Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006

Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006

UDK: 94(497.11:495.92):929.731“14”

Jovanka Kali}

DESPOT STEFAN I VIZANTIJA

Stefan Lazarevi} je stekao titulu despota na vizantijskom dvoru najpre od
Jovana VII Paleologa (1402), a zatim i od cara Manojla II Paleologa (1410). U
ovom prilogu se istra`uju srpsko-vizantijski odnosi 1402–1427. godine, odno-
sno promene u shvatawima despotske titule. Despot Stefan postaje Despot
Kraqevine Ra{ke.

Predmet moga izlagawa je jedan odeqak srpsko-vizantijskih odnosa i sa-

mo jedan period vlade Stefana Lazarevi}a. To je tzv. œdespotski periodŒ wego-
ve vlade (1402–1427).
Razloge za izdvajawe ove celine vidim u slede}im ~iwenicama.
Me|u srpskim vladarima XV veka koji su nosili titulu despota, Stefan
Lazarevi} je jedini koji je to dostojanstvo stekao jo{ uvek prema obi~ajima
Vizantijskog carstva. On je tu titulu dobio, kao {to je poznato, avgusta 1402.
godine iz ruku Jovana VII Paleologa, tada savladara cara Manojla II Paleologa
i to u carskoj prestonici, u Carigradu, {to nije bio slu~aj sa potowim srp-
skim vladarima iz porodice Brankovi}a. Zapravo, vizantijska tradicija u po-
gledu dodeqivawa despotskog dostojanstva u slu~aju Stefana Lazarevi}a u
potpunosti je po{tovana — ugovoren je brak sa srodnicom dinastije Paleolo-
ga, sestrom vizantijske carice iz porodice Gatiluzija, tada vrlo uticajne u
Carstvu. Jedinu posebnost ~ini to {to je Stefan Lazarevi} jo{ jednom dobio
despotski venac i to pri povratku cara Manojla II u zemqu i u vrlo drama-
ti~nim okolnostima 1410. godine.
O svemu {to je zna~ajno u vezi sa titulom despota u Vizantiji i Srbiji
najboqe je u na{oj sredini pisao akademik B. Ferjan~i} i ovo izlagawe po~i-
wem upravo se}awem na dragog prijateqa i izuzetno zaslu`nog nau~nika za raz-
voj vizantologije kod nas.1
Moja namera je ovom prilikom samo jedna — da uporedim titulu despota
koju su Paleolozi u dva maha podarili Stefanu Lazarevi}u (1402, 1410) sa re-

1 B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960.

32 Jovanka Kali}

alnim politi~kim prilikama u kojima je Stefan Lazarevi} bio prinu|en da

ostvaruje svoju politiku. Da li je titula despota u Srbiji po~etkom XV veka
do`ivela neke preobra`aje? Na kraju je i sam Stefan Lazarevi} preoblikovao
svoju titulu. [ta se dogodilo? Vladarske titule su u sredwem veku deo dru-
{tvene istorije. [ta one mogu da otkriju u ovom slu~aju?
Po~etkom XV veka (izme|u 1402. i 1427) u balkanskim zemqama sve je za-
visilo od Turaka. Neke dr`ave vi{e ne postoje (Bugarska), druge su u vazalnom
odnosu prema wima — Vizantija i Srbija podjednako. U senci osmanske isto-
rije je i trenutak kada je Stefan Lazarevi} dobio titulu despota: avgusta 1402.
sultan Bajazid je pora`en u sukobu sa Tatarima i zarobqen. Wegovi nasledni-
ci po~iwu borbu za vlast. Hri{}anski vladari se nadaju popu{tawu turskog
pritiska. Car — savladar Jovan VII Paleolog dodequje titulu despota Stefanu
Lazarevi}u na wegovom povratku sa boji{ta kod Angore (Ankara). Savezni{tvo
je bilo potrebno i Vizantiji i srpskom knezu. Bilo je to vreme kada œcarstva
vi{e nemaŒ, kako je Ivan \uri} slikovito naveo u svojoj kwizi re~itog naslo-
va œSumrak VizantijeŒ.2 Ili, prevedeno na jezik svakodnevice onog doba, u
carskom dvoru, jedan turski vazal — Jovan VII Paleolog dodequje despotsku ti-
tulu drugom turskom vazalu — Stefanu Lazarevi}u.
Titulu despota Stefan je nosio do kraja `ivota.3 To najboqe svedo~e pot-
pisi wegovih poveqa: despot Stefan (ta~no: titula i li~no ime). Ta titula
je donosila ugled vladaru u srpskoj sredini, koja je jo{ visoko cenila vizan-
tijske institucije. To je bila i prednost koju je Stefan Lazarevi} stekao u
o~ima savremenika ali i korist u odnosu na srodnike i suparnike u unutra-
{wim borbama u Srbiji (Vuk Lazarevi}, Brankovi}i).
Iako titula sama po sebi nije obavezivala na odre|eni smer u politici,
ona je u idealnom smislu ipak vezivala nosioca titule za carski dvor. @ivot
je, me|utim, i{ao drugim tokom. Jo{ iste godine (1402) Stefan Lazarevi} i
Vizantija su se na{li na suprotnim stranama u dinasti~kim borbama u Tur-
skoj. Bajazidov sin Sulejman, koga je podr`avala Vizantija, podstakao je Bran-
kovi}e u sukobu sa Stefanom Lazarevi}em. Sa turskim odredom vojnika treba-
lo je da spre~e povratak despota Stefana u zemqu. Poku{aj nije uspeo, a sukob
se zavr{io bitkom kod Tripoqa na Kosovu (21. novembar 1402). Pobedu je od-
neo despot Stefan.4
Jovan VII Paleolog je imao tada dobre odnose sa Sulejmanom, sa kojim je
po~etkom 1403. godine sklopio i povoqan sporazum u Galipoqu uz u~e{}e Ve-
necije, \enove, vojvode Naksosa i ritera sa Rodosa. Sulejman je Vizantiji vra-
tio zna~ajne posede, a za Stefana Lazarevi}a je ponovo bio predvi|en vazalski
odnos sa Sulejmanom (pla}awe danka i vojna slu`ba u korist sultana, ali bez
obaveznog li~nog u~e{}a u pohodima).5

2I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 13 sq.

3A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, Beograd 1995, 56–57.
4 Istorija srpskog naroda II, 1982, 67–68 (J. Kali}).
5 J. Radoni}, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj plovini XV veka,
Novi Sad 1905, 14–15; G. Ostrogorsky, Byzance, État tributaire de l’Empire turc, ZRVI 5 (1958), 53–55; I.
\uri}, Sumrak Vizantije, 126–128, 142.
 Despot Stefan i Vizantija 33

Bilo je jasno da oslabqena Vizantija u dinasti~kim borbama u Osman-

skom carstvu (1403–1413) u potpunosti zavisi od Turaka, mewa politiku prema
trenutnim interesima. To je ~inio i Stefan Lazarevi}. Ratovao je protiv Sulej-
mana, pregovarao, pomagao wegove protivnike (Sulejmanov brat Musa je u`ivao
podr{ku despota Stefana), zatim opet ratovao, godine 1410. ~ak i nadomak vi-
zantijske prestonice (bitka kod Kosmidiona juna 1410). Vizantija je i tada bila
na strani Sulejmana, despot Stefan u taboru princa Muse.6 Bio je to jo{ jedan
razlaz despota i Vizantije. Tada je na carskom prestolu bio Manojlo II Paleolog
(1391–1425). On je na carskom dvoru Stefanu Lazarevi}u ponovo uru~io despot-
ski venac (1410). Ni{ta drugo Vizantija vi{e nije mogla da pru`i.
Na drugoj strani, Stefan Lazarevi} se okrenuo Ugarskoj, tako|e ugro`enoj
{irewem Osmanlija (napadi na Srem i Banat posle bitke kod Nikopoqa 1396,
prodor do Ptuja). Despot Stefan je postao vazal ugarskog kraqa @igmunda
(1403–4) pregovorima koje je vodio Pipo Spano i koji nisu tekli bez prepreka.7
Rezultat je poznat: despot Stefan je dobio Ma~vu i Beograd i saveznika na boj-
nom poqu protiv Turaka, ali i obaveze prema ve} ustaqenom kodeksu vazalskih
odnosa u Evropi (auxilium — consilium). Despot Stefan je to shvatio kao œoslobo-
|eweŒ od ropstva i nadu da su se œtamni oblaciŒ razi{li, kako je sam zapisao u
jednom tekstu.8 Verovao je da je pre{ao put od pokornosti ka slobodi.9
Me|utim, za na{u temu je od zna~aja postupnost pribli`avawa despota
Stefana Ugarskoj. Ono se odvijalo u nekoliko faza: najpre stupawe u vazalske
odnose 1403–4, zatim ja~awe me|usobnih veza 1408–1411, najzad pregovori o
nasle|u prestola u Srbiji u Tati 1426. godine.
Skrenula bih pa`wu na jednu li~nost — Nikolu Gorjanskog Mla|eg, koji
je bio o`ewen }erkom kneza Lazara , sestrom despota Stefana. Posle wene smr-
ti (pre 1401), on se o`enio Anom iz porodice grofova Ceqskih.10
Nikola Gorjanski Mla|i je spadao u najbli`e saradnike kraqa @igmunda.
To se naro~ito pokazalo kada je stari i veliki sukob @igmunda sa delom ugar-
skog plemstva (Liga Kawi`aja i dr.) dostigao vrhunac hap{ewem kraqa @ig-
munda u Budimu aprila 1401. godine. Zato~eni vladar je sproveden u utvr|eni
grad Vi{egrad, a wegovi protivnici su hitno tra`ili novog vladara. Tada je

6 N. Filipovi}, Princ Musa i {ejn Bedreddim, Sarajevo 1971, 139–140; St. Novakovi}, Srbi i
Turci XIV i XV veka, Beograd 19602, 375–379, 466–467 (komentar S. ]irkovi}a).
7 St. Stanojevi}, Pipo Spano. Prilog srpskoj istoriji po~etkom XV veka, Beograd
1901, 8–9; isti, O Filipu Maxarinu, Glasnik Istorijskog dru{tva u Novom Sadu 4, (1931),
302–304.
8 Poveqa manastiru Hilandaru: F. Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam Ser-
biae Bosnae Ragusii, Vindobonae 1858, 331; \. Trifunovi} u kwizi Despot Stefan Lazarevi},
Kwi`evni radovi, SKZ, Beograd 1979, 148, 162.
9 Poveqa manastirima Tismani i Vodici, nav. delo, 153, 167 (\. Trifunovi}).
10 Iz prvog braka Nikole Gorjanskog Mla|eg pomiwe se jedan sin 1401, koji je u stvari
bio unuk kneza Lazara, jer se Nikola Gorjanski upravo te godine (1401) tek zaru~io sa Anom Ceq-
skom, ro|enom sestrom potowe ugarske kraqice Barbare (@igmund se o`enio Barbarom 1405: V.
Klai}, Povjest Hrvata II/1, 329–330; P. Rokai i dr., Istorija Ma|ara, Beograd 2002, 132; E. Mályusz,
Kaiser Sigismund in Ungarn 1387–1437, Budapest 1990, 63).
34 Jovanka Kali}

@igmundu pritekao u pomo} Nikola Gorjanski Mla|i. Pregovorima i li~nim

zalagawem uspeo je da prevede kraqa u svoj grad [iklo{ u barawskoj `upaniji, a
zatim ga je iste godine oslobodio zatvora. Da bi to ostvario, on je kao taoce dao
brata i sina. Kraq @igmund ga je obilato nagradio za te usluge: Nikola Gorjan-
ski Mla|i je ve} 1402. godine postavqen za palatina na ugarskom dvoru i tu ~ast
obavqao je do kraja `ivota 1433. godine. U`ivao je neograni~eno poverewe kra-
qa @igmunda, a po funkciji je bio najuticajniji velika{ u Ugarskoj. Od 1405.
godine bio je i blizak srodnik kraqa @igmunda (pa{enog).
Srpsko-ugarske veze u doba Stefana Lazarevi}a su uspostavqene i u~vr-
{}ene u vreme palatinata Nikole Gorjanskog Mla|eg (1402–1433), koji je to-
kom ~estih i dugih odsustvovawa kraqa @igmunda iz zemqe, prakti~no upra-
vqao dr`avom. Sa wim je Stefan Lazarevi} ostao u bliskim odnosima, kako to
doga|aji pokazuju. œIstorija u prostoruŒ pokazuje, pored toga, da se palata de-
spota Stefana u Budimu nalazila u sredi{tu ugarske prestonice, nedaleko od
katedrale, u sredwovekovnoj œItalijanskoj uliciŒ, danas Országház utca 9, u
blizini palate Gorjanskih. Tragaju}i za palatom despota Stefana u Budimu,
poredila sam je sa velelepnom zgradom Gorjanskih u tome gradu.11
Tu palatu stekao je despot Stefan u drugoj fazi pribli`avawa Ugarskoj
(1408–1411). Vidqivi znak ja~awa despotovih veza u ugarskom dru{tvu pred-
stavqa osnivawe vite{kog Zmajevog reda 1408. godine. Osnovan je da okupi
@igmundove pristalice i najbli`e saradnike u borbi protiv brojnih neprija-
teqa. Danas se zna da je glavnu ulogu u stvarawu toga reda i izboru li~nosti
imao upravo palatin Nikola Gorjanski.12 U sve~anoj vladarskoj poveqi povo-
dom osnivawa toga reda (decembar 1408) kao prvi me|u izabranima naveden je
Stefan Lazarevi} (brat prve `ene Nikole Gorjanskog, }erke kneza Lazara). Za-
tim slede srodnici @igmundovi (Herman Ceqski, Fridrih Ceqski), kao i
brat Nikole Gorjanskog Jovan Gorjanski, Nikola Se~i i drugi.13 Otada je des-
pot Stefan redovno odlazio na ugarske sabore, u~estvovao u diplomatskim
pregovorima, isticao se na me|unarodnim skupovima odr`avanim na @igmun-
dovom dvoru.14 Vesti o tome stizale su i u Nema~ku.15 I tu, u Budimu, susre-
{}e se posledwi put vizantijski car i srpski despot (1424), daleko van Vizan-
tije i Carigrada, u okolnostima, koje ne samo zbog simbolike, ve} i realne po-
litike mnogo govore o balkanskim prilikama, o srpsko-vizantijskim odnosi-
ma, ali i o evropskoj politici prema tom prostoru.
Tom susretu prethodili su burni doga|aji. Kada je u Turskoj vlast preu-
zeo Murat II 1421. godine, nova opasnost se nadvila nad susedne zemqe. Prva je

11 J. Kali}, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6 (1975), 51–58 sa pregledom izvora
i literature. Postavili smo spomen-plo~u sa tekstom i likom despota Stefana (S. Vuji~i}, N.
Mitri}, J. Kali}) na fasadu zgrade.
12 E. Mályusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387–1437, 75–76.
13 G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/4, Budae 1841, 687.
14 Konstantin Filozof, nav. delo, 311.
15 Eberhard Windecke, Denkwürdigkeiten zur Geschichte des Zeitalters Kaiser Sigmunds, ed. W. Alt-
mann, Berlin 1893, 177.
 Despot Stefan i Vizantija 35

na udaru bila Vizantija. U Carigradu je uz ostarelog cara Manojla II Paleolo-

ga poslove preuzimao sin Jovan VIII. Po{to je Vizantija podr`ala samozvanca
Mustafu u borbi protiv Murata II (1421), sultan je opseo Carigrad (1422). I
drugi poku{aj podsticawa unutra{wih sukoba u Osmanskom carstvu nije uspeo.
Muratovi protivnici, me|u wima i Vizantija, podr`ali su i drugog Mustafu,
ovoga puta mla|eg brata sultanovog. I on je podlegao u borbi, ubijen je januara
1423. godine.16 Za razliku od Vizantije, despot Stefan je odbio sve ponude pre-
tendenata da se pridru`i borbi protiv Murata II.17 On je obnovio vazalske od-
nose sa novim sultanom po{to mu je ovaj uputio poslanstvo u Beograd (1422).18
Jo{ jednom su se razi{li interesi vizantijskog dvora i srpskog despota.
Carigrad se prihvatio jedinog preostalog sredstva — tra`ewa pomo}i na
Zapadu. Vizantijska iskustva na tom planu nisu obe}avala mnogo. Iskusio ih je
i Manojlo II Paleolog tokom svog vi{egodi{weg boravka u zapadnim zemqama.
Uvek je crkvena unija bila preduslov za pomo}, a obe}awa nejasna i neizvesna.
Ipak, tim putem krenuo je i Jovan VIII novembra 1423. godine.
Jovan VIII se uputio najpre u Veneciju, u nameri da doprinese stvarawu
hri{}anske lige za borbu protiv Turaka. Me|utim, ta inicijativa se u Vene-
ciji sukobqavala sa mno{tvom interesa koje su Mle~ani imali u odnosima sa
susednim dr`avama u samoj Italiji i van we. Posebno su bili va`ni odnosi
Venecije i Ugarske, odavno suparni~ki u Dalmaciji i drugde. Bez wihove sa-
radwe u zajedni~kom poduhvatu borba protiv Osmanlija nije bila mogu}na. Ne-
poverewe je bilo veliko i vizantijski car je samo mogao da ponudi svoje po-
sredni{tvo u pregovorima o wihovom izmirewu.19 Posle zadr`avawa u Mila-
nu, Mantovi i Paviji, Jovan VIII je krenuo u Ugarsku na dvor kraqa @igmunda.
Tu je stigao krajem juna 1424. godine. @igmund mu je ispred Budima iza{ao u
susret i ukazao sve po~asti uobi~ajene za takve prilike.20
Despot Stefan se tada tako|e nalazio u Budimu. On je iz Budima uputio
jedno pismo lokalnim vlastima u Ugarskoj 15. juna 1424. godine. I tu je do{lo
do male zabune u nau~noj literaturi. U dokumentu jasno stoji da je pisan 1424.
godine, ali su izdava~i na~inili gre{ku u svom izdawu pa se to prenelo u na-
u~nu literaturu.21

16 P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, II, Wien 1977, 412–413, 618; N. Jorga, Notes
et extraits pour servir à l’histoire des croisades au XV siècle I, 324; J.W. Barker, Manuel Palaeologus
(1391–1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship, New Brunswick–New Jersey 1969, 369 i dr.
17 J. Kali}, Despot Stefan Lazarevi} i Turci (1421–1427), Istorijski ~asopis 29–30
(1983), 9–10.
18 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi},
Glasnik SUD 42 (1875), 315–316. U Veneciji se to ve} izri~ito znalo 1423. godine: S. Ljubi}, Li-
stine VIII, 188, 241.
19 N. Jorga, Notes et extraits, I, 350, 352.
20 Gy. Moravcsik, Vizantièskie imperatorá i ih poslá v g. Buda, Studia byzantina, Buda-
pest 1967, 354–4; up. K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 345; M. Purkovi}, Knez i despot
Stefan Lazarevi}, Beograd 1978, 128; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 259.
21 L. Thallóczy — A. Aldásy, Magyarország melléktartomanyainak oklevéltara II (Monumenta Hunga-
riae Historica 33) Budapest 1907, 71: K. Jire~ek–J. Radoni}, Istorija Srba II, 348, nap. 27. Gre{ku
36 Jovanka Kali}

U Budimu su vo|eni {iroki razgovori. Bile su to velike teme hri{}an-

skog sveta. Vizantijski car i wegov doma}in, tada kraq Ugarske i vladar Ne-
ma~ke (izabran jula 1411. godine za nema~kog kraqa), pokrenuli su va`na pita-
wa evropske politike. @igmund se zalagao da se crkveni raskol prevazi|e. Sa-
vetovao je svome gostu da radi na sklapawu unije, navodno i radi dobra zapadne
crkve, svedo~io je kasnije sam Jovan VIII Paleolog.22 Borba protiv Turaka bila
je sredi{na ta~ka vizantijskog interesovawa. Misao o krsta{kom ratu protiv
nevernika bila je bliska kraqu @igmundu, on sam je u~estvovao u jednom ta-
kvom poduhvatu (1396. bitka kod Nikopoqa), a borbu protiv Osmanlija Ugarska
je redovno vodila na svojim granicama. Izgleda da su tokom dvomese~nih pre-
govora (22. jun — 24. avgust 1424), pored na~elne saglasnosti o potrebi takve
borbe, uobli~eni i neki konkretni planovi. Kraq @igmund je sredinom juna
1424. godine izra`avao spremnost da naredne godine okupi veliku vojsku za
borbu protiv Turaka i drugih neprijateqa.23
Kqu~ni su, opet, bili odnosi Ugarske i Venecije. Misao o wihovoj zajed-
ni~koj akciji protiv Murata II, zbog su{tinski razli~itih interesa dveju dr-
`ava nije se mogla ni brzo ni lako ostvariti. Pregovori su nastavqeni i posle
odlaska vizantijskog cara iz Ugarske. Za to vreme je sultan uspeo da sklopi
mir sa Ugarskom. Wegovi poslanici su u leto 1424. godine tako|e boravili na
ugarskom dvoru i uspe{no okon~ali misiju.24
U svim tim pregovorima u~estvovao je Stefan Lazarevi}. O Srbiji se
raspravqalo van Srbije. Tokom 1425. godine odvijala se `iva diplomatska ak-
tivnost. Despotov poslanik je po~etkom avgusta 1425. godine u Veneciji pred-
lagao sklapawe srpsko-mleta~kog mira (sukobi u Zeti, nasle|e Bal{e III).
Istovremeno se zalagao za izmirewe Venecije i Ugarske i isticao korisnost
Mustafe (œtre}i MustafaŒ), novog protivnika Murata II u zajedni~koj borbi
protiv Turaka.25
Tek oktobra 1425. godine stigao je u Veneciju ugarski plan za sklapawe
antiturskog saveza. O wemu se raspravqalo u Senatu 30. oktobra, data je na~el-
na saglasnost. @igmund je predlagao da Ugarska preuzme dejstva na kopnu, a Ve-
necija na moru i Dunavu. Me|utim, sve je jo{ bilo sporno (opremawe vojske,
finansijska pitawa, Ugarska je tra`ila da se Venecija obave`e da ne}e sklapa-
ti separatni mir sa sultanom i drugo).26 Pregovori su se otezali, razli~iti
interesi se nisu mogli uskladiti, nepoverewe je bilo veliko. To je iskoristio
Murat II i u jesen 1425. godine napao Srbiju. Wegova vojska je iz pravca Sofije

je zapazio \. Sp. Radoji~i}, Izbor Danila III i kanonizacija kneza Lazara, Glasnik Skopskog na-
u~nog dru{tva 21 (1940), 71, kao i Radoni}, Sporazum u Tati 1426 i srpsko-ugarski odnosi od
XIII do XVI veka, Glas SKA 187 (1941), 161–165.
22 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 261, na saboru u Ferari 1437.
23 J. Nagy — G. Nagy — D. Veghely, Codex diplomaticus comitum Zichy VIII, Budapest 178–9.
24 Eberhart Windecke, o.c.177; A. Huber, Geschichte Österreichs II, Gotha 1888, 530.
25 Neobjavqena hronika: Antonio Morosini, Cod. Marc. 2049, cl. VII, coll. 8332; J. Kali}, Des-
pot Stefan Lazarevi} i Turci, 14.
26 N. Jorga, Notes et extraits, I, 409–410.
 Despot Stefan i Vizantija 37

preko Pirota i Ni{a prodrla u Pomoravqe i nanela ogromnu {tetu. Stefan

Lazarevi} je po~etkom oktobra 1425. godine hitno nabavqao barut i oru`je u
Dubrovniku, a dubrova~ka vlada je svojim trgovcima zabranila da odlaze u de-
spotove zemqe i one \ur|a Brankovi}a. Vlada je pri tom upozorila svoje gra|a-
ne u Srbiji da se dobro dr`e u nesre}i koja je zadesila zemqu.27 Tami{ki `u-
pan Pipo Spano je ratovao u Srbiji protiv Turaka.28 Borbe su okon~ane mirom
koji je sklopqen te godine.29
Pregovori o antiturskom savezu protiv sultana Murata II, koje je u Budi-
mu podstakao car Jovan VIII, preneli su se i u 1426. godinu. Sporove izme|u
kraqa @igmunda i Venecije poku{ali su u jedan mah da re{e poslanici iz Fi-
rence. Venecija je `elela da sklopi primirje s Ugarskom pre nego {to se
ukqu~i u antiturske borbe. I u tim pregovorima je u~estvovao Stefan Lazare-
vi}. Jedan od firentinskih poslanika na ugarskom dvoru zabele`io je da se u
audijenciji kod kraqa @igmunda 10. maja 1426. godine srpski vladar zalagao za
gledi{ta suprotna interesima Venecije.30
Kraj ovih zama{nih antiturskih planova despot Stefan nije do`iveo.
Turci su po~etkom 1427. godine napali Srbiju, a despot je umro jula meseca te
godine.
Ako se srpsko-vizantijski odnosi u vreme despota Stefana (1402–1427)
posmatraju na politi~koj ravni, o~igledno je da je do{lo do udaqavawa: zajed-
ni~ke granice vi{e nema, turski posedi razdvajaju dve dr`ave. Svako vodi svo-
ju politiku prema trenutnim prilikama. Saveznici se tra`e razli~ito: Vi-
zantija na Zapadu u naj{irem smislu re~i, Srbija u Ugarskoj.
Despotska titula prati prilike vremena. U Srbiji, u poveqama Stefana
Lazarevi}a, u intitulacijama, on je uvek naveden kao œdespot StefanŒ, œgospo-
din despot StefanŒ , ili œblagoverni despot Stefan gospodin vsem Srbqem i
PodunavquŒ (poveqa za manastir Hilandar 1406) i sli~no. U potpisima: œv
Hrista Boga blagoverni i hristoqubivi gospodin Srbqem despot StefanŒ,
œmilostiju bo`ijeju gospodin vsoj zemqi srpskoj i Pomorju i podunavskim
stranam despot StefanŒ (poveqa Dubrov~anima 1405), ili œmilostiju bo`ijeju
gospodin Srbqem despot StefanΠ(poveqa Lavri Sv. Atanasija, 20. januara
1427).31 Uvek je œdespot StefanŒ — titula i li~no ime, kako je bilo uobi~aje-
no u vizantijskoj praksi.
Ovom prilikom ostavqam po strani kako su drugi u Srbiji despota na-
zivali. Radi ilustracije, samo nekoliko primera: naj~e{}e œgospodin despot

27 Istorija srpskog naroda II, 212 (J. Kali}).

28 S. Stanojevi}, Pipo Spano, 11, 14.
29 Konstantin Filozof, nav. delo, ed. Jagi} 317.
30 V. Maku{ev, Italâànskie arhivi, Zapiski imperatorskoè akademii nauk 16, S. Peter-
burg 1870, 20; St. Novakovi}, Italijanski arhivi i na{a istorija, Glasnik SUD 28 (1875), 435;
G. Wenzel, Ozorai Pipo. Magyar történelmi jellemrajz Zsigmond király korábol, Magyar Akadémiai Ertesitö 3
(1859), 216–218.
31 A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, 56–57; B. Ferjan~i}, nav. delo, 184–185 i d.
38 Jovanka Kali}

StefanŒ, ~esto samo œdespotŒ. Kod Konstantina Filozofa, jednom ima œgo-
spodin Srbqem despotŒ.32 Nailazi se i na œslavni despotŒ,33 ili œna{ des-
potŒ, u molitvi za œdespota na{eg StefanaŒ, zatim œdr`avni despotŒ, œveli-
ki despotŒ.34
U Ugarskoj stawe je druk~ije. Sam despot iz svoje kancelarije u Beogradu
u latinskim dokumentima, u intitulaciji pi{e: œStephanus dei gratia despotus
RasscieŒ.35 Iz Budima pi{e 1424. godine lokalnim vlastima u Ugarskoj œStepha-
nus dei gratia Rascie despotusŒ.36 On sebe u Ugarskoj naziva despotom Ra{ke, titu-
la se vezuje za dr`avu, a ne za li~no ime nosioca titule, kako je bilo uobi~aje-
no u vizantijskom svetu. Ili jo{ jasnije, kraq @igmund naziva Stefana Laza-
revi}a despotom Kraqevine Ra{ke (@igmundova poveqa za Pipa Spana od 27.
maja 1407).37 Despot se u Ugarskoj izjedna~ava sa dux, javqa i uporedo.38
Li~na i dvorska titula iz Vizantije u Srbiji postaje vladarska titula, a u
Ugarskoj se u raznim varijantama vezuje za Ra{ku kraqevinu. Vezuje se ne samo za
zemqu kojom vlada Stefan Lazarevi}, kako se u na{oj sredini ve} odavno smatra
(B. Ferjan~i}, A. Veselinovi} i dr.), nego za dr`avu koju priznaje zapadni svet.
To je Srpska kraqevina, Ra{ka kraqevina, tako nazvana po prvom krunidbenom
mestu u Srbiji, po ra{kom hramu Sv. apostola Petra i Pavla (danas Petrova cr-
kva kod Novog Pazara), odnosno oblasti. Tu je krunisan Stefan Prvoven~ani
1217. godine krunom koju je papa Honorije III uputio Nemawinom sinu.39
To je dr`ava koju priznaje zapadni svet. Postoji obiqe gra|e za tu temu.
Nave{}u samo jedan primer. Knez Lazar je za kraqa @igmunda œknez Kraqevine
Ra{keŒ (œLazarus kenezius Regni RascieŒ, u poveqi za Nikolu Gorjanskog Mla-
|eg).40 \ura| II Stracimirovi} je œgospodar Zete u Kraqevini Ra{kojŒ, itd.41
Ideolo{ki model je zapadnoevropski. Kruna ne pripada kraqu nego kra-
qevini krajem XIV veka u Ugarskoj. U vreme kraqa @igmunda dogodila se pro-
mena. Tokom borbi jednog dela plemstva (Kawi`aji liga 1387–1397 i daqe),
plemstvo je nastojalo da ograni~i kraqevu vlast. U prethodnom periodu (tzv.
an`ujska epoha) kruna je su{tinski bila vezana za kraqa (corona regia). Pojam
krune kraqevine (corona regni), dakle — kruna dr`ave javqa se prvi put u tzv. Iz-
bornoj konstituciji u vreme izbora @igmunda Luksembur{kog za ugarskog kra-

32 Konstantin Filozof, prevod: SKZ 92–3, 117, 123, 124.

33 Konstantin Filozof, nav. delo, 47.
34 \. Trifunovi}, Kwi`evni radovi 133, 134 i dr.
35 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 61–63; K. Jire~ek, Istorija Srba, II, 348–9, 376.
36 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 71, god. 1424.
37 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 68, passim; A. Veselinovi}, nav. delo, 52–56.
38 F. Pesty — T. Ortvay, Oklevelek Temesvármegye és Temesvárváros történetehez (1183–1430), Poz-
sony 1876, 478–9; F. [i{i}, Nekoliko isprava iz po~etka XV st., Starine JAZU 39/1938, 240–241 i dr.
39 J. Kali}, Prete~e @i~e: krunidbena mesta srpskih vladara, Istorijski ~asopis 44
(1997), 77–87; isti, Ra{ka kraqevina (Regnum Rascie), ZRVI 41 (2004), 183–189.
40 Codex diplomaticus patrius VII, 436; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 279 i dr.
41 J. Kali}, Srbi u poznom sredwem veku, Beograd 1994, 59.
 Despot Stefan i Vizantija 39

qa 1387. godine. Tada i Kraqev savet postaje Dr`avni savet u vreme zato~eni-
{tva kraqa @igmunda 1401. godine.42
Prema tom modelu Stefan Lazarevi} je mogao biti samo œdespot Kraqevi-
ne Ra{keŒ, naravno uz latinsku formulu œDei gratiaŒ (Bo`jom milo{}u), kako je i
u Srbiji ve} bio obi~aj kada je u pitawu vladarska titula. Sve je to daleko od vi-
zantijskih normi. Svet se izmenio. Samo uz podr{ku Ugarske (vojnu i ekonomsku)
mogli su se braniti ostaci srpske dr`ave. Na`alost, samo privremeno.

Jovanka Kali}
DESPOT STEFAN AND BYZANTIUM

The topic of this paper is one aspect of the relationship between Serbia and
Byzantium at the beginning of the 15th Century, during the so-called “despot period”
of the reign of Stefan Lazarevi} (1402–1427), namely the fate of the Byzantine title
of Despotes in Serbia against the background of the political situation in the Balkans
at the time of Turkish domination.
Knez Stefan (1377–1427), Knez Lazar's son, received the title of Despotes ac-
cording to the procedure long ago established at the Byzantine Court. In Byzantium,
this title, which was second in rank only to the title of the Emperor, used to be en-
dowed to the relatives of the imperial dynasty, it was not hereditary and did not de-
pend on the territory ruled by the bearer of the title. It was a personal court title of
the highest rank in Byzantium. This honor was bestowed upon the young Knez
Stefan in summer of 1402 after his return from the battlefield of Angora (Ankara),
where Sultan Beyazid I suffered a disastrous defeat from the hands of the Tatars.
The Serbian Knez was solemnly received in Constantinople, a marriage between
himself and a sister of the Byzantine Empress was arranged and John VII
Palaeologus, the co-regent of the then-absent Emperor Manuel II Palaeologus, en-
dowed him with the title of Despotes. Knez Stefan carried this title till the end of his
life. It was held in great honors in Serbia and was broadened in meaning to designate
a ruler's title in general, remaining alive among the Serbs even after the fall of the
Byzantine Empire. Stefan Lazarevi} received the dignity of a Despotes once more,
in 1410 in Constantinople.
All this notwithstanding, the political situation in the South-East of Europe at
the beginning of the 15th Century was all but favorable. Some Christian states were
conquered by the Turks (Bulgaria), some were vassals of the Sultan (Byzantium,

42 E. Mályusz, Kaiser Sigismond, 62–63.

40 Jovanka Kali}

Serbia). Everything depended on the Ottomans. At the time of dynastic conflicts in

the Turkish Empire (1403–1413) as well as afterwards, the political interests of By-
zantium and Serbia were different, even at times contrary. What they had in common
was the attempt to find allies in the West, especially among the countries which had
an interest to fight against the Turks, so an initiative was raised to form a Christian
League to that effect. Despot Stefan, in his capacity as a vassal of the Hungarian
King Sigismund of Luxembourg, took part in the negotiations the Byzantine Em-
peror John VIII Palaelogus held in Buda with his host (1424). This was the last
meeting of the Serbian Despotes with the Byzantine Emperor.
The title of Despotes had changed with respect to the Byzantine norms. Despot
Stefan became the Despotes of the Kingdom of Rascia (Ra{ka), as the Kingdom of
Serbia was called in the West. The personal title of the Byzantine Imperial Court
was thus transformed in accordance with the non-Byzantine traditions of the Serbian
political ideology.