You are on page 1of 11

Chapter of compound

समास प्रकरणम ्
 What is compound(समास) –
1. तत्र समसनम ् समासः।
सम + अस ् +धञ ् प्रत्यय
सम – together with , अस- which one throw
Aggregation of two or more पद without changing the meaning of the
constitutes is called Samaas.
2. पदानाम ् संक्षिप्ततकरणम ् समासः ।
Briefly expression of Pada .
3. सुप ् सुपा सह वा समस्यते ।
Joining of two or more सुप ् प्रत्यय.
Types

 5 types
1. केवल समास
2. अव्ययीभाव
3. तत्परु
ु ष
4. बहुब्रिही
5. द्वन्दद्व
Trems

 ववग्रहः –(analysis) – वत्ृ यर्ाावबोधकं वाक्यं ववग्रहः।


2 type of analysis
1. लौककक ववग्रह – popular analysis – separation of पद
e.g. द्रव्यमाश्रिताः – द्रव्यम ् + आश्रिताः
द्रव्याण्यप
ु स्र्ाता – द्रव्याणण + उपस्र्ाता
सद्वत
ृ स्यानव
ु तानम ्,
2. अलौककक ववग्रह – Technical analysis in which case affix get separated.
e.g. द्रव्यम ् + आश्रिताः – द्रव्य ्+अम ् +आश्रिता+सु
द्रव्याण्युपस्र्ाता – द्रव्याणण + उपस्र्ाता – द्रव्य ्+शस ्+उपस्र्ाता+सु
TERMS

ववृ ि – परार्ााभभधानं ववृ िः।


5 types – कृदन्दत , तद्श्रधत , समास , एकशेष , सनाद्यन्दत
पद – पव
ु ा पद तर्ा उिर पद
e.g. द्रव्यम ् + आश्रिताः
द्रव्यम ् is पव
ु ा पद and आश्रिताः is उिर पद
द्रव्याणण + उपस्र्ाता
What is पद?
Any word + case affix or tense affix = पद
पद – Case affix or tense affix = crude word i.e. प्राततपाददक
Definition of Samaas

1. केवल समास – स च ववशेषसंज्ञाववतनमुाक्तः केवलसमासः।


No any definition or no any specification or no any nomenclature.
E.g. भत
ू पव
ु ःा
2. अव्ययीभाव समास – पव
ु ा पदार्ा प्रधान
e.g. उपकृष्णं
3. तत्परु
ु ष समास – उिर पदार्ा प्रधान e.g. कृष्णाश्रितं
4. बहुब्रिही समास – अन्दय पदार्ा प्रधान e.g. पीताम्बरः। , दीर्ासक्र्ः।
5. द्वन्दद्व समास – उभय पदार्ा प्रधान e.g. माता च वपता च।, हस्त च पाद च । In this type of
Samaas च is indicator.
Subtype of तत्परु
ु ष समास

1. कमाधारय समास
2. द्ववगु समास – संख्यापव
ु े द्ववगुः।

 समानगश्रधकरण तत्परु
ु ष / कमाधारय समास
 व्यश्रधकरण तत्परु
ु ष / ववभप्क्त तत्परु
ु ष समास

1. नञ ् तत्परु
ु ष
2. प्रादद तत्परु
ु ष
3. उपपद तत्परु
ु ष
Subtype of द्वन्दद्व समास

1. एकशेष
2. समाहार
3. इतरे तर
 उपसर्ानम ्। - प्रर्मातनददा ष्टम ् समास उपसर्ानम ्।समासे उपसर्ानम ् प्राक् प्रयोज्यम
The pada which is present in nominative case called as uparjan.
In Samaas, upasarjan (उपसर्ान), तनपात, उपसगा, अव्यय always write initially.
Steps of dissolving सामाभसक पद

 लौककक ववग्रह
 अलौककक ववग्रह
 Recognition of Samaas by aphorism सप
ु ् सप
ु ा वा सह.समस्यन्दते।
 Recognition of उपसर्ान। उपसर्ानम ् प्राक् प्रयोज्यम ्।
 Elision of case affix by applying aphorism सप
ु ो लक
ु ।
 At this stage you should remind that the Samaas is in the form of पद।
 Converting the into पद by attaching case affix.
केवल समास

 Definition – संज्ञा....
e.g. भूतपव
ू ा (सामाभसक पद) go step by step
लौककक ववग्रह – पव
ू म
ा ् + भत
ू ः।
अलौककक ववग्रह – पव
ू ा + सु + भत
ू + सु
Apply aphorism सप
ु ो लक
ु ् –पव
ू ा + भत

तनपात/उपसर्ान/अव्यय/उपसगा write initially- भूत+पव
ू ा = भूतपव
ू ा is a crude word
Attached case affix – सु so भत
ू पव
ू ा +सु
By apply rule खर अवसानयो ववसगा – भुतपव
ू ःा ।
केवल समास

 इवेन सह समासो ववभक्त्यलोपश्च।


When सुबन्दत पद compounded with इव word , case affix not allow to delete.
E.g. वागर्ा र्ौववव।
वागर्ो + इव = वागर्ा + औ + इव = वागर्ा + आव + इव = वागर्ााववव।

You might also like