MALAY 23.

1 (2010): 81-98

Barangay: Bangka at Lipunan*

Efren B. Isorena
Pamantasang Ateneo de Manila, Filipinas
eisorena@ateneo.edu.ph

Unang natukoy ni Juan de Plasencia (1589) ang ugnayan sa pagitan ng bangka at lipunan
dito sa Filipinas. Sa mga lipunang mandaragat ng Timog-Silangang Asya at Pasipiko, hayag
ang ganitong ugnayan. Nananatili rin itong mahalagang bahagi ng kanilang kasaysayan at
napayagang yumabong sa lipunan. Ang kolonisasyong Espanyol sa Filipinas ay tila tahasang
pumutol sa pagsulong ng katutubong lipunang Filipino sa larangang maritimo. Nagbunga ito
sa unti-unting pagkawala ng mga kaukulang tradisyon at ng mga kaakibat nitong kulturang
materyal. Nanganganib na ring mabaon sa limot ang kakaunting nalalabing alaala ng bayan
ukol sa mga sinaunang tradisyon ng pandaragat at kultura ng bangka sa unti-unting
marhinalisasyon ng mga taong nagtataglay ng mga nasabing alaala. Layunin ng papel na ito na
tuklasin ang isang mahalagang aspekto ng ating kasaysayang maritimo—ang paggamit ng
simbolismo ng bangka sa sinaunang lipunang baranganiko. Dalawang katanungan ang gagabay
sa pag-aaral na ito: 1) Paano ang bangkang barangay ang naging simbolikong bangka ng
sinaunang lipunang Filipino? 2) Paano ang naging pagganap ng lipunan sang-ayon sa modelong
bangka? Mula sa pagsusuri, lumilitaw na mahalaga ang paggamit ng simbolismong bangka sa
sinaunang lipunang Filipino dahil ang bangka ang nagsilbing mikrokosmo ng lipunan kung saan
gumanap ito na lugar upang epektibong masubok ang mga kasunduang panlipunan at mga
itinatag na institusyong pambayan.

Mga Susing Salita: bangka, barangay, kasaysayan ng pagdaragat, simbolismo ng bangka,

Lipunang-Bangka, Bangkang-Lipunan, kultura ng bangka, tradisyon ng pagdaragat

* Barangay: Boat Symbolism in Early Philippine Society

© 2010 Pamantasang De La Salle, Filipinas

82 MALAY TOMO XXIII BLG. 1

Juan de Plasencia (1589) was the first to note the relationship between boat and society in
the early Philippine communities. Among maritime societies in Southeast Asia and the Pacific,
the use of boat symbolisms in the ordering of early societies was more pronounced and was
reflected in the histories and was allowed to fully develop. Spanish colonization of the
Philippines abruptly aborted further development of the early Philippine maritime culture
along baranganic line. As a consequence, early Filipino maritime traditions and the
corresponding material cultures gradually vanished (and continue to vanish). Relics and
memories of these ancient past confront the threat of being forgotten as a result of the
marginalisation of people who continue to possess them. The objective of this paper is to re-
discover some of the important aspects of our maritime history. For this particular study, it
would be the use of boat symbolism in the ordering of the early or Pre-Hispanic Filipino
society. The study is guided by two questions: 1) How did the barangay came to be regarded as
the symbolic boat for early Filipino society? And, 2 ) How did the baranganic society acted
out the role within the boat-society? Analysis shows that boats served as the microcosm of
early Filipino society providing the venue for validation and legitimation of social relationships
and institutions.

Keywords: boat, barangay, maritime history, boat symbolism, boat society, early society, boat
culture, maritime tradition

PANIMULA lipunan, at sa politika. Ang nakilalang

Laganap ang paggamit ng simbolismo
ng bangka sa sistemang politikal ng
maraming katutubong lipunang
magdaragat sa Timog- Silangang Asya at,
gayundin, sa mga isla sa Pasipiko. Sa
ilang pagkakataon, mahalagang
ginamit din ang simbolismo ng bangka sa
pagbibigay ng kahulugang espasyal
(spatial meaning) sa lugar na inuukopa
ng komunidad at/o estado, sa
kaayusang panlipunan, sa mga
mahahalagang konstruksyong istruktural,
hal. bahay (Kana, Perez 7- 8), at sa
mahahalagang kapaniwalaan at ritwal ng
bayan (Fox 342-67). Sa isang pag-aaral
ay nabigyan ng balidasyon ang ganitong
paggamit ng simbolismo ng bangka sa
loob ng Filipinas (Isorena, Ang Sakayan
sa Pagbubuo ng Banua) subalit sa harap
ng hamon ng modernismo ay tila unti-
unti na itong natatabunan, bukod pa sa
hindi na rin hayagan ang pagkilala sa
ganitong tradisyon sa hanay ng kabataan.
Tuloy nanganganib na mawawala ito
maging sa alaala ng bayan. Sa Filipinas
ay marami ang mga indikasyon sa
paggamit ng bangka bilang simbolo ng
kapangyarihan, kaayusan sa
simbolikong bangka ng sinaunang lipunang
Filipino ay ang barangay. Unang lumabas sa
tala ni Antonio Pigafetta noong 1521 ang
bangkang barangay nang sila ay mapadako sa
isla ng Limasawa matapos silang dumaan sa
kipot ng Surigao mula sa isla ng Homonhon
(Blaire at Robertson v.33, 115). Mas maaga pa
dito, may mga indikasyon din na ang bangkang
barangay ang ginamit sa mga napaulat na
pananalakay sa baybayin ng Timog-Silangang
Tsina noong mga panahong 1174-1190 M.K.
(Isorena, The Visayan Raiders 82-84). Ang
bangkang nahukay sa Butuan na nasa kategorya
ng bangkang barangay ay may petsa na mula
320 hanggang 1250 Matapos si Kristo (
MK) (Ronquillo 71-8). Nangangahulugan na
ganap at mahaba ang kasaysayan ng bangkang
ito. Si Juan de Plasencia, O.S.F. (1589) ang sa
kauna-unahang pagkakataon ay tumukoy sa
bangkang barangay bilang katawagan sa
kalipunang bumubuo ng isang komunidad na
pawang magkakamag-anak at pinamumunuan
ng isang dato ( Blaire and Robertson v. 7,
173-76). Bunga nito ang barangay ay kinilala
bilang sinaunang uri ng pamahalaan ng
katutubong lipunan (Zaide 27-28; Agoncillo at
Guerrero 45-46), bilang sinaunang sistemang
sosyo-politikal (Pattanñe, The Barangay 755-
56) at bilang lipunan na nasa iba’t ibang antas
ng
transisyon mula sa primitibong estadong kolonisasyong Kastila.
komunal tungo sa Asiatikong anyo ng
piyudalismo (R. Constantino 31-32).
Si William Henry Scott (4-5) sa kanyang
Barangay: Philippine Society and Culture in
the Sixteeth Century ay mahalagang naitakda
ang dalawang natatanging karakter ng
sinaunang lipunang baranganiko: una, ang
malawak at lubos na paggamit ng bangka sa
samu’t saring aspekto ng pang-araw-araw na
kabuhayan, at, ikalawa, ang lokal na katangian
ng pamamahala. Bukod dito, binigyan niya ng
diin ang sadyang maritimong karakter ng
pamumuhay ng sinaunang lipunan na
masasalamin sa konsentrasyon ng panirahanan
sa mga baybay-dagat, tabing ilog, at mga
tubigang maaaring pamangkaan.
Nangangahulugan lamang ito na ang bangka ang
sentro ng kulturang maritimo. Pinatutunayan ito
ng mga nagawa ng pag-aaral sa kasaysayang
maritimo (maritime history) sa maraming
panig ng mundo. Halos lahat ay
naglalaman ng mga pag-aaral ukol sa bangka
bilang pangunahing lapit (approach) sa pag-
unawa sa kasaysayan ng mundong maritimo,
partikular ang may kinalaman sa pagtatao
(peopling), pagkalat ng kultura (cultural
movement), at sa pag-unawa ng kabuuang
proseso ng pagbuo at pag-unlad ng mga
sinaunang lipunang mandaragat mula sa
primitibong anyo tungo sa pagiging kompleks.
Bagamat detalyadong nailarawan ni Scott
(1994) ang mga katangian ng lipunang
baranganiko ng mga Filipino, nananatili pa ring
palaisipan kung bakit ang bangkang barangay
ang naging simbolikong bangka ng mga
Filipino at paano ang naging korelasyon ng
bangkang barangay sa pagtatakda ng kaayusang
sosyo-politikal ng sinaunang lipunan. Layunin ng
papel na ito na, una, tuklasin ang mga salik na
nagtangi sa bangkang barangay bilang
karakteristikong bangkang-Filipino; ikalawa,
alamin ang mga kamalayang-bayan na nabuo
kaugnay at bumalot sa bangkang barangay na
nagtangi dito bilang simbolikong bangkang
Filipino, at, ikatlo, ipakita at suriin ang naging
paggamit ng simbolismo ng bangka sa
paglalatag ng kaayusan sa katutubong
lipunang Filipino bago ang
Ang Bangkang Barangay sa Filipinas

Sa mga bangkang Filipino, ang

bangkang barangay ang pinakalaganap at
kilala sa sangkapuluang Filipinas (Isorena,
Ang Sakayan sa Pagbubuo ng Banua 1-6).
Naiintindihan ang barangay bilang bangka mula
Luzon hanggang ka- Mindanawan. Sa Ilokos,
barangay ang karaniwang katagang pantukoy
sa bangka, (Carro 48, Laconsay 278) maging sa
mga bangka na yari sa tabla at walang katig (E.
Constantino 93). Ayon kay E. Constantino
(302), ang mga bangkang Cagayanon ay
pangkaraniwang nakabatay sa bangkang
barangay. Barangay rin ang katagang Isneg
na pantukoy sa bangka. Binubuo ito ng limang
bahagi: dalawang tabla sa magkabilang gilid,
isang tabla sa ilalim, tig-isa sa proa ( prow/
stem) at popa ( poop/ stem) (
Vanoverbergh 164) . Sa Katagalugan,
pangunahing bangka ang bar(l)angay at kilala
ito bilang bangkang pandigma at bangkang
pangalakal. Ayon kay Alcina (168) pangunahing
bangka rin ng mga Bisaya ang barangay. Ito ay
yari mula sa mga tabla na ginamitan ng
pakong kahoy (treenails), may dalawang palo
para sa layag at ginagauran ng bugsay (oars).
Kaiba sa barangay ng Ilocos, ito ay malaki,
magaan at mabilis maglayag. Dahil sa mga
katangiang nabanggit naging pangunahing
bangkang pandigma rin ang barangay sa
Kabisayaan. Sa Kabikolan, ang bangkang
barangay ay isa sa mga bangkang pinapanday
sa Isla ng Catanduanes na kasamang inilalako
ng iba pang mga bangka sa mga kalapit na isla
hanggang sa Mindoro (Galang 107). May
bangkang barangay din ang mga Maranaw sa
Mindanao (McKaughan at Macaraya), at sa
mga Tausug ang lepa/lepa-lepa ang kanilang
bersyon ng barangay.
Mapapansin na malawak ang distribusyon
ng katagang barangay bilang pantukoy sa
bangka. Ang mga bangkang nagtataglay ng
katawagang ito ay makikita rin sa iba’t
ibang antas ng kompleksidad sa anyo, gamit,
at konstruksyon— mula sa pinakasimple, gaya
ng bangkang inukab (dugout canoe) ng Ilocos
hanggang sa mga
bangkang pandigma o pangayaw ng mga May katig ang bangka sa magkabilang gilid
Tagalog at Bisaya, at ang mga bangkang
pangalakal at tirahang-bangka ng mga Maranaw
at Tausug sa ka- Mindanaoan.
Nangangahulugan ito na walang iisang tiyak na
kaanyuan ang bangkang barangay. Ang
kaanyuan nito ay maaaring naayon sa
kompleksidad ng lipunang nagtataglay nito. Ang
tanging tiyak lamang dito ay ang katawagang
barangay sa isang partikular na bangka ng
isang partikular na komunidad na nagbibigay
distinksyon dito sa iba pang bangka ng
komunidad. Ang malawak na distribusyong
heograpikal at ang pagsaklaw ng bangkang
barangay sa iba’t ibang antas at dimensyon ng
kabuhayan ng bayan ay nagpapahiwatig ng
kahalagahan nito bilang pangunahing bangka
sa kapuluan.
Mula sa maraming indikasyon, ang
bangkang barangay ay maaaring produkto ng
mahabang proseso ng pag-unlad ng bangka at
ng kultura ng pandaragat sa loob ng kapuluan.
Ang paglitaw nito bilang simbolikong
bangkang- bayan ay mapagpahiwatig ng
maritimong karakter ng sinaunang lipunang
Filipino at ng antas ng kompleksidad ng
lipunang dinatnan ng mga Kastila sa ika-16 na
dantaon.

Deskripsyon ng Bangkang Bar(l)angay

Sa Boxer Codex (1591) tinukoy ang

bangkang barangay na, “…malaki at malapad
na bangka; limampung katao ang maaaring
sumakay at isang daan sa mas malaki…”
(Quirino at Garcia 408-09) Pagsapit ng 1609,
inilarawan ni Antonio de Morga (Blaire at
Robertson v.16, 271-73) ang barangay ng
ganito:

…bangka na gawa mula sa isang malaking

troso… (ang) barangay, sakayan na mabilis
at magaan, mababa ang kagililan, nilapat sa
pamamagitan ng kahoy na pako, mahagway
ang proa at popa… mayroon itong maraming
mananagwan sa magkabilang gilid… sa gilid
ng bangka, mayroong bailio na yari sa
kawayan na lugar para sa mga mandirigma,
at may gayon ding sahig sa gitna ng bangka
na nasisilongan ng kung tawagin ay cayan.
 na yari sa buho ng kawayan at ang haba mga ekspedisyon sa Mindanao at Molucas.
nito ay nakaayon sa buong kahabaan ng Subalit sa harap ng mga
bangka at nagsisilbing panimbang…
madali nilang binibitbit ang bangkang
ito patungo sa baybay pagsapit ng gabi
upang idaong… [salin ng may akda].

Idinagdag pa ni Morga na sa panahong

iyon nagsisimula na ring gumamit ng
pakong bakal kapalit ng pakong kahoy
(pegs/treenails) ang mga Filipino sa
paggawa ng bangka at ang proa (prow) nito
ay nag-aanyo na ring kagaya ng sa mga
barkong Kastila.
Nakilala rin ang bangkang barangay na
isa sa pinakamatanda at natatanging
bangkang Filipino na may katangiang
matulis at mahaba, patulis ang magkabilang
dulo, at binuo sa pamamagitan ng mga
pakong kahoy (Blaire at Robertson
v.1.184). Noong 1668 detalyadong
tinalakay ni Padre Francisco Alcina, SJ
(201-03) ang katangian at konstruksiyon
ng mga bangkang Filipino. Sa kanyang
paglalarawan, ang bangkang barangay ng
Ybabao ay:

…ang pangalawa sa mga malalaking

bangka ng mga Filipino matapos ang
balasian. Ang bangkang ito ang
pinakamagaan na ginagamit noon, at
patuloy na ginagamit sa panahong iyon,
ng mga katutubo doon. Ang bangka ay
binuo mula sa kwadradong kilya na
nilapatan ng mga tabla sa
magkabilang gilid. Sa kanyang
pagkabuo, mababa ang kagililan na
angkop para sa pagsagwan;
karaniwang ginagamitan ng sagwan o
maikling gaud upang paandarin itong
barangay…[salin ng may akda].

Kinilala ang bangkang barangay na

pinakamainam na bangkang katutubo
at pangunahing gamit sa paglalakbay sa
dagat ng mga Filipino. Dahil sa manipis
nitong baol, magaan, at mabilis itong
maglayag (Combes 786). Ang husay at
kainaman ng bangkang ito ay nag-udyok sa
mga Espanyol na gamiting pangkaraniwang
sakayan ang bangkang barangay simula
sa panahon ng conquista hanggang sa
naglalakihang bangkang Espanyol, Ang Malay ay mayroong katagang barang na
nagmistulang maliit na bangka ito. ang ibig sabihin ay “mga
Magkagayunman, hanggang sa ika-19 na
dantaon naroon pa rin ang pagkilala sa
barangay bilang bangkang pandigma
(Blumentritt 45). Sa bahaging dulo ng ika-19 na
dantaon, ang bangkang barangay ay itinuring
na, “…mabilis, nguni’t hindi gaanong malakas
tulad ng ibang sakayang ginagamit sa digma”
(qtd. sa Abrera 57).
Hindi maikakaila na ang mga deskripsyong
ito ay mga panlabas lamang na kaanyuan ng
bangkang barangay. Bagamat malinaw sa mga
Espanyol na ito ang pangunahing bangka ng mga
Filipino, hindi naman naipaliwanag sa mga ulat
kung bakit. Ano nga ba ang bangkang
barangay? Ano ba ang kaibahan nito sa iba
pang mga bangkang Filipino?

Etimolohiya ng Katagang “Barangay”

Sa mga diksiyunaryo simula sa panahon ng

Kastila, ang kahulugan ng katagang barangay
ay parehong bangka (Mentrida 44; San Antonio
15; Noceda Y San Lucar 28; Lisboa 57) at
sosyo- politikal na yunit (Mentrida 41; Carro
49). Nauna nang ipinaliwanag ni Juan de
Plasencia ang pagtukoy sa barangay bilang
yunit sosyo-politikal. Ayon dito, ito ay bilang
pag-alaala ng mga katutubo sa nakaraang
paglalayag ng kanilang mga ninuno sakay ng
bangkang barangay nang sila’y unang
nagtungo sa isla sa ilalim ng pamumuno ng mga
datu. Sa pagtatag nila ng bagong pamayanan,
kanilang ipinagpatuloy ang kaayusan at
relasyong nabuo sa loob ng bangka bilang
batayan ng kaayusan at relasyon sa lipunan at
politika (Plasencia 174). Magkagayunman,
hindi naman malinaw kung ano ang kahulugan o
pinanggalingang konsepto ng nasabing kataga
bilang bangka.
Sa mga katagang maaaring kahaliling kataga
(cognate) at salitang-ugat ng “barangay” ay isa
ang “barag” ng Pampango na maaaring ituring
na pinagmulang kataga/konsepto ng barangay
bilang bangka. Ang barag sa Pampango ay
pantukoy sa buwaya; at ang bara(n)gay ay
“tilabuwaya” dahil sa pagtataglay nito ng proa
na ulo ng buwaya. Isa pa ang katagang barang.
kasangkapan, gamit o mga bagay na mula sa (Harrison at Harrison 67).
ibayo; karaniwang inilalako” (Wolkinson 86).
Barang din sa Indonesia ang “mga
gamit/kasangkapan na mula sa ibayong dagat”
(imported) (Echols at Shadily 52).
“Mangkukulam o pangungulam” naman ang
barang sa Filipinas ( Yap at Bunye 24 ).
Pinakamalapit na kahaliling kataga ng barangay
ang balangaw ng Bisaya (Motus 24). Ang
balangaw ay ang pantukoy na kataga sa
bahaghari habang V(b)arangao naman ito sa
Tagalog (Loarca 133). Ang varangao ng
Tagalog ay kinikilala rin na Bathalang
Mandirigma. Ang barangaran ng matandang
salitang Javanese ay malapit ding kahaliling
kataga ng barangay. Ito ay
nangangahulugang kapangalan o kamag-
anakan. Maaaring ang nasabing kataga ay mula
rin sa sinauna o Matandang Tagalog (Pattanñe,
The Philippines 89, 91-2). Samantala, sa Bikol
at Bisaya ang baga-ngar(l)an ay “katulad o
kasing- pangalan” na nagpapahiwatig ng
pagiging magkamag-anak.
Ang bangkang barangay bilang barag ay
maaaring may batayan lalo na’t kung
isasaalang- alang ang pisikal na kaanyuan ng
bangkang barangay na may mahubog na anyo
at patulis ang parehong dulo. Ang mga pinag-
abay na tabla nito at ang mga tambukos
(cleats) na nakausli, sa biglang tingin, ay may
pagkakahawig sa katangian ng disenyo sa balat
ng buwaya lalo na’t kung ito’y nakalutang sa
tubig. May mga uri ng bangkang barangay na
nagtataglay ng mga proa na ulo ng buwaya
mula sa inukit na kahoy, kundi man ay ulo ng
dragon o ahas (Abrera), na kung titingnan ito
ay tila malaking buwaya na nakalutang sa
tubig. Sa Iloko mayroon silang kataga na
binobuaya na ang ibig sabihin ay ang
pagkakaroon ng anyong ulo ng buwaya sa proa
(prow) o unahan ng bangka (Carro 57).
Maaaring sa karanasan ng mga sinaunang
pamayanang ilogan, ang pagiging
dominanteng bangka ng barangay sa mga ilog
ay kagaya ng pagiging “hari” ng buwaya ng
mga ilog at tubigan. Ganap ang kahalagahan ng
buwaya sa sinaunang sagradong paniniwala ng
mga Filipino (Plasencia 189 ; Colin 70)
kagaya ng mga sagradong paniniwala sa iba
pang bahagi ng Timog- Silangang Asya
Katunayan nito ay ang pagtataglay ng mga tinagguriang binokot/ linamin/ba’I—mga babaeng
kabaong na yari sa kahoy ng anyo ng ulo ng pinagpipitaganan ng komunidad at lipunan dahil sa
buwaya sa isang dulo nito (Beyer) na angking galing,
nagpapahiwatig ng mahalagang papel ng
buwaya sa mga kapaniwalaan sa kamatayan
at sa misteryo ng “kabilang-buhay.” Ang pag-
uugnay ng bangkang barangay sa buwaya ay
maaaring indikasyon ng lebel ng pagpapahalaga
ng lipunan sa naturang bangka.
Ang barang na katagang Indones at Malay
na ang kahulugan ay “mga bagay-
bagay/kagamitan/ paninda, at/o mga gamit o
paninda na imported” ay maaaring may
kaugnayan din sa pagkabuo ng katagang
barangay na pantukoy sa bangka. Hindi
maikakaila na ang bangkang barangay ay isa sa
pangunahing gamit sa mga malayuang
paglalayag: maaaring para sa pamumulo,
pangongolonya ng mga bagong isla, o sa
pangangalakal. Sa mga ganitong pagkakataon
nagtataglay ito ng mga gamit, kasangkapan at
mga probisyon na kakailanganin para sa mga
naturang pakay. Sa epikong Lam- ang,
natukoy na ang ginintuang balangay ng
bayaning si Lam-ang, ay nagdadala ng mga
porselana mula sa Tsina. Binanggit din na
ginamit niya ang balangay sa panunuyo ng
dalaga sa kabilang ibayo at doon ay isinasakay
niya ang lahat ng mga kakailanganing
kasangkapan para sa nasabing gawain kasama
ang buong bayan (Yabes 102-03). Ang naiulat
na pakikipagkalakalan ng Butuan sa Tsina
kasing-aga ng ika-11 dantaon at ang
pagkakatuklas ng mga bangkang barangay sa
bayang ito ay nagpapakita ng ugnayan sa
pagitan ng pangangalakal at ng barangay
(Peralta 41-48; Ronquillo 81-90). Malinaw ang
mga indikasyon na ang bangkang barangay ay
isa sa pangunahing bangka sa pangangalakal, sa
loob ng Filipinas at sa pakikipagkalakalan sa
labas ng bansa.
Ang barang sa Filipinas bilang mangkukulam
o pangungulam ay “tila” malayong basehan o
pagmulan ng konsepto/katagang “barangay.”
Ang gawain ng pangungulam o mangkukulam
ay karaniwang iniuugnay sa babae, mga
babaeng nabubukod at may angking
kapangyarihan o “anting.” Masinsing tinalakay
ni Abrera (296) ang ugnayan sa pagitan ng mga
kapangyarihan, o ‘anting’—at ang bangkang paglulunsad ng pangungubat o pangayao
barangay. Ayon dito: (Loarca 133). Bukod sa pag-aanito, ginagamit
din ang bangkang barangay sa ritwal ng
Sa kasaysayang awit, ang ba’I na pagdaga at sa baklag. Sa ginawang salin ni
nakatira sa lamin ang may hawak ng Lietz
mga agimat, at sila ang mga
tagapagtanggol ng bayan, kung wala
nang mga datu o bagani. Higit pa dito,
and ba’I lamang ang makakahiram
ng pinakamabisang anting-anting
mula sa langit, na nasa pag-iingat ng isa
ring babae…1 mababanaag ang halaga
ng binukot o ba’I, siya ang tumatayong
makapangyarihang simbolo ng
bayan na nakakapagbigay
proteksiyon dito habang nagsasanay pa
sa loob ng lamin…Ang pagbubuklod
niya ng bayan sa diwa at paniniwala ay
magiging hayag sa panahon na
inilalabas sa lamin at isinasakay sa
bangka (barangay) upang makita siya
at makita niya ang bayan. …[ang diin ay
sa may-akda] (qt. sa Abrera 296)

Mapapansin na ang bangkang barangay,

sa dinami-dami ng uri ng bangka sa
Filipinas, ang tanging ginagamit sa
mahahalagang ritwal ng bayan. Sa mga ritwal
laban sa pagkakasakit o pagkalunod, ang
mga kamag-anak ng namatay o may sakit
ay isinasakay sa barangay kasama ang
baylana o punong pari na babae. Sa lugar
na tinukoy ng baylana, kanilang itatapon
ang ilang mga gamit bilang alay kasabay ng
pag-usal ng mga panalangin upang
mailigtas ang may sakit at gawaran ito ng
proteksyon at pagpapala ng mga nuno
(Loarca 129). Sa ritwal na kibang, kung
saan ang mga nabubuhay ay sinusubukang
makipag-ugnayan sa kanilang mga namatay
na ninuno, sumasakay sa bangkang
barangay ang mga kaanak at sa
pamamagitan ng baylan tatawagin ang mga
nuno; sa sandaling gumalaw ang bangka o
“nag-kibang,” nangangahulugang
tumutugon ang anito/nuno. Sa ritwal ng
pag-aanito ng mga Tagalog, isinasagawa ito
sa bahay ng datu na sadyang iniayos ang
mga bahagi ng tahanan katulad sa mga
bahagi ng bangkang barangay (Plasencia
186). Ginagawa naman ng mga Pintados
ang ganitong pag-aalay bago ang
(74) sa akda ni Alcina (193) natukoy ang ritwal kahulugan at kaugnayan ng dalawa ay maaaring
ng pagdaga na pag-aalay sa diyos na si unti-unting nawala. Kasabay ng paglaho ng
Humalgar, na isang ahas, at ang layunin ay
maisalin sa mga mandirigmang makikilahok sa
digma/pangayao ang tapang at bangis nito.
Ang baklag naman ay pag-aalay ng dugo sa
kilya ng bangkang barangay bago ito ilunsad
sa tubig. Ang ritwal ay kinapapalooban ng
paghahanay ng isa o higit pang aliping bihag sa
digma kasama ng mga bilog na trosong
dadaanan ng bangka papunta sa tubig. Sa
pamamagitan nito napipitpit ang katawan ng
alipin at pumapahid ang dugo sa kilya ng bangka.
Layunin nito na gawing matatag ang bangkang
barangay at katakutan ito ng kaaway. Ginagawa
rin ang baklag upang pagalingin at manumbalik
ang lakas ng may sakit na datu na nagmamay-
ari ng bangkang barangay na ginagamit sa
ritwal.
Pagsapit ng panahon sa ilalim ng
kolonyalismong Kastila, ang mga baylan,
kasama na ang mga babaeng may
natatanging kapangyarihan sa bayan, ay
nabansagang mga bruheria o mambabarang (sa
Ingles ay “witches” o mga kababaihang
nagsasagawa ng “witchcraft”) na may
kakayanang magpadala ng pasakit sa mga taong
kanilang kinamumuhian sa pamamagitan ng mga
ritwal sa ilalim diumano ng impluwensya ng
mga “demonyo.” Dapat tandaan na bahagi ng
kampanya ng pananakop ang demonisasyon ng
mga katutubong paniniwala, lalo na
aspektong panrelihiyon, kasabay ng
degradasyon ng estado ng kababaihan sa
lipunan. At, ang barang o pambabarang ay
maaaring biktima ng gayong kampanya na
nauwi sa pagkakaroon nito ng negatibong
konotasyon.
Ang ugnayan sa pagitan ng barang at
kababaihang namumukod tangi, at ang ugnayan
ng mga binokot/linamin/ba’I sa bangkang
barangay kasabay ng sagradong papel ng
barangay sa mga ritwal, ay nagpapahiwatig na
maaari din na may koneksyon ang katagang
barangay na pantukoy sa bangka sa katagang
barang ng Filipinas sa orihinal na
pagpapakahulugan nito bago na- Kristyano ang
lipunang katutubo. Subalit, dahil nga sa
pagtatagumpay ng bagong relihiyon, ang
katutubong paniniwala at ng mga kaukulang
ritwal na gamit ang bangkang barangay; at, ang
tuluyang pagkakaroon ng negatibong
konotasyon ng barang, ay nagbunga sa ganap
na pagkaputol ng ugnayan sa pagitan ng
barang at ng bangkang barangay.
Mahalaga ang katagang barangaran mula sa
matandang uri ng wikang Javanese at, kung
tama si Antoon Postma, maaari ding kataga ito
na mula sa matandang uri ng wikang Tagalog.
Kung uugatin ang katagang ito, ang barang (sa
Indonesia at Malay) ay
“kasangkapan/kagamitan/paninda” (partikular
ang mga “imported” na bagay) habang ang
ngaran ay “pangalan.” Ang barangaran, kung
gayon, ay maaaring mangahulugan ng
pampamilyang negosyo; o, di kaya ay gawain o
proyektong pampamilya o kamag-anakan
(family enterprise). Matapos ang ganap na
pananakop ng Kastila, ang bangkang barangay
ay pumailalim sa transpormasyon at ang isang
anyo na kinauwian nito ay bilang bangkang
pangpamilya at pangalakal. Karaniwang ang mga
manlalakong negosyante (itinerant vendors),
na ang ilan ay nagmula pa sa iba’t ibang panig
ng kapuluan, ay kasama ang buong pamilya
sa bangka at kasamang naghahanapbuhay.
Bunga nito, ang bangka na rin mismo ang
nagsisilbing tahanan ng kanilang pamilya (Casiño
v.3, 712-3). Subalit mas maaga pa dito, ang
sinaunang pangongolonya ng mga bagong
lupain at/o kapuluan ay maaaring isang gawain/
proyektong pangkamag-anakan. Maaaring may
batayan ang lipunang baranganiko ng mga
Tagalog na nauna nang iniulat ni Juan de
Plasencia. Ayon dito, ang sinaunang lipunang
barangay ng mga Filipino ay naitatag bunga ng
paglalayag ng mga kamag-anakan sakay ng
bangkang barangay sa paghahanap nila ng
bagong lupang mapaninirahanan. At, ang
pagkatatag ng lipunang baranganiko ay bilang
pag-alaala sa nasabing gawain o proyekto, at,
ang natatag na pamayanan ay bilang replikasyon
o repleksyon ng kaayusan at relasyong nabuo sa
loob ng bangka sa panahon ng paglalayag.
Ang barangaran ay maaari ding kahaliling
kataga ng bagangaran ng Bikol at Bisaya na
ang kahulugan ay “ka-pangalan” o, sa malawak
na
kahulugan, “kamag-anak.” Sa mga epikong
bayan, mapapansin ang mahalagang papel na
ginampanan ng bangkang barangay sa
pagtatatag at pagpapalawak ng mga ugnayan
o relasyong pangkamag-anakan. Sa epikong
Darangen, ang bangkang renamentao
mapalao o rinayong (balangay) ang ginamit sa
paglalayag ng panganay na datu sa paghahanap
ng mapapangasawa (McKaughan, Stories from
the Darangen 1-7), habang sa Biag-ni-Lamang
gintong balangay ang gamit ng bayaning si
Lamang upang magbigay kaya sa sinusuyong si
Canoyan na kanya ring napangasawa (Yabes
102-3). Ang kahalagahan ng bangkang
barangay sa pagbubuklod at pagpapalawak
ng pamilya ay binigyang-diin ng bayani ng
Darangen nang mahigpit niyang ipagbilin sa
kanyang mga anak na huwag ipagbili ang
sakayan kailanman at sa halip ito ay ingatan at
pakaalagaan nang mabuti (McKaughan, Stories
from Darangen 6-7).
Iisa lamang ang balangaw ng mga Bisaya at
v(b)arangao ng mga Tagalog. Pareho itong
pantukoy sa bahaghari. Sa mga Tagalog, ito rin
ang bathalang mandirigma. Ang mga nasabing
kataga ay maaaring halaw sa/o kahaliling
kataga ng barangay. Ang pagiging pandigmang
bangka ng barangay ang makikitang mag-
uugnay sa mga katagang/konsepto ng
v(b)arangao at bangkang barangay. Sa Boxer
Codex (1591) tinukoy ang bangkang barangay
bilang isa sa mga pangunahing bangkang
pangayaw (Quirino at Garcia 408-09). Natukoy
din ni Padre Francisco Alcina ang bangkang
barangay bilang pangunahing bangkang
pandigma na gamit sa pangangayaw ng mga
taga- Ybabao ng Samar. Pinaniniwalaan din na
ang bangkang ito ang iniulat ng Tsinong si
Chau Ju- kua noong ika-12 siglo na gamit ng
mga mangangayaw na sumalakay sa timog-
silangang baybayin ng Tsina sa loob ng mga
taong 1174- 1190 (Isorena, The Visayan
Raiders 82-84). Ang pagiging bangkang
pandigma nito ay masasalamin din sa mga ritwal
ng digma—ang pagaanito, pagdaga, at baklag
—kung saan nakatuon ito sa matagumpay na
pangangayaw (Loarca 133). Ang bangkang
barangay bilang bangkang pangayaw ay unti-
unting maglalaho sa loob ng panahon ng
pananakop ng Kastila sa mga bayang nasakop o
na-Indiyo. Samantala, magpapatuloy ang
pangangayaw sa Mindanao gamit ng mga
moros at ang isa sa mga ito ay ang lepa/lipa na
pawang bersiyon ng bangkang barangay sa
bahaging ito ng kapuluan.
Sa kabuuan, ang bangkang barangay bilang
barag (buwaya) at barang (witchcraft) ay
kumakatawan sa mahalagang elemento ng
sagradong mundo ng katutubo; bilang barang
(gamit/kasangkapan/mga paninda), sinasalamin
nito ang dinamikong kabuhayang malawak na
pinag-uugnay ng dagat at ilog sa pamamagitan
ng kalakalan; bilang v(b)ar(l)angao lumalayag
ito sa makulay at romantikong buhay ng mga
mandirigma at gayundin sa mga dakilang
pakikipagsapalaran ng mga bayani ng bayan
upang ibanyuhay ang kagalingan ng sariling
lipi; at, bilang bar(g)angaran, mahalagang
itinatag at pinalawak nito ang binhi ng
katutubong pamayanan kasabay ng pagbubuo
ng mga batayang halagahing panlipunan
(social values) at tradisyong politikal na
nagsilbing gabay at panuntunan ng lumalawak
na lipunang baranganiko.
Ang bangkang barangay, sa ganitong
konteksto, ay nangangahulugan na hindi
lamang isang aspekto ng kulturang materyal na
may mahalagang praktikal na gamit sa bayan.
Lagpas pa dito, ang bangkang barangay ay isang
konsepto na sumasaklaw sa halos lahat ng
aspekto at dimensyon ng kabuhayan ng
katutubong lipunan. Nangangahulugan na sa
bawat mahahalagang bahagi ng buhay:
panrelihiyon, pang-ekonomiko, panlipunan,
politika, hanggang sa kabuuang ispektrum ng
kultura, naroon ang simbolo ng bangkang barangay
na nagbibigay ng balidasyon sa kanilang mga
paniniwala, at ng lehitimasyon sa mga tatag na
institusyong panlipunan. Marahil ito ang
nagbibigay ng distinksyon sa bangkang
barangay mula sa iba pang mga bangkang
Filipino; at bunga nito, naging mahalagang
simbolo ng bayan sa pagpapahayag ng natamong
anras ng kompleksidad ng kani-kanilang tatag na
komunidad at lipunan. Masasalamin ang
kahalagahang ito ng bangkang barangay sa
paggamit dito ng sinaunang lipunan bilang
simbolikong batayan ng kaayusang sosyo-
politikal.
Bangkang-Bayan Combes, S.J.

Sa mga sinaunang lipunang mandaragat, ang

gawain ng paglalayag/pagdaragat/pagpapalaot
ang isa sa larangan kung saan maaaring
masalamin ang mga kaayusan at relasyon sa
lipunan. Inilalarawan ito ng mga katungkulan at
posisyon na inuukopa ng bawat isa sa loob ng
bangka. Ang datu at ang kanyang pamilya ay
nasa malapit sa gitna—sa huling hati ng bangka
o duluhan. Ang lugar ay bahagyang
nakaangat at nasisilungan ng carang. Ang mga
mandirigma na pawang binubuo ng uring
maharlika, malayang uri na maykaya at may
pribilehiyong hindi magbayad ng buwis, kasama
ang mula sa timawa na anak ng datu, na
tinatawag na sandig sin datu ay nasa loob din
ng bangka, nakatindig sa plataporma, sa
burulan na sadyang mas mataas kaysa sa mga
gumagaod. Ang mga gumagaod ay binubuo ng
uring timawa, mga ordinaryong tao na malaya
ngunit obligadong magbayad ng buwis, ay nasa
loob ng bangka (sa unang hanay ng darambas),
sa kagyat na gilid nito at bahagya lamang
itong mas mababa sa kinalalagyan ng mga
mandirigma upang hindi ito maabala sa
paggagaod sa sandaling magkaroon na ng
labanan (Loarca 147, 151). Ginagampanan din
ng mula sa uring ito ang mahalagang tungkulin
na matatagpuan sa magkabilang dulo ng bangka:
ang taga-timon (steersmen), na nasa bahaging
likuran (aft), at bilang mga tanod (boatswain)
na nasa bahaging unahan ng bangka. Ito marahil
ang dahilan kung bakit tinatawag ring duluan
ang mga ordinaryong tao na malaya sa Tausug
(Warren, Iranun and Balangingi 91). Ang mga
tapat na tagasunod ng datu sa Tagalog ay
tinatawag ding duluhan na pawang binubuo ng
mga timawa (Scott 220). Nasa mas mababa na
posisyon at nasa labas ng bangka ang mga
sumasagwan, mga alipin (saguiguilid) o
oripun—na nakaupo sa ikalawang hanay ng
darambas, ang plataporma na nasa labas na
gilid ng bangka. Bukod dito mayroon pa ring
sumasagwan sa mas malayong gilid ng bangka,
iyong mga nakaupo sa plataporma na
nakapatong sa tadik (crossboom) ng katig at
halos ay nasa tubig na (at nagsisilbi ring
paltaw). Sa nasaksihan ni Padre Francisco
(172) sa Mindanao umabot ng halos tatlong Katunayan
daan ang mananagwan sa bahaging ito.
Upang maunawaan ang kahulugan ng
kaayusang ito sa bangka, mahalagang
malinawan ang pag-uuri ng sinaunang lipunang
Filipino.
Karaniwan nang hinahati ang lipunang
baranganiko ng sinaunang lipunang Filipino sa
tatlong hati: ang namumunong uri (datu), ang
malalayang uri (maharlika/timawa), at ang
uring alipin (namamahay at sa guiguilir)
(Scott 219). Subalit sa masusing pagbabalik-
suri sa mga naunang pagpapaliwanag ng
kaayusan sa lipunang Filipino, lumilitaw na
hindi tatlo, sa halip ay apat ang bumubuo nito.
Noong 1589 inilarawan ni Plasencia (174-76)
ang lipunang Tagalog na binubuo ng, bukod sa
uri/hanay ng mga datu, tatlo pang uri: ang mga
maharlika, ang aliping namamahay, at ang
aliping saguiguilir. Ang mga datu ay mula sa
namumunong uri, ang maguinoo, uring
tagapamahala at sadyang nakaririwasa sa
buhay. Ang maharlika, ang uri na malaya sa
pagbubuwis ng dato at sadyang may sariling
kabuhayan, ay tungkulin na sumama at
gastusan ang sarili sa paglilingkod sa datu sa
mga panahon ng pakikidigma. Kapalit nito ay
ang pag-aalay ng piging ng dato bago
makidigma kung saan doon ay nagaganap din
ang pagpapamudmod ng datu ng “regalo” at
pagtanggap dito ng maharlika bilang simbolo ng
pagpapatibay ng kanilang ugnayan. Bukod
dito, mayroon ding takdang bahagi sa
masasamsam na ari-arian at/o kayamanan mula
sa pakikidigma ang mga maharlika.
Ang salin/interpretasyon ni Plasencia ng
aliping namamahay ay “commoners”, ibig
sabihin ay ordinaryong mamamayan. Sila’y
nakapag-aasawa at naninilbihan sa kanilang mga
amo, na maaaring datu o hindi datu. Ang ibig
sabihin nito ay naninilbihan sila sa uring
nakatataas sa kanila. At ang kanilang
paninilbihan ay laon nang napagkasunduan
o itinakda. May sariling mga tahanan at pag-
aari ang aliping namamahay na maaaring
manahin o ipamana sa kanilang mga anak,
gayundin ang mga lupain at iba pang ari-arian.
Taglay ng kanilang mga anak ang katulad na
katayuan sa lipunan at hindi sila maaaring
gawing alipin at hindi rin sila maaaring ipagbili.
nito kung sila ay malilipat sa pangangalaga ng
anak ng kanilang dating amo na nagnanais na
mangibang t irahan sa ibang barangay, ang
aliping namamahay ay hindi obligado na
sumama, hindi sila maaaring ilipat mula sa
kanilang kinagisnang barangay; sa halip sila ay
mananatili doon upang ipagpatuloy ang kanilang
kinagawiang pamumuhay. Ang mga totoong
alipin ay tinatawag na aliping saguiguilir.
Naninilbihan sila sa tahanan at mga lupain ng
kanilang amo, maaari din silang ipagbili. Sa
maraming pagkakataon, binabahaginan ng
kanilang mga amo ang mga alipin, lalo na’t
kung tunay na masipag at kapaki-pakinabang
ang kanilang paninilbihan, sa layuning
magpatuloy ang kanilang matapat at mahusay
na pagsisilbi. Dahil dito ang mga alipin na
ipinanganak sa tahanan ng mga amo ay sa
bibihirang pagkakataon lamang naipagbibili.
Ang ganitong katayuan ang kinasasapitan ng
mga bihag sa digmaan at iyong mga sadyang
ipinanganak na sa uring ito (Plasencia 174-76).
Nilinaw at binigyang-diin pa ni Plasencia
ang pagkakaiba ng aliping namamahay at
aliping sa guiguilir. Aniya,
Dapat tandaan ang pagkakaiba sa pagitan ng
aliping namamahay at ng aliping sa guiguilir,
dahil sa ang pagkakamali ay nagbubunga
sa pag-uuri ng marami bilang alipin na
hindi dapat. Ang mga Indio ay nagsisimula
nang sumunod sa halimbawa ng alcalde-
mayor, na hindi nakauunawa sa pagkakaiba
ng dalawa, na ituring na gaya ng saguiguilir
ang mga anak ng aliping namamahay, at
ginagawang mga utusan sa kanilang mga
tahanan na sadyang ilegal at hindi nararapat.
Sa sandaling umapela sa hustisya ang aliping
namamahay, ikinakatwiran laban sa kaniya na
siya ay laon nang alipin, maging ang
kaniyang mga magulang at ninuno, ng
walang pakundangan kung siya ba ay
aliping namamahay o aliping sa guiguilir.
Agad siyang itinuturing na alipin at
sadyang ganoon lamang. Sa ganitong
kaparaanan siya ay nagiging sa guiguilir at,
sa katayuang iyon, maaaring ipagbili.
Dapat ay ipaganap sa alcalde-mayor ang
pagtatakda, kung may mga sigalot sa usapin
ng pang-aalipin, kung saang
uri nabibilang ang alipin at dapat itala sa
dokumento ang mga kasagutan [Salin at diin
ay sa may-akda] (qtd Blaire at Roberston, v.
7, 174-6).
Nangangahulugan na ang aliping
namamahay ay hindi ganap na alipin sa
karaniwang pagkakaunawa dito. Lumilitaw din
na ang kanyang paninilbihan ay bunga ng
kasunduan sa pagitan ng nakatataas na pamilya
at pamilya ng aliping namamahay. Bukod dito
sa isang takdang pamilya ang kanilang
paninilbihan ng namamahay at hindi sa lipunan
sa pangkabuuan. Hindi sila alipin ng buong
lipunan, ang kanilang pagkakaugnay ay
espesipiko at ang kanilang takdang karapatan
ay hindi maaaring mabalewala kahit na ang
kanilang pagkakaugnay sa paninilbihan ay
maipamana sa mga inanak ng pangunahing amo.
Ang katapatang ipinapakita ng aliping
namamahay sa paninilbihan, sa kabila ng
katotohanan na may sarili itong kabuhayan at
maging ari-arian, ay maaari lamang
maipaliwanag sa konteksto ng ugnayan o
organisasyong pang-kamag-anakan na
pinagbigkis hindi lamang ng dugo kundi ng
“utang-na-loob.”
Lumilitaw, kung gayon, na binubuo ng apat
na uri ang sinaunang lipunang Tagalog: 1) ang
hanay ng mga datu , ang uring maguinoo,
ang namumunong uri; ang maharlika,
malalayang uri na may pribilehiyo at
independiyente sa datu; ang aliping
namamahay, ordinaryong mamamayan subalit
may takdang katungkulan sa espesipikong amo;
at, ang huli, ang mga alipin sa guiguilir, mga
ganap na alipin sa lipunan. May apat na uri din
ang sinaunang lipunang Bikol: ang dato,
aratagon, duluyan, at ang oripon (Dery 24). Sa
Kabisayaan ang istrukturang panlipunan ay
inilarawan ng ganito, “Mayroon silang tatlong
uri: tinatawag nila ang pinakapuno na
datos, sila’y tila mga ‘knights,’ at iyon
namang mga mamamayan, timaguas
(timawas), at ang mga alipin, oripon
...” (Scott 127). Magkagayunman, sa masusing
pagtingin sa hanay ng mga timawa, lumilitaw
na mayroon ditong dalawang kategorya: ang isa
ay nagbabayad ng buwis sa datu at naninilbihan
dito, ang isa naman ay malaya sa
pagbubuwis at may pribilehiyo (Scott 130-
31). Ang huli ay inilarawan
bilang mga “knights” at “hidalgos” (Quirino at
Garcia 325), sa madaling salita sila’y uring
mandirigma. Posible na ang mga timawa ng
Visayas na nagbabayad ng buwis at
naninilbihan sa datu ay katumbas ng aliping
namamahay ng mga Tagalog habang ang mga
“timawa” naman
na malaya sa pagbubuwis at mga uring
mandirigma ang katumbas ng uring maharlika.
Kung gayon, magkakatugma ang apat na uri ng
lipunang Tagalog, Bikol, at Kabisayaan. Maaari
na ganito nga ang kaayusan ng sinaunang
lipunang Filipino.

Talahanayan 1: Ang apat na pangunahing espasyo sa bangkang

barangay at ang mga umuukopa nito.

Bahagi ng Barangay Tao/grupong Umuukopa ng Katayuan sa Lipunan

Duluhan
Burulan
Unang hanay ng Darambas,
proa at timon (nasa duluhan)
Ikalawang hanay ng Darambas
Espasyo
Datu, Sandig sin Datu (mga Maginoo
kabataang anak ng datu)
Mga uring mandirigma, Maharlika
Mga karaniwang mamamayan na Timawa/aliping namamahay/
malaya at mga aliping ‘malaya’, mga timawa na kamag-anak
may sariling ari-arian, di-maaring ng datu.
ipagbili, may karapatan na
unahin ang sariling kabuhayan.
Mga aliping bihag ng digma, Aliping sagigilir/oripon
maaaring ipagbili, walang sariling
ari-arian, at pawang nasa kamay
ng datu ang kanilang buhay.
(Mula kay Alcina, Blair at Robertson, at Scott)

Mahalaga ang pagkilala sa apat na uri o sa loob bangka sang-ayon sa kinabibilangang

saray ng sinaunang lipunang Filipino kaugnay
sa paksa dahil sa naobserbahang kaayusan sa
loob ng bangka. Napansin ni Abrera (156-
57) ang kaayusang ito sa bangka at ipinanukala
na ang distansya ng kinalalagyan sa bangka mula
sa tubig ang indikasyon ng estado o katayuan ng
indibidwal sa lipunan. Iniugnay niya ito sa
naobserbahang kalakaran ng “paglayo” ng
lipunang Indio sa tubig tungo sa lupa sa
pagsapit ng panahong kolonyal. Ipinanukala ni
Abrera na iyong mga nakapuwesto malapit sa
tubig ay nabibilang sa mababang uri habang
iyong mga nakapuwesto malayo sa tubig ay
iyon namang mga nakaririwasa sa buhay.
Magkagayunman, mahalagang maunawaan
din ang ispasyal (spatial) na pagtatakda ng
puwesto
uri sa lipunan ng bawat sakay. Ang posisyon
halimbawa ng mandirigma ay mas mataas kaysa
sa kinalalagyan ng datu. Subalit ang lugar ng
huli ang pinakaligtas at malapit sa timon na
siyang gumagabay at kumukontrol sa
paglalayag. Ang ganitong ispasyal na
pagtatakda ng hirarkiya ay naobserbahan din
sa maraming lipunang Austronesyano. Sa
mga bayan ng Suwu, Kei, at Tanimbar sa
Indonesia, halimbawa, kanilang sadyang
iniaanyo ang kani-kanilang mga lugar-
pulungan sa hugis ng bangka sa isang patag na
lugar. Ang bawat posisyon sa bangka ay
pinupunan ng mga taong kumakatawan sa bawat
uri sa lipunan at sa kanilang katungkulan sa
bangka sa tuwing naglalayag at ang
pinakamahalagang puwesto sa
duluhan ay nakalaan sa pinuno ng bayan
(Manguin 190-91). Ang bangkang baurua
naman ng Lamalera sa Indonesia ay nakalaan
ang iba’t ibang bahagi ng bangka sa mga
pamilyang bumubuo ng komunidad. Sa tuwing
matatapos ang bawat paglalayag ay binabaklas
nila ang bangka at ipinamumudmod sa bawat
pamilya ang takdang bahagi nila ng bangka para
sa pag-iingat (Goddard, 70-71, 367-96). Ganito
rin ang nasaksihan ni James Hornell (40) sa mga
lipunan sa Pasipiko kung saan muling nagtitipun-
tipon ang iba’t ibang mga pamilya dala ang
kanilang bahagi ng bangka upang buuin sa
sandaling kailanganing sila ay maglayag.
May mga indikasyon din na hindi lamang
ang mga seremonyal na lugar ang iniaanyong
bangka upang gawing simbolikong
representasyon ng pag- uuri sa lipunan kundi
maging sa konseptwalisasyon ng mga
panirahanan ay naroon din ang paggamit ng
simbolo ng bangka sa pagtatakda ng relasyon
at hirarkiya sa pagitan ng mga panirahanan
(Isorena, Ang Sakayan sa Pagbubuo ng Banua).
Sa kaso halimbawa ng Pandan, bayan sa isla ng
Catanduanes, ang hirarkiya ng pamayanan ay
naitakda sa pamamagitan ng simbolikong
pagturing sa mga tatag na pamayanan, mula sa
baybayin hanggang sa kabundukan, bilang
kinatawan ng mga bahagi ng bangka na siya ring
gumabay sa relasyon ng mga pamayanang
nakapaloob dito. Ang banua ay itinuring na
duluhan habang ang mga sityo ay itinuturing na
mga katig. Ang malaganap na paggamit ng
katagang banua/banwa/vanua bilang pantukoy
sa sentrong pamayanan sa Filipinas at sa
kalawakan ng Austronesya, na pawang mga
kahaliling kataga ng salitang bangka (Tatel,
Salazar), ay indikasyon ng malaon nang
pagpapahalaga sa paggamit ng simbolismo ng
bangka sa mga lipunang Austronesyano.

Larawan 1: Mga bahagi ng at posisyon sa bangka. Ang bangkang nasa larawan ay iprinisinta ni
WH Scott (1994) bilang rekonstruksyon ng bangkang Caracoa. Sa kawalan ng larawan ng bangkang
pandigmang barangay, ang larawang ito ang pinakamalapit sa deskripsyon ng bangkang pangayaw na
barangay dahil sadyang hindi rin nagkakaiba ang kanilang disenyo maliban sa laki.
Paglalalayag at Kayaw: Pagsubok at kakailanganin sa paglulunsad ng pangayaw, ang
Balidasyon ng Ugnayang Panlipunan at pagbubuo o pag-
Politikal

Mahalaga rin na maunawaan ang mga likas

na katangian ng mga gawain sa paglalayag at
pakikidigma kaugnay sa mga taong umuukopa
at gumagawa sa mga posisyon at katungkulang
ito. Marahil ang simbolikong ugnayan sa
pagitan ng posisyon sa bangka at ng katayuan
sa lipunan ay naging pinakahayag sa gawain ng
pangangayaw. Ang pangayaw ay isang
tradisyong laganap sa buong kapuluan sa mga
sinaunang lipunan at hanggang sa mga
kasalukuyang lipunang tradisyonal/etniko.
Ang pangangayaw, halimbawa, sa mga lipunang
nasa kabundukan at interyor ay nasa anyo ng
pamumugot ng ulo, samantalang pamimirata,
pamimihag, at pananalakay naman ang
isinasagawa ng mga lipunang magdaragat
(Loarca 149, 151; Colin 82). Tanggap ang
ganitong gawain sa mga sinaunang lipunang
Filipino, sa katunayan isa ito sa mga
pinagpipitaganang gawain ng mga lalaking
makikisig at may kakayanang maglunsad nito
(Scott 90) gaya ng mga bagani o bayani ng
bayan.
Ang mga pamamaraan ng pangayaw ng mga
moros ay mahalagang tinalakay ni James
Warren sa kanyang Iranun and
Balangingi: Globalization, Maritime
Raiding and the Birth of Ethnicity (2002) kung
saan detalyado niyang sinuri ang mga
kasunduan, relasyon at kalakaran na kaakibat
ng pangangayaw. Dito sinabi ni Warren (165)
na ang pangangayaw ay mahigpit na nakabatay
sa mga konsepto ng hirarkiya, sistema ng
kamag-anakan at organisasyong sosyal, at nang
lumaon kabilang na rin ang mga proseso ng
ugnayang “inter- etniko.” Ang pagiging
makapangyarihang pinuno ay natatamo sa
pamamagitan ng paglulunsad ng malayuang
pangayaw. Tanging ang raja o datu o ang
kanilang mga anak ang maaaring makapamuno ng
pangayaw at karaniwan nang ang mga anak
ay nakakapangasawa ng mga anak ng pinuno
ng kalapit na mga teritoryo na siyang lumilikha
ng mga pinalawak na alyansa (166).
Dahil sa malaking resorses ang
oorganisa ng ekspedisyon ay karaniwang ganitong mapanganib na buhay kapalit ng mga
kinasasangkutan ng mga taong may-kaya biyayang
(167). Sa panahon ng lipunang baranganiko, ito
marahil ang dahilan kung bakit mahalaga ang
partisipasyon ng mga nabibilang sa uring
maharlika dahil sariling gastos nila ang
pakikilahok dito maliban pa sa kanilang
ispesyalisasyon sa pakikidigma. Kaugnay dito,
ipinaliwanag noon ni Plasencia (178) na ang
mga uring maharlika na nakapangasawa ng
mula sa ibang barangay ay hindi madali na
pinapayagang lumipat ng barangay, hanggat
hindi ito nakakapagbayad ng takdang
napagkasunduang bayarin sa kanyang datu. Sa
pangayaw ng mga moros, ang karamihan sa
mga sakay (crew) ay binubuo ng mga taga-
gaod at mananagwan mula sa uri ng
ordinaryong mamamayan. Sa sinaunang
lipunang baranganiko ginagampanan ito ng mula
sa uri ng timawa at aliping namamahay,
kasama na ang mga alipin (saguiguilid) upang
punuan ang kakulangan sa mga sakay (Combes
172). Sinabi pa ni Warren (165) na mahalaga na
ang lahat ng sakay ay mula sa iisang lugar
(kadatuan o chiefdom) at sadyang
magkababayan o maging magkababata. Dahil
sa lubhang mapanganib ang pangangayaw,
alam ng bawat isa na ang kanilang buhay ay
nakasalalay sa kanilang kolektibong husay sa
pagdaragat at paglalayag, sa paggawa ng
bangka, pakikidigma, at sa bisa ng dasal at
ritwal ng baylan o ng hatib para sa mga
Muslim. Marahil sa ganitong mga
sirkunstansya nagiging mahalaga ang konsepto
ng “iisang-bangka” kung saan iisa lamang ang
kasasapitan ng lahat ng sakay—lumubog o
lumayag, depende sa pagtupad ng bawat isa sa
kani-kanilang katungkulan.
Tanging mga lalaki lamang ang nagsasagawa
ng pangayaw, at karamihan ay sadyang
mga mandirigma. Sa mga gipit na pagkakataon
maging ang mga alipin ay ibinibilang sa hanay
ng mga mandirigma at inaasahang
makikipaglaban hanggang kamatayan (Warren,
The Sulu Zone 187- 88). Marami sa mga aliping
ito ay karaniwan nang sumasama sa mga
pangayaw simula sa kanilang pagkabata at
nagiging mga bihasa sa gawaing iyon. Wala sa
kanilang isipan ang pagtakas. Sa halip ay
sadyang pinili nila na maging bahagi ng
materyal na ipinagkakaloob ng kanilang amo
matapos ang bawat ekspedisyon (Warren,
Iranun ang Balangingi 170-71). Sadyang
tungkulin ng alipin kasama ang mga timawa na
sumagwan para sa datu (Loarca 149).
Nakapuwesto ang mga alipin na sumasagwan sa
plataporma na nakapatong sa tadik (cross-boom)
kasama ang hanay ng mga mananagwang
timawa na nasa bahaging mas malapit sa
bangka. Sa sinaunang lipunang barangay higit pa
sa materyal na benepisyo ang maaaring matamo
ng alipin na kalahok sa pangayaw. Ang
pinakatampok na maaaring matamo ng mga
alipin ay ang gantimpalang pagpapalaya o
pagiging natimawa (Gabriel).
Ang bangkang pangayaw ay nasa ilalim ng
pamumuno ng datu o raja. Nakapuwesto ang
datu/ raja sa bahagi ng bangka na may
carang/cayan o bubungan sa gitna ng bangka
malapit sa dulong bahagi at nasasakupan ang
bahagi ng timon (Combes 173). Katangian ng
pinuno ang pagiging malakas, matapang, tuso o
madunong, kilala sa bayan at walang dudang
mayaman. Kontrolado niya ang lahat ng
aspekto ng paglalayag at pagpapatakbo ng
bangkang pangayaw (Warren, Iranun ang
Balangingi 170-71). Ang pinuno ang nagtatakda
ng ruta sa buong panahon ng paglalayag at siyang
tumatayong pangkalahatang pinuno.
Mahalagang katulong ng pinuno ang mga
gumaganap bilang taga-timon na nasa gawing
likuran at siya ring namamahala sa mga sakay,
at ang tanod na namamahala sa cauit (anchor)
at “lead line” at siya ring nagmamasid at
nagbabantay sa daraanan ng bangka at sa mga
iba pang matatanaw sa laot ( Warren,
Iranun ang Balangingi 171-180). Kasama sa
ekspedisyon ang isang baylan na nagsasagawa
ng mga nararapat na ritwal at panalangin para sa
tagumpay ng pangayaw. Maliban dito,
kasama rin sa ekspedisyon ang ilang mga
matitipunong kabataan na may edad mula 12
hanggang 15 na tumutulong sa paggaod
habang hinahasa ang kanilang kalaaman sa
paglalayag at sa mga teknika ng pangangayaw
(171). Maaari na ang mga batang ito ay mga
anak ng datu ang natukoy ni Alcina (1668)
bilang mga sandig sin datu, na nagsisilbi ring
pinakamatapat at maaasahang tagapagtanggol
ng datu sa mga panahon ng kagipitan.
Katulad sa sinaunang lipunang
baranganiko ang mga sakay ng bangkang
pangayaw ng mga moros ay binubuo ng
mandirigma (maharlika ng lipunang
batanganiko) na tanging katungkulan ay ang
pakikipaglaban, ng mga ordinaryong
mamamayan (timawa/namamahay sa barangay),
at mga pinagkakatiwalaang alipin
(oripun/aliping saguiguilir). Ayon pa rin kay
Warren, sadyang isinasama ang mga alipin
upang magsilbi sa mga pangangailangan ng mga
sakay gaya ng pagluluto, pag-iigib ng tubig, at
pagtulong na rin sa mga gawain sa bangka.
Hindi armado ang mga alipin subali’t
itinuturing sila na mahalagang bahagi ng
bangka; katungkulan nila ang pag-bailio (bail)
ng tubig, magsagwan, maglinis at magkumpuni
ng bangka. Maliban sa mga ordinaryong sakay at
mga gumagaod, malaking bilang ng mga
mandirigma ang nasa loob ng bangka na
umaabot hanggang 100 sa mga malalaking
sakayan. Nakapuwesto sila sa burulan o baileo
na hindi malayo sa puwesto ng datu (Combes
173). Tanging pakikipaglaban ang kanilang
katungkulan at hindi sila nakikialam sa
anumang aspekto ng paglalayag. Inaasahan na
sila ay buong tapang na haharap sa kalaban para
sa ikatatagumpay ng layunin ng pangayaw.
Matapos ang pangayaw nagsisiuwi sa kani-
kanilang tirahan at pamayanan ang mga sakay
at pansamantalang napuputol ang mga
ugnayang namagitan sa panahon ng
pangayaw (174). Samantala, bago
maghiwa- hiwalay, ipinamumudmod ng datu
ang mga bihag at nasamsam sa pangayaw. Ang
paghahati-hati ng mga nakulimbat (booty) ay
naipakita sa halimbawa na ibinigay ni Warren
(185) matapos ang pangayaw na inilunsad ng
mga moros. Ayon dito,
…ang panglima, pinuno ng isang pamayanan
(village) na siya ring namamay-ari ng prahu
ay tatanggap ng isang alipin bilang tributo.
Matapos ito, kanyang iaalok ang iba pang
mga alipin sa estado batay sa kanyang unang
pagmamay-ari sa mga ito: ang pinuno ng
ekspedisyon ay tatanggap ng anim na alipin…
ang taga-timon at ang tanod ay tatanggap ng
tig-dalawang alipin, habang ang iba pang
sakay (crew) ay tatanggap ng tig-iisang
alipin.
 Ang pinakamahalagang gantimpala ay implisitong pagkilala sa ugnayang ito. Ang di-
inilalaan para sa mga mandirigma, halimbawa sinasadyang
ay ang paglalaan sa kanila ng mga alipin na
mataas ang kalidad, iyong mga bata at
maganda ang kalusugan at/o babae. Kung
hindi naman gaanong tagumpay ang
pangayaw, nababawasan ang mga paglalaan
ng gantimpala…[salin ng may-akda] (qtd.
Warren 185).

Samantala, ang mga kasamang alipin na

ipinadala ng kani-kanilang mga amo at
gumanap ng mga mapanganib na katungkulan sa
panagayaw ay walang natatanggap na anuman,
sa halip ang kanilang mga amo ang siyang
mapagkakalooban ng malaking gantimpala
(185).

KONGKLUSYON

Malawak at laganap ang ipinapakitang

korelasyon sa pagitan ng bangka at ng lipunan
sa sinaunang lipunang baranganiko. Patunay ito
na sadyang malalim at malawak ang kultura at
tradisyong maritimo nating mga Filipino.
Mahaba at malalim rin ang pinagdaanan ng
ebolusyon ng penomenang ito. Sa malas ay
hindi sadyang nadokumento ng mga lipunang
nagtaglay nito ang kabuuang proseso.
Magkagayunpaman, hindi pa lubusang nawala
ang mga sinaunang tradisyon ng pagdaragat at
nananatili pa rin ang pira-pirasong
mahahalagang bahagi ng kulturang ito na
patuloy na nagpapahiwatig at nagpaparamdam
hinggil sa pinagdaanang bangkang-bayan.
Katibayan nito ang pananatili ng katagang
banua/banwa bilang pantukoy sa sentrong
pamayanan sa Kabikolan at Kabisayaan,
indikasyon na sadyang magiit at malalim ang
pundasyon ng kabuuang kulturang maritimong
Filipino.
Sa mga nalalabing reliko ng penomena sa
buong kapuluan, masasabing sapat pa rin itong
nakapag- iwan ng mga bagay na
makapagbibigay-unawa at maaaring
epektibong mag- ugnay sa mga
kasalukuyang naoobserbahang panlipunan at
historikal na penomena. Ang katagang
barangay bilang bangka at lipunan ay isang
malaking atensyon na ibinigay ng mga
dokumentong Kastila sa bangkang ito, mula sa
marami at samu’t saring bangkang Filipino, ay
isa pa ring nagbibigay-diin sa mahalagang
papel na ginampanan ng bangkang barangay sa
buhay at lipunan ng pamayanang Filipino bago
ang, at maging sa loob ng, panahon ng Kastila.
Ang mahalagang papel na ito ay masasalamin
sa mga pagpapakahulugan ng katagang
barangay na pawang kumakatawan sa
esensya ng bayan. Maliban dito, ang
pagiging bangkang pangkomunidad nito ay
nagsisilbing balidasyon na ang bangkang
barangay ang simbolikong batayan sa
pagsasaayos at pag-iistruktura ng sinaunang
lipunang Filipino, na, sa ilang pagkakataon, ay
tila nagpapatuloy pa sa ilang mga lipunang
baybayin sa kasalukuyang panahon.
Ang pagpapalaot ng bangkang barangay
ang nagsisilbing pagsubok sa mga tatag na
istruktura at institusyon sa loob ng “bangkang-
bayan” sa pamamagitan ng pagganap ng bawat
isa sa mga takdang katungkulan nang naayon
sa puwesto sa bangka. Ang karanasan at
kaalamang bunga ng pagpapalaot ang
nagsisilbing balidasyon ng mga istruktura at
institusyong pambayan na nagiging daan sa
pagpapatibay o pagbabago ng mga nasabing
istruktura at institusyon. Ang mga panahon ng
paglulunsad at paglalayag ng bangka ang
nagsisilbing lugar (venue) upang gampanan ng
bawat miyembro ng komunidad ang
simbolikong katungkulan nila sa lipunan. Sa
panahon ding ito nagaganap ang iba’t ibang uri
ng negosasyon ng mga panlipunang kontrata
kung saan ang katuparan ay masasalamin sa
proseso ng distribusyon o
pamumudmod/paghahati ng nasamsam mula sa
pakikidigma o paghahati ng tubo (profit) mula
sa pangangalakal, kasama na ang pagbabayad ng
mga pasahod o karampatang pabuya sa mga
sakay. Ang kaganapan ng buong prosesong ito
ang nagtatakda sa bangkang barangay bilang
“lipunang-bangka.” Ang kaganapan ng
bangkang- bayan sa sinaunang lipunang
Filipino at ang magiit na pananatili ng mga
reliko at alaala ng panahong iyon ay nagsisilbing
hamon na kailangan pa nating tuklasin at
pagyamanin ang maritimong aspekto ng ating
kasaysayan. May mga indikasyon na sa
pagpapanday ng bangkang pangkomunidad, ang H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
pandayan ang pansamantalang nagiging sentro Constantino, Ernesto (1930). Ilocano Dictionary.
ng bayan at tila ito ang nagsisilbing Honolulu: University of Hawaii Press, 1971.
mikrokosmo ng ebolusyon ng bayan kung saan Nakalimbag.
ang mga ugnayang sosyo- politiko-
ekonomiko ay nabubuo at nasusubok. Subalit
inirereserba na ng may-akda ang paksang ito sa
mga susunod na pag-aaral.

SANGGUNIAN

Agoncillo, Teodoro A. and Milagros C.

Guerrero. History of the Filipino people. 5th
ed. Quezon City: R.P. Garcia Publishing
Co, 1977. Nakalimbag.
Alcina, Francisco Ignacio, S.J. (1668). History
of the Bisayan people in the Philippine
Islands: evangelization and culture at the
contact period (Historia de las isles e
indios de Bisayas… 1668). Isinalin,
pinamatnugutan, at nilagyang anotasyon ni
Cantius J. Kobak,
O.F.M at Lucio Guiterez, O.P., vol. III.
Manila: UST Publishing House, 2005.
Nakalimbag.
Blair, Emma and James Alexander Robertson.
The Philippine Islands, 1493-1898. 55 vols.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag.
Beyer, Henry Otley. “Outline Review of
Philippine Archeology by islands and
Provinces,” The Philippine Journal of
Science, 77.3-4 (1941):
205-390. Nakalimbag.
Carro, Andres. Vocabulario Iloco-Español.
Manila: Establicimiento Tipografico de M.
Perez E hijo, 1888. Nakalimbag.
Colin, Francisco (1663). “Native races and
their customs.” Sa Blair, Emma and James
Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 Vols). Tomo 40: 37-
98.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag. Combes, Francisco (1667).
“Historia de Mindanao y Jolo.” Sa Blair, Emma
and James Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 Vols). Tomo 40: 99- 182.
Ohio: Arthur
 Constantino, Renato. The Philippines: a pagbubuo ng banua: Pandan, mula ika-12
past revisited. Vol. 1. Manila, 1975. siglo hanggang 1948 (Panimulang
Nakalimbag. Doran, Edwin. Wangka: pagbabalangkas. sa
Austronesian Canoe Origins. Texas: Texas
A&M University Press,
1981. Nakalimbag.
English, L. English-Tagalog Dictionary.
Quezon City: Kalayaan Press Mktg.,
Ent., Inc. Nakalimbag.
Gabriel, Nancy Kimuel. Timawa:
Kahulugan, Kasaysayan, at
Kabuluhan sa Lipunang Pilipino.
Tesis Masteral sa Kasaysayan.
Kolehiyo ng Agham Panlipunan at
Pilosopiya, Unibersidad ng Pilipinas,
Diliman, 2001. Nakalimbag.
Goddard, D. The Proas of Kiribati, in
Sewn Plank Boats, McGrail, Sean and
Eric Kentley (eds.), BAR International
Series 276 (1985). Nakalimbag.
Haddon, Alfred C. and James Hornell.
Canoes of Oceania; Volume I, The
Canoes of Polynesia, Fiji, and
Micronesia. Honolulu: Bernice P.
Bishop Museum, 1936. Nakalimbag.
Hall, Kenneth. Maritime Trade and Early
State Development in Early Southeast
Asia. Honolulu: University of Hawaii
Press, 1985. Nakalimbag.
Harrisson, Tom and Barbara Harrisson.
The prehistory of Sabah. Kota Kinabalu:
Sabah Society, 1971. Nakalimbag.
Hassan, Irene. Seymour Ashley and Mary
Ashley, Taosug-English Dictionary.
Jolo, Sulu: Notre Dame of Jolo College,
1994. Nakalimbag.
Headland, Thomas and Janet D. Headland.
A Dumagat (Casiguran) English
Dictionary. Canberra, Australia: The
Australian National University, 1974.
Nakalimbag.
Hirth, Friedrich at W.W. Rockhill. Chau
Ju-kua: His Works on the Chinese and
Arab Traders in the 12th and 13th
Centuries. Taipei: Ch’eng- Wa
Publishing, 1970. Nakalimbag.
Hornell, James. Water Transport. London:
Cambridge University Press, 1970.
Nakalimbag.
Isorena, Efren B. Ang sakayan sa
 kasaysayan ng Catanduanes). Tesis
Masterado sa Kasaysayan, Departamento ng
Kasaysayan, Unibersidad ng Pilipinas,
Diliman, Lunsod ng Quezon, 1998.
Nakalimbag.
. “Ukol sa etnikong pinagmulan ng mga
Catandunganon at ang proseso sa pagbubuo
ng lipunang Baranganiko,” Malay 1
(2002):13-
36. Nakalimbag.
. “The Visayan Readers of the China
coast, 1174-1190 AD,” Philippine
Quarterly of Culture and Society. Cebu
City: San Carlos University, 32(2):73-95.
Nakalimbag.
James Fox. “On Bad Death and the Left Hand:
A Study of Rotinese Symbolic Inversions.”
Sa Right and Left: Essays on Dual
Symbolic Classification, R. Needham (ed.).
Chicago, 1973. pp. 342-367. Nakalimbag.
Johnstone, Paul. Seacraft of Prehistory.
Cambridge: Harvard University Press, 1980.
Nakalimbag.
Junker, Laura Lee. Raiding, trading, and
feasting: the political economy of the
Philippine chiefdoms. Honolulu: University
of Hawaii Press, 1994. Nakalimbag.
Kana, L. “The Order and Significance of the
Savunese House.” Sa James Fox (ed.), The
Flow of Life: Essays on Eastern Indonesia.
Cambridge and London, 1980. Pp. 221-230 .
Nakalimbag.
Laconsay, Gregorio. Dictionario Iloko-English-
Tagalog. University of the Philippines,
1974. Nakalimbag.
Leopoldo Y. Yabes, “Lam-ang”, Antolohiya
ng mga Panitikang ASEAN: Mga Epiko
ng Pilipinas, Salin sa Filipino ni Angel A.
Acacio, Jovita Ventura, et.al. (pat.). Quezon
City: Komite ng Kultura at Kabihasnan ng
ASEAN, 1984. Nakalimbag.
Lietz, Paul. The Muñoz Text of Alcina’s
History of the Bisayan Islands, Chicago:
Philippine Studies Program, Dept. of
Anthroplogy. Nakalimbag.
Lisboa, Marcos de (1754). Vocabulario de la
Lengua Bico. Manila: Establisimeinto
Tipografico del Colegio de Santo Tomas,
1865. Nakalimbag.
Loarca, Miguel de. 1582. “Relacion de las Yslas
Filipinas,” Arevalo. . Sa Blair, Emma and
James Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 vols). Tomo 5:34-187.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
Manguin, Pierre Yves. “Shipshape societies:
boat symbolism and political systems in
Insular Southeast Asia,” Southeast Asia in
the 9th to 14th Centuries. Marr, David G. at
AC Milver (mga pat.). Singapore: Institute
of Southeast Asian Studies, 1986.
Nakalimbag.
McKaughan, Howard P. Stories from the
Darangen, “Paganay kiandato’o diwata
ndaw gibon sa iliyan a Bembaran.” Manila:
De La Salle University Press, 1995.
Nakalimbag.
McKaughan, Howard P. and Batua A.
Macaraya. A Maranao Dictionary. Honolulu:
University of Hawaii Press, 1967.
Nakalimbag.
Mentrida, Alonso de (1637). Diccionario de la
Lengua Bisaya, Hiligueina y Haraya de la
Isla de Panay. Manila: Imprenta de D.
Manuel y de D. Felis Dayot, por D. Tomas
Oliva, 1841. Nakalimbag.
Mintz, Malcolm W. Bikol Dictionary. Honolulu:
University of Hawaii Press, 1971. Nakalimbag.
Morga, Antonio de (1609). ‘Sucesos de las Islas
Felipinas,’ Mexico. Tomo . 16:25-210. Sa
Blair, Emma and James Alexander Robertson.
1908. The Philippine Islands, 1493-1898. 55
vols. Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag.
Motus, Cecille. Hiligaynon Dictionary .
Honolulu:University of Hawaii Press, 1971.
Nakalimbag.
Noceda, Juan de and Pedro de San Lucar
(1745). 1860. Vocabulario de la Lengua
Tagala. Manila: Imprenta de Ramirez y
Giraudier. Nakalimbag.
Noteboom, Charles (1947). “The study of
primitve sea-going craft as an ethnological
problem,” Internationales Archiv fur
Ethnoraphie, vol. 45, nos. 4-6, sa Greenhill
and J. Morrison, The Archaeology of Boats
and Ships Annapolis: Naval Institute Press,
1995. Nakalimbag.
Pattanne, E.P. 1978. “The Barangay: Origin of
Our
 Basic Socio-Political Unit,” Filipino
Heritage: The Making of our Nation.
3(1978):755-756. Nakalimbag.
. The Philippines in the 6th to 16th
Century. Manila: LSA Press Inc., 1996.
Nakalimbag.
Peralta, Jesus. “Ancient Mariners of the
Philippines,” Archeology 33.5 (1980):41-48.
Nakalimbag.
Perez, Rodrigo, et.al. Folk Architecture. Quezon
City: Impressions Inc., 1989. Nakalimbag.
Pigafetta, Antonio (1521). ‘Primer viaggio
intorno al mondo.’ Sa Blair, Emma and
James Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 vols). Tomo
33:26-272;
34:38-182. Ohio: Arthur H. Clark Co., 1908.
Nakalimbag.
Plasencia, Juan de (1589). “Customs of the
Tagalogs,” Manila, October. Sa Blair, Emma
and James Alexander Robertson. 1908. The
Philippine Islands, 1493-1898 (55 Vols).
Tomo 7: 173-198, 55 vols. Ohio: Arthur H.
Clark Co., 1908. Nakalimbag.
Quirino, Carlos and Mauro Garcia, “The
Manners, customs, and beliefs of the Philippine
inhabitants of long ago; being a chapter of a
late 16th century Manila manuscript,”
Translated, Transcribed and Annotated.
Philippine Journal of Science
87.4(1958):325-466. Nakalimbag.
Ronquillo, Wilfredo. “The Butuan archaeological
finds: profound implications for Philippines
and Southeast Asian prehistory,” Man and
culture in Oceania. Special Issue, 3 (1987):
71-78. Nakalimbag.
Ruiz, Miguel Ruiz (1630). Bocabulario Tagalo,
1630. Patnugot ni Jose Mario Francisco, S.J.
Quezon City: Pulong Sources for Philippine
Materials, 1997. Nakalimbag.
Salazar, Zeus A. Ang Pilipinong Banua/Banwa,
sa mundong Melano-Polynesiano. Bagong
Kasaysayan. Lunsod ng Quezon: Palimbagan
ng Lahi, 2006. Nakalimbag.
San Antonio, Francisco de (1624). Vocabulario
Tagalo. Quezon City: Pulong: Sources for
Philippine Studies, 2000. Nakalimbag.
San Buenaventura, Pedro de (1613).
Vocabulario
de la lengua Tagala. Manila, 1711.
Nakalimbag.
Scott, William Henry. Barangay: sixteenth-
century Philippine culture and society.
Quezon City: Ateneo de Manila University
Press, 1994. Nakalimbag.
Sullivan, Robert. A Maguindanaoan
Dictionary: Maguindanao- English,
English
Maguindanaoan. Cotabato City: Notre Dame
University, 1966. Nakalimbag.
Van Wouden, F.A.E.. 1968. Types of social
structure in Eastern Indonesia. The Hague,
1977. Nakalimbag.
Vanoverbergh, Morice. Isneg- English
Vocabulary. Hawaii: University of Hawaii
Press, 1972. Nakalimbag.
Warren, James Francis. “The Sulu zone:
commerce and the evolution of a multi-ethnic
polity, 1768- 1898. Qusaezon City: New
Day Publishers, 1979. Nakalimbag.
Warren, James Francis. Iranun and Balangingi:
globalization, maritime raiding and the birth
of ethnicity. Quezon City: New Day
Publishers, 2002. Nakalimbag.
Wolkinson, R.J. A Malay-English Dictionary
(Romanised), Part I (A- K).
London:MacMillan & Co., Ltd, 1957.
Nakalimbag.
Yabes, Leopoldo Y. 1984. “Lam- ang”,
Antolohiya ng mga Panitikang ASEAN:
Mga Epiko ng Pilipinas. Salin sa Filipino ni
Angel
A. Acacio, Jovita Ventura, et.al. (pat.).
Quezon City: Komite ng Kultura at
Kabihasnan ng ASEAN, 1984. Nakalimbag.
Yap, Elisa Paula and Ma. Victoria Bunye.
English- Cebuano-Visayan dictionary.
Honolulu: University of Hawaii Press, 1971.
Nakalimbag. Zaide, Gregorio. Early Philippine
history and culture. Manila: Oriental Printing
Co., 1937.
Nakalimbag.