YUNIT – II

Dalumat-Salita: Ambagan,
mga Susing Salita, at Iba pa.

LUNSARAN

Pamilyar ka ba sa sumusunod na mga salitang mula o hango sa mga wikang di-

Tagalog na ngayo’y ginagamit na sa mga pananaliksik at/o sa midya? Subuking ilagay

sa patlang ang kahulugan ng sumusunod na mga salita. Ang mga salitang ito’y patunay

na ang pagpapayaman sa wikang pambansa ay nakasalalay rin sa paggamit ng mga

salita mula sa iba’t ibang wika ng Pilipinas.

1. Hayahay: _________________________________________________

2. Pangga: __________________________________________________

3. Gahum: __________________________________________________

4. Pag-uswag: ________________________________________________

5. Dulganay: _________________________________________________

6. Bana: _____________________________________________________

BABASAHIN

Mga Halimbawa ng Lahok sa Proyektong Ambagan

Gaya ng Sawikaan, malaki rin ang papel na ginagampanan ng kumperensyang

Ambagan para sa pagsulong ng pagdadalumat sa Pilipinas. Ayon sa pabatid ng

Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) (2015), ang “proyektong Ambagan ay proyekto ng

Filipinas Institute of Translation (FIT) na ginaganap kada dalawang taon” bilang

pagkilala at pagpapatupad sa hangarin ng ispesipikong probisyong pangwika ng

1
Konstitusyong 1987, Artikulo XIV, Seksiyon 6 na nagbibigay-diin sa papel ng mga wika

sa Pilipinas sa pag-unlad ng wikang pambansa: “Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay

Filipino. Samantalang nalilinang, ito ay dapat payabungin at pagyamanin pa salig sa

umiiral na mga wika ng Pilipinas at sa iba pang mga wika.” Sa ganitong diwa, ayon sa

KWF, ang Ambagan ay proyekto ng “paghalaw mula sa kaban ng bokabularyo ng iba’t

ibang wika sa Filipinas upang ilahok sa korpus ng wikang pambansa.” Ang Ambagan ay

pagpapalawak ng mga nauna nang pagsisikap na lubusin ang pagkalap ng mga

salitang di-Tagalog para maging bahagi ng wikang Filipino. Ayon sa sanaysay ni San

Juan (2008), “matagal nang gumugulong ang kampanya para sa sabay na

pagtataguyod ng wikang Filipino” at ng iba pang wika sa bansa, bilang pagsunod sa

“masaklaw na depinisyon at katangian ng Filipino bilang buhay na wika na Pilipino (na

batay sa Tagalog) ang korpus at lilinangin sa tulong ng iba pang wikang umiiral sa

Pilipinas...Unti-unti nang naging maluwag at maganda ang pagtanggap ng mga pangkat

na di Tagalog sa wikang Filipino.” Idinagdag pa ni San Juan na “a ktibong

nagsusumikap ang mga akademista na ‘ipauso’ o palaganapin ang pag-asimila sa mga

salitang katutubo para sa mga salitang walang eksaktong katumbas sa Tagalog. Ang

paglilimbag ng UP Diksyunaryong Filipino ay isang malaki at makabuluhang ambag sa

ganitong proseso sapagkat isinama ng mga leksikograper nila ang mga salitang buhat

sa iba’t ibang wikang katutubo ng Pilipinas. Kailangan ang malaganap at tuluy-tuloy na

paggamit ng mga salitang gaya ng “gahum” (hegemony), “bana” (husband), “bodong”

(peace pact), “ábyan” (close friend), “adi” (male friend), “faga” (small fragments from a

meteor that fell to the earth from outer space), “himugà” (heinous crime), “dán-aw”

(small lake), “dág-om” (rain cloud), “xappo” (green chili) at iba pa., upang unti-unting

2
makapasok sa pang-araw-araw na talasalitaan ng mga pangkaraniwang Pilipino ang

mga salitang mula sa mga wikangkatutubo. Walang ibang dapat magpasimuno sa

ganitong proseso kundi ang mga taal na tagapagsalita ng mga dayalekto gaya ng mga

Bisaya, ayon kay Leoncio P. Deriada (1995).” Sa ganitong konteksto, ang Ambagan ay

proyekto ng nasyonalisasyon–ang ganap na pagiging pambansa– ng wikang

pambansa, ang pagtitiyak na patuloy itong umuunlad batay sa iba pang wika ng

Pilipinas at hindi na lamang salig sa Tagalog, bagay na makatutulong nang malaki

upang hindi na muling magkaroon ng puwang ang mapanghating ideya ng

rehiyonalismo.

Isa sa mga papel na binasa sa Ambagan ang “Ang Bug-at kang Lamigas kag

Bugas” (“Ang Bigat ng Lamigas at Bigas”) ni Dr. Genevieve L. Asenjo ng De La Salle

University (DLSU) (2011). Nag-ambag ng 12 salitang Kinaray-a (na pawang hindi pa

bahagi ng alinman sa anim na diksyunaryong kanyang sinuri) ang nasabing papel:

balískad, bìnátí, binàngto, hàmód, hanálòn, inúpóng, límbûk, linás, màrinhút, panûdlàk,

pinálínpìn, at súkà. Pawang mga termino sa agrikultura ang mga salitang ito.

Nasa ibaba ang pagpapakahulugan sa ilan sa mga nasabing salita na sinipi sa

papel ni Asenjo:

• Balískad – pangalawang pag-aararo para mapino ang nabúngkág na tigang na lupa.

Dito sinusuyod ng tao at kalabaw at araro ang mga ligaw na damo. Dito nagkakalukso-

lukso, nagkakabaliktad-liktad ang lupa at laman nito: nadudurog hanggang sa lumitaw

ang pino at kinis na bahagi at anyo.

3
• Bìnátí – ito ang palayan na naararo na at napatubigan; handa na para taniman ng

palay. Dito, ang palay na tinutukoy ay iyong tumubo na – pánggàs – at nag-abot na o

nabunot at ngayon, itatanim na uli, sa bìnátíng ito.

• Bināngto – sinangag na mais. Maaaring may mantika at asin. Maaaring wala. Low-

class o home-made na popcorn. Imahen ng gutom at kahirapan. Kaya isa rin itong

pang-uri.

• Hāmòd – lupa na mabato, iyong kung tawagin ay dalipe. Kung gayon, hindi

masustansya; hindi mainam pagtaniman.

• hāńalòn – napakaitim na lupa. Kung gayon, masustansya at mainam pagtaniman.

• Inúpòng – bugkos ng mga naani; komunidad ng mga inaning palay, partikular sa

kontesktong ito. Gayundin, dinadala tayo sa mga katulad na konsepto: angkan, lipi,

sanga, tangkay, kumpol, bugkos.

• Límbûk – bigas na sinangag mula sa bagong ani na palay. Tradisyon ang paglímbûk,

kapag bagong ani, tanda ng pasasalamat.

• Línás – proseso ng pag-aalis, paghihiwalay ng lamigas sa uhay nito sa pamamagitan

ng pagkiskis dito ng mga paa. Sayaw ng paa sa palay upang magkahiwa-hiwalay ang

mga butil nito. Naabutan ko ito noong bata. Tumulong kami sa paglilinas. Masaya sa

una ngunit kapag tumagal, isa itong mahirap na gawain – parusa. Kaya kapag sinabi

mong línasûn, may kaakibat itong bayolente na imahen at kahulugan, lalo na kapag

hindi na lamang palay ang linilinas kundi tao o hayop.

• Panûdlak – ritwal bago ang pagbubungkal ng lupa at pagtatanim.

Halimbawa. 1)

4
 Bago magtanim, maghanap ng kahoy na may tatlong sanga. Sabitan ito ng

tatlong botelya at ibaon sa unang idas o hanay ng nabungkal na lupa.

Halimbawa. 2)

Ibalot sa itim na tela ang nabungi na ngipin ng kalabaw [na madalang kung

mangyari, at kung gayon, suwerte ka]. Ilagay ito sa tabig (lalagyan ng palay

gawa sa kawayan) na may lamang binhi at itago sa labas ng bahay, halimbawa, sa

kamalig.

Halimbawa. 3) Sa pagsisimula ng pagtatanim, humarap sa Silangan.

Halimbawa. 4) Kung may puno malapit sa bahay, halimbawa. kawayan, magwalis sa

hapon bago ang pagtatanim. Sakaling marami ang nalagas na dahon

kinaumagahan, at kailangan uling magwalis, senyales ito na huwag ipagpatuloy

ang pagtatanim sa araw na iyon.

Halimbawa. 5)

Maghanda ng isang pumpon ng bignay at isang puno ng tanglad. Isama rito ang

suklay at krus na nabalot sa itim na tela at isabit ito sa tagakan (isang uri

ng imbakan gawa sa kawayan) habang nagsasabog o nagtatanim.

Halimbawa. 6)

Sa pag-aani, maglagay sa tagakan ng konting ani at ilagay ito malapit sa krus at

huwag na huwag mong kunin hangga’t hindi pa tapos ang pag-aani.

Halimbawa. 7)

Sa pagsubay ng palay (sako ng aning palay), itumpok bago linasin. Bago

sumukob, itumpok ang lahat ng palay, maglagay ng krus at itak sa magkabilang

5
 dulo ng amakan (gawa sa kawayan kng saan binibilad ang bagong ani na palay),

at lumuhod sa pagsukob ng palay at dahan-dahan itong gawin.

Para kay Asenjo, hindi lamang pagpapalutang ng kultura ng mga pamayanan

ang ambag ng mga salitang mula sa iba pang wika ng Pilipinas. Itinala niya ang mga

praktikal na dahilan ng pagtatala ng mga terminong ito:

1) Nariyan pa bilang mga buhay na salita, gawain, paniniwala na ginagamit ng

iilan na lamang, at yaon na lamang mga matatanda. Ang pagsinop at paggamit sa mga

salitang ito ay pagtanghal sa “kaluluwa ng lugar” na maaaring makapagbigay sa atin ng

gabay at direksyon para sa mga inisyatibong alternatibo at transisyonal sa usapin ng

pagbuo, muli at muli, ng mga komunidad. 2) Malapit ang pagkakatulad ng mga salitang

naipakilala, kung hindi man talagang katumbas ng mismo ring mga salita, sa Hiligaynon

at Cebuano. Kung gayon, ang identidad at integridad ng mga ito bilang mga salitang

Bisaya. Mauunawaan ang mga ito sa maraming probinsya sa kapuluan. Makakatulong

din sa pagmamapa ng inter-rehiyunal na pagkakaugnay-ugnay ng wika at pagkakatulad

ng kultura. Baka pa lang matugunan ang isang aspeto ng rehiyunalismo na

naghihiwalay-walay sa atin, at madagdagan ang paggatong sa pagiging pambansa ng

tinataguyod nating “pambansa” na wika, kultura, at identidad na Filipino. 3)

Mapapayaman nito ang kasalukuyang kahulugan sa Tagalog...4) Madadagdagan ang

mga salitang pang-agrikultura sa diksyunaryo at maibalik tayo, hindi sa romantisismo

tungkol sa lupa at pagsasaka na kung susuyurin ang kasaysayan, pinamumugaran ng

naratibo ng pang-aagaw at pang-aalipin, kundi sa reyalidad na nananatiling agrikultural

ang malaking bahagi ng ating bansa, kahit pa nagsusulputan ang mga mall at housing

6
subdivision sa mga syudad sa labas ng Maynila. Kaalinsabay nito, ang pagpapaigting

ng kamalayan, at kung maaari pakikilahok sa mga isyu at kilos tungo sa pagkakaroon

ng sariling lupa ng mga magsasaka, pagdagdag ng pondo sa agrikultura at tamang

paggamit nito, pagpigil sa talamak na conversyon ng mga lupang sakahan para maging

golf course at distrito ng negosyo, at sa marami pang anyo ng komersyalisasyon na lalo

lamang nagpapahirap sa atin, dahil wala na tayong kontrol sa ating mga produkto.”

Sa pangkalahatan, ang papel ni Asenjo ay nagpapakita ng interdisiplinaring

dulog sa paggamit ng wikang Filipino sapagkat binaybay niya ang mga usaping

lingguwistiko, ekonomiko, at kultural, sa pamamagitan ng paggamit sa mga terminong

Kinaray-a sa agrikultura bilang lunsaran. Isa itong modelong halimbawa ng

pagdadalumat gamit ang mga salitang mula sa iba pang wika ng Pilipinas.

Dalawang konsepto naman mula sa Kinaray-a at Hiligaynon ang tinalakay ni

Prop. John Iremil Teodoro (2015), ngayo’y bahagi ng Departamento ng Literatura sa De

La Salle University-Manila, sa papel na “Bag-ong Yánggaw: Ang Filipinong may

Timplang Bisaya sa Kamay ng Makatang Tagalog na si Rebecca T. Añonuevo.” Aniya,

ang “yánggaw ay paraan ng mga aswang na hawaan ang isang tao ng pagiging aswang

nila. Kadalasan ay sa pamamagitan ng laway. Halimbawa iinom ka ng tubig na

nilawayan ng isang aswang. Sa diksiyonaryo ni John Kaufmann, ang yánggaw

“attraction, inclination, propensity; to attract, habituate, cause a liking for, make partial

to, make (grow) fond of” (538). Kapansin-pansin na wala ang kontekstong aswang sa

pagpapakahulugan ni Kaufmann. Isa kasi siyang pari ng mga misyonerong Mill Hill at

ang diksiyonaryo niyang Visayan-English Dictionary (Kapulungan Binisaya-Ininglis) na

nalathala noong 1934 ay dinisenyo para sa mga misyonerong tulad niya sa Panay na

7
kailangang matuto ng Hiligaynon at Kinaray-a...Ang dëngán naman ay isang kakaibang

konseptong Panay na ang literal na kahulugan ay “kasabay.” Ito ay parang “kaluluwang

kakambal” ng bawat tao. Kasa-kasama mo ang iyong dëngán saan ka man pumunta.

Ang dëngán ay para ring aura na kung mahina ay magkakasakit ka. Kapag malakas

naman ang iyong dëngán, hindi ka matatalo, hindi ka tatablan ng kulam o hiwit o

barang, at hindi ka rin masasaktan ng mga nilalang na di nakikita at ng mga aswang.”

Samantala, pagsusuri naman sa varayti ng Tagalog sa Binangonan, Rizal ang

papel ni Roberto Añonuevo (2009), isang mananaliksik at dating direktor ng Komisyon

sa Wikang Filipino Ilan sa mga salitang binanggit niya sa panimula (pawang tungkol sa

pangingisda) ay pamilyar na marahil – at ginagamit din sa – sa iba pang lugar na

Tagalog sa Gitnang Luzon:

Ang mga mangingisda ay gumagamit ng baklád (uri ng pitak-pitak na kulungan

ng mga isda na nababakuran ng lambat), pantí (uri ng lambat na ginagamit na

pangaladkad sa ilalim ng tubigan at panghuli ng ayungin at tilapya), búbo (buhô

o anumang pahabang sisidlang pinapainan ng darak o sapal ng niyog na pambitag

ng hipon), pangáhig [pang+kahig] o galadgád (lambat na may pabigat at ikinakahig

wari sa ilalim ng tubig sa tulong ng mga bangka para hulihin ang mga biya, suso, at

katulad), sakág (uri ng bitag na panghuli ng hipon), kitáng (uri ng pangingisdang

ginagamitan ng serye ng mga tansi at bawat linya ng tansing tinatawag na leting ay

may pain ang kawil), paluwáy (uri ng lambat na panghuli ng dalág o biya), púkot

(uri ng malaking lambat na inihahagis sa laot) at dála (pabilog na lambat na may

pabigat ang mga gilid at ginagamit na panghuli ng dalag o kanduli).

8
 Narito naman ang ilan sa mga terminong itinala ni Añonuevo (2009) “habang

nakikipaghuntahan sa ilang matatandang taga-Binangonan, at hindi matatagpuan sa

mga opisyal na disiyonaryo o tesawro sa kasalukuyan”:

Hinggil sa Pagkain

• alibutdán – hilaw na sinaing, o kulang sa tubig na sinaing. Sa Ilonggo, tinatawag itong

lagdós. 2: sa patalinghagang paraan, hindi pa ganap ang pagkakasanay sa talento,

kumbaga sa tao, halimbawa, “Alibutdan pa ang anak mo para sumali sa boksing.”

• balinggiyót – taguri sa tao, hayop, ibon, isda, o anumang bagay na napakaliit,

halimbawa, “Aba’y balinggiyot namang itong nakuha mong isda!” Sa Bisaya Romblon,

maitutumbas ito sa salitang isót na panuring sa anumang maliit o kakaunti.

• gangó – hipong ibinilad sa araw para patayuin: HÍBI. Kung paniniwalaan ang lahok sa

diksiyonaryo-tesawro ni Jose Villa Panganiban, ang “hibi” ay hango umano sa wikang

Tsino. Kung gayon nga, maimumungkahing gawing pangunahing lahok ang “gango” at

gamiting singkahulugan na lamang ang “hibi.”

• mambabákaw – mangunguha o manghihingi ng isda o anumang bagay doon sa

palengke o baybayin, halimbawa, “Mambabakaw muna ako sa palengke ng ating

pulutan, hane?” 2: mangungupit ng isda o anumang paninda o bagay sa palengke o

tindahan.

Hinggil sa Tao

• barangkóng – taguri sa binti na malaki ang masel na parang sa atleta, at ikinakabit sa

tao na mahusay umakyat ng bundok.

9
• gurárap – paniniwalang dinalaw ng kaluluwa o multo ang isang tao guniguni hinggil sa

isang bagay na animo’y namamalikmata ang tumitingin.

• halugaygáy – uri ng larong pambata na pinahuhuluan kung sino sa mga batang

nakahanay at pawang nakatikom ang mga palad ang nagtatago ng buto ng kanduli

habang nag-aawitan ang magkakalaro; awit pambata na isinasaliw sa naturang laro.

Muling pinauso ni Raul Funilas ang naturang salita, nang ilathala ang kaniyang aklat na

Halugaygay sa Dalampasigan (2006). Wala sa mga diksiyonaryo ang halugaygay,

bagama’t nilalaro pa ng ilang bata ito sa gaya ng Isla de Talim.

• tulatód – sa Binangonan, tumutukoy sa pinakabao ng tuhod: Knee Cap: Sa

diksiyonaryotesawro ni Jose Villa Panganiban, tumutukoy sa kukote…sa pinakadulong

bahagi ng gulugod na malapit sa puwitan. Katunog ng tulatod ang pilantód, na

tumutukoy naman sa paika-ikang paglakad sanhi ng pagkapilay o pinsala sa tuhod,

binti, o paa.

Hinggil sa Hanapbuhay

• bangkís – paraan ng pagtali na paagapay sa dalawang pinagdurugtong na kahoy o

kawayan, gaya sa katig ng bangka—pdw Bangkisan, Bangkisin, Ibangkis, Magbangkis,

Nagbangkis, Pabangkisan.

• báoy – bawiin ang isang bagay na ibinigay sa ibang tao: sa sugal, bawiin o kunin sa

kalaban ang pustang salaping natalo—Bumaoy, Bumabaoy, Magbaoy. Halimbawa;

“Bumabaoy na naman si Pedro sa kalaban dahil wala nang pera!” Halos katunog nito

ang máoy sa Bisaya Romblon, na tumutukoy sa “pagwawala o pagkawala ng bait

tuwing nalalango sa alak o droga.”

10
• garaútan – bagahe; abasto: kargamento o anumang nakatali o nakakahong dala-

dalahan ng biyahero o manlalakbay: mga bagay na dala, bitbit, sunong, pasan o karga

ng tao na magbibiyahe.

• tagapò – 1: Sa Isla Talim, pook na inaahunan ng tao, at tagaan ng kawayan. 2: pook

na pinagkukunan ng kawayan o buho.

Ilang Mga Susing Salita At Iba pa

Bukod sa Ambagan ng FIT, umiiral din ang proyektong “Mga Susing Salita” ng

Sentro ng Wikang Filipino ng UP-Diliman (UP-SWF). Ayon sa website ng UP-SWF, ito

“...ang unang pambansang palihan sa wika na nakatuon sa pagbuo ng kaalaman gamit

ang mga konseptong nakapaloob sa isang susing salita na hango sa anumang wika sa

Pilipinas. Pangunahing layunin ng palihan na paunlarin ang inisyal na mga ideyang

nakapaloob sa piniling salita at alamin ang potensyal na ambag nito sa larangan ng

pagaaral at pananaliksik tungo sa produksyon ng kaalaman.” Idinagdag pa sa nasabing

artikulo na “(i)naasahang maging lunsaran din ang nabuong kaalaman na hango sa

napiling susing salita sa artikulasyon ng mga pambansa at akademikong usapin tulad

ng panunuring pampanitikan, identidad, migrasyon, modernismo, urbanisasyon,

pagpaplanong komunidad, wika at kultura, agham panlipunan, araling midya at

kulturang popular, agham at teknolohiya at iba pang mga paksa, at tema na umuusbong

sa iba’t ibang larangan.” Kung gayon, gaya ng Ambagan, interdisiplinaring dulog din

ang direksyon ng proyektong Mga Susing Salita. Ang kaibahan lamang ay nakapokus

ito sa isang tiyak na salita na lunsaran ng mas malawak na pagtalakay sa iba’t ibang

magkakaugnay na usapin ang mga lahok sa proyektong Mga Susing Salita, habang ang

Ambagan naman ay nakapokus sa maramihang pag-aambag ng mga terminong

11
magkakaugnay. Nasa ibaba ang ilang sipi mula sa ulat sa website ng UP-Diliman

hinggil sa kumperensya ng Mga Susing Salita noong 2017 hinggil sa salitang indie na

tinalakay ni Dr. Rolando Tolentino ng UP-College of Mass Communication at delubyo

na tinalakay naman ni Dr. Alfredo Mahar A. Lagmay, executive director ng UP

Resilience Institute (UPRI) at Project NOAH (Nationwide Operational Assessment of

Hazards).

Indie. Ang salitang “indie” ay pinaikling salita sa Ingles na independent at kadalasang

ginagamit na katawagan sa mga pelikulang iba ang linya ng pagkukuwento kung

saan “hindi siya masayahing kuwento. Hindi siya kuwento na sadsad ng fictional na

drama. Ito ay sadsad ng katulad ng [pelikulang] ‘Pamilya Ordinaryo,’ mga dramang

nagaganap sa lansangan na hindi natin nababalitaan,” ani Tolentino. “Pag sinabing

‘indie’ nagkakaintindihan na kung ano’ng klaseng pelikula ang panonoorin o

tatalakayin natin. Kasi nga ay nagpapahiwatig na ito ng ibang mundo ng paggagawa

ng pelikula,” dagdag pa niya. Karaniwan sa mga pelikulang indie ay pinopondohan ng

mas maliliit at/o independenteng pampelikulang istudyo ngunit ayon kay Tolentino,

mayroon din namang mga indie na ipinapalabas, halimbawa, sa cable channels tulad

ng Cinema One Originals na pinondohan ng higanteng istasyong pangtelebisyon

tulad ng ABSCBN...Sa usapin ng panonood, “Kailangan natin ng particular access

dito sa mga pelikulang ito para matunghayan. Kailangang karerin nating pumunta sa

Cultural Center of the Philippines para panoorin halimbawa itong Cinemalaya na

klase ng mga pelikula,” ani Tolentino...Sa usapin naman ng paksa, ayon kay

Tolentino, “Hindi masasaya ang paksa ng mga pelikula kaya for most part, hindi siya

Marvel superhero films na masaya at makakalimutan mo ang problema mo. Dito,

12
maalala mo ang problema ng lipunang Filipino at kung gaano kabigat iyon kaya hindi

siya masayang panoorin.” Ilan sa mga filmikong istilo ng indie, ayon kay Tolentino, ay

ang pagiging neorealismo nito kung saan ipinapakita ang buhay sa isang araw; ang

karakter at sitwasyon mula sa laylayan, ginagampanan ng karakter aktor; mabigat

ang pasanin ng karakter (o tunay na may hugot); tracking at babad shots o parang

documentary films; matagtag na kilos ng kamera; walang malinaw na tapos; poverty

porn, at pangaward. Ikahuli, ayon kay Tolentino, ang tunguhin ng indie ay maging

kabahagi ng pambansang sinema; may manonood dapat na ma-develop; magretain

ng kilusang artistiko na ibig sabihin ang artistic integrity nito ay parating nandoon;

manatili ang kilusang politikal, at maging bahagi ng kilusang transformatibo at hindi

iyong napapanood lang sa mga film festival.

Delubyo. Samantala, tinalakay naman ni Lagmay ang paggamit ng “wika kontra

delubyo” o disaster. Aniya, may dalawang klasipikasyon ang salitang ito: warning at

response. Ang warning umano ay “responsibilidad ng gobyerno. Kailangan ito ay

accurate, reliable, understandable at timely.” Ang response naman ay “kailangang

matumbasan iyung warning o abiso ng gobyerno ng tamang aksiyon ng mga

mamamayan sa komunidad,” ani Lagmay. Ayon kay Lagmay ay mahalaga ang

paggamit ng siyensya kontra delubyo ngunit, hindi lang siyensya o teknolohiya ang

solusyon para maibsan ang mga panganib ng delubyo. “Kailangang palitan ang ating

kultura at gawing culture of safety. Dapat nakalarawan iyung kaalaman natin sa ating

mga lugar, sa ating mga komunidad sa pamamagitan ng sining o wika,” ika nga ni

Lagmay. Kadalasan ay umaasa ang mga komunidad sa mga ulat o impormasyon

mula sa Philippine Atmospheric Geophysical and Astronomical Services

13
Administration (PAGASA) tungkol sa lagay ng panahon o kaya’y may paparating na

ulan o bagyo sa bansa. Ayon kay Lagmay, ang forecast model na gawa ng PAGASA

kung saan nakalarawan ang mga ulap, ulan at kung saan tatahak ang bagyo ang

ginagamit ng naturang ahensiya upang ma-warningan ang komunidad na mayroon

panganib. “Ngunit, gusto kong maintindihan natin na ang siyensya ay hindi perpekto.

Walang model na naglalarawan ng ginagawa ng kalikasan one, two days in advance.

At dapat iyon ay nasasabi sa taong bayan na mayroong uncertainty o limitasyon ang

siyensya,” ani Lagmay. Kanya ring binigyang-diin ang kahalagahan ng paggamit ng

wika sa pagpapalaganap ng mga impormasyon tungkol sa kalamidad, ulat ng

panahon at iba’t iba pang mga panganib ng delubyo upang mas epektibo itong

maiparating sa taong bayan. Sa bandang huli, umapila si Lagmay sa mga kalahok na

karamihan ay mga guro ng Filipino sa unibersidad mula sa iba’t ibang panig ng

Pilipinas na tulungan ang PAGASA na gawing mas epektibo ang pagpapalaganap ng

impormasyon sa taong bayan sa pamamagitan ng wika.

Sa pagdadalumat, kagaya ng mga papel na mula sa proyektong Ambagan at

Mga Susing Salita, maaari ding gamiting sanggunian. (Artikulo at Sanaysay)

“Kubeta” – premyadong sanaysay ni Nancy Kimuell-Gabriel tungkol sa personal na

danas ng may-akda, hinggil sa kontekstong panlipunan ng paksa

https://katimawaan.wordpress.com/kubeta/

“Ang Filipinong Dalumat ng Katarungan” – sanaysay ni Sen. José W. Diokno hinggil

sa konsepto ng katarungan ng mga Pilipino, batay sa iba’t ibang wika ng bansa

http://kwf.gov.ph/wp-content/uploads/ 2015/12/Pandiwa-Hulagway-ng-Filipino.pdf

“Tungo sa Dalumat ng Bayan: Isang Metonimiya” – artikulo ni Christian Jil R.

14
Benitez tungkol sa dalumat ng terminong bayan at iba pang kaugnay na salita

https://journals.ateneo.edu/ojs/index. php/kk/article/view/KK2017.02917

“Dalumat ng ‘Inang Bayan’ at ang Pananaw ni Andres Bonifacio sa Kababaihan” –

artikulo ni Mary Jane B. Rodriguez-Tatel hinggil sa konsepto ng ‘Inang Bayan’ sa

mga sinulat ng tinaguriang Supremo ng Katipunan

https://apps.pup.edu.ph/ojs//data/issue/attachment/fc6fc9cfc5ccdd358de9fbcfd1c

9bfd6ee16466c.pdf

“Suson-susong Suso” – premyadong sanaysay ni Jing Panganiban hinggil sa

personal at panlipunang danas ng isang babae kaugnay ng itinuturing na isang

aspekto ng pagkababae https://www.scribd.com/doc/ 180968358/Suson-SusongSuso-

pdf

“Konsepto ng 'Bayan' sa mga Tagalog na Awiting Liturhikal” – artikulo ni Praksis

Miranda Mendiola na tumatalakay sa konsepto ng ‘bayan’ sa mga awiting

pansimbahan. https://www.jstor.org/stable/44211751

MGA GAWAIN

A. Pagsulat ng Papel para sa Ambagan (Pangkatan).

Kayo’y mga mananaliksik na nagbabalak lumahok sa susunod na kumperensya

ng Ambagan. Iisip kayo ng sampong salita mula sa isang wikang hindi Tagalog (o

kaya’y sa isang varayti ng Tagalog na hindi pambansa, halimbawa’y Tagalog-

Marinduque) na tatalakayin sa kumperensya. Ang inyong mga salita ay dapat na may

kabuluhang panlipunan at ginagamit sa isang larangan lamang o kaya’y sa mga

magkakaugnay na larangan. Ang inyong papel na nagtatanggol sa inyong mga salitang

15
lahok ay kailangang iskolarli (nakabatay sa mga katiwatiwalang sanggunian at interbyu

sa mga may kaalaman sa wikang inyong pinili) at di hihigit ng 6,000 salita. Ipiprint ito sa

maikling bond paper

at ipapasa sa instruktor/propesor. Bilang paghahanda para sa pagsulat ng papel ay

kokompletuhin ninyo ang balangkas (outline) ng inyong papel sa ibaba. Ang pinal na

papel ay mamarkahan batay sa rubrik na nasa ibaba.

B. Pagbubuod ng Artikulo/Sanaysay (Dalawahan).

Hanapin sa Internet ang sipi ng mga artikulo / sanaysay na pahapyaw na ipinakilala sa huling

bahagi ng babasahin.

Pumili ng isang artikulo/ sanaysay at ibuod ito sa isa hanggang dalawang talata. Bilang

paghahanda sa pagsulat ng buod, itala sa ibaba ang limang mga pangunahing kaisipan/ mga

puntong nais bigyang-diin ng may-akda ng artikulo o sanaysay. Ang kompletong buod ay

ipapasa sa isang short bond paper.

C. Paghahanap/Pag-iimbento ng Katumbas (Isahan)

Basahin ang alinman sa sumusunod na mga artikulo at pumili ng labindalawang

salita na walang eksaktong katumbas sa English: Pumili ng labindalawa (12) na salita

mula sa mga nabanggit na listahan at subuking ihanap ng katumbas ang mga ito sa

Filipino

“23 Fascinating Words With No Direct English Translations” sa

https://www.huffingtonpost.com/2014/02/20/english-
translationwords_n_4790396.html

“10 of the best words in the world (that don't translate into English)” sa
https://www.theguardian.com/world/2018/jul/27/10-ofthe-best-words-in-the-world-
that-dont-translate-into-english
“17 beautiful foreign words that have no English translation” sa
https://www.indy100.com/article/17-beautiful-foreign-words-thathave-no-english-
translation--Zkwuv6I0fmb

16
GAWAIN A-PAGSULAT NG PAPEL PARA SA AMBAGAN
Wikang Pagmumulan ng mga Salitang Ambag: ____________________________
Pamagat ng Papel: __________________________________________________

Salita 1 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 2 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 3 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 4 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 5 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 6 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 7 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 8 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 9 at Kahulugan: _____________________________________________

____________________________________________________________________

Salita 10 at Kahulugan: ____________________________________________

____________________________________________________________________

Kabuluhang Panlipunan ng mga salita

17
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Sintesis ng Pagkakaugnay-ugnay ng mga Salita:

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Rubrik sa Papel para sa Ambagan

Pamantayan Napakahusay Mahusay Di-gaanong Di-mahusay Marka

Mahusay

Kabuluhang Mataas ang Medyo mataas Hindi gaanong Hindi mataas

Panlipunan antas ng ang antas ng mataas ang ang antas ng
ng mga Salita kabuluhang kabuluhang antas ng kabuluhang
(30%) panlipunan ng panlipunan ng kabuluhang panlipunan
mga salita mga sali ta panlipunan ng ng mga salita
sapagkat sapagkat mga salita sapagkat
malinaw at malinaw na sapagkat hindi hindi
masinsin ang kaugnay ito ng gaanong malinaw na
kaugnayan nito kontemporaryo malinaw na kaugnay ito
ng ng mga isyung kaugnay ito ng ng
kontemporaryon nakaaapekto sa kontemporaryo kontemporar
g mga isyung mga ng mga isyung yong mga
nakaaapekto sa mamamayan. nakaaapekto isyung
mga (25-29) sa mga nakaaapekto
mamamayan. mamamayan. sa mga
(30) (11-24) mamamayan
. (0-10)

Kabuuan ng Kompleto ang Karamihan sa Ilan sa mga Wala sa mga

mga lahat ng mga mga bahagi ng bahagi ng bahagi ng
Elemento sa elemento sa elemento sa elemento sa elemento sa
Pagtalakay pagtalakay na pagtalakay na pagtalakay na pagtalakay
(60%) itinala sa itinala sa itinala sa na itinala sa
balangkas ay balangkas ay balangkas ay balangkas
nasa pinal na nasa pinal na nasa pinal na ang nasa
papel. (55-60) papel. (50-54) papel. (20-49) pinal na
papel. (0-19)

Wastong Walang mali sa May ilang mali Marami-raming Napakaramin

Baybay ng pagbabaybay ng sa mali sa g mali sa

18
mga Salita at mga salita at pagbabaybay pagbabaybay pagbabayba
Kawastuhang wala ring ng mga salita ng mga salita y ng mga
Panggramati kamaliang at/o may ilang at/o mga salita at/o
ka (10%) panggramatika. kamaliang kamaliang mga
(10) panggramatika. panggramatika kamaliang
(7-9) . (4-6) panggramati
ka (0-3)

Kabuuan

GAWAIN B- PAGBUBUOD NG ARTIKULO/SANAYSAY

1._________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2._________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________.
_________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

4._________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

5._________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

GAWAIN C- PAGHAHANAP/PAG-IIMBENTO NG KATUMBAS

1. Salita: ____________________________________________________
Kahulugan sa Filipino: _______________________________________________
Katumbas sa Filipino: ________________________________________________

9. Salita: ____________________________________________________
Kahulugan sa Filipino: _______________________________________________
Katumbas sa Filipino: ________________________________________________

19
10. Salita: ____________________________________________________
Kahulugan sa Filipino: _______________________________________________
Katumbas sa Filipino: ________________________________________________

11. Salita: ____________________________________________________

Kahulugan sa Filipino: _______________________________________________
Katumbas sa Filipino: ________________________________________________

12. Salita: ____________________________________________________

Kahulugan sa Filipino: _______________________________________________
Katumbas sa Filipino: ________________________________________________

KARAGDAGAN

Sa sanaysay na ito’y dinadalumat ang konsepto ng pagtatahip (na mula sa agrikultura)

bilang lunsaran ng pagtalakay sa isyung pang-edukasyon. Ang maikling sanaysay na ito

ay isang magandang halimbawa ng interdisiplinaring papel na maaaring maihalintulad

sa mga papel sa Ambagan at Mga Susing Salita.

Teorya ng Pagtatahip sa Edukasyon

Joel Costa Malabanan

Ang pagtatahip ay isang mahalagang gawain sa produksyon ng bigas. Sa

sinaunang pamamaraan, ang ipa ng bigas ay naihihiwalay sa pamamagitan ng

sistematikong at tantiyadong pagtataas-baba ng dulo ng bilao upang ang magaaang

bahagi ng binayong palay ay gaya ng ipa at batong maliliit ay pumunta sa dulo ng bilao

at malaglag habang ang mga ipa ang naiipon sa kabilang dulo ng bilao. Sa ganitong

paraan ay naihihiwalay ang bigas sa ipa at natatanggal ang mga labis na bagay na

hindi kakailanganin sa pagsasaing. Ganito rin ang sistema kapag nais paghiwalayin ang

mga munggo o balatong mula sa mga patay na buto na hindi sisibol kapag itinanim. Sa

pamamagitan ng pagtatahip ay naihihiwalay ang mga malulusog na munggo mula sa

mga may sira, patay o mga butong walang kakayahang sumibol pag itinanim. Ang

pakikinig sa pagtalakay sa isang paksa sa loob ng silid-aralan ay kagaya rin ng

20
pagtatahip. Sa panig ng guro, kailangang maihiwalay ang mga ideyang mahalaga

upang mabigyang diin ang konsepto at hindi ang husay ng paggamit ng visual aids,

mga jokes at iba pang kasangkapan upang mapanatiling buhay ang klase.

Nakadepende siyempre sa subject ang pamamaraan at atake ng guro sa bawat paksa

ngunit sa panig ng estudyante, mahalagang matahip din mula sa palitan ng mga ideya

kung alin ang dapat paniwalaan at dapat tutulan mula sa talakayan. Hindi monoployo ng

guro ang katotohanan at mahalaga ang pakikisangkot ng mga estudyante sa pagdukal

ng tunay na karunungan. Sa pamantasan ay nagbabanggaan ang mga kaisipan ng mga

"pantas" at hindi dapat na ituring na pagbangga sa pagkatao ang palitan ng pananaw

sa usapin ng relihiyon, pulitika, wika at panitikan. May sarili tayong mga pamantayan at

perspektiba ngunit hindi masamang pag-isipan din nang masinsinan ang pananaw ng

iba na hindi tugma sa ating nakagisnan. Kahit ang ipa ng palay, sa literal na pagsusuri

ay mapakikinabangan pa rin kapag giniling at inihalong pakain sa isda o alagang

manok. Ngunit sa pagpapakadalubhasa ng mga magiging guro, ang ipang ideya ay

maaaring maging pang-abala sa pagbubuo ng prinsipyo bilang gurong tunay na

nakikisangkot sa pagbubuo at pagpapalaya ng bayan. Walang silbi ang alinmang

materyal na panturo kung hindi nagtutulak ng makabuluhang kasanayan hinggil sa

lipunan at sa pagtatangkang baguhin at paunlarin ito.

At sapagkat ang mga Thomasites ang bumuo ng sistema ng ating edukasyon,

hindi maiiwasang buo pa rin ang balangkas ng kolonyal na bakas maging sa kurikulum

ng K-12. Hindi perpekto ang kurikulum at kailangan ang pagtatahip upang maiwasto ito

batay sa pangangailangan ng bansa at hindi sa interes ng dayo. Kung ang layunin ng

pagdadagdag ng dalawang taon sa high school ay upang tugunin ang labor-export

21
policy ng gobyerno ay lumilitaw na isa itong malaking kahangalan. Kung ang

pagtatanggal ng Filipino sa kolehiyo at ang pagpalabnaw ng pagtuturo ng Araling

Panlipunan sa elementarya at high school ay dikta ng mga dayong patakaran,

nararapat itong tutulan. Ito ang mga ipa sa sistema ng ating edukasyon na dapat alisin

sa bilao ng pagkatuto ng sambayanan. Ang kolonyal na edukasyon ay hindi

makabubusog sa sambayanan bagkos lalo lamang magbubulid sa susunod na

henerasyon sa bangin ng kamangmangan at pagkaalipin. Hindi ito tugon sa kaloobang

bayan (Vicente Villan, 2015) ng buhay, dangal at ginhawa na hangad ng ating mga

ninuno bago pa man dumating ang mga Kastila at hanggang sa kasalukuyan. Hindi rin

monopolyo ng mga medyor ng Social Sciences, Filipino at Values Education ang

pagtatangkang ikintal sa puso at diwa ng bawat magaaral ang malasakit sa kapwa at sa

bayan. Bawat guro ng English, Math, Science, Computer at iba pang aralin ay maaaring

makapag-ambag ng "bigas" na maisasaing at mapakikinabangan ng lipunan tungo sa

makatuwirang pagbaklas ng kamangmangan at pagpapalaya ng bayan. Sikapin natin

palaging maihiwalay ang bigas at ipa sa bawat oras ng ating pagtuturo.

MULTIMIDYA

Ang proyektong UP Diksiyonaryong Filipino ang pinakakomprehensibong

monolinggwal na diksyunaryo sa ngayon. Nasa ikalawang edisyon na ito at ngayo’y

mababasa na online sa http://diksiyonaryo.ph/. Mayamang balon ito ng mga salita mula

sa iba’t ibang wika ng Pilipinas na maaaring gamitin sa paghahanap ng mga

konseptong maaaring hiramin at angkinin na rin ng wikang Filipino, alinsunod sa

probisyong pangwika hinggil sa patuloy na pagpapaunlad ng leksikon ng wikang

pambansa.

22
PAGPAPAHALAGA

Mayaman ang mga wika ng bansa sa mga salita at konsepto na hindi lamang

maaaring maging panumbas sa mga dayuhang salita at konsepto, kundi maaari pa

ngang lumagpas sa mga limitasyon ng mga dayuhang parirala. Sa pamamagitan ng

pagsasagawa ng mga gawaing pampananaliksik na kagaya ng Ambagan at Mga Salita

ng Taon, makatutulong ang mga kabataang Pilipino sa pagtitiyak na ang wikang

pambansa ay magiging mabisang wika ng interdisiplinaring pagtalakay.

23