MALAY 23.

1 (2010): 81-98

Barangay: Bangka at Lipunan*

Efren B. Isorena
Pamantasang Ateneo de Manila, Filipinas
eisorena@ateneo.edu.ph

Unang natukoy ni Juan de Plasencia (1589) ang ugnayan sa pagitan ng bangka at lipunan
dito sa Filipinas. Sa mga lipunang mandaragat ng Timog-Silangang Asya at Pasipiko, hayag
ang ganitong ugnayan. Nananatili rin itong mahalagang bahagi ng kanilang kasaysayan at
napayagang yumabong sa lipunan. Ang kolonisasyong Espanyol sa Filipinas ay tila tahasang
pumutol sa pagsulong ng katutubong lipunang Filipino sa larangang maritimo. Nagbunga ito
sa unti-unting pagkawala ng mga kaukulang tradisyon at ng mga kaakibat nitong kulturang
materyal. Nanganganib na ring mabaon sa limot ang kakaunting nalalabing alaala ng bayan
ukol sa mga sinaunang tradisyon ng pandaragat at kultura ng bangka sa unti-unting
marhinalisasyon ng mga taong nagtataglay ng mga nasabing alaala. Layunin ng papel na ito na
tuklasin ang isang mahalagang aspekto ng ating kasaysayang maritimo—ang paggamit ng
simbolismo ng bangka sa sinaunang lipunang baranganiko. Dalawang katanungan ang gagabay
sa pag-aaral na ito: 1) Paano ang bangkang barangay ang naging simbolikong bangka ng
sinaunang lipunang Filipino? 2) Paano ang naging pagganap ng lipunan sang-ayon sa modelong
bangka? Mula sa pagsusuri, lumilitaw na mahalaga ang paggamit ng simbolismong bangka sa
sinaunang lipunang Filipino dahil ang bangka ang nagsilbing mikrokosmo ng lipunan kung saan
gumanap ito na lugar upang epektibong masubok ang mga kasunduang panlipunan at mga
itinatag na institusyong pambayan.

Mga Susing Salita: bangka, barangay, kasaysayan ng pagdaragat, simbolismo ng bangka,

Lipunang-Bangka, Bangkang-Lipunan, kultura ng bangka, tradisyon ng pagdaragat

* Barangay: Boat Symbolism in Early Philippine Society

© 2010 Pamantasang De La Salle, Filipinas

82 MALAY TOMO XXIII BLG.
1

Juan de Plasencia (1589) was the first to note the relationship between boat and society in
the early Philippine communities. Among maritime societies in Southeast Asia and the Pacific,
the use of boat symbolisms in the ordering of early societies was more pronounced and was
reflected in the histories and was allowed to fully develop. Spanish colonization of the
Philippines abruptly aborted further development of the early Philippine maritime culture
along baranganic line. As a consequence, early Filipino maritime traditions and the
corresponding material cultures gradually vanished (and continue to vanish). Relics and
memories of these ancient past confront the threat of being forgotten as a result of the
marginalisation of people who continue to possess them. The objective of this paper is to re-
discover some of the important aspects of our maritime history. For this particular study, it
would be the use of boat symbolism in the ordering of the early or Pre-Hispanic Filipino
society. The study is guided by two questions: 1) How did the barangay came to be regarded as
the symbolic boat for early Filipino society? And, 2 ) How did the baranganic society acted
out the role within the boat-society? Analysis shows that boats served as the microcosm of
early Filipino society providing the venue for validation and legitimation of social relationships
and institutions.

Keywords: boat, barangay, maritime history, boat symbolism, boat society, early society,
boat culture, maritime tradition

PANIMULA lipunan, at sa politika. Ang nakilalang

Laganap ang paggamit ng simbolismo
ng bangka sa sistemang politikal ng
maraming katutubong lipunang
magdaragat sa Timog- Silangang Asya at,
gayundin, sa mga isla sa Pasipiko. Sa
ilang pagkakataon, mahalagang
ginamit din ang simbolismo ng bangka sa
pagbibigay ng kahulugang espasyal
(spatial meaning) sa lugar na inuukopa
ng komunidad at/o estado, sa kaayusang
panlipunan, sa mga
mahahalagang konstruksyong istruktural,
hal. bahay (Kana, Perez 7- 8), at sa
mahahalagang kapaniwalaan at ritwal ng
bayan (Fox 342-67). Sa isang pag-aaral
ay nabigyan ng balidasyon ang ganitong
paggamit ng simbolismo ng bangka sa
loob ng Filipinas (Isorena, Ang
Sakayan sa Pagbubuo ng Banua) subalit
sa harap ng hamon ng modernismo ay
tila unti-unti na itong natatabunan, bukod
pa sa hindi na rin hayagan ang pagkilala
sa ganitong tradisyon sa hanay ng
kabataan. Tuloy nanganganib na
mawawala ito maging sa alaala ng bayan.
Sa Filipinas ay marami ang mga
indikasyon sa paggamit ng bangka bilang
simbolo ng kapangyarihan, kaayusan sa
simbolikong bangka ng sinaunang lipunang
Filipino ay ang barangay. Unang lumabas sa
tala ni Antonio Pigafetta noong 1521 ang
bangkang barangay nang sila ay mapadako sa
isla ng Limasawa matapos silang dumaan sa
kipot ng Surigao mula sa isla ng Homonhon
(Blaire at Robertson v.33, 115). Mas maaga pa
dito, may mga indikasyon din na ang bangkang
barangay ang ginamit sa mga napaulat na
pananalakay sa baybayin ng Timog-Silangang
Tsina noong mga panahong 1174-1190 M.K.
(Isorena, The Visayan Raiders 82-84). Ang
bangkang nahukay sa Butuan na nasa kategorya
ng bangkang barangay ay may petsa na mula
320 hanggang 1250 Matapos si Kristo (
MK) (Ronquillo 71-8). Nangangahulugan na
ganap at mahaba ang kasaysayan ng bangkang
ito. Si Juan de Plasencia, O.S.F. (1589) ang sa
kauna-unahang pagkakataon ay tumukoy sa
bangkang barangay bilang katawagan sa
kalipunang bumubuo ng isang komunidad na
pawang magkakamag-anak at pinamumunuan
ng isang dato ( Blaire and Robertson v. 7, 173-
76). Bunga nito ang barangay ay kinilala bilang
sinaunang uri ng pamahalaan ng katutubong
lipunan (Zaide 27-28; Agoncillo at Guerrero
45-46), bilang sinaunang sistemang sosyo-
politikal (Pattanñe, The Barangay 755-56) at
bilang lipunan na nasa iba’t ibang antas ng
BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 83
LIPUNAN

transisyon mula sa primitibong estadong kolonisasyong Kastila.

komunal tungo sa Asiatikong anyo ng
piyudalismo (R. Constantino 31-32).
Si William Henry Scott (4-5) sa kanyang
Barangay: Philippine Society and Culture in
the Sixteeth Century ay mahalagang naitakda
ang dalawang natatanging karakter ng
sinaunang lipunang baranganiko: una, ang
malawak at lubos na paggamit ng bangka sa
samu’t saring aspekto ng pang-araw-araw na
kabuhayan, at, ikalawa, ang lokal na katangian
ng pamamahala. Bukod dito, binigyan niya ng
diin ang sadyang maritimong karakter ng
pamumuhay ng sinaunang lipunan na
masasalamin sa konsentrasyon ng panirahanan
sa mga baybay-dagat, tabing ilog, at mga
tubigang maaaring pamangkaan.
Nangangahulugan lamang ito na ang bangka ang
sentro ng kulturang maritimo. Pinatutunayan ito
ng mga nagawa ng pag-aaral sa kasaysayang
maritimo (maritime history) sa maraming
panig ng mundo. Halos lahat ay
naglalaman ng mga pag-aaral ukol sa bangka
bilang pangunahing lapit (approach) sa pag-
unawa sa kasaysayan ng mundong maritimo,
partikular ang may kinalaman sa pagtatao
(peopling), pagkalat ng kultura (cultural
movement), at sa pag-unawa ng kabuuang
proseso ng pagbuo at pag-unlad ng mga
sinaunang lipunang mandaragat mula sa
primitibong anyo tungo sa pagiging kompleks.
Bagamat detalyadong nailarawan ni Scott
(1994) ang mga katangian ng lipunang
baranganiko ng mga Filipino, nananatili pa ring
palaisipan kung bakit ang bangkang barangay
ang naging simbolikong bangka ng mga
Filipino at paano ang naging korelasyon ng
bangkang barangay sa pagtatakda ng kaayusang
sosyo-politikal ng sinaunang lipunan. Layunin ng
papel na ito na, una, tuklasin ang mga salik na
nagtangi sa bangkang barangay bilang
karakteristikong bangkang-Filipino; ikalawa,
alamin ang mga kamalayang-bayan na nabuo
kaugnay at bumalot sa bangkang barangay na
nagtangi dito bilang simbolikong bangkang
Filipino, at, ikatlo, ipakita at suriin ang naging
paggamit ng simbolismo ng bangka sa
paglalatag ng kaayusan sa katutubong
lipunang Filipino bago ang
84 MALAY TOMO XXIII BLG.
1
Ang Bangkang Barangay sa Filipinas

Sa mga bangkang Filipino, ang

bangkang barangay ang pinakalaganap at
kilala sa sangkapuluang Filipinas (Isorena, Ang
Sakayan sa Pagbubuo ng Banua 1-6).
Naiintindihan ang barangay bilang bangka mula
Luzon hanggang ka- Mindanawan. Sa Ilokos,
barangay ang karaniwang katagang pantukoy
sa bangka, (Carro 48, Laconsay 278) maging sa
mga bangka na yari sa tabla at walang katig
(E. Constantino 93). Ayon kay E. Constantino
(302), ang mga bangkang Cagayanon ay
pangkaraniwang nakabatay sa bangkang
barangay. Barangay rin ang katagang Isneg na
pantukoy sa bangka. Binubuo ito ng limang
bahagi: dalawang tabla sa magkabilang gilid,
isang tabla sa ilalim, tig-isa sa proa ( prow/
stem) at popa ( poop/ stem) (
Vanoverbergh 164) . Sa Katagalugan,
pangunahing bangka ang bar(l)angay at kilala
ito bilang bangkang pandigma at bangkang
pangalakal. Ayon kay Alcina (168) pangunahing
bangka rin ng mga Bisaya ang barangay. Ito ay
yari mula sa mga tabla na ginamitan ng
pakong kahoy (treenails), may dalawang palo
para sa layag at ginagauran ng bugsay (oars).
Kaiba sa barangay ng Ilocos, ito ay malaki,
magaan at mabilis maglayag. Dahil sa mga
katangiang nabanggit naging pangunahing
bangkang pandigma rin ang barangay sa
Kabisayaan. Sa Kabikolan, ang bangkang
barangay ay isa sa mga bangkang pinapanday
sa Isla ng Catanduanes na kasamang inilalako
ng iba pang mga bangka sa mga kalapit na isla
hanggang sa Mindoro (Galang 107). May
bangkang barangay din ang mga Maranaw sa
Mindanao (McKaughan at Macaraya), at sa
mga Tausug ang lepa/lepa-lepa ang kanilang
bersyon ng barangay.
Mapapansin na malawak ang distribusyon
ng katagang barangay bilang pantukoy sa
bangka. Ang mga bangkang nagtataglay ng
katawagang ito ay makikita rin sa iba’t ibang
antas ng kompleksidad sa anyo, gamit, at
konstruksyon— mula sa pinakasimple, gaya ng
bangkang inukab (dugout canoe) ng Ilocos
hanggang sa mga
 BARANGAY: BANGKA AT
LIPUNAN
bangkang pandigma o pangayaw ng mga
Tagalog at Bisaya, at ang mga bangkang
pangalakal at tirahang-bangka ng mga Maranaw
at Tausug sa ka- Mindanaoan. Nangangahulugan
ito na walang iisang tiyak na kaanyuan ang
bangkang barangay. Ang kaanyuan nito ay
maaaring naayon sa kompleksidad ng lipunang
nagtataglay nito. Ang tanging tiyak lamang dito
ay ang katawagang barangay sa isang partikular
na bangka ng isang partikular na komunidad na
nagbibigay distinksyon dito sa iba pang bangka
ng komunidad. Ang malawak na distribusyong
heograpikal at ang pagsaklaw ng bangkang
barangay sa iba’t ibang antas at dimensyon ng
kabuhayan ng bayan ay nagpapahiwatig ng
kahalagahan nito bilang pangunahing bangka sa
kapuluan.
Mula sa maraming indikasyon, ang
bangkang barangay ay maaaring produkto ng
mahabang proseso ng pag-unlad ng bangka at
ng kultura ng pandaragat sa loob ng kapuluan.
Ang paglitaw nito bilang simbolikong
bangkang- bayan ay mapagpahiwatig ng
maritimong karakter ng sinaunang lipunang
Filipino at ng antas ng kompleksidad ng lipunang
dinatnan ng mga Kastila sa ika-16 na dantaon.
Deskripsyon ng Bangkang Bar(l)angay
Sa Boxer Codex (1591) tinukoy ang
bangkang barangay na, “…malaki at malapad
na bangka; limampung katao ang maaaring
sumakay at isang daan sa mas malaki…”
(Quirino at Garcia 408-09) Pagsapit ng 1609,
inilarawan ni Antonio de Morga (Blaire at
Robertson v.16, 271-73) ang barangay ng
ganito:
…bangka na gawa mula sa isang malaking
troso… (ang) barangay, sakayan na mabilis
at magaan, mababa ang kagililan, nilapat sa
pamamagitan ng kahoy na pako, mahagway
ang proa at popa… mayroon itong maraming
mananagwan sa magkabilang gilid… sa gilid
ng bangka, mayroong bailio na yari sa
kawayan na lugar para sa mga mandirigma,
at may gayon ding sahig sa gitna ng bangka
na nasisilongan ng kung tawagin ay cayan.
May katig ang bangka sa magkabilang gilid
EFREN B. ISORENA 85
na yari sa buho ng kawayan at ang haba nito
ay nakaayon sa buong kahabaan ng bangka
at nagsisilbing panimbang… madali nilang
binibitbit ang bangkang ito patungo sa baybay
pagsapit ng gabi upang idaong… [salin ng
may akda].
Idinagdag pa ni Morga na sa panahong iyon
nagsisimula na ring gumamit ng pakong bakal
kapalit ng pakong kahoy (pegs/treenails) ang
mga Filipino sa paggawa ng bangka at ang proa
(prow) nito ay nag-aanyo na ring kagaya ng sa
mga barkong Kastila.
Nakilala rin ang bangkang barangay na isa sa
pinakamatanda at natatanging bangkang Filipino
na may katangiang matulis at mahaba, patulis
ang magkabilang dulo, at binuo sa pamamagitan
ng mga pakong kahoy (Blaire at Robertson
v.1.184). Noong 1668 detalyadong tinalakay ni
Padre Francisco Alcina, SJ (201-03) ang
katangian at konstruksiyon ng mga bangkang
Filipino. Sa kanyang paglalarawan, ang
bangkang barangay ng Ybabao ay:
…ang pangalawa sa mga malalaking bangka
ng mga Filipino matapos ang balasian. Ang
bangkang ito ang pinakamagaan na ginagamit
noon, at patuloy na ginagamit sa panahong
iyon, ng mga katutubo doon. Ang bangka ay
binuo mula sa kwadradong kilya na nilapatan
ng mga tabla sa magkabilang gilid. Sa
kanyang pagkabuo, mababa ang kagililan na
angkop para sa pagsagwan; karaniwang
ginagamitan ng sagwan o maikling gaud
upang paandarin itong barangay…[salin ng
may akda].
Kinilala ang bangkang barangay na
pinakamainam na bangkang katutubo at
pangunahing gamit sa paglalakbay sa dagat ng
mga Filipino. Dahil sa manipis nitong baol,
magaan, at mabilis itong maglayag (Combes
786). Ang husay at kainaman ng bangkang ito ay
nag-udyok sa mga Espanyol na gamiting
pangkaraniwang sakayan ang bangkang
barangay simula sa panahon ng conquista
hanggang sa mga ekspedisyon sa Mindanao at
Molucas. Subalit sa harap ng mga
86 MALAY
naglalakihang bangkang Espanyol, nagmistulang
maliit na bangka ito. Magkagayunman,
hanggang sa ika-19 na dantaon naroon pa rin
ang pagkilala sa barangay bilang bangkang
pandigma (Blumentritt 45). Sa bahaging dulo
ng ika-19 na dantaon, ang bangkang barangay
ay itinuring na, “…mabilis, nguni’t hindi gaanong
malakas tulad ng ibang sakayang ginagamit sa
digma” (qtd. sa Abrera 57).
Hindi maikakaila na ang mga deskripsyong
ito ay mga panlabas lamang na kaanyuan ng
bangkang barangay. Bagamat malinaw sa mga
Espanyol na ito ang pangunahing bangka ng mga
Filipino, hindi naman naipaliwanag sa mga ulat
kung bakit. Ano nga ba ang bangkang
barangay? Ano ba ang kaibahan nito sa iba pang
mga bangkang Filipino?
Etimolohiya ng Katagang “Barangay”
Sa mga diksiyunaryo simula sa panahon ng
Kastila, ang kahulugan ng katagang barangay
ay parehong bangka (Mentrida 44; San Antonio
15; Noceda Y San Lucar 28; Lisboa 57) at
sosyo- politikal na yunit (Mentrida 41; Carro
49). Nauna nang ipinaliwanag ni Juan de
Plasencia ang pagtukoy sa barangay bilang yunit
sosyo-politikal. Ayon dito, ito ay bilang pag-alaala
ng mga katutubo sa nakaraang paglalayag ng
kanilang mga ninuno sakay ng bangkang
barangay nang sila’y unang nagtungo sa isla sa
ilalim ng pamumuno ng mga datu. Sa pagtatag
nila ng bagong pamayanan, kanilang
ipinagpatuloy ang kaayusan at relasyong nabuo
sa loob ng bangka bilang batayan ng kaayusan
at relasyon sa lipunan at politika (Plasencia
174). Magkagayunman, hindi naman malinaw
kung ano ang kahulugan o pinanggalingang
konsepto ng nasabing kataga bilang bangka.
Sa mga katagang maaaring kahaliling kataga
(cognate) at salitang-ugat ng “barangay” ay isa
ang “barag” ng Pampango na maaaring ituring
na pinagmulang kataga/konsepto ng barangay
bilang bangka. Ang barag sa Pampango ay
pantukoy sa buwaya; at ang bara(n)gay ay
“tilabuwaya” dahil sa pagtataglay nito ng proa
na ulo ng buwaya. Isa pa ang katagang barang.
Ang Malay ay mayroong katagang barang na
ang ibig sabihin ay “mga
TOMO XXIII BLG.
1
kasangkapan, gamit o mga bagay na mula sa
ibayo; karaniwang inilalako” (Wolkinson 86).
Barang din sa Indonesia ang “mga
gamit/kasangkapan na mula sa ibayong dagat”
(imported) (Echols at Shadily 52).
“Mangkukulam o pangungulam” naman ang
barang sa Filipinas ( Yap at Bunye 24 ).
Pinakamalapit na kahaliling kataga ng barangay
ang balangaw ng Bisaya (Motus 24). Ang
balangaw ay ang pantukoy na kataga sa
bahaghari habang V(b)arangao naman ito sa
Tagalog (Loarca 133). Ang varangao ng
Tagalog ay kinikilala rin na Bathalang
Mandirigma. Ang barangaran ng matandang
salitang Javanese ay malapit ding kahaliling
kataga ng barangay. Ito ay
nangangahulugang kapangalan o kamag-
anakan. Maaaring ang nasabing kataga ay mula
rin sa sinauna o Matandang Tagalog (Pattanñe,
The Philippines 89, 91-2). Samantala, sa Bikol
at Bisaya ang baga-ngar(l)an ay “katulad o
kasing- pangalan” na nagpapahiwatig ng
pagiging magkamag-anak.
Ang bangkang barangay bilang barag ay
maaaring may batayan lalo na’t kung
isasaalang- alang ang pisikal na kaanyuan ng
bangkang barangay na may mahubog na anyo at
patulis ang parehong dulo. Ang mga pinag-abay
na tabla nito at ang mga tambukos (cleats) na
nakausli, sa biglang tingin, ay may
pagkakahawig sa katangian ng disenyo sa balat
ng buwaya lalo na’t kung ito’y nakalutang sa
tubig. May mga uri ng bangkang barangay na
nagtataglay ng mga proa na ulo ng buwaya mula
sa inukit na kahoy, kundi man ay ulo ng dragon
o ahas (Abrera), na kung titingnan ito ay tila
malaking buwaya na nakalutang sa tubig. Sa
Iloko mayroon silang kataga na binobuaya na
ang ibig sabihin ay ang pagkakaroon ng anyong
ulo ng buwaya sa proa (prow) o unahan ng
bangka (Carro 57). Maaaring sa karanasan ng
mga sinaunang pamayanang ilogan, ang
pagiging dominanteng bangka ng barangay sa
mga ilog ay kagaya ng pagiging “hari” ng
buwaya ng mga ilog at tubigan. Ganap ang
kahalagahan ng buwaya sa sinaunang sagradong
paniniwala ng mga Filipino (Plasencia 189 ;
Colin 70) kagaya ng mga sagradong paniniwala
sa iba pang bahagi ng Timog- Silangang Asya
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 87
LIPUNAN at Harrison
(Harrison 67).
88 MALAY TOMO XXIII BLG.
1

Katunayan nito ay ang pagtataglay ng mga tinagguriang binokot/ linamin/ba’I—mga babaeng

kabaong na yari sa kahoy ng anyo ng ulo ng pinagpipitaganan ng komunidad at lipunan dahil sa
buwaya sa isang dulo nito (Beyer) na angking galing,
nagpapahiwatig ng mahalagang papel ng buwaya
sa mga kapaniwalaan sa kamatayan at sa
misteryo ng “kabilang-buhay.” Ang pag-uugnay
ng bangkang barangay sa buwaya ay maaaring
indikasyon ng lebel ng pagpapahalaga ng lipunan
sa naturang bangka.
Ang barang na katagang Indones at Malay
na ang kahulugan ay “mga
bagay-bagay/kagamitan/ paninda, at/o mga
gamit o paninda na imported” ay maaaring may
kaugnayan din sa pagkabuo ng katagang
barangay na pantukoy sa bangka. Hindi
maikakaila na ang bangkang barangay ay isa sa
pangunahing gamit sa mga malayuang
paglalayag: maaaring para sa pamumulo,
pangongolonya ng mga bagong isla, o sa
pangangalakal. Sa mga ganitong pagkakataon
nagtataglay ito ng mga gamit, kasangkapan at
mga probisyon na kakailanganin para sa mga
naturang pakay. Sa epikong Lam- ang, natukoy
na ang ginintuang balangay ng bayaning si
Lam-ang, ay nagdadala ng mga porselana mula
sa Tsina. Binanggit din na ginamit niya ang
balangay sa panunuyo ng dalaga sa kabilang
ibayo at doon ay isinasakay niya ang lahat ng
mga kakailanganing kasangkapan para sa
nasabing gawain kasama ang buong bayan
(Yabes 102-03). Ang naiulat na
pakikipagkalakalan ng Butuan sa Tsina kasing-
aga ng ika-11 dantaon at ang pagkakatuklas ng
mga bangkang barangay sa bayang ito ay
nagpapakita ng ugnayan sa pagitan ng
pangangalakal at ng barangay (Peralta 41-48;
Ronquillo 81-90). Malinaw ang mga
indikasyon na ang bangkang barangay ay isa sa
pangunahing bangka sa pangangalakal, sa loob
ng Filipinas at sa pakikipagkalakalan sa labas
ng bansa.
Ang barang sa Filipinas bilang mangkukulam
o pangungulam ay “tila” malayong basehan o
pagmulan ng konsepto/katagang “barangay.”
Ang gawain ng pangungulam o mangkukulam
ay karaniwang iniuugnay sa babae, mga
babaeng nabubukod at may angking
kapangyarihan o “anting.” Masinsing tinalakay
ni Abrera (296) ang ugnayan sa pagitan ng mga
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 89
LIPUNAN
kapangyarihan, o ‘anting’—at ang bangkang ng pangungubat o pangayao (Loarca 133).
barangay. Ayon dito: Bukod sa pag-aanito, ginagamit din ang
bangkang barangay sa ritwal ng pagdaga at sa
Sa kasaysayang awit, ang ba’I na baklag. Sa ginawang salin ni Lietz
nakatira sa lamin ang may hawak ng
mga agimat, at sila ang mga
tagapagtanggol ng bayan, kung wala
nang mga datu o bagani. Higit pa dito,
and ba’I lamang ang makakahiram
ng pinakamabisang anting-anting
mula sa langit, na nasa pag-iingat ng isa
ring babae…1 mababanaag ang halaga
ng binukot o ba’I, siya ang tumatayong
makapangyarihang simbolo ng
bayan na nakakapagbigay
proteksiyon dito habang nagsasanay pa
sa loob ng lamin…Ang pagbubuklod
niya ng bayan sa diwa at paniniwala ay
magiging hayag sa panahon na inilalabas
sa lamin at isinasakay sa bangka
(barangay) upang makita siya at
makita niya ang bayan. …[ang diin ay sa
may-akda] (qt. sa Abrera 296)

Mapapansin na ang bangkang barangay,

sa dinami-dami ng uri ng bangka sa
Filipinas, ang tanging ginagamit sa
mahahalagang ritwal ng bayan. Sa mga ritwal
laban sa pagkakasakit o pagkalunod, ang
mga kamag-anak ng namatay o may sakit
ay isinasakay sa barangay kasama ang
baylana o punong pari na babae. Sa lugar
na tinukoy ng baylana, kanilang itatapon
ang ilang mga gamit bilang alay kasabay ng
pag-usal ng mga panalangin upang mailigtas
ang may sakit at gawaran ito ng proteksyon
at pagpapala ng mga nuno (Loarca 129).
Sa ritwal na kibang, kung saan ang mga
nabubuhay ay sinusubukang makipag-
ugnayan sa kanilang mga namatay na
ninuno, sumasakay sa bangkang barangay
ang mga kaanak at sa pamamagitan ng
baylan tatawagin ang mga nuno; sa
sandaling gumalaw ang bangka o “nag-
kibang,” nangangahulugang tumutugon ang
anito/nuno. Sa ritwal ng pag-aanito ng mga
Tagalog, isinasagawa ito sa bahay ng datu
na sadyang iniayos ang mga bahagi ng
tahanan katulad sa mga bahagi ng
bangkang barangay (Plasencia 186).
Ginagawa naman ng mga Pintados ang
ganitong pag-aalay bago ang paglulunsad
90 MALAY TOMO XXIII BLG.
1

(74) sa akda ni Alcina (193) natukoy ang ritwal unti-unting nawala. Kasabay ng paglaho ng
ng pagdaga na pag-aalay sa diyos na si
Humalgar, na isang ahas, at ang layunin ay
maisalin sa mga mandirigmang makikilahok sa
digma/pangayao ang tapang at bangis nito. Ang
baklag naman ay pag-aalay ng dugo sa kilya ng
bangkang barangay bago ito ilunsad sa tubig.
Ang ritwal ay kinapapalooban ng paghahanay
ng isa o higit pang aliping bihag sa digma
kasama ng mga bilog na trosong dadaanan ng
bangka papunta sa tubig. Sa pamamagitan nito
napipitpit ang katawan ng alipin at pumapahid
ang dugo sa kilya ng bangka. Layunin nito na
gawing matatag ang bangkang barangay at
katakutan ito ng kaaway. Ginagawa rin ang
baklag upang pagalingin at manumbalik ang lakas
ng may sakit na datu na nagmamay-ari ng
bangkang barangay na ginagamit sa ritwal.
Pagsapit ng panahon sa ilalim ng
kolonyalismong Kastila, ang mga baylan,
kasama na ang mga babaeng may
natatanging kapangyarihan sa bayan, ay
nabansagang mga bruheria o mambabarang (sa
Ingles ay “witches” o mga kababaihang
nagsasagawa ng “witchcraft”) na may
kakayanang magpadala ng pasakit sa mga taong
kanilang kinamumuhian sa pamamagitan ng mga
ritwal sa ilalim diumano ng impluwensya ng
mga “demonyo.” Dapat tandaan na bahagi ng
kampanya ng pananakop ang demonisasyon ng
mga katutubong paniniwala, lalo na
aspektong panrelihiyon, kasabay ng
degradasyon ng estado ng kababaihan sa
lipunan. At, ang barang o pambabarang ay
maaaring biktima ng gayong kampanya na
nauwi sa pagkakaroon nito ng negatibong
konotasyon.
Ang ugnayan sa pagitan ng barang at
kababaihang namumukod tangi, at ang ugnayan
ng mga binokot/linamin/ba’I sa bangkang
barangay kasabay ng sagradong papel ng
barangay sa mga ritwal, ay nagpapahiwatig na
maaari din na may koneksyon ang katagang
barangay na pantukoy sa bangka sa katagang
barang ng Filipinas sa orihinal na
pagpapakahulugan nito bago na- Kristyano ang
lipunang katutubo. Subalit, dahil nga sa
pagtatagumpay ng bagong relihiyon, ang
kahulugan at kaugnayan ng dalawa ay maaaring
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 91
LIPUNAN
katutubong paniniwala at ng mga kaukulang
ritwal na gamit ang bangkang barangay; at, ang
tuluyang pagkakaroon ng negatibong
konotasyon ng barang, ay nagbunga sa ganap
na pagkaputol ng ugnayan sa pagitan ng barang
at ng bangkang barangay.
Mahalaga ang katagang barangaran mula sa
matandang uri ng wikang Javanese at, kung
tama si Antoon Postma, maaari ding kataga ito
na mula sa matandang uri ng wikang Tagalog.
Kung uugatin ang katagang ito, ang barang (sa
Indonesia at Malay) ay
“kasangkapan/kagamitan/paninda” (partikular
ang mga “imported” na bagay) habang ang
ngaran ay “pangalan.” Ang barangaran, kung
gayon, ay maaaring mangahulugan ng
pampamilyang negosyo; o, di kaya ay gawain o
proyektong pampamilya o kamag-anakan
(family enterprise). Matapos ang ganap na
pananakop ng Kastila, ang bangkang barangay
ay pumailalim sa transpormasyon at ang isang
anyo na kinauwian nito ay bilang bangkang
pangpamilya at pangalakal. Karaniwang ang mga
manlalakong negosyante (itinerant vendors), na
ang ilan ay nagmula pa sa iba’t ibang panig ng
kapuluan, ay kasama ang buong pamilya sa
bangka at kasamang naghahanapbuhay.
Bunga nito, ang bangka na rin mismo ang
nagsisilbing tahanan ng kanilang pamilya (Casiño
v.3, 712-3). Subalit mas maaga pa dito, ang
sinaunang pangongolonya ng mga bagong
lupain at/o kapuluan ay maaaring isang gawain/
proyektong pangkamag-anakan. Maaaring may
batayan ang lipunang baranganiko ng mga
Tagalog na nauna nang iniulat ni Juan de
Plasencia. Ayon dito, ang sinaunang lipunang
barangay ng mga Filipino ay naitatag bunga ng
paglalayag ng mga kamag-anakan sakay ng
bangkang barangay sa paghahanap nila ng
bagong lupang mapaninirahanan. At, ang
pagkatatag ng lipunang baranganiko ay bilang
pag-alaala sa nasabing gawain o proyekto, at,
ang natatag na pamayanan ay bilang replikasyon
o repleksyon ng kaayusan at relasyong nabuo sa
loob ng bangka sa panahon ng paglalayag.
Ang barangaran ay maaari ding kahaliling
kataga ng bagangaran ng Bikol at Bisaya na
ang kahulugan ay “ka-pangalan” o, sa
malawak na
92 MALAY
kahulugan, “kamag-anak.” Sa mga epikong
bayan, mapapansin ang mahalagang papel na
ginampanan ng bangkang barangay sa
pagtatatag at pagpapalawak ng mga ugnayan
o relasyong pangkamag-anakan. Sa epikong
Darangen, ang bangkang renamentao mapalao
o rinayong (balangay) ang ginamit sa paglalayag
ng panganay na datu sa paghahanap ng
mapapangasawa (McKaughan, Stories from the
Darangen 1-7), habang sa Biag-ni-Lamang
gintong balangay ang gamit ng bayaning si
Lamang upang magbigay kaya sa sinusuyong si
Canoyan na kanya ring napangasawa (Yabes
102-3). Ang kahalagahan ng bangkang
barangay sa pagbubuklod at pagpapalawak
ng pamilya ay binigyang-diin ng bayani ng
Darangen nang mahigpit niyang ipagbilin sa
kanyang mga anak na huwag ipagbili ang
sakayan kailanman at sa halip ito ay ingatan at
pakaalagaan nang mabuti (McKaughan, Stories
from Darangen 6-7).
Iisa lamang ang balangaw ng mga Bisaya at
v(b)arangao ng mga Tagalog. Pareho itong
pantukoy sa bahaghari. Sa mga Tagalog, ito rin
ang bathalang mandirigma. Ang mga nasabing
kataga ay maaaring halaw sa/o kahaliling kataga
ng barangay. Ang pagiging pandigmang bangka
ng barangay ang makikitang mag-uugnay sa
mga katagang/konsepto ng v(b)arangao at
bangkang barangay. Sa Boxer Codex (1591)
tinukoy ang bangkang barangay bilang isa sa mga
pangunahing bangkang pangayaw (Quirino at
Garcia 408-09). Natukoy din ni Padre
Francisco Alcina ang bangkang barangay bilang
pangunahing bangkang pandigma na gamit sa
pangangayaw ng mga taga- Ybabao ng Samar.
Pinaniniwalaan din na ang bangkang ito ang
iniulat ng Tsinong si Chau Ju- kua noong ika-
12 siglo na gamit ng mga mangangayaw na
sumalakay sa timog-silangang baybayin ng
Tsina sa loob ng mga taong 1174- 1190
(Isorena, The Visayan Raiders 82-84). Ang
pagiging bangkang pandigma nito ay
masasalamin din sa mga ritwal ng digma—ang
pagaanito, pagdaga, at baklag—kung saan
nakatuon ito sa matagumpay na pangangayaw
(Loarca 133). Ang bangkang barangay bilang
bangkang pangayaw ay unti-unting maglalaho
sa loob ng panahon ng
TOMO XXIII BLG.
1
pananakop ng Kastila sa mga bayang nasakop o
na-Indiyo. Samantala, magpapatuloy ang
pangangayaw sa Mindanao gamit ng mga
moros at ang isa sa mga ito ay ang lepa/lipa na
pawang bersiyon ng bangkang barangay sa
bahaging ito ng kapuluan.
Sa kabuuan, ang bangkang barangay bilang
barag (buwaya) at barang (witchcraft) ay
kumakatawan sa mahalagang elemento ng
sagradong mundo ng katutubo; bilang barang
(gamit/kasangkapan/mga paninda), sinasalamin
nito ang dinamikong kabuhayang malawak na
pinag-uugnay ng dagat at ilog sa pamamagitan
ng kalakalan; bilang v(b)ar(l)angao lumalayag
ito sa makulay at romantikong buhay ng mga
mandirigma at gayundin sa mga dakilang
pakikipagsapalaran ng mga bayani ng bayan
upang ibanyuhay ang kagalingan ng sariling
lipi; at, bilang bar(g)angaran, mahalagang
itinatag at pinalawak nito ang binhi ng
katutubong pamayanan kasabay ng pagbubuo
ng mga batayang halagahing panlipunan (social
values) at tradisyong politikal na nagsilbing
gabay at panuntunan ng lumalawak na lipunang
baranganiko.
Ang bangkang barangay, sa ganitong
konteksto, ay nangangahulugan na hindi lamang
isang aspekto ng kulturang materyal na may
mahalagang praktikal na gamit sa bayan.
Lagpas pa dito, ang bangkang barangay ay isang
konsepto na sumasaklaw sa halos lahat ng
aspekto at dimensyon ng kabuhayan ng
katutubong lipunan. Nangangahulugan na sa
bawat mahahalagang bahagi ng buhay:
panrelihiyon, pang-ekonomiko, panlipunan,
politika, hanggang sa kabuuang ispektrum ng kultura,
naroon ang simbolo ng bangkang barangay na
nagbibigay ng balidasyon sa kanilang mga
paniniwala, at ng lehitimasyon sa mga tatag na
institusyong panlipunan. Marahil ito ang
nagbibigay ng distinksyon sa bangkang barangay
mula sa iba pang mga bangkang Filipino; at
bunga nito, naging mahalagang simbolo ng bayan
sa pagpapahayag ng natamong anras ng
kompleksidad ng kani-kanilang tatag na
komunidad at lipunan. Masasalamin ang
kahalagahang ito ng bangkang barangay sa
paggamit dito ng sinaunang lipunan bilang
simbolikong batayan ng kaayusang sosyo-
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 93
LIPUNAN
politikal.
94 MALAY
Bangkang-Bayan
Sa mga sinaunang lipunang mandaragat, ang
gawain ng paglalayag/pagdaragat/pagpapalaot
ang isa sa larangan kung saan maaaring
masalamin ang mga kaayusan at relasyon sa
lipunan. Inilalarawan ito ng mga katungkulan at
posisyon na inuukopa ng bawat isa sa loob ng
bangka. Ang datu at ang kanyang pamilya ay
nasa malapit sa gitna—sa huling hati ng bangka o
duluhan. Ang lugar ay bahagyang nakaangat
at nasisilungan ng carang. Ang mga mandirigma
na pawang binubuo ng uring maharlika,
malayang uri na maykaya at may pribilehiyong
hindi magbayad ng buwis, kasama ang mula sa
timawa na anak ng datu, na tinatawag na sandig
sin datu ay nasa loob din ng bangka, nakatindig
sa plataporma, sa burulan na sadyang mas
mataas kaysa sa mga gumagaod. Ang mga
gumagaod ay binubuo ng uring timawa, mga
ordinaryong tao na malaya ngunit obligadong
magbayad ng buwis, ay nasa loob ng bangka (sa
unang hanay ng darambas), sa kagyat na gilid
nito at bahagya lamang itong mas mababa sa
kinalalagyan ng mga mandirigma upang hindi
ito maabala sa paggagaod sa sandaling
magkaroon na ng labanan (Loarca 147, 151).
Ginagampanan din ng mula sa uring ito ang
mahalagang tungkulin na matatagpuan sa
magkabilang dulo ng bangka: ang taga-timon
(steersmen), na nasa bahaging likuran (aft), at
bilang mga tanod (boatswain) na nasa bahaging
unahan ng bangka. Ito marahil ang dahilan kung
bakit tinatawag ring duluan ang mga
ordinaryong tao na malaya sa Tausug (Warren,
Iranun and Balangingi 91). Ang mga tapat na
tagasunod ng datu sa Tagalog ay tinatawag ding
duluhan na pawang binubuo ng mga timawa
(Scott 220). Nasa mas mababa na posisyon at
nasa labas ng bangka ang mga sumasagwan,
mga alipin (saguiguilid) o oripun—na nakaupo
sa ikalawang hanay ng darambas, ang
plataporma na nasa labas na gilid ng bangka.
Bukod dito mayroon pa ring sumasagwan sa
mas malayong gilid ng bangka, iyong mga
nakaupo sa plataporma na nakapatong sa tadik
(crossboom) ng katig at halos ay nasa tubig na
(at nagsisilbi ring paltaw). Sa nasaksihan ni
Padre Francisco Combes, S.J.
TOMO XXIII BLG.
1
(172) sa Mindanao umabot ng halos tatlong
daan ang mananagwan sa bahaging ito.
Upang maunawaan ang kahulugan ng
kaayusang ito sa bangka, mahalagang
malinawan ang pag-uuri ng sinaunang lipunang
Filipino.
Karaniwan nang hinahati ang lipunang
baranganiko ng sinaunang lipunang Filipino sa
tatlong hati: ang namumunong uri (datu), ang
malalayang uri (maharlika/timawa), at ang
uring alipin (namamahay at sa guiguilir) (Scott
219). Subalit sa masusing pagbabalik-suri sa
mga naunang pagpapaliwanag ng kaayusan sa
lipunang Filipino, lumilitaw na hindi tatlo, sa
halip ay apat ang bumubuo nito. Noong 1589
inilarawan ni Plasencia (174-76) ang lipunang
Tagalog na binubuo ng, bukod sa uri/hanay ng
mga datu, tatlo pang uri: ang mga maharlika,
ang aliping namamahay, at ang aliping
saguiguilir. Ang mga datu ay mula sa
namumunong uri, ang maguinoo, uring
tagapamahala at sadyang nakaririwasa sa buhay.
Ang maharlika, ang uri na malaya sa
pagbubuwis ng dato at sadyang may sariling
kabuhayan, ay tungkulin na sumama at gastusan
ang sarili sa paglilingkod sa datu sa mga
panahon ng pakikidigma. Kapalit nito ay ang
pag-aalay ng piging ng dato bago makidigma
kung saan doon ay nagaganap din ang
pagpapamudmod ng datu ng “regalo” at
pagtanggap dito ng maharlika bilang simbolo ng
pagpapatibay ng kanilang ugnayan. Bukod dito,
mayroon ding takdang bahagi sa masasamsam
na ari-arian at/o kayamanan mula sa
pakikidigma ang mga maharlika.
Ang salin/interpretasyon ni Plasencia ng
aliping namamahay ay “commoners”, ibig
sabihin ay ordinaryong mamamayan. Sila’y
nakapag-aasawa at naninilbihan sa kanilang mga
amo, na maaaring datu o hindi datu. Ang ibig
sabihin nito ay naninilbihan sila sa uring
nakatataas sa kanila. At ang kanilang
paninilbihan ay laon nang napagkasunduan
o itinakda. May sariling mga tahanan at pag-
aari ang aliping namamahay na maaaring
manahin o ipamana sa kanilang mga anak,
gayundin ang mga lupain at iba pang ari-arian.
Taglay ng kanilang mga anak ang katulad na
katayuan sa lipunan at hindi sila maaaring
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 95
LIPUNANalipin at hindi rin
gawing sila maaaring ipagbili.
Katunayan
96 MALAY
nito kung sila ay malilipat sa pangangalaga ng
anak ng kanilang dating amo na nagnanais na
mangibang t irahan sa ibang barangay, ang
aliping namamahay ay hindi obligado na
sumama, hindi sila maaaring ilipat mula sa
kanilang kinagisnang barangay; sa halip sila ay
mananatili doon upang ipagpatuloy ang kanilang
kinagawiang pamumuhay. Ang mga totoong
alipin ay tinatawag na aliping saguiguilir.
Naninilbihan sila sa tahanan at mga lupain ng
kanilang amo, maaari din silang ipagbili. Sa
maraming pagkakataon, binabahaginan ng
kanilang mga amo ang mga alipin, lalo na’t
kung tunay na masipag at kapaki-pakinabang
ang kanilang paninilbihan, sa layuning
magpatuloy ang kanilang matapat at mahusay na
pagsisilbi. Dahil dito ang mga alipin na
ipinanganak sa tahanan ng mga amo ay sa
bibihirang pagkakataon lamang naipagbibili.
Ang ganitong katayuan ang kinasasapitan ng
mga bihag sa digmaan at iyong mga sadyang
ipinanganak na sa uring ito (Plasencia 174-76).
Nilinaw at binigyang-diin pa ni Plasencia
ang pagkakaiba ng aliping namamahay at
aliping sa guiguilir. Aniya,
Dapat tandaan ang pagkakaiba sa pagitan ng
aliping namamahay at ng aliping sa guiguilir,
dahil sa ang pagkakamali ay nagbubunga
sa pag-uuri ng marami bilang alipin na
hindi dapat. Ang mga Indio ay nagsisimula
nang sumunod sa halimbawa ng alcalde-
mayor, na hindi nakauunawa sa pagkakaiba
ng dalawa, na ituring na gaya ng saguiguilir
ang mga anak ng aliping namamahay, at
ginagawang mga utusan sa kanilang mga
tahanan na sadyang ilegal at hindi nararapat.
Sa sandaling umapela sa hustisya ang aliping
namamahay, ikinakatwiran laban sa kaniya na
siya ay laon nang alipin, maging ang
kaniyang mga magulang at ninuno, ng
walang pakundangan kung siya ba ay
aliping namamahay o aliping sa guiguilir.
Agad siyang itinuturing na alipin at
sadyang ganoon lamang. Sa ganitong
kaparaanan siya ay nagiging sa guiguilir at,
sa katayuang iyon, maaaring ipagbili. Dapat
ay ipaganap sa alcalde-mayor ang pagtatakda,
kung may mga sigalot sa usapin ng pang-
aalipin, kung saang
TOMO XXIII BLG.
1
uri nabibilang ang alipin at dapat itala sa
dokumento ang mga kasagutan [Salin at diin
ay sa may-akda] (qtd Blaire at Roberston, v.
7, 174-6).
Nangangahulugan na ang aliping
namamahay ay hindi ganap na alipin sa
karaniwang pagkakaunawa dito. Lumilitaw din
na ang kanyang paninilbihan ay bunga ng
kasunduan sa pagitan ng nakatataas na pamilya
at pamilya ng aliping namamahay. Bukod dito sa
isang takdang pamilya ang kanilang paninilbihan
ng namamahay at hindi sa lipunan sa
pangkabuuan. Hindi sila alipin ng buong
lipunan, ang kanilang pagkakaugnay ay
espesipiko at ang kanilang takdang karapatan ay
hindi maaaring mabalewala kahit na ang
kanilang pagkakaugnay sa paninilbihan ay
maipamana sa mga inanak ng pangunahing amo.
Ang katapatang ipinapakita ng aliping
namamahay sa paninilbihan, sa kabila ng
katotohanan na may sarili itong kabuhayan at
maging ari-arian, ay maaari lamang
maipaliwanag sa konteksto ng ugnayan o
organisasyong pang-kamag-anakan na pinagbigkis
hindi lamang ng dugo kundi ng “utang-na-
loob.”
Lumilitaw, kung gayon, na binubuo ng apat
na uri ang sinaunang lipunang Tagalog: 1) ang
hanay ng mga datu , ang uring maguinoo,
ang namumunong uri; ang maharlika,
malalayang uri na may pribilehiyo at
independiyente sa datu; ang aliping
namamahay, ordinaryong mamamayan subalit
may takdang katungkulan sa espesipikong amo;
at, ang huli, ang mga alipin sa guiguilir, mga
ganap na alipin sa lipunan. May apat na uri din
ang sinaunang lipunang Bikol: ang dato,
aratagon, duluyan, at ang oripon (Dery 24). Sa
Kabisayaan ang istrukturang panlipunan ay
inilarawan ng ganito, “Mayroon silang tatlong
uri: tinatawag nila ang pinakapuno na datos,
sila’y tila mga ‘knights,’ at iyon namang mga
mamamayan, timaguas (timawas), at ang mga
alipin, oripon
...” (Scott 127). Magkagayunman, sa masusing
pagtingin sa hanay ng mga timawa, lumilitaw
na mayroon ditong dalawang kategorya: ang isa
ay nagbabayad ng buwis sa datu at naninilbihan
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 97
dito,LIPUNAN
ang isa naman ay malaya sa
pagbubuwis at may pribilehiyo (Scott 130-
31). Ang huli ay inilarawan
98 MALAY TOMO XXIII BLG.
1

bilang mga “knights” at “hidalgos” (Quirino at na malaya sa pagbubuwis at mga uring

Garcia 325), sa madaling salita sila’y uring
mandirigma. Posible na ang mga timawa ng
Visayas na nagbabayad ng buwis at
naninilbihan sa datu ay katumbas ng aliping
namamahay ng mga Tagalog habang ang mga
“timawa” naman
mandirigma ang katumbas ng uring maharlika.
Kung gayon, magkakatugma ang apat na uri ng
lipunang Tagalog, Bikol, at Kabisayaan. Maaari
na ganito nga ang kaayusan ng sinaunang
lipunang Filipino.

Talahanayan 1: Ang apat na pangunahing espasyo sa bangkang barangay

at ang mga umuukopa nito.

Bahagi ng Barangay Tao/grupong Umuukopa ng Katayuan sa Lipunan

Espasyo
Duluhan Datu, Sandig sin Datu (mga Maginoo
kabataang anak ng datu)
Burulan Mga uring mandirigma, Maharlika
Mga karaniwang mamamayan na Timawa/aliping namamahay/
Unang hanay ng malaya at mga aliping mga timawa na kamag-
Darambas, proa at timon ‘malaya’, may sariling ari-arian, anak ng datu.
(nasa duluhan) di-maaring ipagbili, may
karapatan na unahin ang
sariling kabuhayan.
Ikalawang hanay ng Darambas Mga aliping bihag ng digma, Aliping sagigilir/oripon
maaaring ipagbili, walang sariling
ari-arian, at pawang nasa kamay
ng datu ang kanilang buhay.
(Mula kay Alcina, Blair at Robertson, at Scott)

Mahalaga ang pagkilala sa apat na uri o sa loob bangka sang-ayon sa kinabibilangang

saray ng sinaunang lipunang Filipino kaugnay
sa paksa dahil sa naobserbahang kaayusan sa
loob ng bangka. Napansin ni Abrera (156-
57) ang kaayusang ito sa bangka at ipinanukala
na ang distansya ng kinalalagyan sa bangka mula
sa tubig ang indikasyon ng estado o katayuan ng
indibidwal sa lipunan. Iniugnay niya ito sa
naobserbahang kalakaran ng “paglayo” ng
lipunang Indio sa tubig tungo sa lupa sa pagsapit
ng panahong kolonyal. Ipinanukala ni Abrera na
iyong mga nakapuwesto malapit sa tubig ay
nabibilang sa mababang uri habang iyong mga
nakapuwesto malayo sa tubig ay iyon namang
mga nakaririwasa sa buhay.
Magkagayunman, mahalagang maunawaan
din ang ispasyal (spatial) na pagtatakda ng
puwesto
uri sa lipunan ng bawat sakay. Ang posisyon
halimbawa ng mandirigma ay mas mataas kaysa
sa kinalalagyan ng datu. Subalit ang lugar ng
huli ang pinakaligtas at malapit sa timon na
siyang gumagabay at kumukontrol sa
paglalayag. Ang ganitong ispasyal na
pagtatakda ng hirarkiya ay naobserbahan din
sa maraming lipunang Austronesyano. Sa
mga bayan ng Suwu, Kei, at Tanimbar sa
Indonesia, halimbawa, kanilang sadyang
iniaanyo ang kani-kanilang mga lugar-
pulungan sa hugis ng bangka sa isang patag na
lugar. Ang bawat posisyon sa bangka ay
pinupunan ng mga taong kumakatawan sa bawat
uri sa lipunan at sa kanilang katungkulan sa
bangka sa tuwing naglalayag at ang
pinakamahalagang puwesto sa
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 99
LIPUNAN

duluhan ay nakalaan sa pinuno ng bayan at hirarkiya sa pagitan ng mga panirahanan

(Manguin 190-91). Ang bangkang baurua
naman ng Lamalera sa Indonesia ay nakalaan
ang iba’t ibang bahagi ng bangka sa mga
pamilyang bumubuo ng komunidad. Sa tuwing
matatapos ang bawat paglalayag ay binabaklas
nila ang bangka at ipinamumudmod sa bawat
pamilya ang takdang bahagi nila ng bangka para
sa pag-iingat (Goddard, 70-71, 367-96). Ganito
rin ang nasaksihan ni James Hornell (40) sa mga
lipunan sa Pasipiko kung saan muling nagtitipun-
tipon ang iba’t ibang mga pamilya dala ang
kanilang bahagi ng bangka upang buuin sa
sandaling kailanganing sila ay maglayag.
May mga indikasyon din na hindi lamang
ang mga seremonyal na lugar ang iniaanyong
bangka upang gawing simbolikong
representasyon ng pag- uuri sa lipunan kundi
maging sa konseptwalisasyon ng mga
panirahanan ay naroon din ang paggamit ng
simbolo ng bangka sa pagtatakda ng relasyon
(Isorena, Ang Sakayan sa Pagbubuo ng Banua).
Sa kaso halimbawa ng Pandan, bayan sa isla ng
Catanduanes, ang hirarkiya ng pamayanan ay
naitakda sa pamamagitan ng simbolikong
pagturing sa mga tatag na pamayanan, mula sa
baybayin hanggang sa kabundukan, bilang
kinatawan ng mga bahagi ng bangka na siya ring
gumabay sa relasyon ng mga pamayanang
nakapaloob dito. Ang banua ay itinuring na
duluhan habang ang mga sityo ay itinuturing na
mga katig. Ang malaganap na paggamit ng
katagang banua/banwa/vanua bilang pantukoy sa
sentrong pamayanan sa Filipinas at sa
kalawakan ng Austronesya, na pawang mga
kahaliling kataga ng salitang bangka (Tatel,
Salazar), ay indikasyon ng malaon nang
pagpapahalaga sa paggamit ng simbolismo ng
bangka sa mga lipunang Austronesyano.

Larawan 1: Mga bahagi ng at posisyon sa bangka. Ang bangkang nasa larawan ay iprinisinta ni
WH Scott (1994) bilang rekonstruksyon ng bangkang Caracoa. Sa kawalan ng larawan ng bangkang
pandigmang barangay, ang larawang ito ang pinakamalapit sa deskripsyon ng bangkang pangayaw na
barangay dahil sadyang hindi rin nagkakaiba ang kanilang disenyo maliban sa laki.
10 MALAY TOMO XXIII BLG.
0 1

Paglalalayag at Kayaw: Pagsubok at kakailanganin sa paglulunsad ng pangayaw, ang

Balidasyon ng Ugnayang Panlipunan at pagbubuo o pag-
Politikal

Mahalaga rin na maunawaan ang mga likas

na katangian ng mga gawain sa paglalayag at
pakikidigma kaugnay sa mga taong umuukopa
at gumagawa sa mga posisyon at katungkulang
ito. Marahil ang simbolikong ugnayan sa
pagitan ng posisyon sa bangka at ng katayuan sa
lipunan ay naging pinakahayag sa gawain ng
pangangayaw. Ang pangayaw ay isang
tradisyong laganap sa buong kapuluan sa mga
sinaunang lipunan at hanggang sa mga
kasalukuyang lipunang tradisyonal/etniko.
Ang pangangayaw, halimbawa, sa mga lipunang
nasa kabundukan at interyor ay nasa anyo ng
pamumugot ng ulo, samantalang pamimirata,
pamimihag, at pananalakay naman ang
isinasagawa ng mga lipunang magdaragat
(Loarca 149, 151; Colin 82). Tanggap ang
ganitong gawain sa mga sinaunang lipunang
Filipino, sa katunayan isa ito sa mga
pinagpipitaganang gawain ng mga lalaking
makikisig at may kakayanang maglunsad nito
(Scott 90) gaya ng mga bagani o bayani ng
bayan.
Ang mga pamamaraan ng pangayaw ng mga
moros ay mahalagang tinalakay ni James
Warren sa kanyang Iranun and Balangingi:
Globalization, Maritime Raiding and the Birth
of Ethnicity (2002) kung saan detalyado niyang
sinuri ang mga kasunduan, relasyon at
kalakaran na kaakibat ng pangangayaw. Dito
sinabi ni Warren (165) na ang pangangayaw ay
mahigpit na nakabatay sa mga konsepto ng
hirarkiya, sistema ng kamag-anakan at
organisasyong sosyal, at nang lumaon kabilang
na rin ang mga proseso ng ugnayang “inter-
etniko.” Ang pagiging makapangyarihang
pinuno ay natatamo sa pamamagitan ng
paglulunsad ng malayuang pangayaw. Tanging
ang raja o datu o ang kanilang mga anak ang
maaaring makapamuno ng pangayaw at
karaniwan nang ang mga anak ay
nakakapangasawa ng mga anak ng pinuno ng
kalapit na mga teritoryo na siyang lumilikha ng
mga pinalawak na alyansa (166).
Dahil sa malaking resorses ang
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 10
LIPUNAN 1
oorganisa ng ekspedisyon ay karaniwang ganitong mapanganib na buhay kapalit ng mga
kinasasangkutan ng mga taong may-kaya (167). biyayang
Sa panahon ng lipunang baranganiko, ito
marahil ang dahilan kung bakit mahalaga ang
partisipasyon ng mga nabibilang sa uring
maharlika dahil sariling gastos nila ang
pakikilahok dito maliban pa sa kanilang
ispesyalisasyon sa pakikidigma. Kaugnay dito,
ipinaliwanag noon ni Plasencia (178) na ang
mga uring maharlika na nakapangasawa ng
mula sa ibang barangay ay hindi madali na
pinapayagang lumipat ng barangay, hanggat
hindi ito nakakapagbayad ng takdang
napagkasunduang bayarin sa kanyang datu. Sa
pangayaw ng mga moros, ang karamihan sa
mga sakay (crew) ay binubuo ng mga taga-gaod
at mananagwan mula sa uri ng ordinaryong
mamamayan. Sa sinaunang lipunang
baranganiko ginagampanan ito ng mula sa uri ng
timawa at aliping namamahay, kasama na ang
mga alipin (saguiguilid) upang punuan ang
kakulangan sa mga sakay (Combes 172).
Sinabi pa ni Warren (165) na mahalaga na ang
lahat ng sakay ay mula sa iisang lugar
(kadatuan o chiefdom) at sadyang
magkababayan o maging magkababata. Dahil
sa lubhang mapanganib ang pangangayaw,
alam ng bawat isa na ang kanilang buhay ay
nakasalalay sa kanilang kolektibong husay sa
pagdaragat at paglalayag, sa paggawa ng
bangka, pakikidigma, at sa bisa ng dasal at
ritwal ng baylan o ng hatib para sa mga
Muslim. Marahil sa ganitong mga
sirkunstansya nagiging mahalaga ang konsepto
ng “iisang-bangka” kung saan iisa lamang ang
kasasapitan ng lahat ng sakay—lumubog o
lumayag, depende sa pagtupad ng bawat isa sa
kani-kanilang katungkulan.
Tanging mga lalaki lamang ang nagsasagawa
ng pangayaw, at karamihan ay sadyang mga
mandirigma. Sa mga gipit na pagkakataon
maging ang mga alipin ay ibinibilang sa hanay
ng mga mandirigma at inaasahang
makikipaglaban hanggang kamatayan (Warren,
The Sulu Zone 187- 88). Marami sa mga aliping
ito ay karaniwan nang sumasama sa mga
pangayaw simula sa kanilang pagkabata at
nagiging mga bihasa sa gawaing iyon. Wala sa
kanilang isipan ang pagtakas. Sa halip ay
sadyang pinili nila na maging bahagi ng
10 MALAY
2 1
materyal na ipinagkakaloob ng kanilang amo
matapos ang bawat ekspedisyon (Warren,
Iranun ang Balangingi 170-71). Sadyang
tungkulin ng alipin kasama ang mga timawa na
sumagwan para sa datu (Loarca 149).
Nakapuwesto ang mga alipin na sumasagwan sa
plataporma na nakapatong sa tadik (cross-boom)
kasama ang hanay ng mga mananagwang
timawa na nasa bahaging mas malapit sa bangka.
Sa sinaunang lipunang barangay higit pa sa
materyal na benepisyo ang maaaring matamo ng
alipin na kalahok sa pangayaw. Ang
pinakatampok na maaaring matamo ng mga
alipin ay ang gantimpalang pagpapalaya o
pagiging natimawa (Gabriel).
Ang bangkang pangayaw ay nasa ilalim ng
pamumuno ng datu o raja. Nakapuwesto ang
datu/ raja sa bahagi ng bangka na may
carang/cayan o bubungan sa gitna ng bangka
malapit sa dulong bahagi at nasasakupan ang
bahagi ng timon (Combes 173). Katangian ng
pinuno ang pagiging malakas, matapang, tuso o
madunong, kilala sa bayan at walang dudang
mayaman. Kontrolado niya ang lahat ng
aspekto ng paglalayag at pagpapatakbo ng
bangkang pangayaw (Warren, Iranun ang
Balangingi 170-71). Ang pinuno ang nagtatakda
ng ruta sa buong panahon ng paglalayag at siyang
tumatayong pangkalahatang pinuno.
Mahalagang katulong ng pinuno ang mga
gumaganap bilang taga-timon na nasa gawing
likuran at siya ring namamahala sa mga sakay,
at ang tanod na namamahala sa cauit (anchor)
at “lead line” at siya ring nagmamasid at
nagbabantay sa daraanan ng bangka at sa mga
iba pang matatanaw sa laot ( Warren,
Iranun ang Balangingi 171-180). Kasama sa
ekspedisyon ang isang baylan na nagsasagawa ng
mga nararapat na ritwal at panalangin para sa
tagumpay ng pangayaw. Maliban dito,
kasama rin sa ekspedisyon ang ilang mga
matitipunong kabataan na may edad mula 12
hanggang 15 na tumutulong sa paggaod habang
hinahasa ang kanilang kalaaman sa paglalayag
at sa mga teknika ng pangangayaw (171).
Maaari na ang mga batang ito ay mga anak ng
datu ang natukoy ni Alcina (1668) bilang mga
sandig sin datu, na nagsisilbi ring pinakamatapat
at maaasahang tagapagtanggol
TOMO XXIII BLG.
ng datu sa mga panahon ng kagipitan.
Katulad sa sinaunang lipunang
baranganiko ang mga sakay ng bangkang
pangayaw ng mga moros ay binubuo ng
mandirigma (maharlika ng lipunang
batanganiko) na tanging katungkulan ay ang
pakikipaglaban, ng mga ordinaryong
mamamayan (timawa/namamahay sa barangay),
at mga pinagkakatiwalaang alipin
(oripun/aliping saguiguilir). Ayon pa rin kay
Warren, sadyang isinasama ang mga alipin
upang magsilbi sa mga pangangailangan ng mga
sakay gaya ng pagluluto, pag-iigib ng tubig, at
pagtulong na rin sa mga gawain sa bangka.
Hindi armado ang mga alipin subali’t
itinuturing sila na mahalagang bahagi ng
bangka; katungkulan nila ang pag-bailio (bail)
ng tubig, magsagwan, maglinis at magkumpuni
ng bangka. Maliban sa mga ordinaryong sakay at
mga gumagaod, malaking bilang ng mga
mandirigma ang nasa loob ng bangka na umaabot
hanggang 100 sa mga malalaking sakayan.
Nakapuwesto sila sa burulan o baileo na hindi
malayo sa puwesto ng datu (Combes 173).
Tanging pakikipaglaban ang kanilang
katungkulan at hindi sila nakikialam sa
anumang aspekto ng paglalayag. Inaasahan na
sila ay buong tapang na haharap sa kalaban para
sa ikatatagumpay ng layunin ng pangayaw.
Matapos ang pangayaw nagsisiuwi sa kani-
kanilang tirahan at pamayanan ang mga sakay
at pansamantalang napuputol ang mga
ugnayang namagitan sa panahon ng pangayaw
(174). Samantala, bago maghiwa- hiwalay,
ipinamumudmod ng datu ang mga bihag at
nasamsam sa pangayaw. Ang paghahati-hati ng
mga nakulimbat (booty) ay naipakita sa
halimbawa na ibinigay ni Warren (185) matapos
ang pangayaw na inilunsad ng mga moros.
Ayon dito,
…ang panglima, pinuno ng isang pamayanan
(village) na siya ring namamay-ari ng prahu
ay tatanggap ng isang alipin bilang tributo.
Matapos ito, kanyang iaalok ang iba pang
mga alipin sa estado batay sa kanyang unang
pagmamay-ari sa mga ito: ang pinuno ng
ekspedisyon ay tatanggap ng anim na alipin…
ang taga-timon at ang tanod ay tatanggap ng
tig-dalawang alipin, habang ang iba pang
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 10
LIPUNAN
sakay (crew) ay tatanggap ng tig-iisang 3
alipin.
10 MALAY TOMO XXIII BLG.
4 1

Ang pinakamahalagang gantimpala ay sinasadyang

inilalaan para sa mga mandirigma, halimbawa
ay ang paglalaan sa kanila ng mga alipin na
mataas ang kalidad, iyong mga bata at
maganda ang kalusugan at/o babae. Kung
hindi naman gaanong tagumpay ang
pangayaw, nababawasan ang mga paglalaan
ng gantimpala…[salin ng may-akda] (qtd.
Warren 185).

Samantala, ang mga kasamang alipin na

ipinadala ng kani-kanilang mga amo at
gumanap ng mga mapanganib na katungkulan sa
panagayaw ay walang natatanggap na anuman,
sa halip ang kanilang mga amo ang siyang
mapagkakalooban ng malaking gantimpala
(185).

KONGKLUSYON

Malawak at laganap ang ipinapakitang

korelasyon sa pagitan ng bangka at ng lipunan
sa sinaunang lipunang baranganiko. Patunay ito
na sadyang malalim at malawak ang kultura at
tradisyong maritimo nating mga Filipino. Mahaba
at malalim rin ang pinagdaanan ng ebolusyon
ng penomenang ito. Sa malas ay hindi sadyang
nadokumento ng mga lipunang nagtaglay nito
ang kabuuang proseso. Magkagayunpaman,
hindi pa lubusang nawala ang mga sinaunang
tradisyon ng pagdaragat at nananatili pa rin ang
pira-pirasong mahahalagang bahagi ng
kulturang ito na patuloy na nagpapahiwatig at
nagpaparamdam hinggil sa pinagdaanang
bangkang-bayan. Katibayan nito ang pananatili
ng katagang banua/banwa bilang pantukoy sa
sentrong pamayanan sa Kabikolan at
Kabisayaan, indikasyon na sadyang magiit at
malalim ang pundasyon ng kabuuang kulturang
maritimong Filipino.
Sa mga nalalabing reliko ng penomena sa
buong kapuluan, masasabing sapat pa rin itong
nakapag- iwan ng mga bagay na
makapagbibigay-unawa at maaaring
epektibong mag- ugnay sa mga
kasalukuyang naoobserbahang panlipunan at
historikal na penomena. Ang katagang
barangay bilang bangka at lipunan ay isang
implisitong pagkilala sa ugnayang ito. Ang di-
BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 10
LIPUNAN 5
malaking atensyon na ibinigay ng mga
dokumentong Kastila sa bangkang ito, mula sa
marami at samu’t saring bangkang Filipino, ay
isa pa ring nagbibigay-diin sa mahalagang
papel na ginampanan ng bangkang barangay sa
buhay at lipunan ng pamayanang Filipino bago
ang, at maging sa loob ng, panahon ng Kastila.
Ang mahalagang papel na ito ay masasalamin
sa mga pagpapakahulugan ng katagang
barangay na pawang kumakatawan sa esensya
ng bayan. Maliban dito, ang pagiging
bangkang pangkomunidad nito ay nagsisilbing
balidasyon na ang bangkang barangay ang
simbolikong batayan sa pagsasaayos at pag-
iistruktura ng sinaunang lipunang Filipino, na,
sa ilang pagkakataon, ay tila nagpapatuloy pa sa
ilang mga lipunang baybayin sa kasalukuyang
panahon.
Ang pagpapalaot ng bangkang barangay ang
nagsisilbing pagsubok sa mga tatag na
istruktura at institusyon sa loob ng “bangkang-
bayan” sa pamamagitan ng pagganap ng bawat
isa sa mga takdang katungkulan nang naayon sa
puwesto sa bangka. Ang karanasan at
kaalamang bunga ng pagpapalaot ang
nagsisilbing balidasyon ng mga istruktura at
institusyong pambayan na nagiging daan sa
pagpapatibay o pagbabago ng mga nasabing
istruktura at institusyon. Ang mga panahon ng
paglulunsad at paglalayag ng bangka ang
nagsisilbing lugar (venue) upang gampanan ng
bawat miyembro ng komunidad ang
simbolikong katungkulan nila sa lipunan. Sa
panahon ding ito nagaganap ang iba’t ibang uri
ng negosasyon ng mga panlipunang kontrata
kung saan ang katuparan ay masasalamin sa
proseso ng distribusyon o
pamumudmod/paghahati ng nasamsam mula sa
pakikidigma o paghahati ng tubo (profit) mula
sa pangangalakal, kasama na ang pagbabayad ng
mga pasahod o karampatang pabuya sa mga
sakay. Ang kaganapan ng buong prosesong ito
ang nagtatakda sa bangkang barangay bilang
“lipunang-bangka.” Ang kaganapan ng
bangkang- bayan sa sinaunang lipunang
Filipino at ang magiit na pananatili ng mga
reliko at alaala ng panahong iyon ay nagsisilbing
hamon na kailangan pa nating tuklasin at
pagyamanin ang maritimong aspekto ng ating
kasaysayan. May mga indikasyon na sa
10 MALAY TOMO XXIII BLG.
6 1

pagpapanday ng bangkang pangkomunidad, ang H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.

pandayan ang pansamantalang nagiging sentro Constantino, Ernesto (1930). Ilocano Dictionary.
ng bayan at tila ito ang nagsisilbing Honolulu: University of Hawaii Press, 1971.
mikrokosmo ng ebolusyon ng bayan kung saan Nakalimbag.
ang mga ugnayang sosyo- politiko-
ekonomiko ay nabubuo at nasusubok. Subalit
inirereserba na ng may-akda ang paksang ito sa
mga susunod na pag-aaral.

SANGGUNIAN

Agoncillo, Teodoro A. and Milagros C.

Guerrero. History of the Filipino people. 5th
ed. Quezon City: R.P. Garcia Publishing
Co, 1977. Nakalimbag.
Alcina, Francisco Ignacio, S.J. (1668). History
of the Bisayan people in the Philippine
Islands: evangelization and culture at the
contact period (Historia de las isles e indios
de Bisayas… 1668). Isinalin,
pinamatnugutan, at nilagyang anotasyon ni
Cantius J. Kobak,
O.F.M at Lucio Guiterez, O.P., vol. III.
Manila: UST Publishing House, 2005.
Nakalimbag.
Blair, Emma and James Alexander Robertson.
The Philippine Islands, 1493-1898. 55 vols.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag.
Beyer, Henry Otley. “Outline Review of
Philippine Archeology by islands and
Provinces,” The Philippine Journal of
Science, 77.3-4 (1941):
205-390. Nakalimbag.
Carro, Andres. Vocabulario Iloco-Español.
Manila: Establicimiento Tipografico de M.
Perez E hijo, 1888. Nakalimbag.
Colin, Francisco (1663). “Native races and their
customs.” Sa Blair, Emma and James
Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 Vols). Tomo 40: 37-
98.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag. Combes, Francisco (1667).
“Historia de Mindanao y Jolo.” Sa Blair, Emma
and James Alexander Robertson. The
Philippine Islands, 1493-1898 (55 Vols). Tomo
40: 99- 182. Ohio: Arthur
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 10
LIPUNAN 7
Constantino, Renato. The Philippines: a Isorena, Efren B. Ang sakayan sa pagbubuo ng
past revisited. Vol. 1. Manila, 1975. banua: Pandan, mula ika-12 siglo hanggang
Nakalimbag. Doran, Edwin. Wangka: 1948 (Panimulang pagbabalangkas. sa
Austronesian Canoe Origins. Texas: Texas
A&M University Press,
1981. Nakalimbag.
English, L. English-Tagalog Dictionary.
Quezon City: Kalayaan Press Mktg.,
Ent., Inc. Nakalimbag.
Gabriel, Nancy Kimuel. Timawa:
Kahulugan, Kasaysayan, at Kabuluhan
sa Lipunang Pilipino. Tesis Masteral
sa Kasaysayan. Kolehiyo ng Agham
Panlipunan at Pilosopiya, Unibersidad
ng Pilipinas, Diliman, 2001.
Nakalimbag.
Goddard, D. The Proas of Kiribati, in Sewn
Plank Boats, McGrail, Sean and Eric
Kentley (eds.), BAR International Series
276 (1985). Nakalimbag.
Haddon, Alfred C. and James Hornell.
Canoes of Oceania; Volume I, The
Canoes of Polynesia, Fiji, and
Micronesia. Honolulu: Bernice P.
Bishop Museum, 1936. Nakalimbag.
Hall, Kenneth. Maritime Trade and Early
State Development in Early
Southeast Asia. Honolulu: University
of Hawaii Press, 1985. Nakalimbag.
Harrisson, Tom and Barbara Harrisson.
The prehistory of Sabah. Kota
Kinabalu: Sabah Society, 1971.
Nakalimbag.
Hassan, Irene. Seymour Ashley and Mary
Ashley, Taosug-English Dictionary.
Jolo, Sulu: Notre Dame of Jolo College,
1994. Nakalimbag.
Headland, Thomas and Janet D. Headland.
A Dumagat (Casiguran) English
Dictionary. Canberra, Australia: The
Australian National University, 1974.
Nakalimbag.
Hirth, Friedrich at W.W. Rockhill. Chau
Ju-kua: His Works on the Chinese and
Arab Traders in the 12th and 13th
Centuries. Taipei: Ch’eng- Wa
Publishing, 1970. Nakalimbag.
Hornell, James. Water Transport. London:
Cambridge University Press, 1970.
Nakalimbag.
10 MALAY
8 1
kasaysayan ng Catanduanes). Tesis
Masterado sa Kasaysayan, Departamento ng
Kasaysayan, Unibersidad ng Pilipinas,
Diliman, Lunsod ng Quezon, 1998.
Nakalimbag.
. “Ukol sa etnikong pinagmulan ng mga
Catandunganon at ang proseso sa pagbubuo
ng lipunang Baranganiko,” Malay 1
(2002):13-
36. Nakalimbag.
. “The Visayan Readers of the China
coast, 1174-1190 AD,” Philippine Quarterly
of Culture and Society. Cebu City: San
Carlos University, 32(2):73-95. Nakalimbag.
James Fox. “On Bad Death and the Left Hand:
A Study of Rotinese Symbolic Inversions.”
Sa Right and Left: Essays on Dual Symbolic
Classification, R. Needham (ed.). Chicago,
1973. pp. 342-367. Nakalimbag.
Johnstone, Paul. Seacraft of Prehistory.
Cambridge: Harvard University Press, 1980.
Nakalimbag.
Junker, Laura Lee. Raiding, trading, and
feasting: the political economy of the
Philippine chiefdoms. Honolulu: University
of Hawaii Press, 1994. Nakalimbag.
Kana, L. “The Order and Significance of the
Savunese House.” Sa James Fox (ed.), The
Flow of Life: Essays on Eastern Indonesia.
Cambridge and London, 1980. Pp. 221-230 .
Nakalimbag.
Laconsay, Gregorio. Dictionario Iloko-English-
Tagalog. University of the Philippines, 1974.
Nakalimbag.
Leopoldo Y. Yabes, “Lam-ang”, Antolohiya ng
mga Panitikang ASEAN: Mga Epiko ng
Pilipinas, Salin sa Filipino ni Angel A.
Acacio, Jovita Ventura, et.al. (pat.). Quezon
City: Komite ng Kultura at Kabihasnan ng
ASEAN, 1984. Nakalimbag.
Lietz, Paul. The Muñoz Text of Alcina’s History
of the Bisayan Islands, Chicago: Philippine
Studies Program, Dept. of Anthroplogy.
Nakalimbag.
Lisboa, Marcos de (1754). Vocabulario de la
Lengua Bico. Manila: Establisimeinto
Tipografico del Colegio de Santo Tomas, 1865.
Nakalimbag.
TOMO XXIII BLG.
Loarca, Miguel de. 1582. “Relacion de las Yslas
Filipinas,” Arevalo. . Sa Blair, Emma and
James Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 vols). Tomo 5:34-187.
Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908. Nakalimbag.
Manguin, Pierre Yves. “Shipshape societies:
boat symbolism and political systems in
Insular Southeast Asia,” Southeast Asia in
the 9th to 14th Centuries. Marr, David G. at
AC Milver (mga pat.). Singapore: Institute of
Southeast Asian Studies, 1986. Nakalimbag.
McKaughan, Howard P. Stories from the
Darangen, “Paganay kiandato’o diwata
ndaw gibon sa iliyan a Bembaran.” Manila:
De La Salle University Press, 1995.
Nakalimbag.
McKaughan, Howard P. and Batua A.
Macaraya. A Maranao Dictionary. Honolulu:
University of Hawaii Press, 1967.
Nakalimbag.
Mentrida, Alonso de (1637). Diccionario de la
Lengua Bisaya, Hiligueina y Haraya de la
Isla de Panay. Manila: Imprenta de D.
Manuel y de D. Felis Dayot, por D. Tomas
Oliva, 1841. Nakalimbag.
Mintz, Malcolm W. Bikol Dictionary. Honolulu:
University of Hawaii Press, 1971. Nakalimbag.
Morga, Antonio de (1609). ‘Sucesos de las Islas
Felipinas,’ Mexico. Tomo . 16:25-210. Sa
Blair, Emma and James Alexander Robertson.
1908. The Philippine Islands, 1493-1898. 55
vols. Ohio: Arthur H. Clark Co, 1908.
Nakalimbag.
Motus, Cecille. Hiligaynon Dictionary .
Honolulu:University of Hawaii Press, 1971.
Nakalimbag.
Noceda, Juan de and Pedro de San Lucar
(1745). 1860. Vocabulario de la Lengua
Tagala. Manila: Imprenta de Ramirez y
Giraudier. Nakalimbag.
Noteboom, Charles (1947). “The study of primitve
sea-going craft as an ethnological problem,”
Internationales Archiv fur Ethnoraphie, vol.
45, nos. 4-6, sa Greenhill and J. Morrison,
The Archaeology of Boats and Ships
Annapolis: Naval Institute Press, 1995.
Nakalimbag.
Pattanne, E.P. 1978. “The Barangay: Origin of Our
 BARANGAY: BANGKA AT EFREN B. ISORENA 10
LIPUNAN 9

Basic Socio-Political Unit,” Filipino Heritage: Vocabulario

The Making of our Nation. 3(1978):755-756.
Nakalimbag.
. The Philippines in the 6th to 16th
Century. Manila: LSA Press Inc., 1996.
Nakalimbag.
Peralta, Jesus. “Ancient Mariners of the
Philippines,” Archeology 33.5 (1980):41-48.
Nakalimbag.
Perez, Rodrigo, et.al. Folk Architecture.
Quezon City: Impressions Inc., 1989.
Nakalimbag.
Pigafetta, Antonio (1521). ‘Primer viaggio
intorno al mondo.’ Sa Blair, Emma and
James Alexander Robertson. The Philippine
Islands, 1493-1898 (55 vols). Tomo
33:26-272;
34:38-182. Ohio: Arthur H. Clark Co., 1908.
Nakalimbag.
Plasencia, Juan de (1589). “Customs of the
Tagalogs,” Manila, October. Sa Blair, Emma
and James Alexander Robertson. 1908. The
Philippine Islands, 1493-1898 (55 Vols).
Tomo 7: 173-198, 55 vols. Ohio: Arthur H.
Clark Co., 1908. Nakalimbag.
Quirino, Carlos and Mauro Garcia, “The
Manners, customs, and beliefs of the Philippine
inhabitants of long ago; being a chapter of a late
16th century Manila manuscript,” Translated,
Transcribed and Annotated. Philippine
Journal of Science 87.4(1958):325-466.
Nakalimbag.
Ronquillo, Wilfredo. “The Butuan
archaeological finds: profound implications for
Philippines and Southeast Asian prehistory,”
Man and culture in Oceania. Special Issue, 3
(1987): 71-78. Nakalimbag.
Ruiz, Miguel Ruiz (1630). Bocabulario
Tagalo, 1630. Patnugot ni Jose Mario
Francisco, S.J. Quezon City: Pulong Sources
for Philippine Materials, 1997. Nakalimbag.
Salazar, Zeus A. Ang Pilipinong Banua/Banwa,
sa mundong Melano-Polynesiano. Bagong
Kasaysayan. Lunsod ng Quezon: Palimbagan
ng Lahi, 2006. Nakalimbag.
San Antonio, Francisco de (1624). Vocabulario
Tagalo. Quezon City: Pulong: Sources for
Philippine Studies, 2000. Nakalimbag.
San Buenaventura, Pedro de (1613).
11 MALAY TOMO XXIII BLG.
0 1
de la lengua Tagala. Manila, 1711.
Nakalimbag.
Scott, William Henry. Barangay:
sixteenth- century Philippine culture
and society. Quezon City: Ateneo de
Manila University Press, 1994.
Nakalimbag.
Sullivan, Robert. A Maguindanaoan
Dictionary: Maguindanao- English,

English Maguindanaoan. Cotabato

City: Notre Dame University, 1966.
Nakalimbag.
Van Wouden, F.A.E.. 1968. Types of
social structure in Eastern Indonesia.
The Hague, 1977. Nakalimbag.
Vanoverbergh, Morice. Isneg-
English Vocabulary. Hawaii:
University of Hawaii Press, 1972.
Nakalimbag.
Warren, James Francis. “The Sulu zone:
commerce and the evolution of a multi-
ethnic polity, 1768- 1898. Qusaezon
City: New Day Publishers, 1979.
Nakalimbag.
Warren, James Francis. Iranun and
Balangingi: globalization, maritime
raiding and the birth of ethnicity.
Quezon City: New Day Publishers, 2002.
Nakalimbag.
Wolkinson, R.J. A Malay-English
Dictionary (Romanised), Part I (A-
K). London:MacMillan & Co., Ltd,
1957. Nakalimbag.
Yabes, Leopoldo Y. 1984. “Lam-
ang”, Antolohiya ng mga Panitikang
ASEAN: Mga Epiko ng Pilipinas. Salin
sa Filipino ni Angel
A. Acacio, Jovita Ventura, et.al. (pat.).
Quezon City: Komite ng Kultura at
Kabihasnan ng ASEAN, 1984.
Nakalimbag.
Yap, Elisa Paula and Ma. Victoria Bunye.
English- Cebuano-Visayan dictionary.
Honolulu: University of Hawaii Press,
1971. Nakalimbag. Zaide, Gregorio. Early
Philippine history and culture. Manila:
Oriental Printing Co., 1937.
Nakalimbag.