Ö¸ÓüŸÖã µÖã¨üÖŸÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ×¾ÖµÖÖ“Öß ÖÖ¡Öß
−ÖÃÖŸÖê. ´ÆüÖæ−Ö“Ö ¯ÖÏŸµÖê ú ¾Öêôûß ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ µÖ¿ÖÛÃ¾ÖŸÖêÃÖÖšüß µÖã¨üÖ“ÖÖ ´ÖÖ5ÖÔ µÖÖê5µÖ šü¸üŸÖ −ÖÖÆüß. ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ
µÖã¨üÖ“Öß ¬Ö´Ö úßÆüß †−Öã æú»Ö ¯Ö×¸üÖÖ´Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖŸÖê. †»Öß ú›êü µÖã¨üÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö ú¸üµÖÖÃÖ ¸üÖ•µÖê ±úÖ¸ü¿Öß
ˆŸÃÖã ú −ÖÖÆüßŸÖ. úÖ¸üÖ ¤üÖê−Ö ´ÖÆüÖµÖã¨êü †×Ö»Ö ´ÖÖ−Ö¾Ö•ÖÖŸÖßÃÖ †×¸üÂ™ü ÃÖÓÆüÖ¸ü ú šü¸ü»Öß. ´ÆüÖæ−Ö“Ö µÖã¨ü
™üÖôûµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖÖÓ−Öß úÖÆüß ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. Ø ú²ÖÆãü−ÖÖ µÖã¨ü ™üÖôûÖê ÆüÖÃÖã¨üÖ ‹ ú ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ
−ÖßŸÖß“ÖÖ ³ÖÖ5Ö ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖŸÖ³Öê¤ü ¤æü¸ü ú¸üÖê, µÖã¨ü ¯ÖÏ¾Öé¢Öß −ÖÂ™ü ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ú¸üÖê,
´ÖÖ−Ö¾Öß ´Ö−ÖÖ»ÖÖ µÖã¨üÖ“Öê 5ÖÓ³Öß¸ü ¯Ö×¸üÖÖ´Ö ×¿Ö?ÖÖÖ«üÖ¸êü ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ−Ö ¤êüÖê, ÃÖÖ´Öæ×Æü ú ÃÖã¸ü×?ÖŸÖŸÖê¾Ö¸ü ³Ö¸ü ¤êüÖê,
•ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üÖê, †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ úÖµÖªÖÓ“Öê ÃÖÓ×ÆüŸÖß ú¸üÖ ú¸üÖê †Ö×Ö ×−Ö:¿ÖÃ¡Öß ú¸üÖ ¾Ö ¿ÖÃ¡Ö
×−ÖµÖÓ¡ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ´ÖÖ5ÖÔ µÖã¨ü ™üÖôûµÖÖÃÖÖšüß ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.
( 12 )
1) ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ëú¦üØ²Ö¤æü úÖêÖŸÖÖ?
2) ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ´ÆüÖ•Öê úÖµÖ?
3) ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü úÖêÖŸÖß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß?
4) ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘Ö Æüß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ úÖêÖŸµÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß.
5) †×»Ö¯ŸÖ¾ÖÖ¤üÖ“Öê ¬ÖÖê¸üÖ úÖêÖß Ã¾Öß úÖ¸ü»Öê?
6) †´Öê×¸ü êú“µÖÖ ¾Ö»›Ôü ™Òêü›ü ÃÖë™ü¸ü¾Ö¸ü ú¬Öß Æü»»ÖÖ —ÖÖ»ÖÖ.
4.2.5 ¸üÖ•Ö−ÖµÖ (Diplomacy) :-
¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :-
•Ö5ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖ“Öß−Ö ú»ÖÖ¯Öî úß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æüß ‹ ú ú»ÖÖ ´ÆüÖæ−Ö †ÖêôûÖ»Öß •ÖÖŸÖê. ¤ÓüŸÖ ú£ÖÖ´Ö¬Öß»Ö ¤êü¾Ö¤æüŸÖ Æêü
Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ¯ÖÏ£Ö´Ö“Öê ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ´ÖÖ−ÖÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê. úÖ¸üÖ ¯Ö¸ü´ÖêÀ¾Ö¸üÖ“ÖÖ ÃÖÓ¤êü¿Ö ŸÖê »ÖÖê úÖÓ¯ÖµÖÔŸÖ ¯ÖÖê“ÖŸÖ †ÃÖŸÖ.
†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−Ö¬ÖÖÔ¸üßŸÖ ú¸üµÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ‹ ú ´ÖÖ¬µÖ´Ö †ÖÆêü. †Ö×Ö ŸÖê ÃÖÖ¬µÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸üµÖÖŸÖ
†Ö»Öê»Öê †Ö¬Öã×−Ö ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÆüÖæ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ ú›êü ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖŸÖê. ¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ †−Öã æú»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üÖê ¾Ö ŸÖê úÖµÖ´Ö
×™ü ú¾Ö×Öê Æüß †ŸµÖÓŸÖ †¾Ö‘Ö›ü ¯ÖÏ× ÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê. †Ö×Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æüß ¯ÖÏ× ÎúµÖÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üµÖÖ“Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö ²Ö−Ö»Öê †ÖÆêü.
´ÆüÖæ−Ö Æòü−ÃÖ •Öê ´ÖÖò5Öê−µÖÖ µÖÖÓ−Öß †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü úß, †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖê»ÖÖ †−Öã æú»Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖ“Öê
¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü ‹ ú †Ã¡Ö †ÖÆêü.
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ/¾µÖÖ,µÖÖ :-
¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ»ÖÖ ‡Ó5ÖÏ•ÖßŸÖ Diplomacy †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ. Diplor (×›ü¯»ÖÖê¸ü) µÖÖ 5ÖÏß ú ¿Ö²¤üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ²Ö−Ö»ÖÖ
†ÖÆêü. ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ´ÖÖê›üÖê Ø ú¾ÖÖ ‘Ö›üß ú¸üÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. †Ö•Ö“µÖÖ úÖ»ÖÖÓ›üÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÆüÖ•Öê ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ¯ÖæÖÔ
ÃÖÆü†ÛÃŸÖŸ¾Ö, ÃÖÆü úÖµÖÔ, ´Öî¡Öß¯ÖæÖÔ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü †ÃÖÖ †£ÖÔ »ÖÖ¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
1. Æòü−ÃÖ •Öê ´ÖÖò<Öê−£ÖÖ :-

¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö ú ˆ§êü¿Ö, ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ¯ÖæÖÔ ´ÖÖ5ÖÖÔ«üÖ¸êü ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ¿Öß ¾Öé¨üß ú¸üÖê ÆüÖêµÖ.
2. ÛŒ¾Ö−ÃÖß ¸üÖ‡Ô™ü :-
²Öã¨üß †Ö×Ö “ÖÖŸÖãµÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ²ÖÖê»ÖÖß ú¹ý−Ö ú´ÖßŸÖ- ú´Öß ÆüÖ−Öß Ã¾Öß úÖ¹ý−Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆ×§üÂ™ü
¯ÖæÖÔ ú¸üµÖÖ“Öß ú»ÖÖ ´ÆüÖ•Öê“Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ.
( 13 )
3. ÃÖ¸ü †−ÖìÃ™ü ÃÖÖŸÖÖê :-
Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê Ø ú¾ÖÖ †Ó úßŸÖ ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ †×¬Ö éúŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê5ÖÖŸÖ †ÖÖ»ÖÖ •ÖÖÖ¸üÖ
²Öã¨üß ¾Ö “ÖÖŸÖãµÖÔ µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏµÖÖê5Ö ´ÆüÖ•Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ.
4. †ÖòŒÃÖ±úÖê›Ôü ‡ÓÛ<»Ö¿Ö ¿Ö²¤üúÖê¿Ö :-

¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÆüÖ•Öê ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¹ý−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üÖê.
5. †Ö<Öì−ÃÖúß :-
¤üÖê−Ö Ø ú¾ÖÖ ¤üÖê−Ö¯Öê?ÖÖ †×¬Ö ú ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß´Ö¬µÖê ÆüÖêÖÖ¸üß ÃÖ´Ö—ÖÖêŸµÖÖ“Öß ¯ÖÏ× ÎúµÖÖ ´ÆüÖ•Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ.
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö :-
¸üÖ•ÖÃÖ¢Öê“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ¸üÖ•Ö †Ö¯Ö»ÖÖ ÖÖÃÖ5Öß ¤æüŸÖ ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖÓ ú›êü ¯ÖÖšü¾ÖŸÖ †ÃÖê. ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ¸üÖ•µÖÖÓŸÖ ÃÖ¤Ëü³ÖÖ¾Ö
×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖß»Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Æêü †×¬Ö ú 5ÖãÓŸÖÖ5ÖãÓŸÖß“Öê
²Ö−Ö»µÖÖ−Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÆü¢¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê.
1) ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß“µÖÖ ´ÖÖ5ÖÖÔ−Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üµÖÖ“Öß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ‹ ú ¯Ö¨üŸÖ †ÖÆêü.
2) ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ †Ó´Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾ÖÖß“Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü ŸÖÓ¡Ö ¾Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÆüÖêµÖ.
3) †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ•µÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖ“Öß ¯Ö¨üŸÖ ´ÆüÖ•Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ.
4) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÆüÖ•Öê ¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖß»Ö ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß“Öê úÖî¿Ö»µÖ †ÖÆêü.
5) ¤üÖê−Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ ÃÖ»ÖÖêµÖÖ“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •Öãôû×¾ÖµÖÖ“Öß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æüß ú»ÖÖ †ÖÆêü.
6) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ ‡ŸÖ¸üÖÓ−ÖÖ −Ö ¤üÖÖ×¾ÖŸÖÖ ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖ ÃÖÖ¬µÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ‹ ú ´ÖÖ5ÖÔ †ÖÆêü.
7) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü ¿ÖÖÓŸÖÖŸÖ ¾Ö µÖã¨ü †¿ÖÖ ¤üÖê−Æüß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü¸üÖÖ¸üê ÃÖÖ¬Ö−Ö ÆüÖêµÖ.
8) ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ¯ÖæÖÔ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öß ¾Öé¨üß ú¸üµÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÆüÖ•Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖêµÖ.
´ÆüÖæ−Ö †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖ ¯ÖÏ×¿Ö×?ÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö Æüß 5Ö¸ü•Öê“Öß ²ÖÖ²Ö —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.
4.2.6 ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü :-

1) †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö¹ý¨ü †−µÖ ¸üÖÂ™Òêü ‹ ú¡Ö µÖê‰ú−Ö 5Ö™ü ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ŸÖÖê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÃÖ±ú»Ö ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß
µÖÖ“Öß úÖôû•Öß ‘ÖêÖê.
( 14 )
2) µÖã¨ü úÖôûÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê ÃÖã¹ý êú»Öê»Öê µÖã¨ü Æêü −µÖÖµÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü Æêü •Ö5ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ
¯Ö™ü¾Öæ−Ö ¤êüÖê.
3) ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏµÖŸ−Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü“Ö µÖã¨üÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ú¸üÖê.
4) ×´Ö¡Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¥üœü ú¸üÖê.
5) •µÖÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ´ÖŸÖ³Öê¤ü †ÃÖŸÖß»Ö ŸµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †×»Ö¯ŸÖŸÖê“µÖÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß úÖ¸ü ú¸üÖê.
6) ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö ú †Ö×Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ×ÆüŸÖÖ“Öß ¾ÖÖœü ú¸üÖê, ŸµÖÖÃÖÖšüß −Ö¾Öß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ ¿ÖÖê¬ÖÖê, ŸÖÖÓ×¡Ö ú –ÖÖ−Ö,
−Ö¾Öß−Ö ŸÖÓ¡Ö, µÖÓ¡Ö, ÃÖÓ¯Ö¢Öß ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖ ú›æü−Ö ×´Öôû×¾ÖÖê.
4.2.7 ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ“Öß úÖµÖì :-

¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ−ÖÖ ¤üÖê−Æüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖ±ìú ¯ÖÏ¾ÖŒŸÖê ´ÆüÖæ−Ö úÖµÖÔ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê. úÖÆüß ¾ÖêôûÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ '™êü×»Ö±úÖê−Ö 5Ö»ÖÔ'
†ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üÖê ¾Ö †Ö¯Ö»ÖµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖã¸ü×?ÖŸÖ šêü¾ÖÖê Æêü ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖµÖÔ †ÃÖŸÖê.
´ÆüÖæ−Ö ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ Æêü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öê úÖ−Ö ¾Ö ›üÖêôêû ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö úÖµÖÔ ú¸üÖ¾Öß
»ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ.
1. ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö ú¸ü+Öê :-
†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ?Öê¡ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê µÖ¿ÖÃ¾Öß ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖŸ¾Ö ú¸üÖê Æêü ¸üÖ•Ö¤ãüŸÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖµÖÔ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Öß
×−ÖµÖãŒŸÖß ÃÖ¸ü úÖ¸ü ú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ‡“”ûÖ, †Ö úÖÓ?ÖÖ µÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö×¬ÖŸ¾Ö ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê. ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ÆüÖ
†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ“ÖÖ •ÖÖÖ úÖ¸ü ŸÖ–Ö, ÃÖÓµÖ´Öß, ¾µÖÖÃÖÓ5Öß ¾Ö ×−ÖÖÔµÖ ?Ö´ÖŸÖÖ †ÃÖÖÖ¸üÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê. úÖ¸üÖ
¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öê»Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß Æêü ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê Ö¸êü 5Ö´Ö ú †ÃÖŸÖê. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †×¬Ö éúŸÖ ´ÖÖ−Öæ−Ö“Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü
¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öß ×¤ü¿ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ êú»Öß •ÖÖŸÖê.
2. ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸ü+Öê :-
¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ÆüÖ ¤üÖê−Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¬ÖÖÖ¸üÖ ¤ãü¾ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×²Ö‘Ö›æü −ÖµÖê Ø ú¾ÖÖ ×²Ö‘Ö›ü»Öê»Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖã¸üôûßŸÖ
ú¸üµÖÖÃÖÖšüß µÖÖê5µÖ ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê úÖµÖÔ ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ−ÖÖ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê. µÖã¨ü, ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ, ¤üôûÖ¾ÖôûÖ,
ŸÖÖÓ×¡Ö ú ´Ö¤üŸÖ ‡. ?Öê¡ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ‘Ö›ü¾Öæ−Ö ŸÖÆü †Ö×Ö ú¸üÖ¸ü ú¸üÖê. ¯ÖÖ †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÓ“µÖÖ
¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üµÖÖ“Öê ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖÓ“Öê úÖµÖÔ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ5Ö»Öê †ÖÆêü. ÃÖªÖ ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ´ÖãÖ ¾Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ´ÖÓ¡Öß
µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ±ÔúŸÖ“Ö ŸÖÆü ú¸üÖ¸ü êú»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.
( 15 )
3. †Æü¾ÖÖ»Ö ÃÖÖ¤ü¸ü ú¸ü+Öê/×−Ö¾Öê¤ü−Ö ¤êü+Öê :-
†Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖ¸ü úÖ¸ü»ÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö ÃÖÖ¤ü¸ü ú¸üµÖÖ“Öß ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öß úÖ´Ö×5Ö¸üß ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üÖ¾Öß
»ÖÖ5ÖŸÖê. ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ−Öê ¯ÖÖšü×¾Ö»Öê»ÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö Ø ú¾ÖÖ ×−Ö¾Öê¤ü−Ö ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ úÖÖ †ÃÖŸÖÖê. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ
¸üÖ•Ö¤ãüŸÖÖ“Öß −Öê´ÖÖæ ú —ÖÖ»Öß †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß“Öê ÃÖã?´Ö ¾Ö †“Öæ ú †¾Ö»ÖÖê ú−Ö ú¹ý−Ö †Æü¾ÖÖ»Ö
ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê. ¯Ö×¸ü¯ÖæÖÔ ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ÆüÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖ¸ü úÖ¸ü“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ»»ÖÖ5ÖÖ¸ü ¾Ö ´ÖÖ5ÖÔ¤ü¿ÖÔ ú
†ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Öê, ¯ÖÏŸµÖ?Ö ÃÖÓ¯Ö Ôú, ×−Ö¸üß?ÖÖ µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖŸÖæ−Ö ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖÓ ú×»ÖŸÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê.
4. ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö¸üÖ¾Öé¢Ö ú¸ü+Öê :-

¸üÖ•Ö−ÖµÖ †¯Ö¸üÖ¬Öß šü¸ü»ÖÖ ŸÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ †¯Ö×¸üÆüÖµÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ãú¿Ö»Ö ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ “ÖÖŸÖãµÖÖÔ−Öê, ´ÖãŸÃÖ¤üß¯ÖÖê ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ™üÖôûµÖÖ“ÖÖ
¯ÖÏµÖŸ−Ö ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †−µÖ£ÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ“Öê ¯Ö×¸üÖÖ´Ö µÖã¨üÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö úŸÖÖê. µÖÖ“Öß •ÖÖÖß¾Ö ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖê. ´ÆüÖ•Öê“Ö
¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ»ÖÖ µÖã¨üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¯Ö¸üÖ¾Öé¢Ö ú¸üµÖÖ“Öê úÖµÖÔ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖê.
5. Ã¾Ö¤êü¿ÖßµÖÖÓ“Öß ÃÖã¸ü×OÖŸÖŸÖÖ :-
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê úÖµÖÔ ´ÆüÖ•Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê −ÖÖ5Ö×¸ü ú ×¿Ö?ÖÖ, −ÖÖê ú¸üß, ˆªÖê5Ö, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ,
¯ÖµÖÔ™ü−Ö ‡. úÖ¸üÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖÆêü¸ü“µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ 5Öê»Öê»µÖÖ Ã¾Ö¤êü¿ÖßµÖÖÓ“Öê ¸ü?ÖÖ ú¸üÖê ÆüÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ¾ÖÓ¿Ö¾ÖÖ¤ü,
×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü †−µÖÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê. −ÖÖ5Ö×¸ü úŸ¾ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ×“ÖŸÖ šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß Ã¾Ö úßµÖ −ÖÖ5Ö×¸ü úÖÓ“Öê
¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖÓ¸ü?ÖÖ ú¸üÖê Æêü ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ“Öê úÖµÖÔ †ÖÆêü.
6. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Öú †,ÖÓ›üŸ¾ÖÖ“Öê ¸üOÖ+Ö ú¸ü+Öê :-

¯ÖÏŸµÖê ú ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÛÃ´ÖŸÖê“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö ú †ÖÓ›üŸ¾ÖÖ¿Öß ×−Ö5Ö×›üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ
ÃÖÖ¾ÖÔ³ÖÖî´ÖŸ¾ÖÖ»ÖÖ úÖêÖŸÖÖÆüß ¬ÖÖê úÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖêÖÖ¸ü †ÃÖ»Öê ŸÖ¸ü •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú »ÖÖê ú´ÖŸÖ úÃÖê †−Öã æú»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖ“Öß úÖôû•Öß
¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ»ÖÖ ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖê. ˆ¤üÖ. úÖÛ¿´Ö¸ü ¯ÖÏ¿−ÖÖÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †−Öê ú ¾ÖêôûÖ •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú »ÖÖê ú´ÖŸÖ †Ö´Ö»µÖÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê
ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ−Öß êú»ÖÖ †ÖÆêü.
7. ‡ŸÖ¸ü úÖµÖì :-
¾Ö¸üß»Ö ´ÖÆü¢¾ÖÖ“µÖÖ úÖµÖÖÔ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¬ÖÖê¸üÖ×¾ÖÂÖµÖ ú ×−ÖÖÔµÖ¯ÖÏ× ÎúµÖêŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ5Öß ÆüÖêÖê, ¤üÖê−Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ
ÃÖÖÓÃ éú×ŸÖ ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üÖê, ¤üÖê−Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ´Öî¡Öß ¾Ö ÃÖÆü úÖµÖÔ ¾Öé¨üßÓ5ÖŸÖ ú¸üµÖÖÃÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ú¸üÖê, ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ
‡. úÖÆüß úÖµÖì Æüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ.
( 16 )
4.2.8 ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ¯ÖÏúÖ¸ü :-
²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ úÖ¸ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. 1) •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ, 2)
−Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ úÖ¸üÖ´Ö¬µÖê £ÖÖê›üÖ ±ú¸ü ú †ÖÆêü. ŸÖ¸üß ¤üÖê−Æüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¤üÖê−Ö
¯ÖÏ úÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¸üÖ•ÖŸÖÖÓ×¡Ö ú ¾Ö »ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.
1. •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ •Öã−ÖÖ †ÃÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ †ÖÆêü. •Ö5ÖÖŸÖ Æãü ãú´Ö¿ÖÖÆüß ¾Ö ¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüß“µÖÖ úÖôûÖŸÖ •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
¯Ö¨üŸÖß †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. ¸üÖ•ÖÖ−Öê ¾ÖîµÖÛŒŸÖ ú ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖã¸ü×?ÖŸÖ ¸üÖÖÖê ÆüÖ •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ´ÖãµÖ ÆêüŸÖæ ÆüÖêŸÖÖ. ¯Ö×Æü»Öê
´ÖÆüÖµÖã¨ü ÃÖÓ¯Öê¯ÖµÖÕŸÖ •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ »ÖÖê ú×¯ÖÏµÖŸÖê“µÖÖ ×¿ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ †ÃÖê Æêü¸üÖò»›ü ×−Ö úÖê»ÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ
'×›ü¯»ÖÖê´ÖÃÖß' µÖÖ 5ÖÏÓ£ÖÖŸÖ −Ö´Öæ¤ü êú»Öê †ÖÆêü.
•Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-

•Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¨üß“µÖÖ ×¿ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¸üÖÆüµÖÖÃÖ ŸÖŸ úÖ×»Ö−Ö ¸üÖ•Ö úßµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ úÖ¸üÖß³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖß. ÃÖ¾ÖÔ¡Ö
¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö ¯ÖÏ úÖ¸üÖŸÖ ¸üÖ•ÖÖ ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔÁÖêÂ™ü †ÃÖæ−Ö ¸üÖ•ÖÖ“Öß ÃÖ¢ÖÖ †´ÖµÖÖÔ¤ü ¾Ö ×−Ö¸Óü ãú¿Ö
ÆüÖêŸÖß. •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ êú¾Öôû µÖã¸üÖê¯Ö ¯Öã¸üŸÖÖ“Ö ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß úÖÆüß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê ÖÖ»Öß»Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê
†ÖÆêüŸÖ.
1. ×¿ÖÂšü•Ö−Ö¿ÖÖÆüß :-
µÖã¸üÖê¯ÖÖŸÖß»Ö ŸÖÖê ×−Ö¸ü ãÓú¿Ö ¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüß“ÖÖ úÖ»ÖÖÓ›ü ÆüÖêŸÖÖ. ŸÖŸ úÖ×»Ö−Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¿ÖÂšü•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ‹ ú ¾Ö5ÖÔ
ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö‘Ö¸üÖµÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß, ŸµÖÖ“Öê −ÖÖŸÖ»Ö5Ö, ÃÖÓ¸ü•ÖÖ´Ö¤üÖ¸ü µÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ úÖôûß ŸµÖÖÓ−ÖÖ úÖÆüß
×¾Ö¿ÖêÂÖÖ×¬Ö úÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ¸üÖ•Ö¤ü¸ü²ÖÖ¸üÖŸÖ ¯Ö¤üÖ¾Ö¸ü Æêü“Ö »ÖÖê ú †ÃÖŸÖ. ¸üÖ•ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¸üÖ•Ö úßµÖ ÃÖ³ÖêŸÖ µÖÖ ¾Ö5ÖÖÔ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ5Ö
†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ×¿ÖÂšü•Ö−Ö¿ÖÖÆüß ´ÆüÖŸÖ †ÃÖŸÖ.
2. <Öã¯ŸÖŸÖÖ :-
µÖã¸üÖê¯Ö Æêü •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ“Öê ëú¦ü ÆüÖêŸÖê. µÖã¸üÖê¯ÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß ¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüß ÆüÖêŸÖß. ¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾Ö
†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ ¤êüÖê Æêü ¸üÖ•µÖ úŸµÖÖÔ¾Ö¸ü ²ÖÓ¬Ö−Ö úÖ¸ü ú −Ö¾ÆüŸÖê. ¸üÖ•ÖÖ ÆüÖ“Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ
¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ×¿Ö»¯Ö úÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ÃÖÓ¯ÖæÖÔŸÖ: •Ö−Öê¯ÖÖÃÖæ−Ö 5Öã¯ŸÖŸÖÖ Æêü“Ö •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ÆüÖêŸÖê.
3. »Ö¾Ö×“ÖúŸÖÖ :-
−Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖÃÖÖ¸üÖê •Öã−Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ŸÖÖšü¸ü Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê −Ö¾ÆüŸÖê. ¸üÖ•ÖŸÖÓ¡ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ±úŒŸÖ ¸üÖ•ÖÖ Ø ú¾ÖÖ
¸üÖ•Ö¤ãüŸÖÖ“µÖÖ ‡“”êû¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ ¸üÖ•ÖÖ“µÖÖ ´Ö•ÖáŸÖß»Ö ¾Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖŸÖß»Ö †ÃÖê ´ÆüÖæ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ
( 17 )
†Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖÖêµÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ¾ÖôûÃÖÖ ¤êüÖê ¸üÖ•ÖÖ»ÖÖ ÃÖÆü•Ö ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »Ö¾Ö×“Ö úŸÖÖ Æêü •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê
¾Öî×¿ÖÂ™üµÖ ÆüÖêŸÖê.
4. Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ/Ã¾ÖÖµÖŸÖŸÖÖ :-
•Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖÃÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ²Ö¸ü“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ÆüÖêŸÖê. ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ“Öß
•Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ¸üÖ•ÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖê ú ¯ÖÏ¿−ÖÖ“µÖÖ ŸÖ¯Ö¿Öß»ÖÖŸÖ •ÖÖµÖÖ‡ŸÖ úÖ ¾Öêôû ŸµÖÖÓ−ÖÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ. ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖÓ−Öß
±úŒŸÖ ¸üÖ•ÖÖ“Öß ´Ö•Öá ¾Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö êú»ÖÖ úß ¸üÖ•Öæ¤üŸÖÖÓ−Öß ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ ×−ÖÖÔµÖÖÃÖ ÃÖÆü•Ö ÃÖÓ´ÖŸÖß ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖ.
¯Öæ¾Öá ¤üôûÖ¾ÖôûÖÖ“Öß ÃÖÖ¬ÖÖê †Ö•Ö“µÖÖ ÃÖÖ¸üÖß −Ö¾ÆüŸÖß, ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ¤æüŸÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ úÖµÖÖÔ´Ö¬µÖê Ã¾ÖŸÖÓ¡ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ
—ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß.
•Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ :-

¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ×¯Ö”êûÆüÖ™ü ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öß. †Ö×Ö −Ö¾Öß−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»ÖÖ. ¯Ö×Æü»µÖÖ
´ÖÆüÖµÖã¨üÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüß −ÖÂ™ü ÆüÖê‰ú−Ö »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß µÖã5ÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö —ÖÖ»ÖÖ. »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß
¿ÖÖÃÖ−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÃÖŸÖê. µÖÖ −Ö¾Öß−Ö ¿ÖÖÃÖ−Ö¯ÖÏÖÖ»Öß´Öãôêû »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ
5Öê»ÖÖ ¾Ö •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“µÖÖ ·ÆÖÃÖÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß.
2. −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
¸üÖ•Öê¿ÖÖÆüß ÃÖÓ¯Ö»Öß †Ö×Ö »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¿ÖÖÃÖ−Ö¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ˆ¤üµÖ —ÖÖ»ÖÖ. ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü −Ö¾Öß−Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö
ÃÖÖ¾ÖÔ³ÖÖî´Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ˆ¤üµÖ —ÖÖ»ÖÖ. »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¿ÖÖÃÖ−Ö¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ Ã¾Öß úÖ¸ü ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß êú»ÖÖ. µÖÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö¯Ö¨üŸÖßŸÖ
»ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö›æü »ÖÖ5Ö»ÖÖ ÃÖÖÆü×•Ö ú“Ö ¸üÖ−ÖµÖÖ“µÖÖ ¯Ö¨üŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖŸÖã−Ö“Ö −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
ˆ¤üµÖÖ»ÖÖ †Ö»ÖÖ. −Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê ÖÖ»Öß»Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê †ÖÆêüŸÖ.
1. ,Öã»ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ/¯ÖÏú™ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-

†Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ Öã»ÖÖ Ø ú¾ÖÖ ˆ‘Ö›ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÆüÖæ−Ö †ÖêôûÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ¯Öæ¾Öá
²Ö›üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß †−Öê ú 5Öã¯ŸÖ ú¸üÖ¸ü êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÆüÖµÖã¨ü —ÖÖ»Öê. ´ÆüÖæ−Ö •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸ü ×™ü úÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ5Ö»Öß.
»ÖÖê úÖÓ“µÖÖ ‡“”êû−ÖãÃÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−Ö×µÖ ú ¾µÖÆü¾ÖÖ¸ü ¾ÆüÖ¾ÖêŸÖ, ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö “Ö“ÖÖÔ 5Öã¯ŸÖ −Ö ¸üÖÆüŸÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖÆüß ŸµÖÖ“Öß
ú»¯Ö−ÖÖ †ÃÖÖ¾Öß †ÃÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÆüÖêµÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß.
2. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö+ÖÔµÖÖ¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :-

−Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−Ö×µÖ ú ×¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“µÖÖ ×−ÖÖÔµÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ¾Ö¸ü ²Ö·µÖÖ“Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¯Ö›ü»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. †Ö¬Öã×−Ö ú
úÖôûÖŸÖ ¤üôûÖ¾ÖôûÖ ¾Ö ÃÖÓ¯Ö úÖÔ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ÃÖÖ¬Ö−Öê µÖÖ´Öãôêû ¯Öæ¾Öá¯ÖÏ´ÖÖÖê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖÓ−ÖÖ ˆ¸ü»Öê»Öê −ÖÖÆüß. ‹¾Öœêü“Ö
( 18 )
−Ö¾Æêü ŸÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ−Öê êú»Öê»µÖÖ ú¸üÖ¸üÖÓ−ÖÖ †Ó×ŸÖ´Ö ÃÖÓ´ÖŸÖß Æüß úÖµÖ¤êü´ÖÓ›üôûÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖ−Öê †Ö•Ö“ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö
¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ú¹ý ¿Ö úŸÖ −ÖÖÆüß.
3. ¯ÖÏ×¿Ö×OÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
−Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö ÆüÖ ×¿Ö ú»Öê»ÖÖ, ¯ÖÏ×¿Ö×?ÖŸÖ, †−Öã³Ö¾Öß ¯Ö¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖÖ¸üÖ
†ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æüß ú»ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê Ã¯Ö¬ÖÖÔ ¯Ö¸üß?Öê´Ö¬Öæ−Ö ŸµÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü êú»Öß •ÖÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖ“Öê
ÃÖ¬µÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö 5ÖãÓŸÖÖ5ÖãÓŸÖß“Öê †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö ÆüÖ ¯ÖÏ×¿Ö×?ÖŸÖ †ÃÖÖê †Ö¾Ö¿µÖ ú †ÖÆêü.
4. úÖµÖÔ²ÖÖÆãü»µÖŸÖÖ :-
−Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ»ÖÖ ¸üÖ•Ö úßµÖ úÖµÖÖÔ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÖÙ£Ö ú, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö ú, ÃÖÖÓÃ éú×ŸÖ ú, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, Ã¾Ö úßµÖÖÓ“Öê
¸ü?ÖÖ ‡. ×¾Ö×¾Ö¬Ö úÖµÖì ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ úÖµÖÔ²ÖÖÆãü»µÖŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.
5. »ÖÖêú¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
−Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. −Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖÓ−ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ
´ÖŸÖÖÓ“Öß ¤üÖ»Ö ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †×¬Ö ú »ÖÖê úÖ×³Ö´ÖãÖ ²Ö−Ö»ÖÖ †ÖÆêü.
•Öã−ÖÖ ¾Ö −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖÓŸÖß»Ö ±ú¸üú :-

1. •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ±úŒŸÖ µÖã¸üÖê¯ÖßµÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ¯Öã¸üŸÖÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ²Ö−Ö»ÖÖ
†ÖÆêü.
2. •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ 5ÖÖê¯Ö−ÖßµÖŸÖê¾Ö¸ü ³Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ. −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ ´ÖãŒŸÖ Ø ú¾ÖÖ ˆ‘Ö›ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †ÖÆêü.
3. •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö Æêü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¾Ö×¸üÂšü ¾Ö5ÖÖÔŸÖæ−Ö ×−Ö¾Ö›ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖê. ŸÖ¸ü −Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ
¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö ÆüÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ ¯Ö¸üß?ÖÖŸÖæ−Ö ×−Ö¾Ö›ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
4. •Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ»ÖÖ ×−ÖÖÔµÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ÆüÖêŸÖê. −Ö¾µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ»ÖÖ ×−ÖÖÔµÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ¾Ö¸ü
´ÖµÖÖÔ¤üÖ ‘ÖÖŸÖ»Öê 5Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.
3. »ÖÖêúŸÖÖÓ×¡Öú ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
20 ¾Öê ¿ÖŸÖ ú Æêü '»ÖÖê ú¿ÖÖÆüß“Öê µÖã5Ö' ´ÆüÖæ−Ö †ÖêôûÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ
†ÖÖÖß ‹ ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸ü †ÖÆêü. ×²ÖÎ™ü−Ö Æüß '»ÖÖê ú¿ÖÖÆüß“Öß •Ö−Ö−Öß' ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ÆüÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †×¬Ö ú ´ÖãŒŸÖ †Ö×Ö
†×¬Ö ú »ÖÖê úÖ×³Ö´ÖãÖ †ÃÖŸÖÖê.
( 19 )
»ÖÖêúŸÖÖÓ×¡Öú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-
1. ŸÖÆü/ú¸üÖ¸üÖŸÖß»Ö ¸ü“Ö−ÖÖÓ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö :-
•Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ŸÖÆü Ø ú¾ÖÖ ú¸üÖ¸ü êú»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ ú¸üÖ¸üÖÓ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö êú»Ö •ÖÖ‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −Ö¾ÆüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû
•Öã−µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖß»Ö ú¸üÖ¸ü Æêü ³Ö¸ü¾Ö¿ÖÖ“Öê −Ö¾ÆüŸÖê. ´ÖÖ¡Ö »ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê ×−ÖÖÔµÖ Æêü †−Öê ú ¾ÖÂÖì ×™ü æú−Ö
¸üÖÆüŸÖÖ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê úÖÓ“µÖÖ ‡“”êû−ÖãÃÖÖ¸ü ¸üÖ•µÖ úŸÖì ×−ÖÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•µÖ úŸÖì µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÆü•ÖÖÃÖÆü•Öß ‹ÖÖ¤üµÖÖ
¤êü¿ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü êú»Öê»ÖÖ ú¸üÖ¸ü ´ÖÖê›üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. úÖ¸üÖ ŸÖÖê ú¸üÖ¸ü †¯ÖÏŸµÖ?Ö×¸üŸµÖÖ •Ö−ÖŸÖê−Öê êú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÆüÖæ−Ö
»ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖÆü/ ú¸üÖ¸üÖŸÖß»Ö ¸ü“Ö−ÖÖ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö êú»Öê •ÖÖŸÖê.
2. ×¾Ö¸üÖ¬ê Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü :-
»ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ †×¬Ö ú ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃŸÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü ‹ÖÖ¤üÖ ×−ÖÖÔµÖ
‘µÖÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ»ÖÖ •Ö−ÖêŸÖ“Öß ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×´ÖôûÖ¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖê. ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Öß •ÖÖ‰ú−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ¿Öß
ú¸üÖ¸ü ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¯ÖÏ£Ö´Ö •Ö−Ö´ÖŸÖ †−Öã æú»Ö ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖŸÖ
¯ÖÏ“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö´Ö¬Öß»Ö ¸üÖ•µÖ úŸÖì •Ö−ÖŸÖê´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ×¾Ö¸üÖê¬Öß ŸÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ úŸÖì ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö
×¾Ö¸üÖê¬Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖŸÖ.
3. “Ö“ÖÖÔ ¾Ö ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß¾Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ :-

¯Öæ¾Öá ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ´Ö¬µÖê ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü µÖã¨ü êú»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö †Ö•Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö
×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ ¤æü¸ü ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ‹ ú¡Ö ²ÖÃÖæ−Ö “Ö“ÖÖÔ, ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß«üÖ¸êü ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
4. ×¿ÖÂ™üÖ“ÖÖ¸ü ¾Ö −Ö´ÖÏŸÖÖ :-
¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê •µÖÖ¾Öêôûß ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß “Ö“ÖÖÔ ¾Ö ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß “ÖÖ»Ö»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ¾Öêôûß ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖÓ−Öß
×¿ÖÂ™üÖ“ÖÖ¸üÖ“Öê ¤ü¿ÖÔ−Ö ‘Ö›ü×¾Ö»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê †¿Öß »ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß †¯Öê?ÖÖ †ÖÆêü. ‹ÖÖ¤üÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ
´ÖŸÖ³Öê¤ü ÆüÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖê ŸÖ¸üßÆüß ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ»ÖÖ ×¿ÖÂ™üÖ“ÖÖ¸ü ¤üÖÖ¾ÖÖ¾ÖÖ“Ö »ÖÖ5ÖŸÖÖê. Æêü ‹ ú »ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê
¾Öî×¿ÖÂ™µÖü †ÖÆêü.
5. ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‰ú ¿ÖúŸÖÖŸÖ :-

»ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. »ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ
•Ö−Ö´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ¾Ö¸ü ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ‹ ú¾ÖÖŒµÖŸÖÖ ÆüÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê,
´ÖÖ¡Ö •Ö−Ö´ÖŸÖÖ“µÖÖ ¤ü²ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû úÖÆüß¾ÖêôûÖ ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü¸üŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü úÖÆüß ¾Öêôû–Ö •ÖÖÖß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ ú †µÖ¿ÖÃ¾Öß
êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. úÖÛ¿´Ö¸ü“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö †Ö×Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¸üÖ•µÖ úŸµÖÖÕ−ÖÖ, ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖÖ−ÖÖ ÃÖã™ü»ÖÖ †ÃÖê
( 20 )
¾ÖÖ™üŸÖê ¯ÖÖ •Ö−Ö×ÆüŸÖÖ“µÖÖ ×³ÖŸÖß´Öãôêû ¤üÖê−Æüß ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß µÖ¿ÖÃ¾Öß ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ÆüÖ ‹ ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¤üÖêÂÖ µÖÖ
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê †ÖÆêü.
6. ×−Ö+ÖÔµÖÖÃÖ ×¾Ö»ÖÓ²Ö :-
»ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ×−ÖÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖ−ÖÖ »ÖÖê úÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ5ÖŸÖÖê. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ »ÖÖê úŸÖ
›üÖ¾Ö»Öæ−Ö úÖêÖŸÖÖÆüß ×−ÖÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. úÖ¸üÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß Æêü »ÖÖê úÖÓ“µÖÖ ú›æü−Ö ×−Ö¾Ö›æü−Ö †Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ.
ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖÆü×•Ö ú“Ö ×−ÖÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖ−ÖÖ ×¾Ö»ÖÓ²Ö »ÖÖ5ÖŸÖÖê.
7. •Ö−ÖŸÖê“Öß ×¤ü¿ÖÖ³Öæ»Ö ÆüÖê+µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ :-

µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸üÖŸÖ •Ö−ÖŸÖê“Öß ×¤ü¿ÖÖ³Öæ»Ö ÆüÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. úÖ¸üÖ úÖÆüß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ
×−ÖÖÔµÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ •Ö−Ö´ÖŸÖ −ÖÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ5ÖŸÖÖŸÖ. ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¹ý−Ö •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ‹ÖÖ¤üµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ
ÃÖÓ³ÖÏ´ÖÖŸÖ šêü‰ú−Ö ×−ÖÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü−ÖÖŸÖ ×−Ö¿ÖÃ¡Öß ú¸üÖ —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê †ÃÖê ‹ ú ŸÖŸ¾Ö
†ÖÆêü. ¯ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ?Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß µÖÖ´Ö¬µÖê ×¾ÖÃÖÓ5ÖŸÖß ×¤üÃÖŸÖê. Æêü •Öê¾ÆüÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê CTBT ú¸üÖ¸üÖ»ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö êú»ÖÖ
ŸÖê¾ÆüÖ ×¤üÃÖæ−Ö †Ö»Öê †ÖÆêü.
4. ×¿Ö,Ö¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖß»Ö ×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ ‹ ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸ü †ÖÆêü. ŸµÖÖ»ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ5ÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †ÃÖêÆüß ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¤üÖê−Ö Ø ú¾ÖÖ †Ö×¬Ö ú ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ´ÖãÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ5Ö †ÃÖ»Öê»Öß ¯Ö×¸üÂÖ¤ü ÆüÖêµÖ. Æüß ¯ÖæÖÔŸÖÖ −Ö¾Öß
¯Ö¨üŸÖ −ÖÖÆüß ¯ÖÖ †×»Ö ú›üß»Ö úÖôûÖŸÖ ŸÖß †×¬Ö ú ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ
´ÖÆüÖµÖã¨üÖŸÖ †Ö×Ö ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü †´Öê×¸ü êú“Öê †¬µÖ?Ö †Ö×Ö ¸ü×¿ÖµÖÖ“Öê †¬µÖ?Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÖŸÖ ×¿ÖÖ¸ü ¯Ö×¸üÂÖ¤üÖ —ÖÖ»µÖÖ.
ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÖ× úÃŸÖÖ−Ö“Öê »ÖÂ ú¸ü¿ÖÆüÖ ¯Ö¸ü¾Öê—Ö ´Öã¿Ö¸ü±Ôú ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯ÖÓŸÖ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †™ü»Ö×²ÖÆüÖ¸üß ¾ÖÖ•Ö¯ÖêµÖß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö“Ö †Ö5ÖÏÖ
×¿ÖÖ¸ü ¯Ö×¸üÂÖ¤ü (2001) †Ö•Ö¯ÖµÖÕŸÖ †¿ÖÖ †−Öê ú ×¿ÖÖ¸ü ¯Ö×¸üÂÖ¤üÖ —ÖÖ»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
×¿Ö,Ö¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖß»Ö ¤üÖêÂÖ :-

†) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ´Öã,ÖÖ“Öê úÖµÖÔ −ÖÖÆüß :-
úÖÆüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖÖ“Öê ´ÖŸÖê ¿ÖÖÃÖ−Ö¯ÖÏ´ÖãÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê úÖµÖÔ Æêü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖÖê †ÖÆêü. ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üµÖÖ“Öê
−ÖÃÖŸÖê. ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üµÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ¾µÖÖ¾ÖµÖÖ×ÃÖµÖ ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÖê¯Ö×¾ÖÖê µÖÖê5µÖ †ÖÆêü.
²Ö) ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ´Öã,ÖÖÓ−ÖÖ ŸÖ¯Ö×¿Ö»Ö¾ÖÖ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß −ÖÃÖŸÖê :-
‹ÖÖ¤üµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ¾Ö “Ö“ÖÖÔ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ŸÖ¯Ö¿Öß»Ö¾ÖÖ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖÖê †Ö¾Ö¿µÖ ú
†ÃÖŸÖê. ¯ÖÖ ŸÖ¿Öß ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ´ÖãÖ Ø ú¾ÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ´ÖÓ¡Öß µÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê ÃÖÖÓ5ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.
( 21 )
ú) ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ×±úÃú™ü»µÖÖÃÖ µÖã¨üÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ :-
×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ÆüÖ ÃÖ¾ÖÖì““Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÖì““Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ †µÖ¿ÖÃ¾Öß —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü ŸµÖÖŸÖæ−Ö
´ÖÖ5ÖÔ úÖœüÖê úšüßÖ ÆüÖêŸÖê. ¿ÖÖÃÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖãÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬µÖê ‹ ú´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ5ÖÔ úÖœüŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû
µÖã¨ü ÆüÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ −ÖÖ úÖ¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.
›ü) ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Öî»Öæ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß :-

×¿ÖÖ¸ü ¯Ö×¸üÂÖ¤üÖ †»¯Ö úÖôû “ÖÖ»ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôûê †»¯Ö úÖôûÖŸÖ †−Öê ú ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü “Ö“ÖÖÔ ÆüÖê‰ú ¿Ö úŸÖ
−ÖÖÆüß.
†ÃÖê †−Öê ú ¤üÖêÂÖ ×¿Ö?Ö¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸üß †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖ †−Öê ú ¸üÖÂ™Òêü ú´Öß-†×¬Ö ú
¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß úÖ¸ü êú»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.
5. Æãüæú´Ö¿ÖÖÆüß Øú¾ÖÖ ÃÖ¾ÖÔúÂÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-

Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ´ÖãÆãüŸÖÔ´Öêœü 18 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ úÖŸÖ ¸üÖê¾Ö»Öß 5Öê»Öß. ¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü •Ö´ÖÔ−Öß ¾Ö
‡™ü»Öß µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»Öê. êú¾Öôû ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸üÖ Æêü µÖÖ ¸üÖ−ÖµÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ ˆ×§üÂ™ü
†ÖÆêü. ŸÖê£Öê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“Öê †ÛÃŸÖŸ¾Ö −ÖÃÖŸÖê. ‹ ú ¯Ö?Ö, ‹ ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü, ‹ ú −ÖêŸÖÖ µÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ úÖµÖÔ
ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê.
Æãüæú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-

1. ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸ü+Ö :-
†Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖ•µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖÖê Ø ú¾ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖÖÖÖÖ»Öß šêü¾ÖÖê Æêü
Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüÖÓ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÃÖŸÖê. ŸÖê ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß úÖêÖŸµÖÖÆüß ™üÖê úÖ»ÖÖ •ÖÖµÖÖ“Öß ŸÖµÖÖ¸üß †ÃÖŸÖê.
2. »ÖÖêú´ÖŸÖÖ“Öß †¯ÖêOÖÖ :-
ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ »ÖÖê úÖÓ−ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖß»Ö úÖÆüß“Ö úôûŸÖ −ÖÖÆüß †ÃÖÖ ¸üÖ•µÖ úŸµÖÖÕ“ÖÖ ÃÖ´Ö•Ö †ÃÖŸÖÖê.
ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“Öß −ÖêÆü´Öß“Ö ˆ¯Öê?ÖÖ êú»Öß •ÖÖŸÖê.
3. »ÖÖêú¿ÖÖÆüß ŸÖ¢¾ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¸üÖ¬ê Ö :-

Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ »ÖÖê ú¿ÖÖÆüßŸÖß»Ö Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ, ÃÖ´ÖŸÖÖ, −µÖÖµÖ, ²ÖÓ¬ÖãŸÖÖ µÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ú¸üŸÖÖê. »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß
´ÖÖ5ÖÖÔ−Öê ¤êü¿ÖÖ¯Öãœüß»Ö ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖã™üŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ †¿Öß ŸµÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö úÖ †ÃÖŸÖê ´ÆüÖæ−Ö »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¯ÖÏ× ÎúµÖÖÓ−ÖÖÆüß ×¾Ö¸üÖê¬Ö êú»ÖÖ
•ÖÖŸÖÖê.
( 22 )
4. <ÖÖê¯Ö×−ÖµÖŸÖÖ :-
Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ 5Öã¯ŸÖŸÖê»ÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ 5Öã¯ŸÖ “Ö“ÖÖÔ, ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö †ÃÖŸÖê.
†Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê¯ÖÖÃÖæ−Ö ²Ö·µÖÖ“Ö 5ÖÖêÂ™üß »Ö¯Ö¾Öæ−Ö šêü¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖÖê.
5. µÖã¨üÖ“ÖÖ ¯Öã¸üÃúÖ¸ü :-
µÖã¨ü Æêü ¸üÖ•µÖÖ“Öê ™üÖò×−Ö ú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¯Ö¨üŸÖßŸÖ µÖã¨üÖ“ÖÖ ˆ‘Ö›ü ¯Öã¸üÃ úÖ¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
Æãü æú´Ö¿ÖÆüÖ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸üÖÖ´Öãôêû µÖã¨üÖÃÖÖšüß úÖ¸üÖê Ø ú¾ÖÖ ×−Ö×´Ö¢Ö ¿ÖÖê¬ÖµÖÖ¾Ö¸ü Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖ ³Ö¸üŸÖ
×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
6. ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö¯Ö¨üŸÖß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß úÖ¸ü êú»ÖÖ †ÖÆêü.
ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü −ÖÖ¾Ö †´Öê×¸ü êú“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ÃÖ×“Ö¾Ö ›üß−Ö ¸üÃ ú µÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê
úÖµÖ¤êü´ÖÓ›üôûÖŸÖ “Ö“ÖÖÔ ÆüÖê‰ú−Ö ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘ÖÖŸÖ Æüß †¿ÖÖ“Ö ¯Ö¨üŸÖß−Öê úÖ´Ö úÖ•Ö
“ÖÖ»ÖŸÖê. ´ÆüÖæ−Ö µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ−ÖµÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-

1) •Ö−Ö´ÖŸÖ •ÖÖ5ÖéŸÖß †Ö×Ö »ÖÖê ú×¿Ö?ÖÖÖ“Öê úÖµÖÔ êú»Öê •ÖÖŸÖê.
2) ×−ÖÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖ−ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ úÖµÖÔ¸üŸÖ ¸üÖ•Ö úßµÖ ¯Ö?Ö, ¤ü²ÖÖ¾Ö 5Ö™ü µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ×¾Ö“ÖÖ¸ü×¾Ö×−Ö´ÖµÖ êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖß»Ö ¤üÖêÂÖ :-

1) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ×−ÖÖÔµÖ ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ−Öê ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû úÖÆüß ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖã™üµÖÖ‹ê¾Ö•Öß ŸÖÃÖê“Ö ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ.
2) ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ÃÖÓÃÖ¤êü“Öê ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ¤üÃµÖ ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ÃÖ¤üÃµÖ †Ö¯ÖÖ¯Ö»µÖÖ
¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖŸÖ.
3) úÖêÖŸµÖÖÆüß ÃÖ´ÖÃµÖê“ÖÖ ÖÖê»Ö¾Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öê ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.
†¿ÖÖ¯ÖÏ úÖ¸êü ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê †−Öê ú ¯ÖÏ úÖ¸ü †ÖœüôûŸÖÖŸÖ.
4.2.9 ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ Øú¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“µÖÖ ·ÆÖÃÖÖ“Öß úÖ¸ü+Öê :-

†Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ ¤üôûÖ¾ÖôûÖ ¾Ö ÃÖÓÃÖæ“Ö−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öß †ÖÆêüŸÖ.
ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü •Ö−ÖŸÖê“ÖÖÆüß ¿ÖÖÃÖ−Ö¯ÖÏ× ÎúµÖêŸÖ ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ÃÖÆü³ÖÖ5Ö ¾ÖÖœüŸÖ “ÖÖ»Ö»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖÓ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö
( 23 )
†Ö•Ö ú´Öß ÆüÖêŸÖ “ÖÖ»Ö»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÖæ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸ü úÖÆüß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¯Ö›üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê ú¸üŸÖÖ
µÖê‡Ô»Ö.
1. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö :-

†ÖÓŸÖ¸üÖ¸üÂ™ÒüßµÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê. •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ ú›æü−Ö ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ
¯Öã¸üÃ úÖ¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ²ÖÆãü¸üÖÂ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖœü»ÖÖ, †Ö×¿ÖµÖÖ, †Ö×±Ïú ú−Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê.
±ÏúÖ−ÃÖ, •Ö´ÖÔ−Öß, •Ö¯ÖÖ−Ö, “Öß−Ö, ³ÖÖ¸üŸÖ µÖÖ ÃÖ¢ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê. †ÖÛ¾Ö ú ÃÖ¢ÖÖÓ“Öê ×¾ÖÃÖ•ÖÔ−Ö —ÖÖ»Öê. µÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ
‘Ö›üÖ´ÖÖê›üà´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö †Ö»ÖÖ.
2. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¿ÖßŸÖµÖã¨ü :-

¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¿ÖßŸÖµÖã¨ü ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öê. †´Öê×¸ü úÖ ¾Ö ¸ü×¿ÖµÖÖ µÖÖ ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ−Öß
ÃÖ¢ÖÖÃÖÓŸÖã»Ö−ÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö »ÖÂ™ü¸üß 5Ö™üÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß êú»Öß. ŸµÖÖÓ−Öß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö Ã£ÖÖ−Ö ×¤ü»Öê †Ö×Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ
×ÆüÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ™êü»Ö ŸÖê †−Öã æú»Ö ×−ÖÖÔµÖ ‘Öê‰ú−Ö ‡¸üŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ¾Ö¸ü ŸÖê »ÖÖ¤ü»Öê 5Öê»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö ¸üÖ×Æü»Öê
−ÖÖÆüß. ÆüôæûÆüôæû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.
3. ,Öã»Öß “Ö“ÖÖÔ :-
†»Öß ú›êü Öã»ÖÖ, ´ÖãŒŸÖ Ø ú¾ÖÖ ¯ÖÏ ú™ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¯Ö¨üŸÖß´Öãôêû ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üß»Ö
¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖß»Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ, “Ö“ÖÖÔÃÖ¡Öê, ¯Ö×¸üÂÖ¤üÖ, ú¸üÖ¸ü ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ‡ŸµÖÖ¤üß²ÖÖ²ÖŸÖ Öã»Öß “Ö“ÖÖÔ êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ
“Ö“ÖìŸÖæ−Ö ‘ÖêµÖÖŸÖ †Ö»Öê»µÖÖ ×−ÖÖÔµÖÖ¾Ö¸ü úÖÆüß¾ÖêôûÖ •Ö−ÖŸÖê“ÖÖ †Ö?Öê¯Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸÖÖê ×−ÖÖÔµÖ ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê
µÖÖê5µÖ †ÃÖŸÖÖê Æêü •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ ´ÖÖÆüßŸÖ −ÖÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¾Öêôûß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ×−ÖÖÔµÖÖ¾Ö¸ü †Ö×Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸ü •Ö−ÖŸÖê“Öß ²ÖÓ¬Ö−Öê µÖêŸÖ
†ÖÆêüŸÖ.
4. ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖOÖ ÃÖÆü³ÖÖ<Öß :-

»ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú Ø ú¾ÖÖ ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¯Ö¨üŸÖß“µÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö×µÖ ú úÖµÖÔ¯Ö¨üŸÖßŸÖ †ÖŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖÖ
¯ÖÏŸµÖ?Ö ÃÖÆü³ÖÖ5Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−Ö×µÖ ú úÖµÖÖÔŸÖ 5Öã¯ŸÖŸÖÖ ¸üÖ×Æü»Öß −ÖÖÆüß. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê úÖÆüß 5ÖÖêÂ™üß
5Öã¯ŸÖ šêü¾ÖÖê 5Ö¸ü•Öê“µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †»Öß ú›êü ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¯Ö›ü»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
5. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö ÃÖÓ×¬ÖÃÖÖ¬Öæ, ³ÖÏÂ™ü :-

¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æüß ‹ ú ú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ ú»Öê«üÖ¸êü ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •Ö¯Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ“µÖÖ †Ó5Öß
†−Öã³Ö¾Öß, –ÖÖ−Öß, ¯ÖÏ×¿Ö×?ÖŸÖ, ¬ÖæŸÖÔ, ×•Ö–ÖÖÃÖæ, ÃÖÖÆüÃÖß, ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖæ, ¿ÖÖÓŸÖ, ÃÖÓµÖ´Öß, ×¾Ö»ÖÖê³Öß, “ÖŸÖã¸ü ‡ŸµÖÖ¤üß 5ÖãÖ¬Ö´ÖÔ †ÃÖÖê
( 24 )
†Ö¾Ö¿µÖ ú †ÖÆêü. †»Öß ú›êü †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖà“Öß ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÖÆêü. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö ÃÖÓ×¬ÖÃÖÖ¬Öæ, ³ÖÏÂ™ü, †ÃÖŸµÖ, œüÖë5Öß, ú¯Ö™üß
¾Öé¢Öß“Öê †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.
6. ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−ÖúÖôûÖŸÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ¾Ö ÃÖÓÃÖæ“Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓŸÖ ¯ÖÏ<ÖŸÖß :-

¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö úÖôûÖŸÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ¾Ö ÃÖÓÃÖæ“Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓŸÖ ¯ÖÏ5ÖŸÖß —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹ úÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß“Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ
¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÃÖ¸üôû ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖ úÖ»Ö²ÖÖÆüµÖ šü¸üŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ
ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.
7. <Öã¯ŸÖŸÖÖ ¸üÖÆüß»Öß −ÖÖÆüß :-

¯ÖÏÖ“Öß−Ö ¾Ö ´Ö¬µÖµÖã5Öß−Ö úÖôûÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ´ÖÖ¡Ö †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß
¾µÖÖ¯ŸÖß ¾ÖÖœü»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“µÖÖ úÖµÖÖÔŸÖ 5Öã¯ŸÖŸÖÖ ¸üÖ×Æü»Öß −ÖÖÆüß. ´ÆüÖæ−Ö ŸµÖÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖêŸÖ
†ÖÆêüŸÖ.
†¿ÖÖ ¸üßŸÖß−Öê †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ ‘Ö›üÖ´ÖÖê›üß´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ
‘Ö›æü−Ö †Ö»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê.
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :-
†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−Ö×µÖ ú úÖµÖÖÔŸÖ úÖÆüß †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üßÆüß ¯ÖÏÖ“Öß−Ö
úÖôûÖ¯ÖÖÃÖã−Ö †Ö¬Öã×−Ö ú úÖôûÖ¯ÖµÖÔŸÖÓ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê †Ö¯Ö»Öê úÖµÖÔ µÖ¿ÖÃ¾Öß¯ÖÖê ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ
´ÖÖ−Ö¾Öß ú»µÖÖÖ †Ö×Ö †ÛÃŸÖ¢¾ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ŸÖê ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü
×ÃÖ¨ü ÆüÖê‡Ô»Ö.
1. †×¾Öú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ :-

´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ Ã¾Öß úÖ¸ü †Ö×Ö ´ÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖ´Öãôêû †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö †Ö×±Ïú êúŸÖß»Ö †×¾Ö ú×ÃÖŸÖ
¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö úÖÃÖÖÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öß. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ ¾Öé¨üß —ÖÖ»Öß. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ−ÖÖ−Öê
¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−ÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ úÖµÖÔ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü»Öê.
2. ÆüŒúÖ“Öê ¾µÖÖÃÖ¯Ößšü :-
ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Öê´Öãôêû −Ö¾ÖÃ¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ÆüŒ úÖ“Öê ¾µÖÖÃÖ¯Ößšü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê. ×¾Ö ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ ú›êü
ŸµÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö úÖÃÖÖÃÖÖšüß −µÖÖµÖ ÆüŒ úÖÓ“Öß ´ÖÖ5ÖÖß êú»Öß. ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖãŒŸÖ
†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸÖÃÖê“Ö ´Öã úŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖ ŸµÖÖŸÖæ−Ö “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öß.
( 25 )
3. •ÖÖ<Ö×ŸÖú ¿ÖÖÓŸÖŸÖê“Öê Ã¾Ö¯−Ö ÃÖÖúÖ¸ü :-
¯Ö×Æü»ÖµÖÖ ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ÃÖ»ÖÖêµÖÖ“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ¾ÆüÖ¾ÖêŸÖ ŸµÖÖŸÖæ−Ö •ÖÖ5Ö×ŸÖ ú
¿ÖÖÓŸÖŸÖê“Öê Ã¾Ö¯−Ö ÃÖÖ úÖ¸ü»Öê •ÖÖ¾Öê. µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ«üÖ¸êü 1920 ´Ö¬µÖê ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘ÖÖ“Öß †Öôûß 1945 ´Ö¬µÖê ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü
ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß. µÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ−Öß ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ¾Ö ÃÖã¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×™ü ú×¾ÖµÖÖ“Öê úÖµÖÔ êú»Öê †ÖÆêü.
4. †Ö¬Öã×−Öú ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸ü+Ö :-

•ÖÖ5Ö×ŸÖ ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ×¾Ö ú×ÃÖŸÖ †Ö×Ö †×¾Ö ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ×²Ö¢¾Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»Öê. ŸµÖÖ«üÖ¸êü
†Ö¬Öã×−Ö ú ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸üÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ, ú““µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“ÖÖ ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ, −ÖîÃÖÙ5Ö ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê5Ö
‡ŸµÖÖ¤üß²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê ×ÆüŸÖ ÃÖÖ¬µÖ —ÖÖ»Öê. Æêü ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ µÖ¿Ö ÆüÖêµÖ.
5. ¿ÖÃ¡ÖÖÃ¡Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ :

¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ«üÖ¸êü ¿ÖÃ¡ÖÖÃ¡Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ —ÖÖ»Öß. ×−Ö:¿ÖÃ¡Öß ú¸üÖ †Ö×Ö ¿ÖÃ¡Ö×−ÖµÖÓ¡ÖÖÖÃÖÖšüß ¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ ×¾Ö×³Ö®Ö
ÃÖÓ×¬Ö¾ÖÖŸÖÖÔ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖÖê ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Öãôêû ¿ÖŒµÖ —ÖÖ»Öê. ˆ¤üÖ. N.P.T. C.T.B.T. P.N.E. ú¸üÖ¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê.
6. ÃÖ¢ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :-
†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ-¸üÖÂ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖ¢ÖÖÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ÛÃ£ÖŸÖß ¾Ö ÃÖÖ´Öæ×Æü ú ÃÖã¸ü×?ÖŸÖŸÖê“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔÖ
ú¸üµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö úÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ šü¸ü»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ«üÖ¸êü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ 5Ö™üÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü.
7. ¿ÖßŸÖµÖã¨üÖ“Öß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß :-
¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü †´Öê×¸ü úÖ †Ö×Ö ¸ü×¿ÖµÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¿ÖßŸÖµÖã¨üÖ“Öß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ«üÖ¸êü µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê»µÖÖ ×¿ÖÖ¸ü ¯Ö×¸üÂÖ¤üÖ, ú¸üÖ¸ü, ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß, ŸÖÖÖ¾Ö¿Öî×£Ö»µÖ µÖÖ ‘Ö™ü−ÖÖÓ´Öãôêû —ÖÖ»Öß.
ŸµÖÖ´Öãôêû ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ“ÖÖ ¬ÖÖê úÖ ™üôû»ÖÖ.
8. −Ö¾ÖÃ¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö :-
¯Öæ¾Öá“µÖÖ ˆ¢Ö¸ü-¤ü×?ÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔŸÖæ−Ö †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö †Ö×±Ïú êúŸÖß»Ö −Ö¾ÖÃ¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¤ü×?ÖÖ-
¤ü×?ÖÖ ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü ¾Ö ÃÖÆü úÖµÖÔ¾Öé¢Öß ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß. µÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ ³Öæ×´Ö úÖ ¸üÖ×Æü»Öß †ÖÆêü.
9. ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÆüúÖµÖÔ :-
•Ö5ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ5ÖÖßŸÖß»Ö ˆ¢Ö¸êü ú›üß»Ö ×¾Ö ú×ÃÖŸÖ µÖã¸üÖ×ê ¯ÖµÖ−Ö ¸üÖÂ™Òêü †Ö×Ö ¤ü×?ÖÖê ú›üß»Ö †×¾Ö ú×ÃÖŸÖ †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö
†Ö×±Ïú êúŸÖß»Ö ¸üÖÂ™Òêü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯Öæ¾Öá¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾Öî´Ö−ÖÃµÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö úÖôûÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ´Öãôêû ˆ¢Ö¸ü-¤ü×?ÖÖ ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü
×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯Ö¸üÃ¯ÖÃÖÆü úÖµÖÔ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»Öê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö »Ö?ÖÖŸÖ µÖêŸÖê.
( 26 )
10. ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ»ÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ :-
¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö †Ö×±Ïú úÖ ÖÓ›üÖŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¯ÖÖÛ¿“Ö´ÖÖŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß †ÃÖ»Öê»ÖµÖÖ
¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß, ú¸üÖ¸ü, ŸÖÆü µÖÖ«üÖ¸êü ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖŸÖæ−Ö Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö †Ö×±Ïú êúŸÖß»Ö
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö ¾ÖÖœü»Öê.
11. µÖã¨üÖ“Öß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß :-

×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÖ ú“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖßÃÖ Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß †Ö×Ö »ÖÖê úÖ¿ÖÖÆüß¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖŸÖß»Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ“Öß ¯Ö×¸üÖŸÖß
¯Ö×Æü»µÖÖ ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖŸÖ —Ö»Öß. µÖÖŸÖ »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−Ö×µÖ ú ´ÖÖ5ÖÖÔ−Öê ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü¾ÖŸÖÖ µÖê‰ú ¿Ö úŸÖÖŸÖ µÖÖ“Öß ÖÖ¡Öß
¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ úÖ»ÖÖÓ›üÖŸÖ ¯Ö×Æü»Öê ¾Ö ¤ãüÃÖ¸êü ´ÖÆüÖµÖã¨ü ÃÖÓ¯ÖãÂ™üÖŸÖ †ÖÖµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö úÖ ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öß
´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê.
12. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ“Öß •ÖÖê¯ÖÖÃÖ−ÖÖ :-

´Ö¬µÖµÖã5Öß−Ö úÖ»ÖÖÓ›üÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö 5Öã¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ»ÖÖ 5Öã¯ŸÖÆêü¸üÖ“Öê úÖµÖÔ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ5ÖŸÖ †ÃÖê. ÆüÖ
¸üÖ•Ö−ÖµÖ •Ö¸üß †−Öî×ŸÖ ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ, †ÃÖŸµÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üßÆüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ŸµÖÖ»ÖÖ
´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê ÆüÖêŸÖê.
13. µÖã¸üÖê¯Ö ¯Öã¸üŸÖÖ“Ö ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ :-

¯ÖÏÖ“Öß−Ö úÖôûÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¸üÖ•ÖÖ †Ö×Ö ¸üÖ•Ö‘Ö¸üÖµÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸÖÖê 5Öã¯ŸÖ
¯Ö¨üŸÖß−Öê “ÖÖ»ÖŸÖ †ÃÖê. µÖã¸üÖê¯Ö¯Öã¸üŸÖÖ“Ö ÆüÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. ¸üÖ•µÖÖ-¸üÖ•µÖÖÓŸÖß»Ö ´Öî¡Öß¯ÖæÖÔ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¾ÖéØ¨ü5ÖŸÖ ú¸üµÖÖ“Öê
´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ úÖµÖÔ µÖÖ úÖôûÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ−Öê êú»Öê †ÖÆêü.
14. ´Ö−Ö¾Öß ú»µÖÖ+Ö :-

¿Öê¾Ö™üß ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö ¹ý¯ÖÖ−Öê ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö ÃÖÖÓ5ÖÖ¾ÖµÖÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö úß, ¸üÖ•Ö−ÖÖµÖ“Öê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ
´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ±ú×»ÖŸÖ •Ö¸ü úÖµÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖê ´ÆüÖ•Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ú»µÖÖÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ×¾ÖÀ¾Ö¿ÖÖÓŸÖß ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üµÖÖŸÖ
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ †Ö»Öê»Öê µÖ¿Ö ÆüÖêµÖ.
†¿ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸êü †ÖÓŸÖ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯ÖÏÖ“Öß−Ö úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö úÖôûÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ÃÖ»ÖÖêµÖÖ“Öê
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¹ý−Ö ×ŸÖÃÖ¸êü ´ÖÆüÖµÖã¨ü ™üÖÆüµÖÖ“Öß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ³Öæ×´Ö úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›æü−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ−Öê ×¾ÖÀ¾Ö¿ÖÖÓŸÖß ×™ü×¾ÖµÖÖ“ÖÖ
¯ÖÏµÖŸ−Ö êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ ¥üÛÂ™ü úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê †−Ö−µÖÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ †ÃÖê ´ÖÆü¢¾Ö †ÖÆêü.
( 27 )
1) ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ ... ... ... ... ... ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß úÖ¸ü êú»ÖÖ.
2) ... ... ... ... ... Æêü ¸üÖ•µÖÖ“Öê ™üÖò×−Ö ú †ÖÆêü.
3) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ»ÖÖ ‡Ó5ÖÏ•ÖßŸÖ ... ... ... ... ... †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
4) ×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ µÖÖ»ÖÖ ... ... ... ... ... ¸üÖ•Ö−ÖµÖ †ÃÖêÆüß ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
5) ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü −ÖÖ¾Ö ... ... ... ... ... µÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öê †ÖÆêü.
6) ¸üÖ•Ö¤æüŸÖ µÖÖ»ÖÖ úÖÆüß¾ÖêôûÖ ... ... ... ... ... †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.
7) ×²ÖÎ™ü−Ö Æüß ... ... ... ... ... “Öß •Ö−Ö−Öß ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê.
8) ¯Ö¸ü¾Öê—Ö ´Öã¿Ö¸ü±Ôú ¾Ö †™ü»Ö×²ÖÆüÖ¸üß ¾ÖÖ•Ö¯ÖêµÖß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ... ... ... ... ... ¯Ö×¸üÂÖ¤ü —ÖÖ»Öß.
4.3 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö
†Ö¬Öã×−Ö ú •Ö5ÖÖŸÖß»Ö úÖêÖŸÖêÆüß ¸üÖ•µÖ Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ‹ ú´Öê úÖÓ¿Öß ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
šêü¾ÖÖê †Ö¾Ö¿µÖ ú †ÖÆêü. Æêü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üµÖÖ“Öê úÖµÖÔ ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ¾Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ
×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üµÖÖ“Öê ‹ ú ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öß ú»ÖÖ ´ÆüÖæ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ ú›êü ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖŸÖê.
¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™üµÖê :-

1. ¯ÖÏÖ£Ö×´Öú ˆ×§üÂ™üµÖê :-
†) ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ¸ü?ÖÖ ²Ö) ÃÖªÛÃ£ÖŸÖß ¬ÖÖê¸üÖ ú) ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸üÖ
›ü) †ÖÙ£Ö ú ×¾Ö úÖÃÖ ‡) ¸üÖÂ™Òü³ÖŒŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü .
2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ˆ×§üÂ™üµÖê :-
†) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤ü²ÖÖ¾Ö 5Ö™üÖ“Öê ×ÆüŸÖ ²Ö) †¸üÖ•µÖ−Öî×ŸÖ ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
ú) ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ ›ü) ³Öæ×´Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü
3. •ÖÖ<Ö×ŸÖú ˆ×§üÂ™üµÖê :-
1. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸üú ‘Ö™üú :-
†) ³ÖÖî5ÖÖê×»Ö ú ŸÖ¢¾Öê ²Ö) −ÖîÃÖÙ5Ö ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ú) ‹ê×ŸÖ úÖ×ÃÖ ú ŸÖ¢¾Öê
›ü) ×¾Ö“ÖÖ¸ü¯ÖÏÖÖ»Öß ‡) †ÖîªÖê×5Ö ú ×¾Ö úÖÃÖ ‡Ô) »ÖÂ ú¸üß ¿ÖŒŸÖß
( 28 )
2. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß úÖµÖì :
1) ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö ú¸üÖê
2) ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ú¸üÖê
3) †Æü¾ÖÖ»Ö ÃÖÖ¤ü¸ü ú¸üÖê
4) ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö¸üÖ¾Öé¢Ö ú¸üÖê
5) Ã¾Ö:¤êü¿ÖßµÖÖÓ“Öß ÃÖã¸ü×?ÖŸÖŸÖÖ
6) ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö ú †ÖÓ›üŸ¾ÖÖ“Öê ¸ü?ÖÖ
7) ‡ŸÖ¸ü úÖµÖì.
¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öê ¯ÖÏúÖ¸ü :-
1. •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-
1) ×¿ÖÂšü•Ö−Ö¿ÖÖÆüß
2) 5Öã¯ŸÖŸÖÖ
3) »Ö¾Ö×“Ö úŸÖÖ
4) Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ.
2. −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-

1) Öã»ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
2) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–ÖÖ“µÖÖ ×−ÖÖÔµÖÖ¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ
3) ¯ÖÏ×¿Ö×?ÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
4) úÖµÖÔ²ÖÖÆãü»µÖŸÖÖ
5) »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ .
3. »ÖÖêúŸÖÖÓ×¡Öú ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-
1) ú¸üÖ¸üÖŸÖß»Ö ¾Ö“Ö−ÖÖÓ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö
( 29 )
2) ×¾Ö¸üÖê¬Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü
3) ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß¾Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ
4) ×¿ÖÂ™üÖ“ÖÖ¸ü ¾Ö −Ö´ÖÏŸÖÖ.
¤üÖêÂÖ :-
1) ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‰ú ¿Ö úŸÖÖŸÖ.
2) ×−ÖÖÔµÖÖÃÖ ×¾Ö»ÖÓ²Ö.
3) •Ö−ÖŸÖê“Öß ×¤ü¿ÖÖ³Öæ»Ö ÆüÖêµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ.
4. ×¿Ö,Ö¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :
¤üÖêÂÖ :-
†) ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Æêü ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ´ÖãÖÖ“Öê úÖµÖÔ −ÖÖÆüß.
²Ö) ¸üÖÂ™Òü¯ÖÏ´ÖãÖÖ−ÖÖ ŸÖ¯Ö¿Öß»Ö¾ÖÖ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß −ÖÃÖŸÖê.
ú) ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ×±úÃÖ ú™ü»µÖÖÃÖ µÖã¨üÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ.
›ü) ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Öî»Öæ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.
5. Æãüæú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-
¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-
1) ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ¬ÖÖê¸üÖ
2) »ÖÖê ú´ÖŸÖÖ“Öß ˆ¯Öê?ÖÖ
3) »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß ŸÖ¢¾ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö
4) 5ÖÖê¯Ö×−ÖµÖŸÖÖ
5) µÖã¨üÖ“ÖÖ ¯Öã¸üÃ úÖ¸ü
6) ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ.
4.4 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖ×ÂÖú ¿Ö²¤ü

1. ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖ : ¯ÖÏŸµÖê ú ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ±úÖµÖ¤üµÖÖ“ÖÖ ¥üÂ™üß úÖêÖ
( 30 )
2. †×»Ö¯ŸÖ¾ÖÖ¤ü : ¿ÖßŸÖµÖã¨üÖ“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß †Ö×Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß µÖÖ ¤üÖê−Ö ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö †ÓŸÖ¸ü
šêü‰ú−Ö ¸üÖÆüÖÖ¸üß ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ¸üÖß.
3. ×«ü¯ÖOÖßµÖ : ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öß»Ö
4. ÃÖÖ¾ÖÔ³ÖÖî´ÖŸ¾Ö : ÃÖ¾ÖÔÁÖêÂšü
5. ×¾Ö¤êü¿Ö : ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü
6. ¯ÖOÖ : ²ÖÖ•Öæ
7. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ–Ö : ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üÖÖ¸üÖ †×¬Ö úÖ¸üß
8. ×¿ÖÂšü•Ö−Ö : ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ˆ““Ö ¾Ö5ÖÔ
9. úÖµÖÔ²ÖÖÆãü»µÖŸÖÖ : ×¾Ö×¾Ö¬Ö/†−Öê ú úÖµÖì
10. »ÖÖêúŸÖÖÓ×¡Öú : »ÖÖê úÖÓ“µÖÖ †¯Öê?Öê−Öê “ÖÖ»ÖÖÖ¸üß
4.5 Ã¾ÖµÖÓ : †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö¸êü

†) 1) ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖ
2) ‹ úÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ²ÖÖ²ÖŸÖ Ã¾Öß úÖ¸ü»Öê»Öê ¬ÖÖê¸üÖ ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ.
3) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ (UNO)
4) ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸
5) ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹ý
6) 11 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2001.
²Ö) 1) •Ö´ÖÔ−Öß, ‡™ü»Öß
2) µÖã¨ü
3) Diplomacy
4) ¾µÖÛŒŸÖ5ÖŸÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
5) †´Öê×¸ü êú“Öê ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ÃÖ×“Ö¾Ö ›üß−Ö ¸üÃ ú
6) ™êü×»Ö±úÖê−Ö 5Ö»ÖÔ
7) »ÖÖê ú¿ÖÖÆüß“Öß
8) †Ö5ÖÏÖ ×¿ÖÖ¸ü ¯Ö×¸üÂÖ¤ü.
( 31 )
4.6 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖÖ¬µÖÖµÖ
¯Öãœüß»Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö¸êü ×»ÖÆüÖ.
1. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ´ÆüÖ•Öê úÖµÖ? ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü Ã¯ÖÂ™ü ú¸üÖ?
2. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸ü ú ‘Ö™ü ú ÃÖÖÓ5ÖÖ?
3. ¸üÖ•Ö−ÖµÖ ´ÆüÖ•Öê úÖµÖ ÃÖÖÓ5Öæ−Ö ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß úÖµÖì ×¾Ö¿Ö¤ü ú¸üÖ?
4. »ÖÖê úŸÖÖÓ×¡Ö ú ¸üÖ•Ö−ÖµÖ Ã¯ÖÂ™ü ú¸üÖ?
™üß¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ.
1. •Öã−ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
2. ×¿ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
3. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö
4. Æãü æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖ
5. ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™üµÖê
6. −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ.
4.7 †×¬Öú ¾ÖÖ“Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖãÃŸÖêú

1. ›üÖ.ò ¾ÖÃÖÓŸÖ ¸üÖµÖ¯Öæ¸üú¸ü (2006) : †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ´ÖÓ5Öê¿Ö ¯ÖÏ úÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ5Ö¯Öæ¸ü.
2. êú. ÃÖÖ<Ö¸ü, ¾Æüß. ²Öß. ¯ÖÖ™üß»Ö (2009) : †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖ, êú. ÃÖÖ5Ö¸ü ¯ÖÛ²»Ö êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖãÖê.
3. ¤êü¾ÖôûÖ+Öú¸ü ¿Öî»Öë¦ü (2005) : †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ×¾ÖªÖ ²ÖãŒÃÖ †Öî¸Óü5ÖÖ²ÖÖ¤ü.
4. ›üÖ.ò ¾ÖÖÃÖÓŸÖß ¸üÖÃÖ´Ö, ›üÖ.ò ú×¸ü†¯¯ÖÖ ,ÖÖ¯Ö¸êü (2011) : †ÖÓŸÖ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö×Ö ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖ, ±ú ú›êü
¯ÖÏ úÖ¿Ö−Ö, úÖê»ÆüÖ¯Öæ¸ü.
5. ¯ÖÏÖ. ÃÖã¬ÖÖú¸ü ãú»Öú+Öá : †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ×¾ÖªÖ³ÖÖ¸üŸÖß ¯ÖÏ úÖ¿Ö−Ö, »ÖÖŸÖæ¸ü.
6. ¯ÖÏÖ. ¾Ö¸üÖ›üú¸ü (2001) : †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö×Ö ¸üÖ•Ö úÖ¸üÖ, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ úÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ5Ö¯Öæ¸ü.
7. ¯ÖÏÖ. ›üÖ.ò ²Öß. ›üß. ŸÖÖê›üú¸ü (2010) : ¸üÖ•µÖ¿ÖÖÃ¡Ö ‹êÛ“”û ú-¯Öê¯Ö¸ü 2, ›üÖµÖ´ÖÓ›ü ¯ÖÛ²»Ö êú¿Ö−ÃÖ.

( 32 )

M. A. II PS P. C7 Theory of Int. Politics All

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

M. A. II PS P. C7 Theory of Int. Politics All

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

H I

{edmOr {dÚmnrR>, H$moëhmnya

E_. E. ^mJ-2 : amÁ`emñÌ

(e¡j{UH$ df© 2019-20 nmgyZ)

E_.E.^mJ-XmoZ : gÌ-3 : amÁ`emñÌ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÜXm§V

1.2 {df` {ddoMZ

1.2.2 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo ñdê$n

1. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU EH$ ñdV§Ì Aä`mgemIm :-

2. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU EH$ gm_m{OH$ emñÌ Amho :-

3. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU hr EH$ H$cm :-

4. Am§VaamîQ´>r` amOH$maU EH$ VËdkmZ :-

6. g§Kf© Am{U g_Ýd`mMo emñÌ :-

7. ZdrZ gmd©^m¡_ amÁ`mMm CX` :-

8. cmoH$emhr emgZmMm {dH$mg :-

9. d¡km{ZH$ d Vm§{ÌH$ joÌmVrc {dH$mg :-

11. OmJ{VH$ em§VVm Midir :-

12. Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm CX` :-

14. {dMma àdmhmVrc n[adV©Z :-

15. gmå`dmXr g_mOaMZoMm AñV :-

16. VocmÀ`m amOH$maUmMm à^md :-

17. cîH$ar gÎmoVrc ~Xc :-

1.2.3 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMm {dH$mg

1.2.4 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMr ì`mßVr

1. amîQ´>m§À`m nañnag§~§YmMm Aä`mg :-

2. Am§VaamîQ´>r` g§~YmMm Aä`mg :-

4. naamîQ´>r` YmoaUmMm Aä`mg :-

5. Am§VaamîQ´>r` g§KQ>Zm§Mm Aä`mg :-

6. Am§VaamîQ´>r` {dMmaàUmctMm Aä`mg :-

9. _mZdr dV©ZmMm Aä`mg :-

10. àmXo{eH$ g§KQ>Zm§Mm Aä`mg :-

11. Am{W©H$ g§KQ>Zm§Mm Aä`mg :-

12. Am§VaamîQ´>r` {Z`_ :-

13. {Z`§ÌH$ eŠVtMm Aä`mg :-

15. amÁ`mMo ZoV¥Ëd :-

1.2.5 Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmÀ`m Aä`mgmMo _hÎd

1. {dídamÁ`mMr {Z{_©Vr gmH$ma H$aÊ`mgmR>r :-

2. _mZdr ì`dhmamMo kmZ hmoÊ`mgmR>r :-

3. Am§VaamîQ´>r` ÑpîQ>H$moUmMr {Z{_©Vr hmoVo :-

4. gÎmoÀ`m amOH$maUmMo {dícofU :-

7. `wÜX Wm§~dUo, em§VVm {Z_m©U H$aUo :-

9. OmJ{VH$ g_ñ`m§Mo AmH$cZ hmoÊ`mgmR>r :-

1.4 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©

1.5 ñd`§-AÜ``Z àíZ Am{U CÎmao

1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$

E_.E.^mJ-XmoZ : gÌ-3 : amÁ`emñÌ : Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmMo {gÜXm§V

2.2 {df` {ddoMZ

2.2.1 AmXe©dmXr {gÜXm§V

❒ AmXe©dmXr {gÜXm§VmMr d¡{eîQ>ço :-

❒ hoÝg _m°J}ÝWm°Mm dmñVddmXr {gÜXm§V :-

❒ hoÝg _m°J}ÝWm°À`m dmñVdmXr {gÜXm§VmMo à_wI VÎdo :-

❒ hoÝg _m°J}ÝWm°À`m dmñVddmXr {gÜXm§VmMo _yë`m§H$Z :-

2.2.3 _mŠg©dmXr {gÜXm§V

❒ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmVrc _mŠg©dmXr {gÜXm§VmMr d¡{eîQ>ço :-

❒ Am§VaamîQ´>r` amOH$maUmV _mŠg©dmXr {gÜXm§VmMo _yc^yV KQ>H$ :-

2.2.4 _mQ>©Z H$mßcmZMm ì`dñWmdmXr {gÜXm§V

2.2.5 Ioi {gÜXm§V

1. eyÝ` `moJ Ioi :-

2. pñWa eyÝ`Va `moJ Ioi :-

3. AeyÝ` `moJ Ioi :-

5. {àgZg© S>m`co_m Ioi :-

❒ AmXe©dmXr {gÜXm§Vm§Mr A§_c~OmdUr :-

2.4 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©

2.5 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao

1. ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ£Ö×´Öú ˆ×§üÂ™êü (Primary Objectives of foreign Policy)

ú) †ÖÙ£Öú ×¾ÖúÖÃÖ (Economic Development) :-

2. ¿ÖŒŸÖß Øú¾ÖÖ ãú¾ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •ÖÖê›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ :-

4.2.3 ¯Ö¸ü¸üÖÂ™Òü ¬ÖÖê¸ü+ÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸üú ‘Ö™üú (Determinants of Elements of

2. −ÖîÃÖÙ<Öú ÃÖÖ¬Ö−Öê (Natural Resources) :-

3. ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖú ŸÖ¢¾Öê (Historal Factors) :-

5. †ÖîªÖê×<Öú ×¾ÖúÖÃÖ (Industrial Development) :-

11. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ Øú¾ÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ (International Organisations) :-

12. •ÖÖ<Ö×ŸÖú »ÖÖêú´ÖŸÖ (World Opinion) :-

2. ¯ÖÏŸÖßúÖŸ´Öú ¾Ö ¯ÖÏŸµÖOÖéúŸÖß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü :-

ú) †ÖÙ£Öú ÃÖÖ¬Ö−Öê :-

›ü) ‘ÖÖŸÖ¯ÖÖŸÖß ¾Ö ¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß úÖ¸ü¾ÖÖµÖÖ :-

4. †ÖòŒÃÖ±úÖê›Ôü ‡ÓÛ<»Ö¿Ö ¿Ö²¤üúÖê¿Ö :-

4.2.7 ¸üÖ•Ö¤æüŸÖÖ“Öß úÖµÖì :-

4. ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö¸üÖ¾Öé¢Ö ú¸ü+Öê :-

6. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Öú †,ÖÓ›üŸ¾ÖÖ“Öê ¸üOÖ+Ö ú¸ü+Öê :-

1. ,Öã»ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ/¯ÖÏú™ü ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-

•Öã−ÖÖ ¾Ö −Ö¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖÓŸÖß»Ö ±ú¸üú :-

5. ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‰ú ¿ÖúŸÖÖŸÖ :-

5. Æãüæú´Ö¿ÖÖÆüß Øú¾ÖÖ ÃÖ¾ÖÔúÂÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖ :-

Æãüæú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê :-

3. »ÖÖêú¿ÖÖÆüß ŸÖ¢¾ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¸üÖ¬ê Ö :-

4.2.9 ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ Øú¾ÖÖ ¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ“µÖÖ ·ÆÖÃÖÖ“Öß úÖ¸ü+Öê :-

4. ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖOÖ ÃÖÆü³ÖÖ<Öß :-

6. ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−ÖúÖôûÖŸÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ¾Ö ÃÖÓÃÖæ“Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓŸÖ ¯ÖÏ<ÖŸÖß :-

1. †×¾Öú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ :-

4. †Ö¬Öã×−Öú ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸ü+Ö :-

14. ´Ö−Ö¾Öß ú»µÖÖ+Ö :-

4.4 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖ×ÂÖú ¿Ö²¤ü

4.7 †×¬Öú ¾ÖÖ“Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖãÃŸÖêú