Obywatelskie nieposłuszeństwo (civil disobedience) – celowe działanie łamiące

konkretne przepisy prawne w imię przekonania, że owe przepisy rażąco naruszają

wartości istotne dla stosującego nieposłuszeństwo obywatelskie – połączone ze
świadomością możliwości poniesienia negatywnych konsekwencji prawnych.

Najpopularniejsze definicje Obywatelskiego Nieposłuszeństwa przedstawili:

John Rawls – określił obywatelskie nieposłuszeństwo jako działanie otwarte, polityczne,

negujące przemoc, świadomie łamiące pewne nakazy. Celem bywa zmiana jakiegoś prawa lub
postanowienia władz.

Christian Bay – sprowadził obywatelskie nieposłuszeństwo do jakiegokolwiek aktu czy

postępowania będącego publiczną niesubordynacją wobec prawa lub polityki sankcjonowanej
przez oficjalne władze państwowe, jeśli to działanie jest rozmyślne, rozumiane przez działających
jako nielegalne lub sporne z punktu widzenia legalności, mające za przedmiot pewne określone
cele publiczne i realizowane za pomocą starannie wybranych i określonych środków.

Per Herngren – wyznaczył 5 przesłanek konstytuujących działanie jako obywatelskie

nieposłuszeństwo: działanie ma charakter otwarty i wolny; za podstawę uznaje się nieużywanie
przemocy; działanie jest bezprawne lub też występuje przeciw jakiemuś prawu lub
postanowieniu; bezpośrednim celem działania jest zmiana lub podtrzymanie pewnych zachowań
społecznych; osobiste konsekwencje są istotnym elementem działania i niosą ze sobą ważne
przesłanie.

Nieposłuszeństwo obywatelskie to forma aktywności obywatelskiej polegającej na publicznym,

demonstracyjnym (na ogół poprzedzonym odpowiednią publiczną zapowiedzią) złamaniu
przepisu prawa dla wyrażenia obywatelskiego sprzeciwu wobec tego przepisu. Osoba stosująca
nieposłuszeństwo obywatelskie z zasady godzi się ponieść prawne konsekwencje i traktuje
poddanie się tym konsekwencjom jako część demonstracji sprzeciwu.
Nieposłuszeństwo obywatelskie jest środkiem wyjątkowym stosowanym
w ostateczności. Można uciekać się do niego tylko wówczas, gdy inne metody wyrażenia
sprzeciwu okazały się nieskuteczne lub nie były dostępne. Wprawdzie, zdanie Rawlsa, w
przypadkach szczególnie drastycznej niesprawiedliwości nie jest niezbędne wykorzystanie
wszystkich środków legalnych. Zwykle jednak zacząć należy od metod zgodnych z prawem, a
dopiero po ich wyczerpaniu zdecydować się na akt nieposłuszeństwa obywatelskiego. Za
wyczerpanie metod legalnych można jednak uznać również i to, iż dalsze korzystanie z wolności
słowa uważamy za bezcelowe, ponieważ nie przyniosło ono oczekiwanych rezultatów wobec
nieugiętej, czy biernej postawy większości społeczeństwa. Akt nieposłuszeństwa obywatelskiego
jest dopuszczalny jedynie wtedy, gdy niesprawiedliwość, przeciwko której jest skierowany, jest
poważna i oczywista. Nie należy nadużywać tego środka i uciekać się do niego z błahych
powodów. „Ponieważ obywatelskie nieposłuszeństwo jest pewnym środkiem ostatecznym,
powinniśmy być pewni, że jest on konieczny” - twierdzi Rawls. Nie wolno, bowiem zapominać, iż
jest to mimo wszystko złamanie prawa. Jego nadużywanie mogłoby, zatem podważyć szacunek
obywateli wobec prawa. Nieposłuszeństwo obywatelskie polegać ma na złamaniu jednego, czy
kilku kwestionowanych przepisów, ale nie godzi w cały system prawny i nie podkopuje ogólnej
zasady posłuszeństwa wobec prawa. W związku z tym można postawić pytanie czy obywatel
demokratycznego i liberalnego oraz zasadniczo praworządnego państwa takiego jak np. Stany
Zjednoczone ma w ogóle prawo łamać przepisy? Poszukując odpowiedzi na to pytanie Dworki
zwraca uwagę na to, że obowiązek przestrzegania prawa nie jest tylko obowiązkiem wobec
władzy, ale i wobec współobywateli. Złamanie prawa to próba postawienia się w sytuacji
uprzywilejowanej i wykorzystanie praworządności pozostałych członków społeczeństwa. Jednak
zdaniem Dworkina ten obowiązek nie może być nigdy obowiązkiem absolutnym. Nawet
zasadniczo sprawiedliwe państwo może tworzyć niesprawiedliwe prawa, czy podejmować
niewłaściwe decyzje polityczne. Prawo bywa także niekiedy wątpliwe. W takiej sytuacji:
„obywatel winien jest posłuszeństwo prawu, a nie czyjejkolwiek jego interpretacji”, dlatego może
on kierować się swoim własnym rozeznaniem nawet, gdy sąd najwyższej instancji wydał decyzje
przeciwną. Powinien jednak wziąć tę decyzję pod rozwagę i przeanalizować argumenty sądu. W
takim spornym przypadku obywatel dopuszczający się aktu nieposłuszeństwa obywatelskiego
nie tyle łamie prawo, co daje jego własną interpretację. Według Dworkina nie ma powodu, aby tę
interpretację, o ile jest ona rozumna i przemyślana, z góry uważać za gorszą od wykładni
dokonanej przez rząd czy sądy.

Nieposłuszni

Najczęściej stosowaną formą obywatelskiego nieposłuszeństwa jest odmowa płacenia podatku.

Ta forma walki z państwem ma już pewną tradycję i stosowana była m.in. przez abolicjonistów.
Niewątpliwie tym, który odcisnął piętno na tej formie protestu był H.D. Thoreau, autor eseju "O
obywatelskim nieposłuszeństwie" (1849).

Świat

Henry David Thoreau (1817-1862) – odmówił płacenia podatków na wojnę, protestując przeciw
niewolnictwu, szykanowaniu Indian w Stanach Zjednoczonych i przeciw amerykańskiej inwazji
na Meksyk.

Karol Marks (1818-1883) – próbował nakłaniać obywateli niemieckich do niepłacenia podatku

wojennego podczas Wiosny Ludów w 1848.

Emil Zola - sprzeciwił się publicznie wyrokowi sądu wojskowego w sprawie Alfreda Dreyfusa
(artykuł J'accuse! – Oskarżam) i w konsekwencji doprowadził do rewizji procesu i uniewinnienia
oskarżonego.

Lew Tołstoj (1828-1910) – w szeregu traktatów społeczno-politycznych poddawał ostrej krytyce

państwo i jego instytucje. W pamflecie "Nie mogę milczeć" (1908), opowiedział się przeciwko
represjom i karze śmierci.

Mahatma Gandhi (1869-1948) – kierował kampanią na rzecz praw robotników i chłopów,

bojkotu towarów angielskich i zachodniego sposobu ubierania się. W 1930 zorganizował tzw.
marsz soli. Metody walki o niepodległość Indii ograniczał do demonstracji, pochodów, odmowy
posłuszeństwa władzom, np. w sprawie płacenia podatków, wykonywania zarządzeń,
podejmowania pracy, głosowania w wyborach, czy bojkotu państwowych instytucji.

Charles de Gaulle – wezwał obywateli Francji do odmowy posłuszeństwa rządowi Vichy i

odmowy kolaboracji z III Rzeszą.

Martin Luther King jr. (1929-1968) – walczył o równouprawnienie czarnoskórych mieszkańców

USA. Stworzył filozofię wywierania nacisku zgodną z zasadami niestosowania przemocy, poprzez
takie środki jak bojkot czy strajk okupacyjny, zajmowanie miejsc przeznaczonych dla białych
(tzw. sit-ins) i marsze.

Polska

Tadeusz Reytan (1742-1780) – w 1773 r. jako poseł nowogrodzki wzbraniając się przed uznaniem
konfederacji wraz z garstką przyjaciół posłów okupował salę sejmową i starał się nagłośnić
sprawę na forum opinii publicznej. Próbował także akcji bezpośredniej zagradzając przejście
własnym ciałem.

Edward Abramowski (1868-1918) – za niezbywalne składniki indywidualnej wolności człowieka

uznawał m.in. nieograniczoną wolność słowa, druku, zebrań, strajków, stowarzyszeń, sumienia i
religii, nietykalność osoby i domu oraz wolność nauczania – wzywał do walki z naruszającym te
wolności rządem carskim.

Zachowanie polskiego społeczeństwa w czasie stanu wojennego (noszenie czarnych ubrań,

biżuterii patriotycznej, wstążeczek, oporników, plakietek „Solidarności”) również zalicza się do
działań w ramach obywatelskiego nieposłuszeństwa, mimo iż tylko część tych zachowań
(noszenie odznak Solidarności) stała w sprzeczności z ówczesnymi przepisami prawa.

Z drugiej strony, mimo że w gruncie rzeczy były to tylko mało drastyczne formy demonstracji
osobistych postaw, zdarzały się przypadki ostrzejszego odnoszenia się ówczesnej milicji wobec
osób noszących oporniki i odznaki Solidarności. Prześladowanie często rozciągało się na teren
państwowych szkół i zakładów pracy.

Od 1985 r. działania z zakresu obywatelskiego nieposłuszeństwa realizowały osoby związane z

Ruchem Wolność i Pokój, przede wszystkim poprzez uchylanie się od obowiązkowej wówczas
służby wojskowej (odmowa przysięgi i służby wojskowej, odsyłanie i palenie książeczek
wojskowych), publiczne akcje protestacyjne ("sit-in", demonstracje, tzw. ruszt-in - protesty na
rusztowaniach oraz w miejscach trudno dostępnych), głodówki, a także podpisywanie
indywidualnych traktatów pokojowych z obywatelami Europy Zachodniej. Ruch WiP
koncentrował swoją aktywność także na protestach ekologicznych m.in. przeciwko katastrofie
elektrowni jądrowej w Czarnobylu na Ukrainie w 1986 r., budowie elektrowni jądrowej w
Żarnowcu, w sprawie zamknięcia huty stali chromowej w Siechnicy czy też przeciwko budowie
zapory w Czorsztynie.

Po 1989 r. w Polsce obywatelskie nieposłuszeństwo (w formie nieodprowadzania podatków)

próbowano zastosować przeciwko ustawie „aborcyjnej”, czy w propozycji kamieniczników
zapowiadających łamanie ustawy o czynszu regulowanym.

Niewątpliwie najgłośniejsze akcje obywatelskiego nieposłuszeństwa w Polsce związane były z

akcjami bezpośrednimi organizacji proekologicznych:

- protest przeciwko budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu

- akcja „Tama Tamie” w Czorsztynie

- obrona parku krajobrazowego na Górze Świętej Anny przed budową autostrady

- protest przeciwko budowie obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy, chronioną w ramach
sieci Natura 2000[5].

Formy akcji bez przemocy

Akcje bez przemocy mogą przybrać różną formę. Gene Sharp w książce "Od dyktatury do
demokracji. Drogi do wolności."[6] wyróżnił 198 typów akcji z zastosowaniem obywatelskiego
nieposłuszeństwa. Lista ta jest z pewnością inspirującym bankiem pomysłów, jednak dana forma
oporu może mieć szczególne znaczenie w danym społeczeństwie i zupełnie inne w innych
miejscach.

Obywatelskie nieposłuszeństwo może przyjąć następujące formy:

Protest – pokojowe, symboliczne akty wyrażające sprzeciw lub odmienne stanowisko,

wychodzące jednak poza prostą ekspresję werbalną, np.: publiczne przemówienia, petycje i listy
otwarte, rezygnacja ze stanowisk, zwracanie odznaczeń.

Samodoskonalenie – bardziej radykalne formy protestu, np. głodówki, samospalenie.

Niewspółdziałanie – czyli celowe odrzucenie przyjętych dotychczas form współpracy ze stroną, z

którą jest się w konflikcie. Jako formy niewspółdziałania można wymienić: nonkooperację
społeczną (np. ostracyzm, bojkot uroczystości, odmowa partycypacji w pewnych instytucjach),
ekonomiczną (np. bojkoty ekonomiczne, strajki, odmowa płacenia podatków) i polityczną
(bojkot organów władzy, wyborów, organizacji itp.)

Interwencje – ujawnienie konfliktu, który do tej pory był niezauważany przez opinię publiczną.
Celem takiej akcji jest doprowadzenie rokowań, nadanie sprawie takiego dramatyzmu, by nie
można jej było dłużej ignorować.

Sposoby działania

O powodzeniu lub niepowodzeniu obywatelskiego nieposłuszeństwa decyduje w dużym stopniu

postawa opinii publicznej. Dlatego tak ważne jest przygotowanie akcji, zarówno jej uczestników,
ale także trzeciej „niezainteresowanej” strony konfliktu. Dopóki opór przeprowadzany jest
otwarcie, nawet osoby postronne wciągane są w dialog. Ten fakt chroni grupy protestujące przed
izolacją i wytworzeniem swej własnej moralności. Efektywność obywatelskiego nieposłuszeństwa
polega na tym, że moralnie prowokuje nawet biernych obserwatorów. Przez kontrast z tym, co
jest uznane za niewłaściwe, obywatelskie nieposłuszeństwo jawi się społeczeństwu jako moralnie
właściwy sposób walki.

W dobie mediów elektronicznych największy oddźwięk mają niewątpliwie akcje bezpośrednie,

które mogą być wyrażone w różnych postaciach, a mają wzbudzić zainteresowanie opinii
publicznej i przedstawić społeczeństwu poglądy uczestników protestu. Najczęściej stosowanymi
formami są:

Ukrywanie uchodźców – przeprowadzone oficjalnie i publicznie udzielanie schronienia osobom,

którym grozi wydalenie z kraju. Celem jest doprowadzenie do uzyskania przez uchodźcę azylu
czy zasygnalizowanie problemu uchodźców (np. akcje „Nikt nie jest nielegalny”).

Przymierze (ruch solidarnościowy) – w ciągu paru lat może zgromadzić wielu członków i
sympatyków. Do rządu kieruje się listy osób, które deklarują poparcie protestu lub udział w
„obywatelskim nieposłuszeństwie”.

Rozbrojenie (akcje lemieszy) – czyli zniszczenie lub usunięcie z broni paru elementów.
Równocześnie można przeprowadzić akcje o charakterze symbolicznym, np. sadzenie drzew.

Blokada – utrudnianie lub uniemożliwienie dostępu osobom lub pojazdom do blokowanego

obiektu.
Okupacja – to sytuacja, gdy grupa ludzi przedostaje się na teren, na którym zachodzi jakaś
destrukcyjna działalność. Okupacja może w praktyce funkcjonować jako blokada. Przepisy
bezpieczeństwa mogą zabronić na przykład jakiejś działalności, dopóki na danym terenie
znajdują się ludzie. Można połączyć ją z mini-blokadami wybranych maszyn.

Obozy – popularna na Zachodzie odmiana okupacji polega na budowie obozu (stacjonarnego lub
czasowego) w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, w którym odbywa się kontestowana
działalność.

Odmowa współpracy – jest formą, która nie wymaga gruntownego przygotowania i może być
przeprowadzona spontanicznie, której celem jest albo wywalczenie prawa do zwolnienia z części
obowiązków, albo dążenie do zaprzestania w ogóle jakiejś działalności.

„Szwejkizm” (strajk włoski) – wykonywanie poleceń w sposób nader pedantyczny i traktując je

jak najbardziej dosłownie doprowadzając przez to do ich niewykonalności. Postawa Szwejka
stosowana otwarcie i powszechnie może być doskonałym uzupełnieniem odmowy współpracy.

Odmowa odbycia służby wojskowej – poborowy nie zgłasza się na wezwanie lub też powiadamia
pisemnie komisję, że odmawia służby, gdyż godzi to w jego przekonania, czasami publicznie pali
książeczkę wojskową.

Sabotaż – czyli postępowanie wbrew woli właścicieli fabryk. Obecnie najczęściej stosowaną
metodą stało się zmniejszanie tempa pracy. Może mieć zastosowanie  w sytuacji, gdy w
przypadku innych form obywatelskiego nieposłuszeństwa ryzyko byłoby zbyt duże.

Ekotaż – sabotaż ekologiczny.

Bezprawne kopiowanie – czyli zdobywanie i udostępnianie informacji (nagrań, programów

komputerowych, treści książek) z zaniedbaniem praw autorskich w celu zaprotestowania
przeciwko polityce cenowej dystrybutorów tych (i podobnych) informacji lub przeciw (nazbyt
rozbudowanym) prawom autorskim w ogóle.