ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

ANG BUG-AT KANG

LAMIGAS KAG BUGAS
(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT
BIGAS)

NI GENEVIEVE L. ASENJO
Pamantasang De La Salle-Maynila

“
L UPA KAG DAGAT sa pinggan,” ito ang paglalarawan sa Antique ng isa niyang
makata. Pokus ng ambag mula sa Kinaray-a ang 20 salitâng pang-agrikultura.
Bukod sa pagbibigay ng kahulugan at pagsasalaysay sa/ng kultural na aspekto ng salitâ,
tatangkain din ang pagmamapa ng pagkakatulad at pagkakaugnay-ugnay sa ibá pang
malalapit na wika sa Visayas, partikular sa Hiligaynon at Sebwano. Isa itong panimulang
paghahanda para sa binabalak na Diksiyonaryong Kultural sa Agrikultura sa Kinaray-a.
Ano ang kaugnayan ng pagkawala ng wika at kulturang pang-agrikultura sa pagtaas
ng presyo ng bilíhin? Kung ang kakulangan sa pagkain, at kung gayon gútom, ay isang
pambansa at global na isyu, ano ang kaugnayan, kahulugan, kabuluhan ng pag-aaral sa/
ng wika at kulturang pang-agrikultura sa pagtatanong tungkol sa gahum? Halimbawa:
sa relasyon ng sentro at ng gilid, ng historiko at ng kontemporaneo, ng teknolohiyang
pang-agrikultura at ng industriyal, ng pagsasadula ng isang ritwal sa pagtatanim o pag-
aani at ng pag-upload nitó sa social networking site tulad ng Facebook at YouTube?
Ilan ito sa mga tanong na dumatíng sa akin, at patuloy kong binubuno, nang
mapagpasiyahan kong balikan ang lupa, partikular ang pagsasaka, bílang sabjek
ng pagkukuwento. Higit kaysa nostalgia, isa itong sikolohiko at emosyonal na
pagmamapa ng isang espasyong konseptuwal na hitik sa metaporikal na ekstensiyon
na maaaring maging sangkap sa posibilidad halimbawa ng pagsulpot-buo ng bagong
pantao-panlipunang organisasyon, o kultural na komunidad, o pangyayari.
Nag-aambag ang papel ng 20 salitâ sa Kinaray-a na nakapalibot sa lupa at
pagsasaka. Gayunman, wala akong ilusyon na ang pag-aambag na ito ay makasalba sa
atin sa pagkalimot at pagpapabaya sa lupa at pagsasaka, at kung gayon, makasasalba
rin sa atin sa napipintong gutom at lalo pang paghihirap.
Gáling ang mga salitâng ito sa barangay na aking kinalakhan. Ang Barasanan
sa bayan ng Dao, ngayo’y Tobias Fornier, na klasipikadong ikaapat na uri (ibig

177
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

sabihin: mahirap, mahina ang income) ng munisipalidad sa probinsiya ng Antique

sa rehiyong Kanlurang Visayas. Pitóng kilometro ang layo ng Barasanan sa bayan.
Nása bulubundukin itong bahagi, malápit sa kabundukan ng Iloilo, na may haywey
na tinatahak ng mga sasakyan patúngong Antique, patúngong Caticlan (halimbawa’y
ng mga bus patúngong Maynila) palibot sa buong isla ng Panay. Nása Sur na bahagi
ng probinsiya ang Tobias Fornier, pangalawa sa dulong bayan, ang Anini-y. Sa 2008
Agricultural Commodity Profile ng probinsiya, may 2,974 na ektarya ang Tobias Fornier.
Umaabot sa 516 dito ang may irigasyon at 2,458 ang pagsasaka na umaasa sa ulan.
Bukod sa palay, nagpoprodyus din ang probinsiya ng mais, saging, mangga, tubó,
at kape.
Binubuo ang Antique ng 18 munisipalidad. Kaharap ng probinsiya ang Palawan,
ang Mindoro, ang Maynila. Binabaybay ng mga bayan nitó ang dalampasigan mula
Norte hanggang Sur. Sa kabilâ ng kabundukan nitó, ang ilang bahagi ng Iloilo ang
buong Capiz, gayundin ang Aklan. Kayâ inilalarawan ang Antique ng makata nitóng si
Milagros Geremia-Lachica bílang lugar na “...sa pinggan ni Nonoy / liwan magakitaay
/ ang lupa kag baybay.” (“...sa pinggan ni Nonoy / muling magtatagpo / ang lupa at
dagat.”)

Talahanayan 1. Agricultural Commodity Profile ng 18 munisipalidad ng Antique.

Physical area for rice production (in hectares)

and cropping intensity across all system by municipality as of 2008
Municipality Physical Area (in hectares) Cropping
Intensity
Irrigated Rainfed Total

Anini-y 163 1,221 1,384 1.33

Barbaza 1,099 719 1,818 2.30
Belison 200 453 653 1.66
Bugasong 1,448 2,079 3,527 1.80
Caluya 139 666 805 1.01
Culasi 2,088 540 2,628 2.30
Hamtic 1,047 1,574 2,621 1.48
Laua-an 580 1,090 1,670 1.71
Libertad 350 287 637 1.96
Pandan 1,227 1,012 2,239 1.92
Patnongon 1,198 3,177 4,375 1.62
San Jose 1,586 367 1,953 2.32
San Remegio 1,113 1,410 2,523 1.82
Sebaste 754 314 1,068 2.18
Sibalom 3,444 3,335 6,779 1.96
Tibiao 1,174 434 1,608 2.22
Tobias Fornier 516 2,458 2,974 1.46
Valderrama 824 1,678 2,502 1.69
TOTAL 18,950 22,814 41,764 1.83

178
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

Comparative performance on rice production 2003-2007

Municipality Area Planted (in ha) Area Harvested (in ha) Volume of Production (in MT)

Irrigated Rainfed Total Irrigated Rainfed Total Irrigated Rainfed Total

Anini-y 418 1,418 1,836 399 1,295 1,694 1,436 3,496 4,932
Barbaza 2,821 1,364 4,185 2,687 1,243 3,930 9,673 3,356 13,029
Belison 513 572 1,085 489 543 1,032 1,760 1,466 3,226
Bugasong 3,717 2,632 6,349 3,540 2,445 5,985 14,160 6,901 21,061
Caluya 218 597 815 208 516 724 748 1,393 2,141
Culasi 5,360 683 6,043 5,105 648 5,753 19,339 1,949 21,288
Hamtic 2,687 1,192 3,879 2,560 1,839 4,399 9,216 5,165 14,381
Laua-an 1,485 1,379 2,864 1,415 1,308 2,723 5,094 3,531 8,625
Libertad 887 363 1,250 845 344 1,189 3,042 928 3,970
Pandan 3,029 1,281 4,310 2,885 1,164 4,049 10,386 3,142 13,528
Patnongon 3,058 4,021 7,079 2,913 3,734 6,647 10,486 10,181 20,667
San Jose 4,071 464 4,535 3,878 440 4,318 13,960 1,288 15,248
San Remegio 2,805 1,785 4,590 2,672 1,642 4,314 9,619 4,633 14,252
Sebaste 1,935 398 2,333 1,844 352 2,196 6,638 950 7,588
Sibalom 9,040 4,222 13,262 8,610 3,952 12,562 32,014 10,970 42,984
Tibiao 3,013 550 3,563 2,870 496 3,366 10,332 1,389 11,721
Tobias Fornier 1,299 3,034 4,333 1,238 2,751 3,989 4,456 7,427 11,883
Valderrama 2,114 2,124 4,238 2,014 1,988 4,002 7,250 5,403 12,653

TOTAL 48,470 28,079 76,549 46,172 26,700 72,872 169,609 73,568 243,177

Sinasabi na kabílang sa wikang Austronesian/Malayo-Polynesian ang Kinaray-a.

Sa pag-aaral ni Alex De Los Santos na Mga panuytoy sa pagsulat kang Kinaray-a,
naitalâ niya ang apat na banyagang iskolar na nag-aral ng Kinaray-a. Aniya, may
papel na Kinaray-a Pronouns at Resumptive pronouns and topicality in Kinaray-a ang
isang Julia Bernd para sa kaniyang masters sa lingguwistika sa Standford University.
Nakapagsulat naman ng maikling balangkas ng gramatika sa Kinaray-a si Ishiyama
Nobuo ng University of Tokyo ayon sa sugidanun o kuwento na Amo kag Bao (Ang
Matsing at Pawikan). At si Amy Leuctman-Sexton naman ng Rice University ay
nakapagbigay ng kolokyum na Negation in Kinaray-a gayundin si Xiuhong Zhang sa
kaniyang The Causative in Kinaray-a. Nabanggit din ni De Los Santos si Jason Lobel,
na nakapaglimbag ng aklat sa Bikol, at noong 1996, nakipag-ugnayan sa kaniya sa
pamamagitan ng email tungkol sa pag-aaral nitó sa mga wika sa Gitnang Visayas. Sabi
pa ni De Los Santos, naniniwala si Lobel na magkapamilya ang mga wikang Kinaray-a,
Hiligaynon, Sebwano, Rombloanon, Masbateño, at Waray-Waray.
Nitó namang Pebrero, nakipag-ugnayan sa amin si Mariane Medina Umali, isang
Bikolana na estudyante sa gradwadong paaralan sa Discipline of Media, School of
Humanities & Social Sciences sa University of Adelaide sa Australia. Pinag-aaralan
niya kung paanong ang internet at ibá pang kaugnay na midya ay ginagámit para sa
kultural na produksiyon ng mga rehiyonal na grupo. Isináma niya ang Kinaray-a dahil
nakalagay ito sa listahan ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA) at
Philippine Statistics Authority (PSA) bílang isang pangkat etnolingguwistiko.

179
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

Bago maging politically-correct na termino ang Kinaray-a bílang pantukoy sa

wika sa probinsiya ng Antique at sa maraming probinsiya sa Iloilo, kilála rin ito bílang
Karay-a, na pantukoy rin, una sa lahat, sa tao o sa tagapagsalitâ. Tinawag din ito ng isa sa
mga manunulat ng rehiyon, si Santiago Mulato, na “Hiniraya.” Ani Mulato, mula ito sa
salitâng “iraya” na tumutukoy sa mataas na lugar na pinanggagalingan ng tubig. Ito ang
kabundukan ng Panay na humahati sa mga probinsiya ng Antique, Aklan, Capiz, at Iloilo
na kinaroroonan ng Bundok Madya-as at Baloy, at kakikitaan din ng grupo ng katutubong
tinawag ng mga antropologo na Panay-Bukidnon o Sulodnon na pinanggalingan ng
epikong Hinilawod. Para naman kay Leoncio P. Deriada, ang itinuturing na “Ama ng
Kontemporaneong Panitikan sa Kanlurang Visayas,” ang Kinaray-a ang inang wika ng
Hiligaynon, ang lingua franca ng Panay at Negros Occidental.
Kung pagbabasehan ang lapit ng tunog at mga salitâ sa Kinaray-a sa salitâ ng mga
Ati o Ita ng Panay, partikular ng Antique, maituturing nga na isang matandang wika ng
Kinaray-a, dahil itinuturing din natin na isa ang mga Ati sa ating mga katutubo. At may
engrandeng naratibo ang Antique kaugnay sa mga Ati. Ito ang kuwento ng pagdaong
ng sampung datu ng Borneo sa Panay, partikular sa Malandog, Hamtic, sa Antique,
at ang pakikipagpalit dito ng pinunò ng Ati na si Marikudo sa bulawang salakot at
nakasayad sa lupa na kuwintas para sa kaniyang asawa na si Maniwantiwan. Mababása
ito, naibandila sa mga akda nina R. Morales Maza sa kaniyang The Augustinians in
Panay (1987), sa Maragtas (1907) ni Pedro Monteclaro, at Barter in Panay (1961, 1984)
ni Ricaredo Demetillo. Patuloy ang reproduksiyon ng naratibong ito sa spectacle ng
mga taunang pista tulad ng Ati-Atihan ng Kalibo, Dinagyang ng Iloilo, at Binirayan ng
Antique. Kahit pa marginal na presensiya, kung hindi man talagang invisible, ang mga
Ati sa mga okasyong ito, na alam nating nananatíling illiterate ang karamihan at lalo
pang naeetsa-puwera sa panahon ng globalisasyon.
Malinaw na isang mahalagang salik sa kahirapan ng Antique ang lokasyon at
posisyon nitó sa mapa ng rehiyon, kompara sa ibang probinsiya. Kayâ kahit na may
engrandeng naratibo ito, may inferiority complex, may victim mentality ang Kinaray-a
dahil sa kasaysayan nitó ng persekusyon at opresyon katulad ng mga katutubo
nitóng Ati. Sa kasaysayan halimbawa ng rehiyon nitóng siglo 20, sa pag-unlad ng
Iloilo bunga ng pagkakaroon nitó ng daungan at asyenda, at ng Negros Occidental
kalaunan, nakilála ang Karay-a o Kinaray-a bílang lengguwahe ng mga sakada, ang
mga trabahador sa asyenda. Kayâ kaakibat ng kasaysayan ng kahirapan ng Antique
ang kasaysayan ng pagsasagilid ng Karay-a o Kinaray-a.
Mahihirap ang Kinaray-a kayâ nakipagsapalaran din silá noong dekada 1960-70
sa Mindanao, ang Lupang Pangako. Isa ito sa mga pangyayari sa kasaysayan ng bansa
na nagpapaliwanag ng pagkakalapít ng Kinaray-a, Hiligaynon, at Sebwano lalo na sa
mga bahaging Butuan, Cagayan de Oro, Davao, at Cotabato; bukod sa heograpikong

180
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

lapit ng mga ito. Mahihirap ang Kinaray-a kayâ nakikipagsapalaran din silá sa ibá’t
ibáng sulok ng mundo. Kayâ global din ang Kinaray-a, lumalampas sa kabundukan
at karagatan ng rehiyon. Isang patunay rito ang pamamayagpag ng OKM (Original
Kinaray-a Music) sa www.kinaray-a.com.
Sa papel ko noong 2005 na “Antique, Banwa nga Hamili: Ang Antique sa Diskurso
ng mga Musikerong Antiqueño,” naimapa ko na rin ang artikulasyon-manipestasyon-
salin ng lupa at kahirapan, lupa=kahirapan mula sa mga tradisyonal na anyo ng
panitikan ng rehiyon tulad ng komposo at banggianay (balagtasan) hanggang sa mga
kontemporaneong antolohiya sa Kinaray-a na Ani (1991), Mantala (1997), Dag-on (1995),
at Salatan (1998). Hanggang sa OKM na ito. Kayâ naging hámon din sa papel na iyon
ang pagbubukás ng mga bagong espasyo at pagdidiskurso sa/ng lupa at kahirapan lalo
na kung isa itong pagpapatuloy/pagtatanghal ng pagiging bayang hamili o minamahal/
pinakakatangi/nakahihigitang romantisasyon—dahil sa maragtas nitó ng pagdaong ng
sampung datu mula Borneo at lugar ng unang Malayan settlement sa Panay.
Mabilis ang pagsasalitâ sa Kinaray-a. Sagana ito sa /r/, na nagiging /l/ sa
Hiligaynon. Halimbawa, ang wara ay nagiging wala. Sa museo sa Ilocos, naintindihan
ko ang mga salitâng nakadikit sa mga artifact na mga gámit sa pagsasaka at pangingisda.
Nang makapakinig ako sa misa sa Bikol, naintindihan ko ito, gayundin ang maraming
salitâ sa mga aklat-panitikan sa wikang ito. Gayundin ang karanasan ko sa Bisaya o
Sebwano, sa Cebu man o sa Davao, o sa pagbása nitó sa papel at internet, at sa pisikal
na pakikipag-ugnayan sa mga tagapagsalitâ nitó sa ibá’t ibá ring varayti.
Kayâ ang proposisyon sa mga nagnanais mag-aral ng ibá pang wikang Filipino, na
kung mayroon mang wika sa Visayas na kailangang matutuhan, ito ay ang Kinaray-a.
Dahil kapag natuto ka ng Kinaray-a, makaiintindi ka na rin ng Hiligaynon at Sebwano;
katulad ko, katulad ng marami sa amin na Kinaray-a. At kung isang ebidensiya ng
pagkilála sa kakayahan at gahum ng Kinaray-a bílang wika ang presensiya ko sa
kumperensiyang ito, sa narating ng kontemporaneong panulatan sa Kinaray-a, at ng
mga manunulat nitó, sa pagtuturing dito ng mga ahensiya ng gobyerno bílang isa sa mga
pangunahing wika sa bansa na maaaring maisakatuparan din sa inisyatibang Mother
Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE), masasabi ko na nakaahon na sa
panahon ng inferiority complex ang Kinaray-a. May pamagat halimbawa ang hulíng
antolohiya na inedit ni Delos Santos na The Rise of Kinaray-a: History and Anthology
of Contemporary Literature in Antique (2003). Lumalakad ito sa kasalukuyang
panahon, kahit pa ba hinay-hinay, na may kamalayan sa kaniyang maragtas, mulát sa
kaniyang konteksto, at nakikisali-sumusugal-sa mga posibilidad ng “pag-aakda ng
bansa” sa pamamagitan ng pagtatayô ng sarili nitóng pampanitikan-wika-kultural na
impraestruktura.
Bago pa ang ambagang ito, naglilista na kami ng aking ina ng mga salitâ at
konseptong pang-agrikultura. Mula sa aming talâ at sa dagdag na naipadala ng pamilya

181
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

via email para sa kumperensiyang ito, kumonsulta ako sa anim na diksiyonaryo: 1) UP

Diksiyonaryong Filipino na pinamatnugutan ni Pambansang Alagad ng Sining Virgilio
S. Almario, 2) Dictionary of Visayan Arts ni Dr. Erlinda Alburo, 3) A Five-Language
Dictionary (Panay Island) ni Roman de la Cruz, 4) Hiligaynon-English/English-
Hiligaynon ni Eliza Yap-Uy Griño, 5) A Dictionary of Cebuano-Visayan ni John Wolff,
at 6) Hiligaynon Dictionary ni Dr. Ruby Alcantara.
Pinaboran ko ang maraming salitâng katutubo at wala pa sa alinmang
diksiyonaryo. Isináma rin ang ilang may pareho at/o bago at/o ibáng kahulugan:

Talahanayan 2. Ilan sa mga salita at konseptong pang-agrikultura ng wikang

Kiniray-a at ang kahulugan ng mga ito sa iba't ibang diksiyonaryo.
Salitâng UP 5-Language Dictionary Hiligaynon A Hiligaynon
Kinaray-a Dictionary of Bisayan Hiligaynon-English, Dictionary Dictionary
(R. de la Arts English-Hiligaynon of Cebuano- (Alcantara)
Cruz) (E. Alburo) (Eliza Yap Uy- Visayan
Griño) (J. Wolf )

1. bangág png [Seb]. butas wala wala adj. cracked, said v. make a wala
var lungag of soil dried out by hole, have
pnr kol. may drought (p.37) a hole in it.
naiibáng (p.104)
pakiramdam
bunga ng
narkotiko (p.133)

2. baliskad wala wala wala wala wala wala

3. binati wala wala wala wala wala wala

4. binangto wala wala wala wala wala wala

5. bungkag wala wala wala vt. to break; to open wala wala

up; to pull apart.
(p.61)

6. hamod wala wala wala wala wala wala

7. hanalon wala wala wala wala wala wala

8. inupong wala wala wala wala wala wala

9. lamigas Png. L [Seb wala wala wala wala wala

Esp hormigas]
langgam. p. 669

10. limbuk wala wala wala wala wala wala

11.linas wala wala wala wala wala wala

12. líkyad png. manipis na wala wala wala v. curl up at wala

hiwa gaya ng the edges.
hiwa sa kamote, (p. 610)
saging at iba pa
(p. 699)

13. Linapwaan wala wala wala wala wala

linapwahan png [Seb].
Bulanglang.
(p.702)

182
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

14. marinhut wala wala wala wala wala wala

Salitâng UP 5-Language Dictionary Hiligaynon A Hiligaynon

Kinaray-a Dictionary of Bisayan Hiligaynon-English, Dictionary Dictionary
(R. de la Arts English-Hiligaynon of Cebuano- (Alcantara)
Cruz) (E. Alburo) (Eliza Yap Uy- Visayan
Griño) (J. Wolf )

15. panggas png 1. [ST] wala practice of vt. To sow seed. wala wala
almirulan ang putting rice, (p.339)
bulak upang medical
habihin ito. herbs, a
2. paghagod o wooden
paghimas, gaya comb, and
sa pagpanggas a palm fruit
ng manok o in a basket
pagpanggas ng to insure an
damit (p. 920) abundant
harvest

16. pasi png [Kap]: wala wala wala wala wala

trumpo png 1:
Zoo [War] biik
2: Bot [Seb] palay
p. 944

17. panudlak wala wala wala wala wala wala

18. pinalinpin wala wala wala wala wala wala

19. süká wala wala wala wala wala wala

20. wáyang wala wala wala n. treeless plain, Waya. Wala. wala
open field. (p. 447) (p. 1127)

Sa 20 salitâng pinilì, 12 ang wala pang entri sa kahit isa sa anim na diksiyonaryo.
Ito ang baliskad, binate, binangto, hamod, hanalon, inupong, limbuk, linas, marinhut,
panudlak, pinalinpin, süká. Anim ang may entri sa UP Diksiyonaryong Filipino ngunit
ibá ang kahulugan. Ito ang bangag, lamigas, likyad, linapwahan, panggas, pasi. Dalawa
ang may malapit, kung hindi man kaparehong kahulugan sa Sebwano, ang bangag
at panggas. Apat ang may katulad na kahulugan sa Hiligaynon: bangag, bungkag,
panggas, at wáyang.

Halikayo sa wáyang!
wá•yang png: bukás at malawak na lupain.

Katulad ng paglalarawan-pagpapakahulugan sa Hiligaynon-English na

diksiyonaryo ni Eliza Yap-Uy Griño bílang “treeless plain, open field.” Katumbas ito
ng parang sa/ng Tagalog.
Mahalaga ito na maisáma dahil ibá ito sa Kinaray-a-Hiligaynon na bukid, na
ang ibig sabihin ay bundok, ngunit sa Tagalog ay palayan, na siya namang uma sa
Kinaray-a at Hiligaynon. Sa madalîng sabi, ang wáyang ay isang lugar; isang bahagi

183
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

ng uma o ng bukid na bukás dahil hindi pinagtataniman o walang tanim, at may sapát
na lawak upang makapaglaro tulad ng pagpapalipad ng saranggola tuwing tag-araw,
makapagpiknik, o makapagpastol ng hayop.
Kayâ hindi lámang ito nag-aangkin ng espasyo at identidad bílang pangalan,
kundi bílang isa ring pang-uri. Ginagámit din ito sa paglalarawan bílang kasalungat
ng masikip. Halimbawa: Wáyang ang sala, wáyang ang saya. Kayâ gustong-gusto ko
ang salitâng ito dahil sa dala nitóng imahen ng galaw, kilos—kalayaan! Nag-aanyaya
ang wáyang ng pagsusuyuan.
Noong bata pa ako, sa wáyang ako nagpapahinga: humihinto sa pagbitbit ng
naigib na tubig sa galon sa poso o di kayâ’y sa balon sa ilog. Sa gitna ng wáyang na
iyon, sa ilalim ng bukás na langit, nagkamalay ako na napapalibutan ako ng bundok
at sa kabilâ niyon ay ang dagat. Ninais kong makita ang dagat, matawid ito, at ang
marami pang espasyo sa pagitan ng langit at lupa. Kapag naiisip ko ang wáyang,
naiisip ko ang alingawngaw na hindi lámang bumabalik dahil nabangga-tumambol
ito sa kabundukan, kundi iyong lumalampas, nakakalampas.
Nagámit ko ito sa binalaybay o tula ko na “Ang Kasubu kang Dila.” Ito ang naging
inspirasyon, naging pamagat ng una kong nobela—Lumbay ng Dila. Narito ang gámit ko:

Nangin wáyang ang supermarket kang ginsug-alaw ako kang

sangka putos nga samlague. Sweet & Spicy Thai, 69.75. Liwan ko
nakilala ang kaaslum kag katam-is.
(Naging parang ang supermarket nang sinalubong ako ng isang
supot ng sampalok. Sweet & Spicy Thai, 69.75. Muli kong nakilala
ang asim at tamis.)

Ngayong narito na táyo sa wáyang, ipapakilála ko naman ang mga salitâng

tumutukoy sa uri ng lupa na kinokonsidera ng magsasaka:

ha•na•lon png: napakaitim na lupa; masustansiya at mainam

pagtaniman.
ha•mod png: lupang mabato, iyong kung tawagin ay dalipe;kung
gayon, hindi masustansiya; hindi mainam pagtaniman.
ba•ngág png: lupang nagkabitak-bitak bunga ng matinding
tag-init o tagtuyot.

Ganito ang metaporikong gámit ni Goldelino Chan sa binalaybay o tula niyang

“Dyang Gugma Nasiruman” (Salin 1: “Itong Pag-ibig Naabutan ng Dapithapon,” Salin
2: “Pag-ibig sa Dapithapon,” Salin 3: “Napag-iwanang Pag-ibig”):

184
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

Dyang gugma nasiruman, madungan

Rud lang sa pisngo kang bangág
Nga ginbayaan kang init nga nasuptan
Kang adlawun.
(Itong pag-ibig sa dapithapon, sasabay
Na lámang sa hikbi ng bangág
Na nilisan ng init na naipon
Ng tanghaling-tapat.)

“Tigang na lupa” marahil ang pinakamalapit na katumbas ng bangág sa Tagalog.

Hindi rin malayo ang kahulugan nitó sa konteksto ng kasalukuyang kahulugan sa UP
Diksiyonaryong Filipino na naglalarawan ng isang táong may kakaibáng pakiramdam
bunga ng narkotiko: ang bangág. Kayâ kailangang madagdag ang bago at ibá ngunit
kaugnay na kahulugang ito mula sa Kinaray-a. Dinadalá táyo ng bangág sa usapin
ng global warming, pesticide, kakulangan sa irigasyon, at kakulangan ng kapital
ng magsasaka para mapadami ang ani. Lamentasyon ng magsasaka ang bangág:
ang masamâng kondisyon ng lupa—hanalón man o hamód—na nagdudulot din,
nagbabanta ng masamâng kondisyon para sa kaniya.
Kayâ ang magsasaka ng Barasanan ay hindi agad-agad sumusunong sa
pagtatanim. Tulad ng bagani ng ating mga epiko, pinag-aaralan nitó ang kondisyon
ng lupa at galaw ng hangin. Nag-aalay rin ito ng ritwal para matiyak ang masaganang
ani. Naghahanda ito ng mga sangkap. Ito ang panúdlak.

pa•nud•lak png: ritwal bago ang pagbubungkal ng lupa at

pagtatanim.
Halimbawa 1: Bago magtanim, maghanap ng kahoy na may tatlong
sanga. Sabitan ito ng tatlong botelya at ibaón sa unang idas o hanay
ng nabungkal na lupa.
Halimbawa 2: Ibalot sa itim na tela ang nabunging ngipin ng kalabaw
[na madalang kung mangyari, at kung gayon, suwerte ka]. Ilagay ito
sa tabig na may lamáng binhi at itago sa labas ng bahay, halimbawa,
sa kamalig.
Halimbawa 3: Sa pagsisimula ng pagtatanim, humarap sa Silangan.
Halimbawa 4: Kung may punòng malapit sa bahay, halimbawa
kawayan, magwalis sa hapon bago ang pagtatanim. Sakaling marami
ang nalagas na dahon kinaumagahan, at kailangan muling magwalis,
senyales ito na huwag ipagpatuloy ang pagtatanim sa araw na iyon.

185
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

Halimbawa 5: Maghanda ng isang pumpon ng bignay at isang punò

ng tanglad. Isáma rito ang suklay at krus na nabalot sa itim na tela at
isabit ito sa tagakan hábang nagsasabog o nagtatanim.
Halimbawa 6: Sa pag-aani, maglagay sa tagakan ng kaunting ani at
ilagay ito malapit sa krus at huwag na huwag mong kunin hangga’t
hindi pa tápos ang pag-aani.
Halimbawa 7: Sa pagsubay ng palay, itumpok bago linasin. Bago
sumukob, itumpok ang lahat ng palay, maglagay ng krus at itak sa
magkábilâng dulo ng amakan, at lumuhod sa pagsukob ng palay at
dahan-dahan itong gawin.

Bílang isang kultural na paniniwala at gawain, dinadalá táyo ng panúdlak sa

isang simbayotik na pakikipagrelasyon sa kapaligiran. Ang pagkalagas ng maraming
dahon ay tanda na huwag ipagpatuloy ang pagtatanim dahil nagbabadya ang galaw ng
hangin ng paparating na unos. Patunay rin ang panúdlak ng pagtatagpo ng sinaunang
paniniwala at ng relihiyong Katoliko: ang pagsasanib sa/ng kanilang puwersa para
pagsilbihan ang nanampalataya, ang naniniwala, na mailayo ito sa masamâng espiritu
at sa halip, magdala ng kasaganaan.
At ngayong nakapanúdlak na táyo, kailangan nang ihanda ang lupang
pagtataniman.

bung•kag png: unang proseso sa/ng pag-aararo para mabaklas ang

tigang na lupa.

Hiligaynon din ito, tulad ng paglalarawan ni Uy-Griño. Imahen ito ng paghihiwa-

hiwalay. Nabubúngkag ang anumang nakatali, nakakapit, nakabungkos. Halimbawa,
buhok, pumpong ng mais, ng palay. Ang pagbúngkag ng lupa ay pagbungkal upang
mapatag ito at malinis. Ang pagbúngkag ng bagay na nakabungkos ay paggámit nitó.
Malapit ito sa pagbaklas.

ba•lis•kad png: pangalawang pag-aararo para mapino ang

nabúngkag na tigang na lupa.

Dito sinusuyod ng tao at kalabaw at araro ang mga ligáw na damo. Dito
nagkakalukso-lukso, nagkakabali-baligtad ang lupa at laman nitó: nadudurog
hanggang sa lumitaw ang pino at kinis na bahagi at anyo.

pang•gas png: ang pagsab-og ng binhi ng palay sa tigang na

naararong lupa o palayan.

186
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

Sa kaso ng mais, ng mani, ng munggo at ng ibá pang butó, ito ang paglalagay,
paghahasik isa-isa sa inidas o hanay na gawa ng pag-aararo, sa tulong ng panungkod,
at pagtatakip dito sa pamamagitan ng paa. Ang pagpánggas ay pagtatanim na
sumusuyod sa inidas. Ganito kapisikal; ganito kamagkalapit ang tao at lupa at sa
kanilang pagitan, sa dulo ng mga daliri, ang binhi.
Ito rin ang kahulugan sa Hiligaynon, tulad ng nabanggit ni Uy-Griño at sa
Sebwano, tulad ng depinisyon ni Alburo. Kung pangngalan, tawag o pantukoy din
ito mismo sa binhi na itinanim, na ngayon ay maaaring tumutubo na. Halimbawa,
“Kumusta ang pánggas mo na mais/palay/munggo?”

lik•yad png: mababaw na pag-araro matápos makapagpánggas sa

tuyông lupa o palayan—pnr na•lik•yad pnd lik•ya•dun.
Ibá ito sa kasalukuyang entri sa UP Diksiyonaryong Filipino, gayundin
sa nahanap ni John Wolff sa A Dictionary of Cebuano-Visayan.
bi•na•ti png: palayan na naararo na at napatubigan; handa na para
taniman ng palay.

Dito, ang palay na tinutukoy ay iyong tumubò, napánggas at nagabot na o nabunot

at ngayon, itatanim na, muli, sa bináting ito. Kung pang-uri, maputik, malapot. Parang
tsokolate na kulay itim, o abuhin. Dito na lumulusong para magtanim: ang pamilyar
na imahen ng “Ang Magtanim ay Di Biro.”

ma•rin•hut png: palay na tumubòng maliliit, madalang ang tubò o

sibol at arikutoy omalnourished.
li•nas png: proseso ng pag-aalis, paghihiwalay ng lamigas sa uhay
nitó sa pamamagitan ng pagkiskis dito ng mga paa; sayaw ng paa sa
palay upang magkahiwa-hiwalay ang mga butil nitó.

Nakíta ko ito noong bata ako. Tumulong kami sa paglilínas. Masaya sa una ngunit
kapag tumagal, isa itong mahirap na gawain-parusa. Kayâ kapag sinabi mong línasún,
may kaakibat itong bayolenteng imahen at kahulugan, lalo na kapag hindi na lámang
palay ang linilinas kundi tao o hayop.
Kapag nagmumura o galít o nagnanais maghiganti, gusto mong “línasún” ang
mukha o ang buong katawan ng iyong kagalit, kalaban. Puwede rin itong pansigaw,
pangkantiyaw sa mga laro tulad ng sabong, o dumog (wrestling): “Línasá!” Ibig
sabihin, talunin mo siya sa pagdudurog-durog dito lalo na sa paggámit ng paa, tulad
ng paghihiwalay ng mga butil ng palay sa tangkay nitó’t sanga.

187
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

i•nu•pong png: bugkos ng mga naani; komunidad ng mga inaning

palay, partikular sa kontekstong ito. Gayundin, dinadalá táyo sa mga
katulad na konsepto: angkan, lipi, sanga, tangkay, kumpol, bugkos.
la•mi•gas png: butil ng palay, partikular ang malulusog o
mabubuting uri; tawag sa mga butil ng legume.
pi•na•lin•pin png: palay na walang laman o maupa.
sü•ká png: unang ani.
lim•buk png: bigas na sinangag pagkabayó ng bagong aning palay.

Tradisyon ang paglímbúk, kapag bagong ani, tanda ng pasasalamat. “May linimbuk
ka/kayo?” Ito ang karaniwang pangungumusta. Isa rin itong pagsubok, pagtikim sa
kalidad ng bagong aning palay. Higit sa limbuk, nariyan ang paboritong kakanin na
himugo na paglilimbuk ang unang proseso. Matápos ang pagsangag ng bagong aning
palay, ang pagbayó nitó (ngayon makina na) at ang paghahalo ng kalamay o asukal
hanggang sa makuha ang tamang timpla at lasa. Ito ang himugo: espesyal na kakanin,
may lagkit at namnam ng bagong aning palay, lalo na kapag bigas-malagkit.

pa•si png: hindi nabalatáng bigas sa proseso ng pagbabayó o

pagpagiling; maituturing na ligaw na butil ng bigas kayâ inihihiwalay
o inaalis bago magsaing.
pi•na•si pnr: pira-piraso, butil na hungkag o payat; mababa o
masamâng kalidad ng bigas.
bi•nang•to png: sinangag na mais, maaaring may mantika at asin.

Low-class o home-made na popcorn. Imahen ng gutom at kahirapan. Kayâ isa rin

itong pang-uri.

Tanong: “Ano ang pagkain/ulam n’yo?”

Sagot: “Binangto.”

Dahil walang pambili ng ulam. Dahil kulang ang bigas; dahil kulang ang ani, dahil
ang ilang sako ng palay ay kailangang ibayad sa nautangan ng kapital para sa binhi,
abono, at pagpapagawa o pagpapatrabaho, o kailangang ibenta bílang pambayad sa
tuition ng anak na nagkokolehiyo.
Kulang ang ani dahil hindi naman pagmamay-ari ng magsasaka ang kaniyang
lupa, o kung pagmamay-ari man niya, maliit lámang ito. Maaaring hindi pa sa kaniya,
trabahador lámang siya, maliit pa. Binangto ang pantawid sa pagitan ng panahon sa
pag-aani ng palay at mais. Binangto: kanin na, ulam pa. Hangga’t káya ng ngipin at ng
bungangang ngumuya.

188
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

Kayâ hayaan ninyong magtápos ako sa linapwahan.

li•nap•wa•han png: tinola mula sa ibá’t ibáng gulay na karaniwang

nakikita sa likod-bahay o napipitas sa bukid gaya ng talbos ng
kamote, sayote, malunggay, alugbati, bulaklak ng katuray.

Sa mga bulubunduking barangay ng Antique, isa rin itong matingkad na imahen

ng kahirapan. “Linapwahan lang.” Maaaring may isda o hipon. Maaaring wala.
“Linapwahangid (talaga).” Libre-nariyan lang ang mga gulay, at madalîng lutuin.
Ngunit sa paglipas ng panahon, mula sa “linapwahan lang,” naging “may linapwahan”
na ang kadalasang maririnig sa mga kapitbahay. “May linapwahan,” mayroong gulay,
nariyan pa sa likod-bahay at/o sa bukid; maaaring libre pa o mabibili na, ngunit sa
mas mababàng presyo sa palengke sa bayan.
“May linapwahan!” Salamat! Muli itong paghigop ng lutong-bahay; paglasap ng
tubig na may asin at bagoong; pagnguya ng mga gulay para sa mabuting kalusugan,
seksi na pangangatawan, at paghaba ng búhay.
Kapansin-pansin na karamihan sa mga salitâng naipakilala ay pangngalan at
magagamit ding pang-uri. Hindi magkaibá ang gámit ng mga ito bílang pangngalan
at pang-uri, o nag-o-overlap, kayâ may demand o alam ang konteksto, sa punto-de-
bista ng tagaloob. Makikita ito sa kaso ng binangto, ng linapwahan, ng marinhut, ng
hamod, at ibá pa. Ang pagiging pangngalan mismo nitó ang naglalarawan sa uri nitó
at kondisyon. Matingkad ang imaheng biswal: ang materyal at organikong búhay.
Ilan lámang ito sa mga salitâng Kinaray-a na nakaugat sa proseso at pamumuhay
sa pagsasaka. Mahalagang maisáma ang mga ito sa korpus ng wikang pambansa dahil
nariyan pa bílang mga buháy na salitâ, gawain, paniniwala na ginagámit ng iilan na
lámang, at yaon na lámang matatanda. Ang pagsinop at paggámit sa mga salitâng ito
ay pagtatanghal sa “kaluluwa ng lugar” na maaaring makapagbigay sa atin ng gabay at
direksiyon para sa mga inisyatibang alternatibo at transisyonal sa usapin ng pagbuo,
muli at muli, ng mga komunidad.
Malapit ang pagkakatulad ng mga salitâng naipakilála, kung hindi man talagang
katumbas ng mismo ring mga salitâ, sa Hiligaynon at Sebwano. Kung gayon, naroon
ang identidad at integridad ng mga ito bílang mga salitâng Bisaya. Mauunawaan ang
mga ito sa maraming probinsiya sa kapuluan. Makatutulong din ito sa pagmamapa
ng inter-rehiyonal na pagkakaugnay-ugnay ng wika at pagkakatulad ng kultura. Baka
pa lang matugunan ang isang aspekto ng rehiyonalismo na naghihiwalay-walay sa
atin, at madagdagan ang paggatong sa pagiging pambansa ng itinataguyod nating
“pambansang” wika, kultura, at identidad na Filipino.
Mapayayaman nitó ang kasalukuyang kahulugan sa Tagalog, halimbawa sa kaso
ng bangág.

189
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

Madadagdagan ang mga salitâng pang-agrikultura sa diksiyonaryo at maibabalik

táyo, hindi sa romantisismo tungkol sa lupa at pagsasaka na kung susuyurin ang
kasaysayan, pinamumugaran ng naratibo ng pang-aagaw at pang-aalipin, kundi sa
realidad na nananatíling agrikultural ang malaking bahagi ng ating bansa, kahit pa
nagsusulputan ang mga pamilihan (mall) at housing subdivision sa mga siyudad sa
labas ng Maynila. Kaalinsabay nitó, ang pagpapaigting ng kamalayan, at kung maaari,
pakikilahok sa mga isyu at pagkilos túngo sa pagkakaroon ng sariling lupa ng mga
magsasaka, pagdaragdag ng pondo sa agrikultura at tamang paggámit nitó, pagpigil sa
talamak na kumbersiyon ng mga lupang sakahan para maging golf course at distrito ng
negosyo, at sa marami pang anyo ng komersiyalisasyon na lalo lámang nagpapahirap
sa atin, dahil wala na táyong kontrol sa ating mga produkto.

“Pagapangumahon Mo Pa Bala ang Taramnanan, Totong?”

(“Sasakahin Mo Pa Ba ang Palayan, Totong?”)

Nalimbag sa Ani noong 1991 ang binalaybay na ito ni Jose Edison Tondares. Isang
ama ang nagsasalitâ, deretsahang kinakausap ang anak na lalaki:

dali, Totong
kantahi ako
kantahi ako kang
pagpamurukpok kang kalumbuyan
kang paghinuni kang mga
maya kag tagwati.
nagaparamulak pa bala
ang mga marapait sa banglid?

(halika, Totong
awitan mo ako
awitan mo ako ng
pamumulaklak ng mga duhat
at huni ng mga
maya at tagwati.
namumukadkad pa ba
ang mga marapait sa burol?)

190
 ANG BUG-AT KANG LAMIGAS KAG BUGAS(ANG BIGAT NG LAMIGAS AT BIGAS)

Itinatanong kong muli ito ngayon, pagkalipas ng dalawang dekada. “Mabagal ang
pera sa lupa,” nailagay ko sa mga labì ng isa kong tauhan sa nobela kong Lumbay ng
Dila (2010).
“Pagapangumahon mo pa bala ang taramnanan, Toto/Nonoy/Nene/Inday/
Pangga?” Nagtapós ang binalaybay ni Tondares sa ganito: “pero sige lang / indi
ako pagsabta. / sige kantahi ako / ang imong limug / mangin tarug kang tanan nga
kasabtanan. / mal-am run ako, Totong / lantawa, sa indi magbuhay / magaharuk run
ang suksuk sa lupa. / (pero sige lang / huwag mo akong sagutin. / sige awitan mo ako
/ ang iyong tinig / maging daluyan ng lahat ng kasagutan. / matanda na ako, Totong /
tingnan mo, mamaya-maya lang / hahalik na ang butiki sa lupa.)
Ayaw ko ring magsalitâ para sa kabataan. Alam nating karamihan sa kanila ay
nagnanais at marahil nag-aaral na para maging nars, kahit pa resesyon na naman
sa America at Europa at patuloy ang giyera sa mga bansang Muslim at sinasabi na
papatungong Silangang Asia na ngayon ang gahum. Matagal na ring nangawala ang
mga dalagang bukid, ayon sa batikang nobelista na si Amang Jun Cruz Reyes sa
kaniyang Ang Huling Dalagang Bukid at ang Authobiography na Mali (2011). Isáma na
rin diyan ang mga binatang bukid na tulad ng mga dalagang bukid, mga manggagawa
ngayon ng mundo—ang ating Overseas Filipino Workers (OFWs).
Hayaan ninyong sagutin ko ito nang personal, at oo, bagama’t wala pa akong
lupang titulado. Tulad ng nabanggit ko sa panimula, hindi bílang nostalgia, lalo pa at
nananatíli ang equation: ang lupa=kahirapan, at ito ang kabalintunaan, nananatíling
lupa pa rin ang mababalikan natin, puwera na lámang sa mga bahaging nagbabagong-
anyo na ito dulot ng pagbabago ng global na klima at panahon. Hindi tulad ng tubig,
ng hangin, ng apoy, nariyan ang lupang mahahakop ng mga palad at sa dulo ng mga
daliri, makakapagpunla ng mga bagong binhi.
Pagkain.
Búhay.
Ito lámang sa ngayon ang aking maiaalay, mga kaibigan. Wala pa akong sapát
na kasagutan sa mga naihain kong tanong sa panimula. Kailangan pang maiugat ang
meditasyon sa panahon at lunan. Kung mayroon mang sulpot, tubò, binhi, lalong hindi
ako segurado sa gahum nitó para maisalin sa isang praktikal na solusyon sa bangág, sa
binangto, sa linapwahan, sa hamod, sa pasi. Ito lámang: itong inupong, itong lamigas
ng mga salitâ na sinusubok ipanggas sa hanalon na wáyang ng pambansang wika at
panulatan: itong pag-aambag, itong pagdadagyaw. Heto ang pagbungkag, pagbalískad,
paglíkyad, pagbatì, paglinas para sa süká at paglimbuk! Heto ang panudlak, mga
kaibigan! Nawa ay ilayo táyo sa mga pinalinpin at marinhut.
Duro gid nga salamat!

191
 SANGGUNIANG AKLAT | BABASAHÍN SA KULTURAL NA MALAYUNING KOMUNIKASYON

MGA SANGGUNIAN
Alcantara, Ruby G. Diksiyonaryong Hiligaynon-Filipino. Quezon City: UP Press, 1997.
Almario, Virgilio S. UP Diksiyonaryong Filipino. Quezon City: Avil Publishing Inc,
2001.
Alburo, Erlinda K. Dictionary of Bisayan Arts. Manila: NCCA, 2009.
de la Cruz, Roman. A Five-Language Dictionary (Panay Island): English, Tagalog,
Hiligaynon, Kinaray-a, Aklanon.) Kalibo: Rock Publishing, 2003.
Uy-Griño, Elizabeth Yap. Diksiyunaryo-Dictionary: Hiligaynon-English, English-
Hiligaynon. Iloilo City: Panorama Printing, Inc., 2005.
Wolff, John A. A Dictionary of Cebuano Visayan. Cornell University: Philippine
Journal of Linguistics, 1972.

192