सस्ं कृत भाषा प्रज्ञा

Notes on Session 3: शब्दों के प्रभेद

Prepared By: Acharya V Srinidhi
• भाषा– वाक्यों का समूह
• वाक्य– शब्दों का समूह
• शब्द/पद- अक्षरों का समूह
• पदम ्– “सुप्तिङन्िं पदम ्” ॥ सूत्र. अष्टाध्यायी॥१.४.१४॥
• धातु– क्रियावाचक पद का मूल स्वरूप [The Origin form or Root of Verb.]

धािु के अर्थ के अनुसार उस से उत्पन्न हुए शब्द का भी वही अर्थ होिा है ।

उदाहरण:– “हहन ्” एक धािु है । इस का अर्थ “हहंसा करना” है । इसललए “हहन ्” धािु को

कुछ प्रत्ययों को जोडने पर “लसंहः” ऐसे शब्द रूप ननष्पन्न होिा है । और उस का अर्थ
भी “हहंसा करनेवाला” होगा । जैसे लसंह अर्ाथि शेर दस
ू रों पर हहंसा करिे है ।

उदाहरण:- “हृञ ्” धािु का अर्थ – “अपहरण करना” । इस धािु से ननष्पन्न हुआ शब्द
“हररः” होगा। इस शब्द से बन्दर, भगवान ्, लसंह इत्याहद बल
ु ाए जािे हैं। क्यों क्रक, कपप
– दस
ू रों का वस्िु को अपहार करिे है , भगवान ् – सारे लोगों का पापों को हर लेिे हैं,
लसंह – दस
ू रों के प्राण का अपहरण कर लेिे हैं । इस प्रकार धािु के अर्ाथनुसार शब्दों
के अर्थ होंगे।

इसी प्रकार अनेक शब्दों को दे ख सकिे हैं: सरोजम ्, पपिा, पनिः, पुत्रः, वाहनम ्, नयनम ्,
श्रोत्रम ्, संस्कृनिः, पन्नगः, पादपः, जीवः, सवथज्ञः, अचथकः, संयमः etc.
 पदम ् / शब्दः

• पद िीन प्रकार के होिे हैं ।

१. नामपदम ् २. क्रियापदम ् ३. अव्ययम ्

नामपदम ्

• नामपद दो प्रकार के होिे हैं ।

१. नामवाचकपदम ् [Noun] २. सवथनामवाचकपदम ् [Pronoun]

शब्दों के लिङ्ग [Gender]

• शब्दों के ललंग िीन प्रकार के होिे हैं ।

१. पप्ु ललङ्ग/Masculine
२. स्त्रीललङ्ग/ Feminine
३. नपंस
ु कललङ्ग/ Neuter

Sample Words and their Meanings

१. वाहनम् = Vehicle
२. व्यजनम् = Fan
३. फलम् = Fruit
४. पर्णम् = Leaf
५. शशशुः = Child
६. बालकुः = Boy
७. बाशलका = Girl
८. शशक्षकुः = Teacher
९. वैद्युः = Docter
१०. पाचकुः = Cook
११. दूरवार्ी = Telephone
१२. जङ्गमवार्ी = Mobile
१३. गर्कयन्त्रम् = Computer
१४. चषकुः = Glass
१५. वृशटुः = Rain
१६. छरम् = Umbrella
१७. यवकुः = Adult Boy
१८. यवशतुः = Adult Girl
१९. धनम् = Money
२०. भोजनम् = Food
२१. आरोग्यम् = Health
२२. गृहम् = House
२३. दुःखम् = Sadness
२४. औषधम् = Medicine
२५. अशधकारी = Officer
२६. तन्त्रज्ञुः = Engineer
२७. न्त्यायवादी = Lawyer
२८. कायाणलयुः = Office
२९. महाशवद्यालयुः = College
३०. शचशकत्सालयुः = Hospital
३१. यन्त्राकारुः = Factory
३२. भक्तुः = Devotee
३३. रक्तम् = Blood
३४. अशग्नुः = Fire
३५. परीक्षा = Exam
३६. वृक्षुः = Tree
३७. लता = Creeper
३८. आरक्षकुः = Police
३९. क्षीरम् = Milk
४०. पक्षी = Bird
४१. ज्ञानम् = Knowledge
४२. शवज्ञानम् = Science
४३. शभक्षकुः = Begger
४४. राज्यम् = State
४५. नाट्यम् = Dance
४६. इच्छा = Desire
४७. हासुः = Laugh
४८. सत्यम् = Truth
४९. प्रयत्नुः = Effort
५०. पत्नी = Wife
५१. पशतुः = Husband
५२. माता = Mother
५३. शपता = Father
५४. भ्राता = Brother
५५. स्वसा = Sister
५६. परुः = Son
५७. परी = Daughter
५८. शपतामहुः = Grand-Father
५९. शपतामही = Grand-Mother
६०. शमरम् = Friend
६१. हस्तुः = Hand
६२. पादुः = Leg
६३. मखम् = Face
६४. हृदयम् = Heart
६५. नयनम् = Eye
६६. शजह्वा = Tongue
६७. श्रोरम् = Ear
६८. शशरुः = Head
६९. रोम = Hair
७०. उदरम् = Stomach
७१. वक्षुः = Chest
७२. शभशतुः = Wall
७३. पस्तकम् = Book
७४. लेखनी = Pen/Pencil
७५. छात्रः = Student
७६. मशललका = Jasmine
७७. कमलम् = Lotus
७८. अद्भतम् = Wonder
७९. उद्यानम् = Garden
८०. ध्वशनुः = Sound
८१. ध्वजुः = Flag
८२. अन्त्नम् = Rice
८३. धान्त्यम् = Grain
८४. स्वप्नुः = Dream
८५. शदनम् = Day
८६. अद्य = Today
८७. ह्युः = Yesterday
८८. परह्युः = Day Before Yesterday
८९. इदानीं = Now
९०. श्वुः = Tomorrow
९१. परश्वुः = Day after Tomorrow
९२. सदा = Always
९३. सप्ताहुः = Week
९४. पक्षुः = 15 Days
९५. मासुः = 1 Month
९६. षण्मासुः = 6 Month
९७. संवत्सरुः = Year
९८. साहाय्यं = Help
९९. अभ्यासुः = Exercise
१००. धन्त्यवादुः = Thanks