MALAY 23.

1 (2010): 81-98

Barangay: Bangka at Lipunan*

Efren B. Isorena
Pamantasang Ateneo de Manila, Filipinas
eisorena@ateneo.edu.ph

Unang natukoy ni Juan de Plasencia (1589) ang ugnayan sa pagitan ng bangka at lipunan
dito sa Filipinas. Sa mga lipunang mandaragat ng Timog-Silangang Asya at Pasipiko, hayag
ang ganitong ugnayan. Nananatili rin itong mahalagang bahagi ng kanilang kasaysayan at
napayagang yumabong sa lipunan. Ang kolonisasyong Espanyol sa Filipinas ay tila tahasang
pumutol sa pagsulong ng katutubong lipunang Filipino sa larangang maritimo. Nagbunga ito
sa unti-unting pagkawala ng mga kaukulang tradisyon at ng mga kaakibat nitong kulturang
materyal. Nanganganib na ring mabaon sa limot ang kakaunting nalalabing alaala ng bayan
ukol sa mga sinaunang tradisyon ng pandaragat at kultura ng bangka sa unti-unting
marhinalisasyon ng mga taong nagtataglay ng mga nasabing alaala. Layunin ng papel na ito na
tuklasin ang isang mahalagang aspekto ng ating kasaysayang maritimo—ang paggamit ng
simbolismo ng bangka sa sinaunang lipunang baranganiko. Dalawang katanungan ang gagabay
sa pag-aaral na ito: 1) Paano ang bangkang barangay ang naging simbolikong bangka ng
sinaunang lipunang Filipino? 2) Paano ang naging pagganap ng lipunan sang-ayon sa modelong
bangka? Mula sa pagsusuri, lumilitaw na mahalaga ang paggamit ng simbolismong bangka sa
sinaunang lipunang Filipino dahil ang bangka ang nagsilbing mikrokosmo ng lipunan kung saan
gumanap ito na lugar upang epektibong masubok ang mga kasunduang panlipunan at mga
itinatag na institusyong pambayan.

Mga Susing Salita: bangka, barangay, kasaysayan ng pagdaragat, simbolismo ng bangka,

Lipunang-Bangka, Bangkang-Lipunan, kultura ng bangka, tradisyon ng pagdaragat

* Barangay: Boat Symbolism in Early Philippine Society

© 2010 Pamantasang De La Salle, Filipinas

82 MALAY TOMO XXIII BLG. 1

Juan de Plasencia (1589) was the first to note the relationship between boat and society in
the early Philippine communities. Among maritime societies in Southeast Asia and the Pacific,
the use of boat symbolisms in the ordering of early societies was more pronounced and was
reflected in the histories and was allowed to fully develop. Spanish colonization of the
Philippines abruptly aborted further development of the early Philippine maritime culture
along baranganic line. As a consequence, early Filipino maritime traditions and the
corresponding material cultures gradually vanished (and continue to vanish). Relics and
memories of these ancient past confront the threat of being forgotten as a result of the
marginalisation of people who continue to possess them. The objective of this paper is to re-
discover some of the important aspects of our maritime history. For this particular study, it
would be the use of boat symbolism in the ordering of the early or Pre-Hispanic Filipino
society. The study is guided by two questions: 1) How did the barangay came to be regarded as
the symbolic boat for early Filipino society? And, 2 ) How did the baranganic society acted
out the role within the boat-society? Analysis shows that boats served as the microcosm of
early Filipino society providing the venue for validation and legitimation of social relationships
and institutions.

Keywords: boat, barangay, maritime history, boat symbolism, boat society, early society,
boat culture, maritime tradition

PANIMULA lipunan, at sa politika. Ang nakilalang simbolikong

Laganap ang paggamit ng simbolismo ng
bangka sa sistemang politikal ng maraming
katutubong lipunang magdaragat sa Timog-
Silangang Asya at, gayundin, sa mga isla sa
Pasipiko . Sa ilang pagkak at ao n,
mahalagang ginamit din ang simbolismo ng
bangka sa pagbibigay ng kahulugang
espasyal (spatial meaning) sa lugar na
inuukopa ng komunidad at/o estado, sa
kaayusang panlipunan, sa mga
mahahalagang konstruksyong istruktural,
hal. bahay (Kana, Perez 7-8), at sa
mahahalagang kapaniwalaan at ritwal ng
bayan (Fox 342-67). Sa isang pag-aaral
ay nabigyan ng balidasyon ang ganitong
paggamit ng simbolismo ng bangka sa loob
ng Filipinas (Isorena, Ang Sakayan sa
Pagbubuo ng Banua) subalit sa harap ng
hamon ng modernismo ay tila unti-unti na
itong natatabunan, bukod pa sa hindi na rin
hayagan ang pagkilala sa ganitong tradisyon
sa hanay ng kabataan. Tuloy nanganganib
na mawawala ito maging sa alaala ng bayan.
Sa Filipinas ay marami ang mga
indikasyon sa paggamit ng bangka bilang
simbolo ng kapangyarihan, kaayusan sa
bangka ng sinaunang lipunang Filipino ay ang
barangay. Unang lumabas sa tala ni Antonio
Pigafetta noong 1521 ang bangkang barangay nang
sila ay mapadako sa isla ng Limasawa matapos
silang dumaan sa kipot ng Surigao mula sa isla ng
Homonhon (Blaire at Robertson v.33, 115). Mas
maaga pa dito, may mga indikasyon din na ang
bangkang barangay ang ginamit sa mga napaulat
na pananalakay sa baybayin ng Timog-Silangang
Tsina noong mga panahong 1174-1190 M.K.
(Isorena, The Visayan Raiders 82-84). Ang
bangkang nahukay sa Butuan na nasa kategorya
ng bangkang barangay ay may petsa na mula 320
hanggang 1250 Mat apo s si Krist o (MK)
(Ronquillo 71-8). Nangangahulugan na ganap at
mahaba ang kasaysayan ng bangkang ito. Si Juan
de Plasencia, O.S.F. (1589) ang sa kauna-unahang
pagkakataon ay tumukoy sa bangkang barangay
bilang katawagan sa kalipunang bumubuo ng isang
komunidad na pawang magkakamag-anak at
pinamumunuan ng isang dato (Blaire and
Robertson v. 7, 173-76). Bunga nito ang barangay
ay kinilala bilang sinaunang uri ng pamahalaan ng
katutubong lipunan (Zaide 27-28; Agoncillo at
Guerrero 45-46), bilang sinaunang sistemang
sosyo-politikal (Pattanñe, The Barangay 755-56)
at bilang lipunan na nasa iba’t ibang antas ng
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
transisyon mula sa primitibong estadong
ko muna l tu ngo sa A sia tiko ng a nyo ng
piyudalismo (R. Constantino 31-32).
Si William Henry Scott (4-5) sa kanyang
Barangay: Philippine Society and Culture in the
Sixteeth Century ay mahalagang naitakda ang
dalawang natatanging karakter ng sinaunang
lipunang baranganiko: una, ang malawak at lubos
na paggamit ng bangka sa samu’t saring aspekto
ng pang-araw-araw na kabuhayan, at, ikalawa, ang
lokal na katangian ng pamamahala. Bukod dito,
binigyan niya ng diin ang sadyang maritimong
karakter ng pamumuhay ng sinaunang lipunan na
masasalamin sa konsentrasyon ng panirahanan sa
mga baybay-dagat, tabing ilog, at mga tubigang
maaaring pamangkaan. Nangangahulugan lamang
ito na ang bangka ang sentro ng kulturang maritimo.
Pinatutunayan ito ng mga nagawa ng pag-aaral sa
kasaysayang maritimo (maritime history) sa
maraming panig ng mundo. Halos lahat ay
naglalaman ng mga pag-aaral ukol sa bangka bilang
pangunahing lapit (approach) sa pag-unawa sa
kasaysayan ng mundong maritimo, partikular ang
may kinalaman sa pagtatao (peopling), pagkalat
ng kultura (cultural movement), at sa pag-unawa
ng kabuuang proseso ng pagbuo at pag-unlad ng
mga sinaunang lipunang mandaragat mula sa
primitibong anyo tungo sa pagiging kompleks.
Bagamat detalyadong nailarawan ni Scott (1994)
ang mga katangian ng lipunang baranganiko ng mga
Filipino, nananatili pa ring palaisipan kung bakit
ang bangkang barangay ang naging simbolikong
bangka ng mga Filipino at paano ang naging
korelasyon ng bangkang barangay sa pagtatakda
ng kaayusang sosyo-politikal ng sinaunang lipunan.
Layunin ng papel na ito na, una, tuklasin ang
mga salik na nagtangi sa bangkang barangay bilang
karakteristikong bangkang-Filipino; ikalawa,
alamin ang mga kamalayang-bayan na nabuo
kaugnay at bumalot sa bangkang barangay na
nagtangi dito bilang simbolikong bangkang Filipino,
at, ikatlo, ipakita at suriin ang naging paggamit ng
simbolismo ng bangka sa paglalatag ng kaayusan
sa katutubong lipunang Filipino bago ang
kolonisasyong Kastila.
EFREN B. ISORENA 83
Ang Bangkang Barangay sa Filipinas
Sa mga bangkang Filipino, ang bangkang
barangay ang pinakalaganap at kilala sa
sangkapuluang Filipinas (Isorena, Ang Sakayan
sa Pagbubuo ng Banua 1-6). Naiintindihan ang
barangay bilang bangka mula Luzon hanggang ka-
Mindanawan. Sa Ilo ko s, barangay ang
karaniwang katagang pantukoy sa bangka, (Carro
48, Laconsay 278) maging sa mga bangka na
yari sa tabla at walang katig (E. Constantino
93). Ayon kay E. Constantino (302), ang mga
bangkang Cagayano n ay pangkaraniwang
nakabatay sa bangkang barangay. Barangay rin
ang katagang Isneg na pantukoy sa bangka.
Binubuo ito ng limang bahagi: dalawang tabla sa
magkabilang gilid, isang tabla sa ilalim, tig-isa sa
pro a (p ro w/ st em) at pop a (p o o p/ st em)
(Vano verberg h 16 4). Sa Kat agalugan,
pangunahing bangka ang bar(l)angay at kilala ito
bilang bangkang pandigma at bangkang pangalakal.
Ayon kay Alcina (168) pangunahing bangka rin ng
mga Bisaya ang barangay. Ito ay yari mula sa
mga tabla na ginamitan ng pakong kahoy
(treenails), may dalawang palo para sa layag at
ginagauran ng bugsay (oars). Kaiba sa barangay
ng Ilocos, ito ay malaki, magaan at mabilis
maglayag. Dahil sa mga katangiang nabanggit
naging pangunahing bangkang pandigma rin ang
barangay sa Kabisayaan. Sa Kabikolan, ang
bangkang barangay ay isa sa mga bangkang
pinapanday sa Isla ng Catanduanes na kasamang
inilalako ng iba pang mga bangka sa mga kalapit
na isla hanggang sa Mindoro (Galang 107). May
bangkang barangay din ang mga Maranaw sa
Mindanao (McKaughan at Macaraya), at sa mga
Tausug ang lepa/lepa-lepa ang kanilang bersyon
ng barangay.
Mapapansin na malawak ang distribusyon ng
katagang barangay bilang pantukoy sa bangka.
Ang mga bangkang nagtataglay ng katawagang ito
ay mak ikit a rin sa iba’t ibang ant as ng
kompleksidad sa anyo, gamit, at konstruksyon—
mula sa pinakasimple, gaya ng bangkang inukab
(dugout canoe) ng Ilocos hanggang sa mga
84 MALAY
bangkang pandigma o pangayaw ng mga Tagalog
at Bisaya, at ang mga bangkang pangalakal at
tirahang-bangka ng mga Maranaw at Tausug sa ka-
Mindanaoan. Nangangahulugan ito na walang
iisang tiyak na kaanyuan ang bangkang barangay.
Ang kaanyuan nito ay maaaring naayon sa
kompleksidad ng lipunang nagtataglay nito. Ang
tanging tiyak lamang dito ay ang katawagang
barangay sa isang partikular na bangka ng isang
partikular na komunidad na nagbibigay distinksyon
dito sa iba pang bangka ng komunidad. Ang
malawak na distribusyong heograpikal at ang
pagsaklaw ng bangkang barangay sa iba’t ibang
antas at dimensyon ng kabuhayan ng bayan ay
nagpapahiwatig ng kahalagahan nito bilang
pangunahing bangka sa kapuluan.
Mula sa maraming indikasyon, ang bangkang
barangay ay maaaring produkto ng mahabang
proseso ng pag-unlad ng bangka at ng kultura ng
pandaragat sa loob ng kapuluan. Ang paglitaw nito
bilang simbo liko ng bangkang-bayan ay
mapagpahiwatig ng maritimong karakter ng
sinaunang lipunang Filipino at ng antas ng
kompleksidad ng lipunang dinatnan ng mga Kastila
sa ika-16 na dantaon.
Deskripsyon ng Bangkang Bar(l)angay
Sa Boxer Codex (1591) tinukoy ang bangkang
barangay na, “…malaki at malapad na bangka;
limampung katao ang maaaring sumakay at
isang daan sa mas malaki…” (Quirino at Garcia
408-09) Pagsapit ng 1609, inilarawan ni Antonio
de Morga (Blaire at Robertson v.16, 271-73) ang
barangay ng ganito:
…bangka na gawa mula sa isang malaking
troso… (ang) barangay, sakayan na mabilis
at magaan, mababa ang kagililan, nilapat sa
pamamagitan ng kahoy na pako, mahagway
ang proa at popa… mayroon itong maraming
mananagwan sa magkabilang gilid… sa gilid
ng bangka, mayroong bailio na yari sa
kawayan na lugar para sa mga mandirigma,
at may gayon ding sahig sa gitna ng bangka
na nasisilongan ng kung tawagin ay cayan.
May katig ang bangka sa magkabilang gilid
TOMO XXIII BLG. 1
na yari sa buho ng kawayan at ang haba nito
ay nakaayon sa buong kahabaan ng bangka
at nagsisilbing panimbang… madali nilang
binibitbit ang bangkang ito patungo sa baybay
pagsapit ng gabi upang idaong… [salin ng
may akda].
Idinagdag pa ni Morga na sa panahong iyon
nagsisimula na ring gumamit ng pakong bakal
kapalit ng pakong kahoy (pegs/treenails) ang mga
Filipino sa paggawa ng bangka at ang proa (prow)
nito ay nag-aanyo na ring kagaya ng sa mga
barkong Kastila.
Nakilala rin ang bangkang barangay na isa sa
pinakamatanda at natatanging bangkang Filipino na
may katangiang matulis at mahaba, patulis ang
magkabilang dulo, at binuo sa pamamagitan ng mga
pakong kahoy (Blaire at Robertson v.1.184).
Noong 1668 detalyadong tinalakay ni Padre
Francisco Alcina, SJ (201-03) ang katangian at
konstruksiyon ng mga bangkang Filipino. Sa
kanyang paglalarawan, ang bangkang barangay ng
Ybabao ay:
…ang pangalawa sa mga malalaking bangka
ng mga Filipino matapos ang balasian. Ang
bangkang ito ang pinakamagaan na ginagamit
noon, at patuloy na ginagamit sa panahong
iyon, ng mga katutubo doon. Ang bangka ay
binuo mula sa kwadradong kilya na nilapatan
ng mga tabla sa magkabilang gilid. Sa
kanyang pagkabuo, mababa ang kagililan na
angkop para sa pagsagwan; karaniwang
ginagamitan ng sagwan o maikling gaud upang
paandarin itong barangay…[salin ng may
akda].
Kinilala ang bangkang barangay na
pinakamainam na bangkang k at ut ubo at
pangunahing gamit sa paglalakbay sa dagat ng mga
Filipino. Dahil sa manipis nitong baol, magaan, at
mabilis itong maglayag (Combes 786). Ang husay
at kainaman ng bangkang ito ay nag-udyok sa mga
Espanyol na gamiting pangkaraniwang sakayan ang
bangkang barangay simula sa panaho n ng
conquista hanggang sa mga ekspedisyon sa
Mindanao at Molucas. Subalit sa harap ng mga
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
naglalakihang bangkang Espanyol, nagmistulang
maliit na bangka ito. Magkagayunman, hanggang
sa ika-19 na dantaon naroon pa rin ang pagkilala
sa bar angay bilang bangkang pandig ma
(Blumentritt 45). Sa bahaging dulo ng ika-19 na
dantaon, ang bangkang barangay ay itinuring na,
“…mabilis, nguni’t hindi gaanong malakas tulad ng
ibang sakayang ginagamit sa digma” (qtd. sa Abrera
57).
Hindi maikakaila na ang mga deskripsyong ito
ay mga panlabas lamang na kaanyuan ng bangkang
barangay. Bagamat malinaw sa mga Espanyol na
ito ang pangunahing bangka ng mga Filipino, hindi
naman naipaliwanag sa mga ulat kung bakit. Ano
nga ba ang bangkang barangay? Ano ba ang
kaibahan nito sa iba pang mga bangkang Filipino?
Etimolohiya ng Katagang “Barangay”
Sa mga diksiyunaryo simula sa panahon ng
Kastila, ang kahulugan ng katagang barangay ay
parehong bangka (Mentrida 44; San Antonio 15;
Noceda Y San Lucar 28; Lisboa 57) at sosyo-
politikal na yunit (Mentrida 41; Carro 49). Nauna
nang ipinaliwanag ni Juan de Plasencia ang
pagtukoy sa barangay bilang yunit sosyo-politikal.
Ayon dito, ito ay bilang pag-alaala ng mga katutubo
sa nakaraang paglalayag ng kanilang mga ninuno
sakay ng bangkang barangay nang sila’y unang
nagtungo sa isla sa ilalim ng pamumuno ng mga
datu. Sa pagtatag nila ng bagong pamayanan,
kanilang ipinagpatuloy ang kaayusan at relasyong
nabuo sa loob ng bangka bilang batayan ng
kaayusan at relasyon sa lipunan at politika
(Plasencia 174). Magkagayunman, hindi naman
malinaw kung ano ang kahulugan o pinanggalingang
konsepto ng nasabing kataga bilang bangka.
Sa mga katagang maaaring kahaliling kataga
(cognate) at salitang-ugat ng “barangay” ay isa ang
“barag” ng Pampango na maaaring ituring na
pinagmulang kataga/konsepto ng barangay bilang
bangka. Ang barag sa Pampango ay pantukoy sa
buwaya; at ang bara(n)gay ay “tilabuwaya” dahil
sa pagtataglay nito ng proa na ulo ng buwaya. Isa
pa ang katagang barang. Ang Malay ay mayroong
katagang barang na ang ibig sabihin ay “mga
EFREN B. ISORENA 85
kasangkapan, gamit o mga bagay na mula sa ibayo;
karaniwang inilalako” (Wolkinson 86). Barang din
sa Indonesia ang “mga gamit/kasangkapan na mula
sa ibayong dagat” (imported) (Echols at Shadily
52). “Mangkukulam o pangungulam” naman ang
bara ng sa Filip inas (Yap at Bunye 24 ).
Pinakamalapit na kahaliling kataga ng barangay ang
balangaw ng Bisaya (Motus 24). Ang balangaw
ay ang pantukoy na kataga sa bahaghari habang
V(b)arangao naman ito sa Tagalog (Loarca 133).
Ang varangao ng Tagalog ay kinikilala rin na
Bathalang Mandirigma. Ang barangaran ng
matandang salitang Javanese ay malapit ding
kahaliling kat aga ng barang ay. It o ay
nangangahulugang kapangalan o kamag-anakan.
Maaaring ang nasabing kataga ay mula rin sa
sinauna o Matandang Tagalog (Pattanñe, The
Philippines 89, 91-2). Samantala, sa Bikol at
Bisaya ang baga-ngar(l)an ay “katulad o kasing-
pangalan” na nagpapahiwatig ng pagiging
magkamag-anak.
Ang bangkang barangay bilang barag ay
maaaring may batayan lalo na’t kung isasaalang-
alang ang pisikal na kaanyuan ng bangkang
barangay na may mahubog na anyo at patulis ang
parehong dulo. Ang mga pinag-abay na tabla nito
at ang mga tambukos (cleats) na nakausli, sa
biglang tingin, ay may pagkakahawig sa katangian
ng disenyo sa balat ng buwaya lalo na’t kung ito’y
nakalutang sa tubig. May mga uri ng bangkang
barangay na nagtataglay ng mga proa na ulo ng
buwaya mula sa inukit na kahoy, kundi man ay ulo
ng dragon o ahas (Abrera), na kung titingnan ito
ay tila malaking buwaya na nakalutang sa tubig.
Sa Iloko mayroon silang kataga na binobuaya na
ang ibig sabihin ay ang pagkakaroon ng anyong
ulo ng buwaya sa proa (prow) o unahan ng bangka
(Carro 57). Maaaring sa karanasan ng mga
sinaunang pamayanang ilogan, ang pagiging
dominanteng bangka ng barangay sa mga ilog ay
kagaya ng pagiging “hari” ng buwaya ng mga ilog
at tubigan. Ganap ang kahalagahan ng buwaya sa
sinaunang sagradong paniniwala ng mga Filipino
(Plasencia 189 ; Colin 70) kagaya ng mga
sagradong paniniwala sa iba pang bahagi ng Timog-
Silangang Asya (Harrison at Harrison 67).
86 MALAY
Katunayan nito ay ang pagtataglay ng mga kabaong
na yari sa kahoy ng anyo ng ulo ng buwaya sa isang
dulo nito (Beyer) na nagpapahiwatig ng mahalagang
papel ng buwaya sa mga kapaniwalaan sa
kamatayan at sa misteryo ng “kabilang-buhay.”
Ang pag-uugnay ng bangkang barangay sa buwaya
ay maaaring indikasyon ng lebel ng pagpapahalaga
ng lipunan sa naturang bangka.
Ang barang na katagang Indones at Malay na
ang kahulugan ay “mga bagay-bagay/kagamitan/
paninda, at/o mga gamit o paninda na imported”
ay maaaring may kaugnayan din sa pagkabuo ng
katagang barangay na pantukoy sa bangka. Hindi
maikakaila na ang bangkang barangay ay isa sa
pangunahing gamit sa mga malayuang paglalayag:
maaaring para sa pamumulo, pangongolonya ng
mga bagong isla, o sa pangangalakal. Sa mga
ganitong pagkakataon nagtataglay ito ng mga gamit,
kasangkapan at mga probisyon na kakailanganin
para sa mga naturang pakay. Sa epikong Lam-
ang, natukoy na ang ginintuang balangay ng
bayaning si Lam-ang, ay nagdadala ng mga
porselana mula sa Tsina. Binanggit din na ginamit
niya ang balangay sa panunuyo ng dalaga sa
kabilang ibayo at doon ay isinasakay niya ang lahat
ng mga kakailanganing kasangkapan para sa
nasabing gawain kasama ang buong bayan (Yabes
102-03). Ang naiulat na pakikipagkalakalan ng
Butuan sa Tsina kasing-aga ng ika-11 dantaon at
ang pagkakatuklas ng mga bangkang barangay sa
bayang ito ay nagpapakita ng ugnayan sa pagitan
ng pangangalakal at ng barangay (Peralta 41-48;
Ronquillo 81-90). Malinaw ang mga indikasyon
na ang bangkang barangay ay isa sa pangunahing
bangka sa pangangalakal, sa loob ng Filipinas at
sa pakikipagkalakalan sa labas ng bansa.
Ang barang sa Filipinas bilang mangkukulam o
pangungulam ay “tila” malayong basehan o
pagmulan ng konsepto/katagang “barangay.” Ang
gawain ng pangungulam o mangkukulam ay
karaniwang iniuugnay sa babae, mga babaeng
nabubukod at may angking kapangyarihan o
“anting.” Masinsing tinalakay ni Abrera (296) ang
ugnayan sa pagitan ng mga tinagguriang binokot/
linamin/ba’I—mga babaeng pinagpipitaganan ng
komunidad at lipunan dahil sa angking galing,
TOMO XXIII BLG. 1
kapangyarihan, o ‘anting’—at ang bangkang
barangay. Ayon dito:
Sa kasaysayang awit, ang ba’I na nakatira
sa lamin ang may hawak ng mga agimat, at
sila ang mga tagapagtanggol ng bayan, kung
wala nang mga datu o bagani. Higit pa dito,
and ba’I lamang ang makakahir am ng
pinakamabisang anting-anting mula sa
langit, na nasa pag-iingat ng isa ring babae… 1
mababanaag ang halaga ng binukot o ba’I,
siya ang tumatayong makapangyarihang
simbolo ng bayan na nakakapagbigay
proteksiyon dito habang nagsasanay pa sa
loob ng lamin…Ang pagbubuklod niya ng
bayan sa diwa at paniniwala ay magiging
hayag sa panahon na inilalabas sa lamin at
isinasakay sa bangka (barangay) upang
makita siya at makita niya ang bayan. …[ang
diin ay sa may-akda] (qt. sa Abrera 296)
Mapapansin na ang bangkang barangay, sa
dinami-dami ng uri ng bangka sa Filipinas, ang
tanging ginagamit sa mahahalagang ritwal ng bayan.
Sa mga ritwal laban sa pagkakasakit o pagkalunod,
ang mga kamag-anak ng namatay o may sakit ay
isinasakay sa barangay kasama ang baylana o
punong pari na babae. Sa lugar na tinukoy ng
baylana, kanilang itatapon ang ilang mga gamit
bilang alay kasabay ng pag-usal ng mga panalangin
upang mailigtas ang may sakit at gawaran ito ng
proteksyon at pagpapala ng mga nuno (Loarca
129). Sa ritwal na kibang, kung saan ang mga
nabubuhay ay sinusubukang makipag-ugnayan sa
kanilang mga namatay na ninuno, sumasakay sa
bangkang barangay ang mga kaanak at sa
pamamagitan ng baylan tatawagin ang mga nuno;
sa sandaling gumalaw ang bangka o “nag-kibang,”
nangangahulugang tumutugon ang anito/nuno. Sa
ritwal ng pag-aanito ng mga Tagalog, isinasagawa
ito sa bahay ng datu na sadyang iniayos ang mga
bahagi ng tahanan katulad sa mga bahagi ng
bangkang barangay (Plasencia 186). Ginagawa
naman ng mga Pintados ang ganitong pag-aalay
bago ang paglulunsad ng pangungubat o
pangayao (Loarca 133). Bukod sa pag-aanito,
ginagamit din ang bangkang barangay sa ritwal ng
pagdaga at sa baklag. Sa ginawang salin ni Lietz
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
(74) sa akda ni Alcina (193) natukoy ang ritwal ng
pagdaga na pag-aalay sa diyos na si Humalgar,
na isang ahas, at ang layunin ay maisalin sa mga
mandirigmang makikilahok sa digma/pangayao
ang tapang at bangis nito. Ang baklag naman ay
pag-aalay ng dugo sa kilya ng bangkang barangay
bago ito ilunsad sa tubig. Ang ritwal ay
kinapapalooban ng paghahanay ng isa o higit pang
aliping bihag sa digma kasama ng mga bilog na
trosong dadaanan ng bangka papunta sa tubig. Sa
pamamagitan nito napipitpit ang katawan ng alipin
at pumapahid ang dugo sa kilya ng bangka. Layunin
nito na gawing matatag ang bangkang barangay at
katakutan ito ng kaaway. Ginagawa rin ang baklag
upang pagalingin at manumbalik ang lakas ng may
sakit na datu na nagmamay-ari ng bangkang
barangay na ginagamit sa ritwal.
Pagsap it ng panaho n sa ilalim ng
kolonyalismong Kastila, ang mga baylan, kasama
na ang mga babaeng may nat at ang ing
kapangyarihan sa bayan, ay nabansagang mga
bruheria o mambabarang (sa Ingles ay “witches”
o mga kababaihang nagsasagawa ng “witchcraft”)
na may kakayanang magpadala ng pasakit sa mga
taong kanilang kinamumuhian sa pamamagitan ng
mga ritwal sa ilalim diumano ng impluwensya ng
mga “demonyo.” Dapat tandaan na bahagi ng
kampanya ng pananakop ang demonisasyon ng mga
katutubong paniniwala, lalo na aspektong
panrelihiyon, kasabay ng degradasyon ng estado
ng kababaihan sa lipunan. At, ang barang o
pambabarang ay maaaring biktima ng gayong
kampanya na nauwi sa pagkakaroon nito ng
negatibong konotasyon.
Ang ugnayan sa pagit an ng barang at
kababaihang namumukod tangi, at ang ugnayan ng
mga binokot/linamin/ba’I sa bangkang barangay
kasabay ng sagradong papel ng barangay sa mga
ritwal, ay nagpapahiwatig na maaari din na may
koneksyon ang katagang barangay na pantukoy
sa bangka sa katagang barang ng Filipinas sa
orihinal na pagpapakahulugan nito bago na-
Kristyano ang lipunang katutubo. Subalit, dahil nga
sa pagtatagumpay ng bagong relihiyon, ang
kahulugan at kaugnayan ng dalawa ay maaaring
unti-unting nawala. Kasabay ng paglaho ng
EFREN B. ISORENA 87
katutubong paniniwala at ng mga kaukulang ritwal
na gamit ang bangkang barangay; at, ang tuluyang
pagkakaroon ng negatibong konotasyon ng
barang, ay nagbunga sa ganap na pagkaputol ng
ugnayan sa pagitan ng barang at ng bangkang
barangay.
Mahalaga ang katagang barangaran mula sa
matandang uri ng wikang Javanese at, kung tama
si Antoon Postma, maaari ding kataga ito na mula
sa matandang uri ng wikang Tagalog. Kung uugatin
ang katagang ito, ang barang (sa Indonesia at
Malay) ay “kasangkapan/kagamitan/paninda”
(partikular ang mga “imported” na bagay) habang
ang ngaran ay “pangalan.” Ang barangaran, kung
gayo n, ay maaar ing mang ahulugan ng
pampamilyang negosyo; o, di kaya ay gawain o
proyektong pampamilya o kamag-anakan (family
enterprise). Matapos ang ganap na pananakop
ng Kastila, ang bangkang barangay ay pumailalim
sa transpormasyon at ang isang anyo na kinauwian
nito ay bilang bangkang pangpamilya at pangalakal.
Karaniwang ang mga manlalakong negosyante
(itinerant vendors), na ang ilan ay nagmula pa sa
iba’t ibang panig ng kapuluan, ay kasama ang
bu o ng pamilya sa bang ka at kasamang
naghahanapbuhay. Bunga nito, ang bangka na rin
mismo ang nagsisilbing tahanan ng kanilang pamilya
(Casiño v.3, 712-3). Subalit mas maaga pa dito,
ang sinaunang pangongolonya ng mga bagong
lupain at/o kapuluan ay maaaring isang gawain/
proyektong pangkamag-anakan. Maaaring may
batayan ang lipunang baranganiko ng mga Tagalog
na nauna nang iniulat ni Juan de Plasencia. Ayon
dito, ang sinaunang lipunang barangay ng mga
Filipino ay naitatag bunga ng paglalayag ng mga
kamag-anakan sakay ng bangkang barangay sa
paghahanap nila ng bag o ng lupang
mapaninirahanan. At, ang pagkatatag ng lipunang
baranganiko ay bilang pag-alaala sa nasabing
gawain o proyekto, at, ang natatag na pamayanan
ay bilang replikasyon o repleksyon ng kaayusan at
relasyong nabuo sa loob ng bangka sa panahon ng
paglalayag.
Ang barangaran ay maaari ding kahaliling
kataga ng bagangaran ng Bikol at Bisaya na ang
kahulugan ay “ka-pangalan” o, sa malawak na
88 MALAY
kahulugan, “kamag-anak.” Sa mga epikong bayan,
mapapansin ang mahalagang papel na ginampanan
ng bang kang baranga y sa pag t at at ag at
pagpapalawak ng mga ugnayan o relasyong
pangkamag-anakan. Sa epikong Darangen, ang
bangkang renamentao mapalao o rinayong
(balangay) ang ginamit sa paglalayag ng panganay
na datu sa paghahanap ng mapapangasawa
(McKaughan, Stories from the Darangen 1-7),
habang sa Biag-ni-Lamang gintong balangay ang
gamit ng bayaning si Lamang upang magbigay kaya
sa sinusuyo ng si Cano yan na kanya ring
napangasawa (Yabes 102-3). Ang kahalagahan ng
bangkang barangay sa pagbubuk lo d at
pagpapalawak ng pamilya ay binigyang-diin ng
bayani ng Darangen nang mahigpit niyang ipagbilin
sa kanyang mga anak na huwag ipagbili ang
sakayan kailanman at sa halip ito ay ingatan at
pakaalagaan nang mabuti (McKaughan, Stories
from Darangen 6-7).
Iisa lamang ang balangaw ng mga Bisaya at
v(b)arangao ng mga Tagalog. Pareho itong
pantukoy sa bahaghari. Sa mga Tagalog, ito rin
ang bathalang mandirigma. Ang mga nasabing
kataga ay maaaring halaw sa/o kahaliling kataga
ng barangay. Ang pagiging pandigmang bangka
ng barangay ang makikitang mag-uugnay sa mga
katagang/konsepto ng v(b)arangao at bangkang
barangay. Sa Boxer Codex (1591) tinukoy ang
bangkang barangay bilang isa sa mga pangunahing
bangkang pangayaw (Quirino at Garcia 408-09).
Natukoy din ni Padre Francisco Alcina ang
bangkang barangay bilang pangunahing bangkang
pandigma na gamit sa pangangayaw ng mga taga-
Ybabao ng Samar. Pinaniniwalaan din na ang
bangkang ito ang iniulat ng Tsinong si Chau Ju-
kua noong ika-12 siglo na gamit ng mga
mangangayaw na sumalakay sa timog-silangang
baybayin ng Tsina sa loob ng mga taong 1174-
1190 (Isorena, The Visayan Raiders 82-84). Ang
pagiging bangkang pandigma nito ay masasalamin
din sa mga ritwal ng digma—ang pagaanito,
pagdaga, at baklag—kung saan nakatuon ito sa
matagumpay na pangangayaw (Loarca 133). Ang
bangkang barangay bilang bangkang pangayaw ay
unti-unting maglalaho sa loob ng panahon ng
TOMO XXIII BLG. 1
pananakop ng Kastila sa mga bayang nasakop o
na-Indiyo. Samantala, magpapatuloy ang
pangangayaw sa Mindanao gamit ng mga moros
at ang isa sa mga ito ay ang lepa/lipa na pawang
bersiyon ng bangkang barangay sa bahaging ito ng
kapuluan.
Sa kabuuan, ang bangkang barangay bilang
barag (buwaya) at barang (witchcraft) ay
kumakatawan sa mahalagang elemento ng
sagradong mundo ng katutubo; bilang barang
(gamit/kasangkapan/mga paninda), sinasalamin
nito ang dinamikong kabuhayang malawak na
pinag-uugnay ng dagat at ilog sa pamamagitan ng
kalakalan; bilang v(b)ar(l)angao lumalayag ito sa
makulay at romantikong buhay ng mga mandirigma
at gayundin sa mga dakilang pakikipagsapalaran
ng mga bayani ng bayan upang ibanyuhay ang
kagalingan ng sariling lipi; at , bilang
bar(g)angaran, mahalagang itinatag at pinalawak
nito ang binhi ng katutubong pamayanan kasabay
ng pagbubuo ng mga batayang halagahing
panlipunan (social values) at tradisyong politikal
na nagsilbing gabay at panuntunan ng lumalawak
na lipunang baranganiko.
Ang bangkang baranga y, sa ganit o ng
konteksto, ay nangangahulugan na hindi lamang
isang aspekto ng kulturang materyal na may
mahalagang praktikal na gamit sa bayan. Lagpas
pa dito, ang bangkang barangay ay isang konsepto
na sumasaklaw sa halos lahat ng aspekto at
dimensyon ng kabuhayan ng katutubong lipunan.
Nangangahulugan na sa bawat mahahalagang
bahagi ng buhay: panrelihiyon, pang-ekonomiko,
panlipunan, politika, hanggang sa kabuuang ispektrum
ng kultura, naroon ang simbolo ng bangkang barangay
na nagbibigay ng balidasyon sa kanilang mga
paniniwala, at ng lehitimasyon sa mga tatag na
institusyong panlipunan. Marahil ito ang nagbibigay
ng distinksyon sa bangkang barangay mula sa iba
pang mga bangkang Filipino; at bunga nito, naging
mahalagang simbolo ng bayan sa pagpapahayag ng
natamong anras ng kompleksidad ng kani-kanilang
tatag na komunidad at lipunan. Masasalamin ang
kahalagahang ito ng bangkang barangay sa
paggamit dito ng sinaunang lipunan bilang
simbolikong batayan ng kaayusang sosyo-politikal.
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
Bangkang-Bayan
Sa mga sinaunang lipunang mandaragat, ang
gawain ng paglalayag/pagdaragat/pagpapalaot ang
isa sa larangan kung saan maaaring masalamin ang
mga kaayusan at relasyon sa lipunan. Inilalarawan
ito ng mga katungkulan at posisyon na inuukopa
ng bawat isa sa loob ng bangka. Ang datu at ang
kanyang pamilya ay nasa malapit sa gitna—sa huling
hati ng bangka o duluhan. Ang lugar ay
bahagyang nakaangat at nasisilungan ng carang.
Ang mga mandirigma na pawang binubuo ng uring
maharlika, malayang uri na maykaya at may
pribilehiyong hindi magbayad ng buwis, kasama ang
mula sa timawa na anak ng datu, na tinatawag na
sandig sin datu ay nasa loob din ng bangka,
nakatindig sa plataporma, sa burulan na sadyang
mas mataas kaysa sa mga gumagaod. Ang mga
gumagaod ay binubuo ng uring timawa, mga
ordinaryong tao na malaya ngunit obligadong
magbayad ng buwis, ay nasa loob ng bangka (sa
unang hanay ng darambas), sa kagyat na gilid nito
at bahagya lamang it ong mas mababa sa
kinalalagyan ng mga mandirigma upang hindi ito
maabala sa paggagaod sa sandaling magkaroon na
ng labanan (Loarca 147, 151). Ginagampanan din
ng mula sa uring ito ang mahalagang tungkulin na
matatagpuan sa magkabilang dulo ng bangka: ang
taga-timon (steersmen), na nasa bahaging likuran
(aft), at bilang mga tanod (boatswain) na nasa
bahaging unahan ng bangka. Ito marahil ang dahilan
kung bakit tinatawag ring duluan ang mga
ordinaryong tao na malaya sa Tausug (Warren,
Iranun and Balangingi 91). Ang mga tapat na
tagasunod ng datu sa Tagalog ay tinatawag ding
duluhan na pawang binubuo ng mga timawa
(Scott 220). Nasa mas mababa na posisyon at
nasa labas ng bangka ang mga sumasagwan, mga
alipin (saguiguilid) o oripun—na nakaupo sa
ikalawang hanay ng darambas, ang plataporma
na nasa labas na gilid ng bangka. Bukod dito
mayroon pa ring sumasagwan sa mas malayong
gilid ng bangka, iyong mga nakaupo sa plataporma
na nakapatong sa tadik (crossboom) ng katig at
halos ay nasa tubig na (at nagsisilbi ring paltaw).
Sa nasaksihan ni Padre Francisco Combes, S.J.
EFREN B. ISORENA 89
(172) sa Mindanao umabot ng halos tatlong daan
ang mananagwan sa bahaging it o. Upang
maunawaan ang kahulugan ng kaayusang ito sa
bangka, mahalagang malinawan ang pag-uuri ng
sinaunang lipunang Filipino.
Karaniwan nang hinahati ang lipunang
baranganiko ng sinaunang lipunang Filipino sa
tatlong hati: ang namumunong uri (datu), ang
malalayang uri (maharlika/timawa), at ang uring
alipin (namamahay at sa guiguilir) (Scott 219).
Subalit sa masusing pagbabalik-suri sa mga
naunang pagpapaliwanag ng kaayusan sa lipunang
Filipino, lumilitaw na hindi tatlo, sa halip ay apat
ang bumubuo nito. Noong 1589 inilarawan ni
Plasencia (174-76) ang lipunang Tagalog na
binubuo ng, bukod sa uri/hanay ng mga datu, tatlo
pang uri: ang mga maharlika, ang aliping
namamahay, at ang aliping saguiguilir. Ang mga
datu ay mula sa namumunong uri, ang maguinoo,
uring tagapamahala at sadyang nakaririwasa sa
buhay. Ang maharlika, ang uri na malaya sa
pagbubuwis ng dato at sadyang may sariling
kabuhayan, ay tungkulin na sumama at gastusan
ang sarili sa paglilingkod sa datu sa mga panahon
ng pakikidigma. Kapalit nito ay ang pag-aalay ng
piging ng dato bago makidigma kung saan doon
ay nagaganap din ang pagpapamudmod ng datu
ng “regalo” at pagtanggap dito ng maharlika bilang
simbolo ng pagpapatibay ng kanilang ugnayan.
Bukod dito, mayroon ding takdang bahagi sa
masasamsam na ari-arian at/o kayamanan mula sa
pakikidigma ang mga maharlika.
Ang salin/interpretasyon ni Plasencia ng aliping
namamahay ay “commoners”, ibig sabihin ay
ordinaryong mamamayan. Sila’y nakapag-aasawa
at naninilbihan sa kanilang mga amo, na maaaring
datu o hindi datu. Ang ibig sabihin nito ay
naninilbihan sila sa uring nakatataas sa kanila. At
ang kanilang paninilbihan ay lao n nang
napagkasunduan o itinakda. May sariling mga
tahanan at pag-aari ang aliping namamahay na
maaaring manahin o ipamana sa kanilang mga anak,
gayundin ang mga lupain at iba pang ari-arian.
Taglay ng kanilang mga anak ang katulad na
katayuan sa lipunan at hindi sila maaaring gawing
alipin at hindi rin sila maaaring ipagbili. Katunayan
90 MALAY
nito kung sila ay malilipat sa pangangalaga ng anak
ng kanilang dating amo na nagnanais na mangibang
t irahan sa ibang barangay, ang al ipi ng
namamahay ay hindi obligado na sumama, hindi
sila maaaring ilipat mula sa kanilang kinagisnang
barangay; sa halip sila ay mananatili doon upang
ipagpatuloy ang kanilang kinagawiang pamumuhay.
Ang mga totoong alipin ay tinatawag na aliping
saguiguilir. Naninilbihan sila sa tahanan at mga
lupain ng kanilang amo, maaari din silang ipagbili.
Sa maraming pagkakataon, binabahaginan ng
kanilang mga amo ang mga alipin, lalo na’t kung
tunay na masipag at kapaki-pakinabang ang
kanilang paninilbihan, sa layuning magpatuloy ang
kanilang matapat at mahusay na pagsisilbi. Dahil
dito ang mga alipin na ipinanganak sa tahanan ng
mga amo ay sa bibihirang pagkakataon lamang
naipagbibili. Ang ganit ong kat ayuan ang
kinasasapitan ng mga bihag sa digmaan at iyong
mga sadyang ipinanganak na sa uring ito (Plasencia
174-76).
Nilinaw at binigyang-diin pa ni Plasencia ang
pagkakaiba ng aliping namamahay at aliping sa
guiguilir. Aniya,
Dapat tandaan ang pagkakaiba sa pagitan ng
aliping namamahay at ng aliping sa guiguilir,
dahil sa ang pagkakamali ay nagbubunga
sa pag-uuri ng marami bilang alipin na
hindi dapat. Ang mga Indio ay nagsisimula
nang sumunod sa halimbawa ng alcalde-
mayor, na hindi nakauunawa sa pagkakaiba
ng dalawa, na ituring na gaya ng saguiguilir
ang mga anak ng aliping namamahay, at
ginagawang mga utusan sa kanilang mga
tahanan na sadyang ilegal at hindi nararapat.
Sa sandaling umapela sa hustisya ang aliping
namamahay, ikinakatwiran laban sa kaniya na
siya ay laon nang alipin, maging ang kaniyang
mga magulang at ninuno, ng walang
pakundangan kung siya ba a y aliping
namamahay o aliping sa guiguilir. Agad siyang
itinuturing na alipin at sadyang ganoon
lamang. Sa ganitong kaparaanan siya ay
nagiging sa guiguilir at, sa katayuang iyon,
maaaring ipagbili. Dapat ay ipaganap sa
alcalde-mayor ang pagtatakda, kung may mga
sigalot sa usapin ng pang-aalipin, kung saang
TOMO XXIII BLG. 1
uri nabibilang ang alipin at dapat itala sa
dokumento ang mga kasagutan [Salin at diin
ay sa may-akda] (qtd Blaire at Roberston, v.
7, 174-6).
Nangangahulugan na ang aliping namamahay
ay hind i ganap na alipin sa kar aniwang
pagkakaunawa dito. Lumilitaw din na ang kanyang
paninilbihan ay bunga ng kasunduan sa pagitan ng
nakatataas na pamilya at pamilya ng aliping
namamahay. Bukod dito sa isang takdang pamilya
ang kanilang paninilbihan ng namamahay at hindi
sa lipunan sa pangkabuuan. Hindi sila alipin ng
buong lipunan, ang kanilang pagkakaugnay ay
espesipiko at ang kanilang takdang karapatan ay
hindi maaaring mabalewala kahit na ang kanilang
pagkakaugnay sa paninilbihan ay maipamana sa
mga inanak ng pangunahing amo. Ang katapatang
ipinapak it a ng al ipin g n ama maha y sa
paninilbihan, sa kabila ng katotohanan na may sarili
itong kabuhayan at maging ari-arian, ay maaari
lamang maipaliwanag sa konteksto ng ugnayan o
organisasyong pang-kamag-anakan na pinagbigkis
hindi lamang ng dugo kundi ng “utang-na-loob.”
Lumilitaw, kung gayon, na binubuo ng apat na
uri ang sinaunang lipunang Tagalog: 1) ang hanay
ng mga dat u, ang ur ing ma guin oo, ang
namumunong uri; ang maharlika, malalayang uri
na may pribilehiyo at independiyente sa datu; ang
aliping namamahay, ordinaryong mamamayan
subalit may takdang katungkulan sa espesipikong
amo; at, ang huli, ang mga alipin sa guiguilir, mga
ganap na alipin sa lipunan. May apat na uri din ang
sinaunang lipunang Bikol: ang dato, aratagon,
duluyan, at ang oripon (Dery 24). Sa Kabisayaan
ang istrukturang panlipunan ay inilarawan ng ganito,
“Mayroon silang tatlong uri: tinatawag nila
ang pinakapuno na datos, sila’y tila mga
‘knights,’ at iyon namang mga mamamayan,
timaguas (timawas), at ang mga alipin, oripon
...” (Scott 127). Magkagayunman, sa masusing
pagtingin sa hanay ng mga timawa, lumilitaw na
mayroon ditong dalawang kategorya: ang isa ay
nagbabayad ng buwis sa datu at naninilbihan dito,
ang isa naman ay malaya sa pagbubuwis at may
pribilehiyo (Scott 130-31). Ang huli ay inilarawan
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN EFREN B. ISORENA 91

bilang mga “knights” at “hidalgos” (Quirino at
Garcia 325), sa madaling salita sila’y uring
mandirigma. Posible na ang mga timawa ng
Visayas na nagbabayad ng buwis at naninilbihan
sa datu ay katumbas ng aliping namamahay ng
mga Tagalog habang ang mga “timawa” naman
na malaya sa pagbubuwis at mga uring mandirigma
ang katumbas ng uring maharlika. Kung gayon,
magkakatugma ang apat na uri ng lipunang Tagalog,
Bikol, at Kabisayaan. Maaari na ganito nga ang
kaayusan ng sinaunang lipunang Filipino.

Talahanayan 1: Ang apat na pangunahing espasyo sa bangkang barangay

at ang mga umuukopa nito.

Bahagi ng Barangay Tao/grupong Umuukopa ng Katayuan sa Lipunan

Duluhan
Burulan
Unang hanay ng Darambas,
proa at timon (nasa duluhan)
Ikalawang hanay ng Darambas
Espasyo
Datu, Sandig sin Datu (mga Maginoo
kabataang anak ng datu)
Mga uring mandirigma, Maharlika
Mga karaniwang mamamayan na Timawa/aliping namamahay/
malaya at mga aliping ‘malaya’, mga timawa na kamag-anak
may sariling ari-arian, di-maaring ng datu.
ipagbili, may karapatan na unahin
ang sariling kabuhayan.
Mga aliping bihag ng digma, Aliping sagigilir/oripon
maaaring ipagbili, walang sariling
ari-arian, at pawang nasa kamay ng
datu ang kanilang buhay.
(Mula kay Alcina, Blair at Robertson, at Scott)

Mahalaga ang pagkilala sa apat na uri o saray
ng sinaunang lipunang Filipino kaugnay sa paksa
dahil sa naobserbahang kaayusan sa loob ng
bangka. Napansin ni Abrera (156-57) ang
kaayusang ito sa bangka at ipinanukala na ang
distansya ng kinalalagyan sa bangka mula sa tubig
ang indikasyon ng estado o katayuan ng indibidwal
sa lipunan. Iniugnay niya ito sa naobserbahang
kalakaran ng “paglayo” ng lipunang Indio sa tubig
tungo sa lupa sa pagsapit ng panahong kolonyal.
Ipinanukala ni Abrera na iyong mga nakapuwesto
malapit sa tubig ay nabibilang sa mababang uri
habang iyong mga nakapuwesto malayo sa tubig
ay iyon namang mga nakaririwasa sa buhay.
Magkagayunman, mahalagang maunawaan din
ang ispasyal (spatial) na pagtatakda ng puwesto
sa loob bangka sang-ayon sa kinabibilangang uri
sa lipunan ng bawat sakay. Ang posisyon
halimbawa ng mandirigma ay mas mataas kaysa
sa kinalalagyan ng datu. Subalit ang lugar ng huli
ang pinakaligtas at malapit sa timon na siyang
gumagabay at kumukontrol sa paglalayag. Ang
ganitong ispasyal na pagtatakda ng hirarkiya ay
nao bser bahan din sa mar aming lipunang
Austronesyano. Sa mga bayan ng Suwu, Kei, at
Tanimbar sa Indonesia, halimbawa, kanilang
sadyang iniaanyo ang kani-kanilang mga lugar-
pulungan sa hugis ng bangka sa isang patag na
lugar. Ang bawat posisyon sa bangka ay pinupunan
ng mga taong kumakatawan sa bawat uri sa lipunan
at sa kanilang katungkulan sa bangka sa tuwing
naglalayag at ang pinakamahalagang puwesto sa
92 MALAY TOMO XXIII BLG. 1

duluhan ay nakalaan sa pinuno ng bayan (Manguin at hirarkiya sa pagitan ng mga panirahanan

190-91). Ang bangkang baurua naman ng
Lamalera sa Indonesia ay nakalaan ang iba’t ibang
bahagi ng bangka sa mga pamilyang bumubuo ng
komunidad. Sa tuwing matatapos ang bawat
paglalayag ay binabaklas nila ang bangka at
ipinamumudmod sa bawat pamilya ang takdang
bahagi nila ng bangka para sa pag-iingat (Goddard,
70-71, 367-96). Ganito rin ang nasaksihan ni
James Hornell (40) sa mga lipunan sa Pasipiko kung
saan muling nagtitipun-tipon ang iba’t ibang mga
pamilya dala ang kanilang bahagi ng bangka upang
buuin sa sandaling kailanganing sila ay maglayag.
May mga indikasyon din na hindi lamang ang
mga seremonyal na lugar ang iniaanyong bangka
upang gawing simbolikong representasyon ng pag-
uuri sa lipunan kundi maging sa konseptwalisasyon
ng mga panirahanan ay naroon din ang paggamit
ng simbolo ng bangka sa pagtatakda ng relasyon
(Isorena, Ang Sakayan sa Pagbubuo ng Banua).
Sa kaso halimbawa ng Pandan, bayan sa isla ng
Catanduanes, ang hirarkiya ng pamayanan ay
naitakda sa pamamagitan ng simbolikong pagturing
sa mga tatag na pamayanan, mula sa baybayin
hanggang sa kabundukan, bilang kinatawan ng mga
bahagi ng bangka na siya ring gumabay sa relasyon
ng mga pamayanang nakapaloob dito. Ang banua
ay itinuring na duluhan habang ang mga sityo ay
itinuturing na mga katig. Ang malaganap na
paggamit ng katagang banua/banwa/vanua bilang
pantukoy sa sentrong pamayanan sa Filipinas at
sa kalawakan ng Austronesya, na pawang mga
kahaliling kataga ng salitang bangka (Tatel,
Salazar ), ay indikasyo n ng malao n nang
pagpapahalaga sa paggamit ng simbolismo ng
bangka sa mga lipunang Austronesyano.

Larawan 1: Mga bahagi ng at posisyon sa bangka. Ang bangkang nasa larawan ay iprinisinta ni WH
Scott (1994) bilang rekonstruksyon ng bangkang Caracoa. Sa kawalan ng larawan ng bangkang pandigmang
barangay, ang larawang ito ang pinakamalapit sa deskripsyon ng bangkang pangayaw na barangay dahil sadyang
hindi rin nagkakaiba ang kanilang disenyo maliban sa laki.
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
Paglalalayag at Kayaw: Pagsubok at Balidasyon
ng Ugnayang Panlipunan at Politikal
Mahalaga rin na maunawaan ang mga likas na
katangian ng mga gawain sa paglalayag at
pakikidigma kaugnay sa mga taong umuukopa at
gumagawa sa mga posisyon at katungkulang ito.
Marahil ang simbolikong ugnayan sa pagitan ng
posisyon sa bangka at ng katayuan sa lipunan ay
naging pinakahayag sa gawain ng pangangayaw.
Ang pangayaw ay isang tradisyong laganap sa
buong kapuluan sa mga sinaunang lipunan at
hanggang sa mga kasalukuyang lipunang
tradisyonal/etniko. Ang pangangayaw, halimbawa,
sa mga lipunang nasa kabundukan at interyor ay
nasa anyo ng pamumugot ng ulo, samantalang
pamimirata, pamimihag, at pananalakay naman ang
isinasagawa ng mga lipunang magdaragat (Loarca
149, 151; Colin 82). Tanggap ang ganitong gawain
sa mga sinaunang lipunang Filipino, sa katunayan
isa ito sa mga pinagpipitaganang gawain ng mga
lalaking makikisig at may kakayanang maglunsad
nito (Scott 90) gaya ng mga bagani o bayani ng
bayan.
Ang mga pamamaraan ng pangayaw ng mga
moros ay mahalagang tinalakay ni James Warren
sa kanyang Iranun an d Ba lan ging i:
Globalization, Maritime Raiding and the Birth
of Ethnicity (2002) kung saan detalyado niyang
sinuri ang mga kasunduan, relasyon at kalakaran
na kaakibat ng pangangayaw. Dito sinabi ni
Warren (165) na ang pangangayaw ay mahigpit na
nakabatay sa mga konsepto ng hirarkiya, sistema
ng kamag-anakan at organisasyong sosyal, at nang
lumaon kabilang na rin ang mga proseso ng
ugnayang “int er-et niko . ” Ang pagiging
makapangyarihang pinuno ay natatamo sa
pamamagitan ng paglulunsad ng malayuang
pangayaw. Tanging ang raja o datu o ang kanilang
mga anak ang maaaring makapamuno ng pangayaw
at karaniwan nang ang mga anak ay
nakakapangasawa ng mga anak ng pinuno ng
kalapit na mga teritoryo na siyang lumilikha ng mga
pinalawak na alyansa (166).
Dahil sa malaking resorses ang kakailanganin
sa paglulunsad ng pangayaw, ang pagbubuo o pag-
EFREN B. ISORENA 93
o organisa ng ekspedisyo n ay karaniwang
kinasasangkutan ng mga taong may-kaya (167).
Sa panahon ng lipunang baranganiko, ito marahil
ang dahilan kung bakit mahalaga ang partisipasyon
ng mga nabibilang sa uring maharlika dahil sariling
gastos nila ang pakikilahok dito maliban pa sa
kanilang ispesyalisasyon sa pakikidigma. Kaugnay
dito, ipinaliwanag noon ni Plasencia (178) na ang
mga uring maharlika na nakapangasawa ng mula
sa ibang barangay ay hindi madali na pinapayagang
lumipat ng barangay, hanggat hindi it o
nakakapagbayad ng takdang napagkasunduang
bayarin sa kanyang datu. Sa pangayaw ng mga
moros, ang karamihan sa mga sakay (crew) ay
binubuo ng mga taga-gaod at mananagwan mula
sa uri ng ordinaryong mamamayan. Sa sinaunang
lipunang baranganiko ginagampanan ito ng mula sa
uri ng timawa at aliping namamahay, kasama
na ang mga alipin (saguiguilid) upang punuan ang
kakulangan sa mga sakay (Combes 172). Sinabi
pa ni Warren (165) na mahalaga na ang lahat ng
sakay ay mula sa iisang lugar (kadatuan o
chiefdom) at sadyang magkababayan o maging
magkababata. Dahil sa lubhang mapanganib ang
pangangayaw, alam ng bawat isa na ang kanilang
buhay ay nakasalalay sa kanilang kolektibong husay
sa pagdaragat at paglalayag, sa paggawa ng
bangka, pakikidigma, at sa bisa ng dasal at ritwal
ng baylan o ng hatib para sa mga Muslim.
Marahil sa ganitong mga sirkunstansya nagiging
mahalaga ang konsepto ng “iisang-bangka” kung
saan iisa lamang ang kasasapitan ng lahat ng
sakay—lumubog o lumayag, depende sa pagtupad
ng bawat isa sa kani-kanilang katungkulan.
Tanging mga lalaki lamang ang nagsasagawa ng
pangayaw, at karamihan ay sadyang mga
mandirigma. Sa mga gipit na pagkakataon maging
ang mga alipin ay ibinibilang sa hanay ng mga
mandirigma at inaasahang makikipaglaban
hanggang kamatayan (Warren, The Sulu Zone 187-
88). Marami sa mga aliping ito ay karaniwan nang
sumasama sa mga pangayaw simula sa kanilang
pagkabata at nagiging mga bihasa sa gawaing iyon.
Wala sa kanilang isipan ang pagtakas. Sa halip ay
sadyang pinili nila na maging bahagi ng ganitong
mapanganib na buhay kapalit ng mga biyayang
94 MALAY
materyal na ipinagkakaloob ng kanilang amo
matapos ang bawat ekspedisyon (Warren, Iranun
ang Balangingi 170-71). Sadyang tungkulin ng
alipin kasama ang mga timawa na sumagwan para
sa datu (Loarca 149). Nakapuwesto ang mga
alipin na sumasagwan sa plataporma na nakapatong
sa tadik (cross-boom) kasama ang hanay ng mga
mananagwang timawa na nasa bahaging mas
malapit sa bangka. Sa sinaunang lipunang barangay
higit pa sa materyal na benepisyo ang maaaring
matamo ng alipin na kalahok sa pangayaw. Ang
pinakatampok na maaaring matamo ng mga alipin
ay ang gantimpalang pagpapalaya o pagiging
natimawa (Gabriel).
Ang bangkang pangayaw ay nasa ilalim ng
pamumuno ng datu o raja. Nakapuwesto ang datu/
raja sa bahagi ng bangka na may carang/cayan o
bubungan sa gitna ng bangka malapit sa dulong
bahagi at nasasakupan ang bahagi ng timon
(Combes 173). Katangian ng pinuno ang pagiging
malakas, matapang, tuso o madunong, kilala sa
bayan at walang dudang mayaman. Kontrolado
niya ang lahat ng aspekto ng paglalayag at
pagpapatakbo ng bangkang pangayaw (Warren,
Iranun ang Balangingi 170-71). Ang pinuno ang
nagtatakda ng ruta sa buong panahon ng paglalayag
at siyang tumatayong pangkalahatang pinuno.
Mahalagang katulong ng pinuno ang mga
gumaganap bilang taga-timon na nasa gawing
likuran at siya ring namamahala sa mga sakay, at
ang tanod na namamahala sa cauit (anchor) at
“lead line” at siya ring nagmamasid at nagbabantay
sa daraanan ng bangka at sa mga iba pang
mat at anaw sa lao t (Warren, Iranu n a ng
Balangingi 171-180). Kasama sa ekspedisyon
ang isang baylan na nagsasagawa ng mga nararapat
na ritwal at panalangin para sa tagumpay ng
pangayaw. Maliban d it o , kasama rin sa
ekspedisyon ang ilang mga matitipunong kabataan
na may edad mula 12 hanggang 15 na tumutulong
sa paggaod habang hinahasa ang kanilang
kalaaman sa paglalayag at sa mga teknika ng
pangangayaw (171). Maaari na ang mga batang
ito ay mga anak ng datu ang natukoy ni Alcina
(1668) bilang mga sandig sin datu, na nagsisilbi
ring pinakamatapat at maaasahang tagapagtanggol
TOMO XXIII BLG. 1
ng datu sa mga panahon ng kagipitan.
Katulad sa sinaunang lipunang baranganiko
ang mga sakay ng bangkang pangayaw ng mga
moros ay binubuo ng mandirigma (maharlika ng
lipunang batanganiko) na tanging katungkulan ay
ang pakikipaglaban, ng mga ordinaryong
mamamayan (timawa/namamahay sa barangay),
at mga pinagkakatiwalaang alipin (oripun/aliping
saguiguilir). Ayon pa rin kay Warren, sadyang
isinasama ang mga alipin upang magsilbi sa mga
pangangailangan ng mga sakay gaya ng pagluluto,
pag-iigib ng tubig, at pagtulong na rin sa mga
gawain sa bangka. Hindi armado ang mga alipin
subali’t itinuturing sila na mahalagang bahagi ng
bangka; katungkulan nila ang pag-bailio (bail) ng
tubig, magsagwan, maglinis at magkumpuni ng
bangka. Maliban sa mga ordinaryong sakay at mga
gumagaod, malaking bilang ng mga mandirigma ang
nasa loob ng bangka na umaabot hanggang 100 sa
mga malalaking sakayan. Nakapuwesto sila sa
burulan o baileo na hindi malayo sa puwesto ng
datu (Combes 173). Tanging pakikipaglaban ang
kanilang katungkulan at hindi sila nakikialam sa
anumang aspekto ng paglalayag. Inaasahan na sila
ay buong tapang na haharap sa kalaban para sa
ikatatagumpay ng layunin ng pangayaw.
Matapos ang pangayaw nagsisiuwi sa kani-
kanilang tirahan at pamayanan ang mga sakay at
pansamantalang napuputol ang mga ugnayang
namagitan sa panahon ng pangayaw (174).
Samant ala, bag o maghiwa-hiwalay,
ipinamumudmod ng datu ang mga bihag at
nasamsam sa pangayaw. Ang paghahati-hati ng
mga nakulimbat (booty) ay naipakita sa halimbawa
na ibinigay ni Warren (185) matapos ang pangayaw
na inilunsad ng mga moros. Ayon dito,
…ang panglima, pinuno ng isang pamayanan
(village) na siya ring namamay-ari ng prahu
ay tatanggap ng isang alipin bilang tributo.
Matapos ito, kanyang iaalok ang iba pang
mga alipin sa estado batay sa kanyang unang
pagmamay-ari sa mga ito: ang pinuno ng
ekspedisyon ay tatanggap ng anim na alipin…
ang taga-timon at ang tanod ay tatanggap ng
tig-dalawang alipin, habang ang iba pang
sakay (crew) ay tatanggap ng tig-iisang alipin.
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
Ang pinakamahalagang gant impala ay
inilalaan para sa mga mandirigma, halimbawa
ay ang paglalaan sa kanila ng mga alipin na
mataas ang kalidad, iyong mga bata at
maganda ang kalusugan at/o babae. Kung
hindi na man gaanong tagu mpay ang
pangayaw, nababawasan ang mga paglalaan
ng gantimpala…[salin ng may-akda] (qtd.
Warren 185).
Samantala, ang mga kasamang alipin na
ipinadala ng kani-kanilang mga amo at gumanap
ng mga mapanganib na katungkulan sa panagayaw
ay walang natatanggap na anuman, sa halip ang
kanilang mga amo ang siyang mapagkakalooban
ng malaking gantimpala (185).
KONGKLUSYON
Malawak at laganap ang ipinapakitang
korelasyon sa pagitan ng bangka at ng lipunan sa
sinaunang lipunang baranganiko. Patunay ito na
sadyang malalim at malawak ang kultura at
tradisyong maritimo nating mga Filipino. Mahaba
at malalim rin ang pinagdaanan ng ebolusyon ng
penomenang ito. Sa malas ay hindi sadyang
nadokumento ng mga lipunang nagtaglay nito ang
kabuuang proseso. Magkagayunpaman, hindi pa
lubusang nawala ang mga sinaunang tradisyon ng
pagdaragat at nananatili pa rin ang pira-pirasong
mahahalagang bahagi ng kulturang ito na patuloy
na nagpapahiwatig at nagpaparamdam hinggil sa
pinagdaanang bangkang-bayan. Katibayan nito
ang pananatili ng katagang banua/banwa bilang
pantukoy sa sentrong pamayanan sa Kabikolan at
Kabisayaan, indikasyon na sadyang magiit at
malalim ang pundasyon ng kabuuang kulturang
maritimong Filipino.
Sa mga nalalabing reliko ng penomena sa buong
kapuluan, masasabing sapat pa rin itong nakapag-
iwan ng mga bagay na makapagbibigay-unawa at
maaar ing epekt ibo ng mag-ugnay sa mga
kasalukuyang naoobserbahang panlipunan at
historikal na penomena. Ang katagang barangay
bilang bangka at lipunan ay isang implisitong
pagkilala sa ugnayang ito. Ang di-sinasadyang
EFREN B. ISORENA 95
malaking at ensyo n na ibinigay ng mga
dokumentong Kastila sa bangkang ito, mula sa
marami at samu’t saring bangkang Filipino, ay isa
pa ring nagbibigay-diin sa mahalagang papel na
ginampanan ng bangkang barangay sa buhay at
lipunan ng pamayanang Filipino bago ang, at
maging sa loob ng, panahon ng Kastila. Ang
mahalagang papel na ito ay masasalamin sa mga
pagpapakahulugan ng katagang barangay na
pawang kumakatawan sa esensya ng bayan.
Maliban dit o , ang pag iging bangkang
pangkomunidad nito ay nagsisilbing balidasyon na
ang bangkang barangay ang simbolikong batayan
sa pagsasaayos at pag-iistruktura ng sinaunang
lipunang Filipino, na, sa ilang pagkakataon, ay tila
nagpapatuloy pa sa ilang mga lipunang baybayin
sa kasalukuyang panahon.
Ang pagpapalaot ng bangkang barangay ang
nagsisilbing pagsubok sa mga tatag na istruktura
at institusyon sa loob ng “bangkang-bayan” sa
pamamagitan ng pagganap ng bawat isa sa mga
takdang katungkulan nang naayon sa puwesto sa
bangka. Ang karanasan at kaalamang bunga ng
pagpapalaot ang nagsisilbing balidasyon ng mga
istruktura at institusyong pambayan na nagiging
daan sa pagpapatibay o pagbabago ng mga
nasabing istruktura at institusyon. Ang mga panahon
ng paglulunsad at paglalayag ng bangka ang
nagsisilbing lugar (venue) upang gampanan ng
bawat miyembro ng komunidad ang simbolikong
katungkulan nila sa lipunan. Sa panahon ding ito
nagaganap ang iba’t ibang uri ng negosasyon ng
mga panlipunang kontrata kung saan ang katuparan
ay masasalamin sa proseso ng distribusyon o
pamumudmod/paghahati ng nasamsam mula sa
pakikidigma o paghahati ng tubo (profit) mula sa
pangangalakal, kasama na ang pagbabayad ng mga
pasahod o karampatang pabuya sa mga sakay. Ang
kaganapan ng buong prosesong ito ang nagtatakda
sa bangkang barangay bilang “lipunang-bangka.”
Ang kaganapan ng bangkang-bayan sa
sinaunang lipunang Filipino at ang magiit na
pananatili ng mga reliko at alaala ng panahong iyon
ay nagsisilbing hamon na kailangan pa nating
tuklasin at pagyamanin ang maritimong aspekto ng
ating kasaysayan. May mga indikasyon na sa
96 MALAY
pagpapanday ng bangkang pangkomunidad, ang
pandayan ang pansamantalang nagiging sentro ng
bayan at tila ito ang nagsisilbing mikrokosmo ng
ebolusyon ng bayan kung saan ang mga ugnayang
sosyo -po lit iko -ekonomiko ay nabubuo at
nasusubok. Subalit inirereserba na ng may-akda
ang paksang ito sa mga susunod na pag-aaral.
SANGGUNIAN
Agoncillo, Teodoro A. and Milagros C. Guerrero.
History of the Filipino people. 5th ed. Quezon
City: R.P. Garcia Publishing Co, 1977.
Nakalimbag.
Alcina, Francisco Ignacio, S.J. (1668). History
of the Bisayan people in the Philippine
Islands: evangelization and culture at the
contact period (Historia de las isles e indios
de Bisayas… 1668). Isinalin, pinamatnugutan,
at nilagyang anotasyon ni Cantius J. Kobak,
O.F.M at Lucio Guiterez, O.P., vol. III. Manila:
UST Publishing House, 2005. Nakalimbag.
Blair, Emma and James Alexander Robertson. The
Philippine Islands, 1493-1898. 55 vols. Ohio:
Arthur H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
Beyer, Henry Otley. “Outline Review of Philippine
Archeology by islands and Provinces,” The
Philippine Journal of Science, 77.3-4 (1941):
205-390. Nakalimbag.
Carro, Andres. Vocabulario Iloco-Español.
Manila: Establicimiento Tipografico de M. Perez
E hijo, 1888. Nakalimbag.
Colin, Francisco (1663). “Native races and their
customs.” Sa Blair, Emma and James
Alexander Robertson. The Philippine Islands,
1493-1898 (55 Vols). Tomo 40: 37- 98.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
Combes, Francisco (1667). “Historia de Mindanao
y Jolo.” Sa Blair, Emma and James Alexander
Robertson. The Philippine Islands, 1493-1898
(55 Vols). Tomo 40: 99- 182. Ohio: Arthur
H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
Constantino, Ernesto (1930). Ilocano Dictionary.
Honolulu: University of Hawaii Press, 1971.
Nakalimbag.
TOMO XXIII BLG. 1
Constantino, Renato. The Philippines: a past
revisited. Vol. 1. Manila, 1975. Nakalimbag.
Doran, Edwin. Wangka: Austronesian Canoe
Origins. Texas: Texas A&M University Press,
1981. Nakalimbag.
English, L. English-Tagalog Dictionary. Quezon
Cit y: Kalayaan Press Mktg., Ent ., Inc.
Nakalimbag.
Gabriel, Nancy Kimuel. Timawa: Kahulugan,
Kasaysayan, at Kabuluhan sa Lipunang
Pilipino. Tesis Masteral sa Kasaysayan.
Kolehiyo ng Agham Panlipunan at Pilosopiya,
Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, 2001.
Nakalimbag.
Goddard, D. The Proas of Kiribati, in Sewn
Plank Boats, McGrail, Sean and Eric Kentley
(eds.), BAR International Series 276 (1985).
Nakalimbag.
Haddon, Alfred C. and James Hornell. Canoes of
Oceania; Volume I, The Canoes of Polynesia,
Fiji, and Micronesia. Honolulu: Bernice P.
Bishop Museum, 1936. Nakalimbag.
Hall, Kenneth. Maritime Trade and Early State
Development in Early Southeast Asia.
Honolulu: University of Hawaii Press, 1985.
Nakalimbag.
Harrisson, Tom and Barbara Harrisson. The
prehistory of Sabah. Kota Kinabalu: Sabah
Society, 1971. Nakalimbag.
Hassan, Irene. Seymour Ashley and Mary Ashley,
Taosug-English Dictionary. Jolo, Sulu: Notre
Dame of Jolo College, 1994. Nakalimbag.
Headland, Thomas and Janet D. Headland. A
Dumagat (Casiguran) English Dictionary.
Canberra, Australia: The Australian National
University, 1974. Nakalimbag.
Hirth, Friedrich at W.W. Rockhill. Chau Ju-kua:
His Works on the Chinese and Arab Traders
in the 12th and 13th Centuries. Taipei: Ch’eng-
Wa Publishing, 1970. Nakalimbag.
Hornell, James. Water Transport. London:
Cambrid ge Universit y Pr ess, 197 0.
Nakalimbag.
Isorena, Efren B. Ang sakayan sa pagbubuo ng
banua: Pandan, mula ika-12 siglo hanggang
1948 (Panimulang pagbabalangkas. sa
BARANGAY: BANGKA AT LIPUNAN
kasaysa yan ng Catan duan es). Tesis
Masterado sa Kasaysayan, Departamento ng
Kasaysayan, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman,
Lunsod ng Quezon, 1998. Nakalimbag.
. “Ukol sa etnikong pinagmulan ng mga
Catandunganon at ang proseso sa pagbubuo ng
lipunang Baranganiko,” Malay 1 (2002):13-
36. Nakalimbag.
. “The Visayan Readers of the China coast,
1174-1190 AD,” Philippine Quarterly of
Culture and Society. Cebu City: San Carlos
University, 32(2):73-95. Nakalimbag.
James Fox. “On Bad Death and the Left Hand: A
Study of Rotinese Symbolic Inversions.” Sa
Right and Left: Essays on Dual Symbolic
Classification, R. Needham (ed.). Chicago,
1973. pp. 342-367. Nakalimbag.
Jo hnst o ne, Paul. Seacraf t of Prehistory.
Cambridge: Harvard University Press, 1980.
Nakalimbag.
Junker, Laura Lee. Raiding, trading, and
feasting: the political economy of the
Philippine chiefdoms. Honolulu: University of
Hawaii Press, 1994. Nakalimbag.
Kana, L. “The Order and Significance of the
Savunese House.” Sa James Fox (ed.), The
Flow of Life: Essays on Eastern Indonesia.
Cambridge and London, 1980. Pp. 221-230 .
Nakalimbag.
Laconsay, Gregorio. Dictionario Iloko-English-
Tagalog. University of the Philippines, 1974.
Nakalimbag.
Leopoldo Y. Yabes, “Lam-ang”, Antolohiya ng
mga Panitikang ASEAN: Mga Epiko ng
Pilipinas, Salin sa Filipino ni Angel A. Acacio,
Jovita Ventura, et.al. (pat.). Quezon City:
Komite ng Kultura at Kabihasnan ng ASEAN,
1984. Nakalimbag.
Lietz, Paul. The Muñoz Text of Alcina’s History
of the Bisayan Islands, Chicago: Philippine
Studies Program, Dept. of Anthroplogy.
Nakalimbag.
Lisboa, Marcos de (1754). Vocabulario de la
Len gua Bico . Manila: Est ablisimeint o
Tipografico del Colegio de Santo Tomas, 1865.
Nakalimbag.
EFREN B. ISORENA 97
Loarca, Miguel de. 1582. “Relacion de las Yslas
Filipinas,” Arevalo. . Sa Blair, Emma and
James Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 vols). Tomo 5:34-187.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
Manguin, Pierre Yves. “Shipshape societies: boat
symbolism and political systems in Insular
Southeast Asia,” Southeast Asia in the 9 th to
14th Centuries. Marr, David G. at AC Milver
(mga pat.). Singapore: Institute of Southeast
Asian Studies, 1986. Nakalimbag.
McKaughan, Ho ward P. Stories f rom the
Darangen, “Paganay kiandato’o diwata ndaw
gibon sa iliyan a Bembaran.” Manila: De La
Salle University Press, 1995. Nakalimbag.
McKaughan, Howard P. and Batua A. Macaraya.
A Maranao Dictionary. Honolulu: University
of Hawaii Press, 1967. Nakalimbag.
Mentrida, Alonso de (1637). Diccionario de la
Lengua Bisaya, Hiligueina y Haraya de la
Isla de Panay. Manila: Imprenta de D. Manuel
y de D. Felis Dayot, por D. Tomas Oliva, 1841.
Nakalimbag.
Mintz, Malcolm W. Bikol Dictionary. Honolulu:
University of Hawaii Press, 1971. Nakalimbag.
Morga, Antonio de (1609). ‘Sucesos de las Islas
Felipinas,’ Mexico. Tomo . 16:25-210. Sa
Blair, Emma and James Alexander Robertson.
1908. The Philippine Islands, 1493-1898. 55
vols. Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag.
Mo t us, Cecille. Hi liga yno n Di cti onary.
Honolulu:University of Hawaii Press, 1971.
Nakalimbag.
Noceda, Juan de and Pedro de San Lucar (1745).
1860. Vocabulario de la Lengua Tagala.
Manila: Imprenta de Ramirez y Giraudier.
Nakalimbag.
Noteboom, Charles (1947). “The study of primitve
sea-going craft as an ethnological problem,”
Internationales Archiv fur Ethnoraphie, vol.
45, nos. 4-6, sa Greenhill and J. Morrison, The
Archaeology of Boats and Ships Annapolis:
Naval Institute Press, 1995. Nakalimbag.
Pattanne, E.P. 1978. “The Barangay: Origin of Our
98 MALAY
Basic Socio-Political Unit,” Filipino Heritage:
The Making of our Nation. 3(1978):755-756.
Nakalimbag.
. The Philippines in the 6th to 16th
Century. Manila: LSA Press Inc., 1996.
Nakalimbag.
Peralta, Jesus. “Ancient Mariners of the
Philippines,” Archeology 33.5 (1980):41-48.
Nakalimbag.
Perez, Rodrigo, et.al. Folk Architecture. Quezon
City: Impressions Inc., 1989. Nakalimbag.
Pigafetta, Antonio (1521). ‘Primer viaggio intorno
al mondo.’ Sa Blair, Emma and James
Alexander Robertson. The Philippine Islands,
1493-1898 (55 vols). Tomo 33:26-272;
34:38-182. Ohio: Arthur H. Clark Co., 1908.
Nakalimbag.
Plasencia, Juan de (1589). “Customs of the
Tagalogs,” Manila, October. Sa Blair, Emma
and James Alexander Robertson. 1908. The
Philippine Islands, 1493-1898 (55 Vols).
Tomo 7: 173-198, 55 vols. Ohio: Arthur H.
Clark Co., 1908. Nakalimbag.
Quirino, Carlos and Mauro Garcia, “The Manners,
customs, and beliefs of the Philippine inhabitants
of long ago; being a chapter of a late 16th century
Manila manuscript,” Translated, Transcribed
and Annotated. Philippine Journal of Science
87.4(1958):325-466. Nakalimbag.
Ronquillo, Wilfredo. “The Butuan archaeological
finds: profound implications for Philippines and
Southeast Asian prehistory,” Man and culture
in Oceania. Special Issue, 3 (1987): 71-78.
Nakalimbag.
Ruiz, Miguel Ruiz (1630). Bocabulario Tagalo,
1630. Patnugot ni Jose Mario Francisco, S.J.
Quezon City: Pulong Sources for Philippine
Materials, 1997. Nakalimbag.
Salazar, Zeus A. Ang Pilipinong Banua/Banwa,
sa mundong Melano-Polynesiano. Bagong
Kasaysayan. Lunsod ng Quezon: Palimbagan
ng Lahi, 2006. Nakalimbag.
San Antonio, Francisco de (1624). Vocabulario
Tagalo. Quezon City: Pulong: Sources for
Philippine Studies, 2000. Nakalimbag.
San Buenaventura, Pedro de (1613). Vocabulario
TOMO XXIII BLG. 1
de la lengua Tagal a. Manila, 1711.
Nakalimbag.
Scott, William Henry. Barangay: sixteenth-
century Philippine culture and society.
Quezon City: Ateneo de Manila University
Press, 1994. Nakalimbag.
Sullivan, Robert. A Maguindanaoan Dictionary:
Ma guin dana o-En glish, E ngli sh
Maguindanaoan. Cotabato City: Notre Dame
University, 1966. Nakalimbag.
Van Wouden, F.A.E.. 1968. Types of social
structure in Eastern Indonesia. The Hague,
1977. Nakalimbag.
Vano ver bergh, Mo rice. Isneg -En gli sh
Vocabulary. Hawaii: University of Hawaii
Press, 1972. Nakalimbag.
Warren, James Francis. “The Sulu zone: commerce
and the evolution of a multi-ethnic polity, 1768-
1898. Qusaezon City: New Day Publishers,
1979. Nakalimbag.
Warren, James Francis. Iranun and Balangingi:
globalization, maritime raiding and the birth
of ethnicity. Quezon City: New Day Publishers,
2002. Nakalimbag.
Wolkinson, R.J. A Malay-English Dictionary
(Ro mani sed) , Pa rt I (A- K).
Lo ndon:MacMillan & Co., Lt d, 1957.
Nakalimbag.
Yabes, Leo po ldo Y. 1 984. “Lam- ang”,
Antolohiya ng mga Panitikang ASEAN: Mga
Epiko ng Pilipinas. Salin sa Filipino ni Angel
A. Acacio, Jovita Ventura, et.al. (pat.). Quezon
City: Komite ng Kultura at Kabihasnan ng
ASEAN, 1984. Nakalimbag.
Yap, Elisa Paula and Ma. Victoria Bunye. English-
Cebuano-Visayan dictionary. Honolulu:
University of Hawaii Press, 1971. Nakalimbag.
Zaide, Gregorio. Early Philippine history and
culture. Manila: Oriental Printing Co., 1937.
Nakalimbag.