Professional Documents
Culture Documents
Binasa sa Ambagan 2011 ng Komisyon ng Wikang Filipino, Filipinas Translation Institute, at University
of the Philippines-Diliman, Sept.14-16, 2011, UP-Diliman, Quezon City
“Lupa kag dagat sa pinggan,” ito ang paglalarawan sa Antique ng makata nitong si
Milagros Geremia-Lachica. Pokus ng ambag mula sa Kinaray-a ang 20 na salitang pang-
agrikultura. Maliban sa pagbibigay ng kahulugan at pagsasalaysay sa/ng kultural na aspeto
ng salita, tatangkain din ang pagma-mapa ng pagkakatulad at pagkakaugnay-ugnay sa iba
pang malalapit na wika sa Visayas, partikular sa Hiligaynon at Cebuano. Isa itong
panimulang paghahanda para sa binabalak na Diksyunaryong Kultural sa Agrikultura sa
Kinaray-a.
A
no ang kaugnayan ng pagkawala ng wika at kulturang pang-agrikultura sa
pagtaas ng presyo ng bilihin? Kung ang kakulangan sa pagkain, at kung
gayon gutom, ay isang pambansa at global na isyu, ano ang kaugnayan, kahulugan,
kabuluhan ng pag-aaral ng/sa wika at kulturang pang-agrikultura sa pagtatanong
tungkol sa gahum? Hal. Sa relasyon ng sentro at gilid, ng historikal at kontemporar-
yo, ng teknolohiyang pang-agrikultural at industriyal, ng pagsasadula ng isang
ritwal sa pagtatanim o pag-aani at pag-upload nito sa social networking site tulad ng
Facebook at YouTube?
Ilan ito sa mga tanong na dumating sa akin, at patuloy kong binubuno, nang napag-
pasyahan kong balikan ang lupa, partikular ang pagsasaka, bilang sabdyek ng
pagkukuwento. Higit kaysa nostalgia, isa itong sikolohikal at emosyonal na pagma-
mapa ng isang espasyong konseptwal na hitik sa metaporikal na ekstensyon na
maaaring maging sangkap sa posibilidad halimbawa ng pagsulpot-buo ng bagong
pantao-panlipunang organisasyon, o kultural na komunidad, o pangyayari.2
Galing ang mga salitang ito sa barangay na aking kinalakhan. Ang Barasanan sa bayan
1
[Asenjo,
G.
ng
Dao,
ngayo’y
Tobias
Fornier,
na
klasipikado
sa
ika-‐4
na
uri
(ibig
sabihin:
mahirap,
mahina
ang
income)
ng
munisipalidad
sa
probinsya
ng
Antique
sa
rehiyong
Kanlurang
Visayas.
Pitong
kilometro
ang
layo
ng
Barasanan
sa
bayan.
Nasa
bulubundukin
itong
bahagi,
malapit
sa
kabundukan
ng
Iloilo,
saan
may
high-‐way
na
tinatahak
ng
mga
sasakyan
patungong
Antique,
patungong
Caticlan
(hal.ng
mga
bus
patungong
Manila)
palibot
sa
buong
isla
ng
Panay.
Nasa
Sur
na
bahagi
ng
probinsya
ang
Tobias
Fornier,
pangalawa
sa
dulong
bayan,
ang
Anini-‐y.
Sa
2008
Agricultural
Commodity
Profile
ng
probinsya3,
may
2974
na
hektarya
ang
Tobias
Fornier.
516
dito
ang
may
irigasyon
at
2458
ang
pagsasaka
na
umaasa
sa
ulan.
Maliban sa palay, nagpoprodyus din ang probinsya ng mais, saging, manga, tubo, at
kape.
2
[Asenjo,
G.
Norte hanggang Sur. Sa kabila ng kabundukan nito, ang ilang bahagi ng Iloilo, ang
buong Capiz, gayundin ang Aklan. Kaya inilalarawan ang Antique ng makata
nitong si Milagros Geremia-Lachica na lugar saan “…sa pinggan ni Nonoy/liwan
magakitaay/ang lupa kag baybay.”(“…sa pinggan ni Nonoy/muling
magtatagpo/ang lupa at dagat.). 4
3
[Asenjo,
G.
Kung pagbabasehan ang lapit ng tunog at mga salita sa Kinaray-a sa salita ng mga
Ati o Ita ng Panay, partikular ng Antique, maituturing nga na isang matandang
wika ang
Kinaray-a, dahil tinuturing din natin na isa ang mga Ati sa ating mga
katutubo. At may engrandeng naratibo ang Antique kaugnay sa/ang mga Ati. Ito
ang kuwento ng pagdaong ng sampung datu ng Borneo sa Panay, partikular sa
Malandog, Hamtic, sa Antique, at ang pakipagpalit dito ng pinuno ng Ati na si
Marikudo sa bulawan na salakot at nakasangyad sa lupa na kuwintas para sa
kanyang asawa na si Maniwantiwan. Mababasa ito, naibantala sa mga akda nina R.
Morales Maza sa kanyang libro na The Augustinians in Panay (1987), sa Maragtas
(1907) ni Pedro Monteclaro, at Barter in Panay (1961, 1984) ni Ricaredo Demetillo.
Patuloy ang reproduks-yon ng naratibong ito sa spectacle ng mga taunang festival
tulad ng Ati-Atihan ng Kalibo, Dinagyang ng Iloilo, at Binirayan ng Antique. Kahit pa
marginal na presensya, kung hindi man talagang invisible, ang mga Ati sa mga
okasyong ito, na alam nating nananatiling illiterate ang karamihan at lalo pang na-e-
etsa-puwera sa panahon ng globalisasyon.
4
[Asenjo,
G.
Sa papel ko noong 2005 na “Antique, Banwa nga Hamili: Ang Antique sa Diskurso
ng mga Musikerong Antiqueño,”7naimapa ko na rin ang artikulasyon-manipestas-
yon-salin ng lupa at kahirapan, lupa=kahirapan mula sa mga tradisyonal na anyo ng
panitikan ng rehiyon tulad ng komposo at banggianay (balagtasan) hanggang sa mga
kontemporaryong antolohiya sa Kinaray-a na Ani (1991), Mantala (1997), Dag-on
(1995), at Salatan (1998). Hanggang sa OKM na ito. Kaya ang hamon din ng papel na
iyon sa pagbubukas ng mga bagong espasyo at pagdidiskurso ng/ sa lupa at
kahirapan lalo na kung isa itong pagpapatuloy/pagtatanghal ng pagiging bayang
hamili o minamahal/pinakakatangi/nakahihigit nito – ang romantisasyon -dahil sa
maragtas nito ng pagdaong ng sampung datu mula Borneo at lugar ng unang
Malayan settlement sa Panay.
Kaya ang proposisyon ko sa mga nagnanais mag-aral ng iba pang wikang Filipino,
na kung mayroon mang wika sa Visayas na kailangang matutunan, ito ay ang
Kinaray-a. Dahil kapag natuto ka ng Kinaray-a, makakaintindi ka na rin ng
Hiligaynon at Cebuano; katulad ko, katulad ng marami sa amin na Kinaray-a. At
kung isang ebidensya ng pagkilala sa kakayahan at gahum ng Kinaray-a bilang wika
ang presensya ko sa kumperensyang ito, sa narating ng kontemporaryong panulatan
5
[Asenjo,
G.
Bago pa ang ambagang ito, naglilista na kami ng aking ina ng mga salita at konsep-
tong pang-agrikultura. Mula sa aming tala at sa dagdag na naipadala ng pamilya via
email para sa kumperensyang ito, komunsulta ako sa anim na diksyunaryo: 1) UP
Diksyunaryong Filipino na patnugot ang Pambansang Alagad sa Sining Virgilio
Almario, 2) Dictionary of Visayan Arts ni Dr. Erlinda Alburo, 3) A Five-Language
Dictionary (Panay Island) ni Roman de la Cruz, 4) Hiligaynon-English/English-
Hiligaynon ni Eliza Yap-Uy Griño, 5) A Dictionary of Cebuano-Visayan ni John Wolff, at
ang 6) Hiligaynon Dictionary ni Dr. Ruby Alcantara.
6
[Asenjo,
G.
7
[Asenjo,
G.
15.Pànggás png 1. [ST] wala practice of vt. to sow seed. wala wala
almirulan putting rice, (p.339)
ang bulak medical herbs,
upang a wooden
habihin ito. comb, and a
2. palm fruit in a
paghagod o basket to
paghimas, insure an
gaya sa abundant
pagpangga harvest
s ng manok
o
pagpangga
s ng damit.
(p. 920)
Sa 20 salita na pinili, 12 ang wala pang entri sa kahit isa sa anim na diksyunaryo. Ito
ang balískad, binaté, binàngto, hàmód, hanálòn, inúpóng, límbûk, linás, màrinhút, panûdlàk,
pinálínpìn, súkà. 6 ang may entri sa UP Diksyunaryong Filipino ngunit iba ang
kahulugan. Ito ang bangag, lamígàs, líkyàd, linápwáhàn, pánggàs, pásî. 2 ang may
8
[Asenjo,
G.
malapit, kung hindi man kaparehong kahulugan sa Cebuano, ang bangag at pánggàs.
4 ang may katulad na kahulugan sa Hiligaynon: bangag, bûngkág, pánggàs, at wáyáng.
Halikayo sa wáyáng!
Sa madaling sabi, ang wáyáng ay isang lugar; isang bahagi ng uma o ng bukid na
bukas dahil hindi pinagtataniman o walang tanim, at may sapat na lawak upang
makapaglaro tulad ng pagpapalipad ng saranggola tuwing tag-araw, makapag-
piknik, o makapagpastol ng hayop.
Kaya hindi lamang ito nag-aangkin ng espasyo at identidad bilang pangalan, kundi
bilang isa ring pang-uri. Ginagamit rin ito sa paglalarawan bilang kasalungat ng
masikip. Hal. Wáyáng ang sala, wáyáng ang saya. Kaya gustong-gusto ko ang salitang
ito dahil sa dala nitong imahen ng galaw, kilos – kalayaan! Nang-aanyaya ang
wáyáng ng pagsusuyuan.
Nagamit ko ito sa binalaybay o tula ko na “Ang Kasubu kang Dila.” Ito ang naging
inspirasyon, naging pamagat ng una kong nobela. Ito ang Lumbay ng Dila. Narito
ang gamit ko:
Nangin
wáyáng
ang
supermarket
kang
ginsug-‐alaw
ako
kang
sangka
putos
nga
samlague.Sweet
&
Spicy
Thai,
69.75.
Liwan
ko
nakilala
ang
kaaslum
kag
katam-‐is.
9
[Asenjo,
G.
Naging paráng ang supermarket nang sinalubong ako ng isang supot ng sampalok. Sweet &
Spicy Thai, 69.75. Muli kong nakilala ang asim at tamis.
10
[Asenjo,
G.
Pa.nûd.lak. Png. Pnd: Ritwal bago ang pagbubungkal ng lupa at pagtatanim. Hal. 1)
Bago magtanim, maghanap ng kahoy na may tatlong sanga. Sabitan ito ng tatlong
botelya at ibaon sa unang idas o hanay ng nabungkal na lupa. Hal.2) Ibalot sa itim
na tela ang nabungi na ngipin ng kalabaw [na madalang kung mangyari, at kung
gayon, suwerte ka]. Ilagay ito sa tabig10 na may lamang binhi at itago sa labas ng
bahay, halimbawa, sa kamalig11. Hal.3) Sa pagsisimula ng pagtatanim, humarap sa
Silangan. Hal. 4) Kung may puno malapit sa bahay, hal.kawayan, magwalis sa
hapon bago ang pagtatanim. Sakaling marami ang nalagas na dahon kinaumagahan,
at kailangan uling magwalis, senyales ito na huwag ipagpatuloy ang pagtatanim sa
araw na iyon. Hal.5) Maghanda ng isang pumpon ng bignay at isang puno ng
tanglad. Isama rito ang suklay at krus na nabalot sa itim na tela at isabit ito sa
tagakan 12habang nagsasab-og o nagtatanim. Hal.6) Sa pag-aani, maglagay sa
tagakan ng konting ani at ilagay ito malapit sa krus at huwag na huwag mong kunin
hanggat hindi pa tapos ang pag-aani. Hal.7) Sa pagsubay13 ng palay, itumpok bago
linasin. Bago sumukob, itumpok ang lahat ng palay, maglagay ng krus at itak sa
magkabilang dulo ng amakan14, at lumuhod sa pagsukob ng palay at dahan-dahan
itong gawin.
Búng.kag. Png., Pnd., Pnr: Unang proseso ng/sa pag-aararo para mabaklas ang
tigang na lupa. Hiligaynon din ito, tulad ng paglalarawan ni Uy-Griño. Imahen ito
ng paghiwa-hiwalay. Nabúbúngkág ang anumang nakatali, nakakapit, nakabung-
kos. Hal. buhok, pumpong ng mais, ng palay. Ang pagbúngkág ng lupa ay
pagbungkal upang mapatag ito at malinis. Ang pagbúngkág ng bagay na
nakabungkos ay paggamit nito. Malapit ito sa pagbaklas.
11
[Asenjo,
G.
Ba.lís.kad. Png. Pnd. Pnr: Pangalawang pag-aararo para mapino ang nabúngkág na
tigang na lupa. Dito sinusuyod ng tao at kalabaw at araro ang mga ligaw na damo.
Dito nagkakalukso-lukso, nagkakabaliktad-liktad ang lupa at laman nito:
nadudurog hanggang sa lumitaw ang pino at kinis na bahagi at anyo.
Bì.ná.tí. Png: Ito ang palayan na naararo na at napatubigan; handa na para taniman
ng palay. Dito, ang palay na tinutukoy ay iyong tumubo na – pánggàs – at nagabot
na o nabunot at ngayon, itatanim na, uli, sa bìnátíng ito. Pnr: Maputik, malapot.
Parang tsokolate na kulay itim, o abuhin. Dito na lumulusong para magtanim: ang
pamilyar na imahen ng “Ang Magtanim ay Di Biro.”
12
[Asenjo,
G.
imahen at kahulugan, lalo na kapag hindi na lamang palay ang linilinas kundi tao o
hayop.
Inú.pòng. Png: Bugkos ng mga naani; komunidad ng mga inaning palay, partikular
sa kontesktong ito. Gayundin, dinadala tayo sa mga katulad na konsepto: angkan,
lipi, sanga, tangkay, kumpol, bugkos.
Lá.mí.gàs. Png: Butil ng palay, partikular ang malulusog o mabubuting uri. Ito rin
ang tawag sa mga butil ng legyumas.
Lím.bûk. Png: Bigas na sinangag mula sa bagong ani na palay. Tradisyon ang
paglímbûk, kapag bagong ani, tanda ng pasasalamat.
“May linímbûk ka/kayo?” Ito ang karaniwan na pangangamusta. Isa rin itong
pagsubok, pagtikim sa kalidad ng bagong ani na palay. Higit sa límbûk, nariyan
ang paboritong kakanin na hìmúgó saan paglilímbûk ang unang proseso. Matapos
ang pagsangag ng bagong ani na palay, ang pagbayo nito (ngayon makina na) at ang
paghalo ng kalamay o asukal hanggang sa makuha ang tamang timpla at lasa. Ito
ang hìmúgó: espesyal na kakanin, may lagkit at nanam ng bagong ani na palay, lalo
na kapag bigas-malagkit.
13
[Asenjo,
G.
Bināng.to. Png. Pnr: Sinangag na mais. Maaaring may mantika at asin. Maaaring
wala. Low-class o home-made na pop corn. Imahen ng gutom at kahirapan. Kaya isa
rin itong pang-uri.
Tanong: “Ano ang pagkain/ulam n’yo?” Sagot: “Bināngto.” Dahil walang pambili
ng ulam. Dahil kulang ang bigas; dahil kulang ang ani dahil ang ilang sako ng palay
ay kailangang ibayad sa nautangan ng kapital para sa binhi, abono at pagpagawa o
pagpatrabaho, o kailangang ibenta para pambayad sa tuition ng anak na nagkoko-
lehiyo. Kulang ang ani dahil hindi naman pagmamay-ari ng magsasaka ang
kanyang lupa, o kung pagmamay-ari man niya maliit lamang ito. Maaaring hindi pa
sa kanya, trabahador lamang siya, maliit pa. Bināngto ang pantawid sa pagitan ng
panahon sa pag-aani ng palay at mais. Bināngto: kanin na, ulam pa. Hanggat kaya ng
ngipin, ng bunganga na ngumuya.
Lináp.wà.hàn. Png. Pnr: Tinola mula sa iba’t ibang gulay na karaniwang nakikita sa
likod-bahay o napipitas sa bukid: talbos ng kamote, sayote, malunggay, alugbate,
bulaklak ng katuray. Sa mga bulubunduking barangay ng Antique, isa rin itong
matingkad na imahen ng kahirapan. “Linápwàhàn lang.” Maaaring may isda o
hipon. Maaaring wala.
“Linápwàhàn gid (talaga).” Libre – nariyan lang ang mga gulay, at madaling lutuin.
Ngunit sa paglipas ng panahon, mula sa “linápwàhàn lang,” naging “may
linápwàhàn” na ang kadalasang maririnig sa mga kapitbahay. “May linápwàhàn:”
mayroong gulay, nariyan pa sa likod-bahay at/o sa bukid; maaaring libre pa o
mabibili na, ngunit sa mas mababang presyo sa palengke sa bayan.
14
[Asenjo,
G.
15
[Asenjo,
G.
Tinatanong ko muli ito ngayon, pagkalipas ng dalawang dekada. “Mabagal ang pera
sa lupa,” nailagay ko sa mga labi ng isa kong tauhan sa nobela kong Lumbay ng Dila
(C & E, 2010). “Pagapangumahon mo pa bala ang taramnanan, Toto/Nonoy/
Nene/Inday/Pangga?” Nagtapos ang binalaybay ni Tondares sa ganito: “pero sige
lang/indi ako pagsabta./sige kantahi ako/ang imong limug/mangin tarug kang
tanan nga kasabtanan./mal-am run ako, Totong/lantawa, sa indi magbuhay
/magaharuk run ang suksuk sa lupa./(pero sige lang/huwag mo akong
sagutin./sige awitan mo ako/ang iyong tinig/maging daluyan ng lahat ng
kasagutan./matanda na ako, Totong/tingnan mo, mamaya-maya lang/hahalik na
ang butiki sa lupa.).
Ayaw kong ring magsalita para sa kabataan. Alam nating karamihan sa kanila
nagnanais at marahil nag-aaral na para maging nars, kahit pa resesyon na naman sa
Amerika at Europa at patuloy ang giyera sa mga bansang Muslim at sinasabi na
papatungong Silangang Asya na ngayon ang gahum. Matagal na ring nangawala
ang mga dalagang bukid, ayon sa batikang nobelista na si Amang Jun Cruz Reyes sa
kanyang Ang Huling Dalagang Bukid at ang Authobiography na Mali (Anvil, 2011).
Isama na rin d’yan ang mga binatang bukid na tulad ng mga dalagang bukid, mga
mangagawa ngayon ng mundo – ang ating OFW.
Hayaan n’yong sagutin ko ito ng personal, at oo, bagaman at wala pa akong lupa na
titulado. Tulad ng nabanggit ko sa panimula, hindi bilang nostalgia, lalo pa at
nananatili ang equation: ang lupa=kahirapan, at ito ang kabalintunaan, nananatiling
16
[Asenjo,
G.
lupa pa rin ang mababalikan natin, puwera na lamang sa mga bahaging nagbaba-
gong-anyo na ito dulot ng pagbabago sa global na klima at panahon. Hindi tulad ng
tubig, ng hangin, ng apoy, nariyan ang lupa na mahahakop ng mga palad at sa mga
dulo ng mga daliri, makakapagpunla ng mga bagong binhi.
Pagkain.
Buhay.
Ito lamang sa ngayon ang aking maaalay, mga kaibigan. Wala pa akong sapat na
kasagutan sa mga naihain kong tanong sa panimula. Kailangan pang mai-ugat ang
meditasyon sa panahon at lunan. Kung mayroon mang sulpot, tubo, binhi, lalong
hindi ako sigurado sa gahum nito para maisalin sa isang praktikal na solusyon sa
bāngág, sa binángto, sa línàpwàhàn, sa hāmòd, sa pasí. Ito lamang: itong inùpóng,
itong lamígàs ng mga salita na sinusubukang ipànggàs sa hānàlón na wáyáng ng
pambansang wika at panulatan: itong pag-aambag, itong pagda-dagyaw. Heto ang
pagbùngkág, pagbalískad, paglíkyad, pagbatì, paglínàs para sa süká at paglím-
bük! Heto ang panüdlàk, mga kaibigan! Nawa ay ilayo tayo sa mga pìnàlinpín at
marínhût.
MGA
TALA
1
Nasulat ang papel sa tulong ng mga sumusunod: Stephanie Joey Chua at Marian Rios, mga
research assistant; Faith L.Asenjo-Laurio, ang aking nakakatandang kapatid na nag-email sa
akin ng mga salita at sa aming tiyo na naging informant, si G.Orlando Nones, at kay
G.Junlee Saylo ng Public Information Office ng Antique sa San Jose. May maliit na pondo
mula sa College Research Fund ng College of Liberal Arts, De La Salle University-Manila.
Septyembre 2011.
2
Tinutukoy ko rito ang posibilidad ng social entrepreneurship, creative entrepreneurship,
micro-finance, maging ang mga pahina at grupo na nabubuo online, tulad sa Facebook.
Maaari ring tingnan ang binubuo kong espasyo online, ang http://balaysugidanun.com.
3
Opisyal na statistics mula sa Province of Antique Provincial Information Office. Na-email
noong Agosto 3, 2011 sa pamamagitan ni G.Junlee M.Saylo, Admin Officer IV, Provincial
Information Office <pio_antique@yahoo.com>.
4
“Lupa kag Baybay sa Pinggan,” ang pagsulat…bayi (Iloilo City: University of San Agustin
Press, 2006) 38.
5
Alex Delos Santos, ed. Maaram: Studies in Kinaray-a. (Iloilo City: Libro Agustino/
Paranubliun-Antique, 2003) 68-91.
6
“Ang Hiligaynon,” Ani 10, Leoncio P.Deriada, ed. (Manila: Sentrong Pangkultura ng
Pilipinas, 1989) 11.
17
[Asenjo,
G.
7
Bulawan 2. 2001: 94-99.
8
DepEd Order No. 74, “Institutionalizing Mother Tongue-Based Multilingual Education
(MLE), Hulyo 14, 2009.
9
Edison Tondares, ed. Dag-on (San Jose, Antique: Paranubliun-Antique/Antique
Integrated Area Development Foundation, 1995) 48.
10
Panglagyan ng palay gawa sa kawayan.
11
Maliit na bahay-kubo, may iisang kuwarto. Halos lahat ng magsasaka may kamalig sa
bukid para pahingahan at imbakan ng karaniwang gamit sa pagsasaka, gayundin silong
kapag may malakas na ulan.
12
Isang uri ng imbakan gawa sa kawayan.
13
Ani na palay na nakalagay na sa sako (sack of rice). Binibilang ang ani sa kung ilang sako.
14
Gawa sa kawayan saan binibilad ang bagong ani na palay.
15
Sanga ng kahoy o kawayan na gamit bilang gabay sa paghasik ng binhi o buto.
16
Leoncio P.Deriada, ed. Ani 1991:177.
MGA SANGGUNIAN
18
[Asenjo,
G.