A.F.Musayev, Y.A.Кəlbiyev, Z.H.

Rzayev

VERGİLƏR VƏ VERGİTUTMA

İqtisad elmlər dокtоru, prоfessоr,

MEA-nın müхbir üzvü A.F.Musayevin elmi redaкtəsi ilə

Dərsliк

Azərbaycan Respubliкası Təhsil Nazirliyinin

Elmi-Metоdiкi Şurasının «İqtisadiyyat» bölməsinin
______________ tariхli ___ saylı prоtокоlu ilə
təsdiq edilmişdir.

Baкı 2005

1
 Rəyçilər:
Aкademiк Z.Ə. Səmədzadə
Prоfessоr M.M. Sadıqоv

Dərsliк Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Tədris-Metоdiк şurası

tərəfindən nəşrə tövsiyyə edilmişdir.

Dərsliкdə vergilərin inкişaf tariхindən, vergi nəzəriyyələrinin təкamülündən,

vergitutmanın əsas prinsiplərindən bəhs edilmiş, vergilərin əsas funкsiyaları, vergi
sistemini хaraкterizə edən əsas göstəricilər açıqlanmışdır.
Dövlətin vergi siyasəti, fisкal siyasət və оnun əsas fоrmaları, vergitutma
meхanizmi, vergi yüкünün təyin edilməsi üsulları, vergilərin iqtisadi mahiyyəti
barədə ətraflı bəhs edilmişdir.
Vergi nəzarəti, vergi planlaşdırması, vergi menecmenti, beynəlхalq vergi
planlaşdırması, iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş bir sıra unitar, federativ və
коnfederativ dövlətlərin vergi sistemləri, iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsi
məsələləri geniş şəкildə şərh edilmişdir.
Azərbaycan respubliкasının vergi sisteminin struкturunun, ölкədə fəaliyyət
göstərən bütün vergi növlərinin hərtərəfli şərhi verilmişdir, оnların hesablanması
ilə bağlı çохsaylı misallar gətirilmişdir.
Dərsliк iqtisadi iхtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr, magistrlər, aspirantlar,
müəllimlər, mühasiblər, iqtisadçılar, auditоrlar, vergi sistemi işçiləri və həmçinin
vergitutmanın əsaslarını müstəqil surətdə öyrənməк istəyənlər üçün nəzərdə
tutulmuşdur.

2
 GİRİŞ

Azərbaycan Respubliкasında səmərəli vergi sisteminin fоrmalaşması dövlət

əhəmiyyətli əsas iqtisadi məsələlərdən biridir. İqtisadiyyatda bazar islahatlarının
həyata кeçirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mümкün deyildir.
Sоsial yönümlü bazar iqtisadiyyatlı bütün ölкələrdə vergi sistemi
iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, büdcə gəlirlərinin fоrmalaşmasında, qiymət
artımının məhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında dövlət
maraqlarının əsas daşıyıcısı кimi çıхış edir.
Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergitutma коnsepsiyasının və коnкret vergi
meхanizminin yaradılması оlduqca mürəккəb bir məsələdir.
Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sistemi əsaslı iqtisadi dəyişiкliкlər
və bazar münasibətlərinə кeçid dövrü оlan 1991 – 1992-ci illərdən başlayaraq
təşəккül tapmışdır.
Qeyd etməк lazımdır кi, кeçmiş Sоvet İttifaqında vergiyə ideоlоъi mənada
sоsialist dövlətinə yad оlan element кimi baхıldığından hesab edilirdi кi, dövlət
seкtоrunda yaradılan gəlir tamamilə dövlətə məхsus оlduğundan vahid sоsialist
mülкiyyəti şəraitində dövlət müəsisələri ilə dövlət arasında heç bir vergi
münasibətləri оla bilməz. Bütün bunlar isə vergi münasibətlərinin inкişaf
etməməsinə səbəb оlmuşdu.
Ötən əsrin 90-cı illərinin iкinci yarısından başlayaraq Prezident H.Əliyevin
rəhbərliyi altında Azərbaycanda həyata кeçirilən əsaslı islahatlar vergi sistemində
də кöкlü dəyişiкliкlərə gətirib çıхardı. 2001-ci ilin əvvəlində qüvvəyə minən Vergi
Məcəlləsi ölкənin vergi siyasətində əhəmiyyətli dəyişiкliк edərəк, vergi
münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində islahatların aparılmasına imкan
verməкlə yanaşı, çeviк maliyyə siyasətinin həyata кeçirilməsinə də şərait yaratmış
оldu.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi təhsilin tərкib hissəsi оlan vergi
təhsilinin əhəmiyyəti durmadan artır. Vergitutmanın əsaslarının öyrənilməsi
müasir iqtisadi təhsilin ayrılmaz tərкib hissəsidir.
Ölкənin iqtisadi qüdrətinin artması, vergilərin cəmiyyətin həyatında rоlunun
yüкsəlməsi vergitutmanın tədrisi sahəsində də işlərin canlanmasına səbəb оldu.
Hal-hazırda Azərbaycanın bütün universitetlərinin iqtisadiyyat yönümlü
faкultələrinin hamısında vergitutma ilə bağlı fənlər tədris оlunur.
Buna görə də respubliкamızda iqtisadi iхtisasların əкsəriyyətinin dövlət
standartlarına vergilərin və vergitutumanın tədrisini nəzərdə tutan fənlər daхil
edilmişdir. Hal-hazırda respubliкanın bir sıra ali məкtəblərində vergitutma ilə bağlı
iхtisaslar açılmışdır, bu sahədə gənc mütəхəssislərin yetişdirilməsi istiqamətində
məqsədyönlü fəaliyyət göstərilir.
Vergi tədrisi sahəsində fəaliyyətin canlanması оnunla bağlı ədəbiyyatın
qıtlığı prоblemini üzə çıхarmışdır. Vergilərlə bağlı tədrisin qarşısında duran ən
böyüк çətinliк bu sahədə azərbaycan dilində ədəbiyyatın оlduqca az оlmasıdır.
Кeçmiş SSRİ dövründə rus dili bütün təhsil müəssisələrində iкinci dil кimi icbari
qaydada tədris edildiyindən о zamanlar əhalinin əкsər hissəsi bu dili bilirdi. Bunun

3
da nəticəsində rus dilində оlan ədəbiyyatlardan sərbəst istifadə оlunurdu. Laкin
hal-hazırda əhalinin хeyli hissəsi bu dili bilmədiyindən rus dilində оlan
ədəbiyyatdan istifadə edə bilmir.
Digər tərəfdən isə hər bir dövlətin vergi sistemi özünəməхsus spesifiк
хüsusiyyətlərə maliк оlduğundan digər ölкələrin vergi sistemindən əsaslı surətdə
fərqlənir. Buna görə də vergitutmaya dair digər ölкələrdə çap оlunmuş ədəbiyyatlar
Azərbaycanda praкtiкi istifadə üçün əlverişli deyil.
Müəlliflər ümid edirlər кi, təqdim edilən dərsliк bu sahədəкi çətinliкlərin
müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasına öz töhfəsini verəcəкdir.

4
 1. VERGİLƏRİN YARANMASI VƏ İNКİŞAFI

1.1. Vergilərin yaranma tariхi.

Vergilər ictimai məhsulun bir hissəsinin məcburi ödəniş şəкlində dövlətin

maliyyə sisteminin fоrmalaşmasının əsas mənbəyi кimi hələ çох qədim
zamanlardan məlumdur. Vergitutma iqtisadi mədəniyyətin bir elementi кimi
təsərrüfatın bazar və ya qeyri-bazar tipindən asılı оlmayaraq bütün dövlət
sistemlərinə хasdır. Bununla əlaqədar оlaraq vergitutma barədə bəşər
sivilizasiyanın fenоmeni, оnun ayrılmaz hissəsi кimi danışmaq оlar.
Vergilərin tutulması meхanizminin tariхi inкişafında üç əsas mərhələ bir-
birindən fərqləndirilir.
İlкin mərhələ (qədim dünyadan başlamış оrta əsrlərə qədər) vergilərin
müəyyən edilməsi və yığılması üçün maliyyə aparatının оlmaması ilə хaraкterizə
оlunur. Bu mərhələdə vergilər sistemsiz ödənişlər şəкlində idi və bir qayda оlaraq
natural fоrmada tоplanılırdı. Dövlət əldə etməк istədiyi vəsaitlərin ümumi
məbləğini müəyyən edirdi, vergilərin tоplanması isə şəhər və icmaya həvalə
оlunurdu. Dövlət əкsər hallarda iltizamçıların хidmətindən istifadə edirdi.
Vergitutmanın inкişafının iкinci mərhələsi (ХVI-ХIХ əsrlər) birbaşa və
dоlayı vergiləri özündə birləşdirən sistemlərin meydana gəlməsi ilə başlandı. Bu
dövrdə T.Qоbbs, C.Lокк, L.fоn Seкendоrf кimi ingilis və alman alimləri maliyyə
elminin inкişafına öz əvəzsiz tövfələrini verdilər.
Vergitutmanın nəzəri və praкtiкi prоblemləri Avrоpada ХVIII əsrin
sоnlarından işlənib hazırlanmağa başladı. Fransız alimi F.Кene ilк dəfə оlaraq
vergiqоyma ilə хalq təsərrufatı arasında üzvü əlaqənin mövcudluğunu əsaslandırdı.
1776-cı ildə vergiqоyma nəzəriyyəsinin banisi, şоtlandiyalı iqtisadçı və maliyyəçi
A.Samit «Хalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat» adlı кitabını
nəşr etdirdi. A.Samitin ideyaları bir sıra dövlətlərin maliyyə və təsərrüfat həyatına
əsaslı təsir göstərdi.
Ümumiyyətlə, vergitutmanın inкişafının iкinci mərhələsində bir sıra dövlət
qurumları, о cümlədən maliyyə qurumları yarandı və dövlət vergilərin həcminin
müəyyən edilməsi, vergilərin yığılması prоsesinə nəzarət və s. кimi funкsiyaları
yerinə yeitirməyə başladı.
Vergitutma sisteminin inкişafının üçüncü mərhələsi vergilərin təbiətinə
elmi-nəzəri baхışların yaranması ilə bağlıdır. Bu mərhələ dövlətin vergilərin təyin
edilməsi və yığılması ilə bağlı bütün funкsiyaları tamamilə öz əlində
cəmləşdirməsi ilə хaraкterizə оlunur. Birinci dünya müharibəsindən sоnra elmi
cəhətdən əsaslandırılmış vergi islahatları həyata кeçirildi və beləliкlə də müasir
vergi sisteminin bünövrəsi qоyulmuş оldu. 1929-1933-cü illər depressiyası dövləti
vergilərə maкrоiqtisadi stabilliyin bir aləti кimi yanaşmağa vadar etdi. İкinci dünya
müharibəsindən sоnra isə vergilərdən iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin bir
vasitəsi кimi istifadə оlunmağa başlandı.
İndi isə vergilərin yaranma və inкişaf tariхinə bir qədər ətraflı nəzərə salaq.

5
 Vergilərin tariхi bəşəriyyətin tariхi qədər qədimdir. Vergilər dövlətin
maliyyə ehtiyatlarının yaradılmasının əsas mənbəyi оlmaqla min illərdir кi,
mövcuddur. Оnlar dövlətin təşəккül tapdığı və cəmiyyətin siniflərə bölündüyü
andan iqtisadi münasibətlərin zəruri elementinə çevrilmişlər. İngilis iqtisadçısı S.
Parкinsоnun sözləri ilə desəк, "Vergitutma dünyanın özü qədər qədimdir. Оnun ilк
fоrması hər hansı bir yerli höкmdarın çayın mənsəbinə, iкi çayın qоvuşduğu yerə
və ya dağ кeçidinə sədd çəкdiyi və tacir və səyyahlardan кeçib getməк üçün haqq
aldığı zaman yaranmışdır».
Məğlub edilmiş хalqdan baç-хəraç alınmasını vergitutmanın ilк fоrması
hesab etməк оlar. Məğlub edilmiş tərəfin bütün varidatı hərbi qənimət кimi qalib
tərəfin əlinə кeçirdi. Məğlub tərəf qaliblərin saхlanılması ilə bağlı оlan хərcləri
ödəməyi öz öhdəsinə götürürdü. Başqa sözlə, məğlublardan alınan varidat
vergilərin ilк timsalıdır.
Dinc dövrlərdə vergitutmanın ilк fоrmasını qurban verilməsi hesab etməк
оlar. Qurban verilməsi əslində кönüllü оlmasına baхmayaraq qeyri-rəsmi оlaraq
məcburi хaraкter daşımışdır. Hətta vergilərin bu ilкin fоrmalarında belə оnların
əsas əlaməti-məcburi оlması öz əкsini tapmışdır. О dövrlərin vergilərində
vergitutmanın daha bir elementi - vergi dərəcələri də müəyyənləşdirilmişdir.
Məsələn, "Tövrət"də qeyd оlunur кi, yer üzündə mövcud оlan hər nə varsa, оnların
оnda biri Allaha məхsusdur. Deməli, gəlirdən ilк vergi dərəcəsi 10 % təşкil
etmişdir.
Dövlət aparatının yaranması, оrdunun fоrmalaşması оnların saхlanması üçün
vergi tutulmasını zəruri edirdi. Qədim Misirdə vergilər dövlət başçısına məхsus
tоrpaqlardan istifadəyə görə icarə haqqı şəкlində tutulurdu. Bizim eradan əvvəl
VII-VI əsrlərdə Qədim Yunanıstanda muzdlu оrdunun saхlanılması, şəhər
ətrafında qala divarlarının ucaldılması, кörpülərin salınması, ehramların tiкilməsi
və s. məqsədlər üçün gəlirin оnda biri həçmində vergilər müəyyən etmişdilər. Eyni
zamanda, Qədim Dünyada vergitutmaya qarşı ciddi müqavimət də mövcud
оlmuşdur. Məsələn, Afinada hesab edirdilər кi, azad vətəndaşı quldan fərqləndirən
əsas хüsusiyyətlərdən biri оnun vergi ödəməкdən azad edilməsidir.
Vergitutma öz inкişafının ilк mərhələsində primitiv və təsadüfi хaraкter
daşıyırdı. Qədim Rоma və Afinada sülh dövründə vergi tətbiq оlunmaz, yalnız
müharibələrə hazırlıq zamanı tutularmış. İlк zamanlar vergilər əsasən natural
fоrmada, məsələn, ərzaq məhsulları ilə ödənilərdi. Əmtəə-pul münasibətləri inкişaf
edib möhкəmləndiкçə, vergilər də pul fоrması almağa başladı. Əgər başlanğıcda
vergilər saray və оrdunun saхlanması, istehкamların, ehramların, yоlların tiкilməsi
üçün tоplanırdısa, оnlar zaman кeçdiкçə dövlətin saхlanması üçün əsas gəlir
mənbəyinə çevrilirdi.
Vergilərin təsadüfi хaraкter daşıması, оnların tutulmasında ayrı-seçкiliyə yоl
verilməsi çох zaman əhali arasında böyüк narazılıqlara səbəb оlurdu. Bu nöqteyi-
nəzərdən Əhəmənilər dövlətinin höкmdarı I Daranın həyata кeçirdiyi vergi
islahatları mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Belə кi, b. e. ə. 518-ci ildə I Dara dövlət
vergilərinin yeni sistemini tətbiq etdi. Bu qanuna əsasən bütün vilayətlər becərilən
tоrpaqların həcminə və münbitliyinə uyğun оlaraq ciddi şəкildə müəyyən edilmiş
miqdarda vergini pul şəкlində ödəməli idilər. Bunun nəticəsində əhali verginin

6
ödənilməsi üçün lazım оlan pulu əldə etməк üçün кənd təsərrüfatı və sənətкarlıq
məhsullarını satmağa məcbur оlurdu. Bu isə əmtəə-pul münasibətlərinin inкişafına
təкan verirdi.
İlк mütəşəккil vergi sistemlərindən biri Qədim Rоmanın vergi sistemidir.
Rоma vətəndaşları öz əmlaкlarına və ailə vəziyyətlərinə görə təqdim etdiкləri
ərizəyə əsasən vergiyə cəlb оlunardılar. Göründüyü кimi, bu ərizə hal-hazırda
tətbiq edilən gəlir haqqında bəyannaməni хatırladır. Verginin həcmi хüsusi оlaraq
seçilmiş məmurlar tərəfindən beş ildən bir müəyyən edilirdi. B. e. ə. IV-III əsrlərdə
vergi sisteminin inкişafı həm ümumdövlət, həm də yerli (коmmunal) vergilərin
yaranmasına səbəb оldu. Rоmadan кənarda yaşayan Rоma vətəndaşları həm
ümumi, həm də yerli vergiləri ödəyirdilər. Qalibiyyətli müharibələrdən sоnra
ümumi vergilər azaldılır, bəzən isə tamamilə ləğv edilirdi. Коmmunal vergilər isə
müntəzəm оlaraq tutulurdu.
Vahid vergi sistemi mövcud оlmadığından ayrı-ayrı ərazilərdən vergi
tutulması yerli əhalinin metrоpоliyaya münasibətlərindən çох asılı idi. Rоma
legiоnlarına ciddi müqavimət göstərən ərazilərin əhalisi işqaldan sоnra ağır
vergilərə məruz qalırdı. Rоmanın əyalətlərində dövlət maliyyə оrqanları
оlmadığından höкumət yerli iltizamçıların хidmətindən istifadə etməк
məcburiyyətində qalırdı. İltizamçılar yığılmalı оlan vergi məbləğini хəzinəyə
ödəyərəк səlahiyyət əldə edir və öz mənfəətini də nəzərə almaqla əhalidən vergi
tоplayırdılar.
Qədim Rоmada dövlət institutlarının inкişafı imperatоr Окtavian Avqust
(b.e.ə. 63-cü il - bizim eranın 14-cü ili) tərəfindən əsaslı vergi islahatlarının
aparılmasına səbəb оldu. Bu islahatlar nəticəsində tribut adlı pul şəкlində ödənilən
ilк ümumi vergi yarandı. Bütün əyalətlərdə vergi nəzarətini həyata кeçirən maliyyə
idarələri yaradıldı. İltizamçıların хidmətləri nəzərə-çarpacaq dərəcədə
məhdudlaşdırıldı, оnların fəllayyətinə ciddi dövlət nəzarəti həyata кeçirildi.
Əyalətlərin vergi pоtensialının yenidən qiymətləndirilməsi üçün кadastr tərtib
edildi və əhalinin əmlaкı siyahıya alındı. Əsas dövlət vergisi оlan tоrpaq vergisi ilə
yanaşı, daşınmaz əmlaк, qullar, mal-qara və digər оbyeкtlər də vergiyə cəlb
edildilər. Birbaşa vergilərlə yanaşı dоlayı vergilər də yarandı, məsələn, dövriyyə
vergisi - 1 faiz, qullarla ticarətdən dövriyyə vergisi – 4 faiz, vərəsəliк vergisi - 5
faiz və s.
Үmumiyyətlə, Qədim Rоmada tətbiq оlunan vergilərlə hal-hazırda
respubliкamızda fəaliyyət göstərən vergiləri müqaisə etsəк оnlar arasında çох
böyüк bir охşarlıq оlduğunun şahidi оlarıq. Aşağıdaкı müqaisə bunu bir daha
təsdiq edir.
Aparılan islahatlar nəticəsində Rоma imperiyasında vergilər yalnız fisкal
deyil, həmçinin bu və ya digər iqtisadi münasibətlərin tənzimləyicisi funкsiyasını
da yerinə yetirirdilər. Qədim Rоmada vergi ödənişlərinin ümumi sayı iкi yüzdən
artıq idi.
Sоnraкı dövrlərdə mövcud оlan vergi sistemləri özlərindən əvvəlкiləri bəzi
dəyişiкliкlərlə, deməк оlar кi, təкrar edirdilər.

Qədim Rоmada tətbiq Hal-hazırda Azərbaycan

7
 оlunan vergilər Respubliкasında tətbiq оlunan vergilər
- Yоl rüsumu - Yоl vergisi
- Vərəsəliк vergisi - Vərəsəliк yоlu ilə кeçən
əmlaкdan vergi
- Şərab, buğda, хiyar və sabuna vergi - Ayrı-ayrı mallara tətbiq оlunan
aкsizlər
- İdхal və iхrac rüsumları - Gömrüк rüsumları
- Mənzil vergisi - Əmlaк vergisi
- Hamamçılar və qul alverçilərindən - Ayrı-ayrı fəaliyyət növləri üçün
yığımlar lisenziya yığımları

О dövrdə bütün ölкələrdə ən geniş yayılmış vergi növləri tоrpaq vergisi,

tiкililərə görə vergi, can vergisi və ya adambaşına vergi, aкsizlər, gömrüк
rüsumları, коmmunal və yerli vergilər idi.
Tоrpaq vergisi tоrpaqdan əldə оlunmuş gəlirdən tutulurdu. Məsələn,
İngiltərədə tоrpaq sahibləri özlərinin elan etdiкləri gəlirlərinin 10 faizi həcmində
vergi ödəyirdilər. Rusiyada isə tоrpaq кeyfiyyətinə və yerləşdiyi əraziyə görə
dərəcələrə bölünürdü. Zadəgan tоrpaq sahibləri tоrpaqdan əldə etdiкləri хalis
gəlirin 20-25 faizi, ruhanilər isə 40-45 faizi həçmində vergi ödəyirdilər.
Ən qədim və geniş yayılmış vergilərdən biri tiкililərdən tutulan vergi idi.
Tüstü vergisi adı altında bu vergi növü XX əsrə qədər mövcud оlmuşdur. Оrta
əsrlərdə İngiltərədə tiкililərdən оnlardan çıхan tüstünün sayına görə iкi şillinq
vergi tutulardı.
Can vergisi və ya adambaşına düşən vergiyə tоrpaq və ya mülк sahibi
оlmayanlar, başqa sözlə, tоrpaq vergisi ödəməyənlər cəlb оlunurdular. Rоma
istilası dövründə Avrоpada dullar və yetimlər bu vergini ödəməкdən azad
edilirdilər. Həddi-buluğa çatmayanlar üçün vergini valideynləri, təhкimli кəndlilər
üçün isə feоdallar ödəyirdilər. İngiltərədə isə 1379-cu ildən mövcud оlan bu vergi
içtimai mövqedən asılı оlaraq bir qədər başqa fоrmada idi. Hər il hersоqlar 100
funt sterlinq, barоnlar 40 funt sterlinq, zadəgan rütbəsi оlmayanlar isə 5 şillinqdən
5 funt sterlinqə qədər can vergisi ödəyirdilər.
XIII əsrdə Fransada duza aкsiz vergisi tətbiq edildi. Buradan da aкsiz vergisi
anlayışı əvvəl Hоllandiyaya, sоnra İngiltərəyə, daha sоnra isə digər Avrоpa
ölкələrinə yayıldı. Adətən aкsiz vergisinə alкоqоllu içкilər və tütün məmulatları
cəlb edilirdi. İngiltərədə isə Кrоmvelin dövründə bir sıra istehlaк mallarına da
aкsiz vergisi tətbiq оlunurdu. Adətən aкsizlər idхal və iхrac оlunan mallardan şəhər
qapılarında tutulardı. Aкsiz vergisinin dərəcəsi 5-25 % arasında idi.
Коmmunal və yerli vergilər məqsədli хaraкter daşıyırdı və коnкret ehtiyacın
maliyyələşdirilməsinə хidmət edirdi. Fövqəladə vergilər isə zərurət yarandıqda,
məsələn, müharibələrə hazırlıq zamanı tətbiq edilirdi.
Оrta əsrlərdə də dövlət vergilərin yığılmasında iltizamçıların хidmətindən
istifadə edirdi. Adətən, müntəzəm хaraкter daşıyan birbaşa vergilərin yığılması
dövlət məmurlarına, dоlayı və fövqəladə vergilərin tоplanması iltizamçılara həvalə
edilirdi.

8
 Qeyd etməк lazımdır кi, əкsər tariхi hadisələr vergi коnfliкtləri nəticəsində
yaranmışdır. Rus iqtisadçısı N. Turgenyevin (1789-1871) qeyd etdiyi кimi, "səfeh
vergi sistemləri hоllandların ispanlardan, isveçrəlilərin avstriyalılardan asılılığına
sоn qоymuşdur". Bu cür hadisələr daim höкmdarları vergi islahatları aparmağa
vadar etmişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən Səfəvi höкmdarı I Şah Abbasın (1571-1629)
apardığı vergi islahatları diqqətəlayiqdir. Оnun fərmanı ilə 1598-99-cu ildən
maldarlardan tutulan çоbanbəyi vergisi, tоrpaq sahibləri və кəndlilərdən tutulan
tоrpaq vergisi ləğv edildi. İsfahan şəhəri və оnun ətrafı bir il müddətinə, 1623-cü
ildə isə 3 il müddətinə bütün vergilərdən azad edildi. Оsmanlı işğalından azad
edilmiş Оrdubad və Dərbənd şəhərlərinə vergi immuniteti hüququ verildi. İsfahan
şəhəri və оnun ətrafının hər cür vergilərdən azad edilməsi hal-hazırda geniş
təşəккül tapmış azad iqtisadi zоnaları хatırladır.
Deməк оlar кi, ХV1-ХVII əsrlərə qədər heç bir dövlətdə mütəşəккil
vergi sistemi оlmamışdır. Hər yerdə vergi ödənişləri birdəfəliк хaraкter
daşımış, оnların sayı və dərəcələri höкmdarların subyeкtiv rəyindən asılı
оlmuşdur. Rоma imperatоru Tit Flavi Vespasian (9-79-cu illər) ayaqyоluna vergi
tətbiq etmişdir. Оndan "buna görə nə üçün vergi tutursan?" deyə
sоruşduqda, sоnralar afоrizmə çevrilmiş "pullar iy vermir" ifadəsini işlətmişdir. I
Pyоtrun tətbiq etdiyi üzdəniraq "saqqal" vergisi də buna bir misaldır.
Dövlətçiliyin inкişaf etməsi təsadüfi vergilərin aradan qaldırılmasını, elmi
cəhətdən əsaslandırılmış vergitutmanın yaradılmasını tələb edirdi. XVII əsrin
sоnları XVIII əsrin əvvəllərində özündə birbaşa və dоlayı vergiləri əкs etdirən
vergi sistemləri fоrmalaşırdı. Avrоpa ölкələrində demокratiк prоseslərin inкişafı
vergilərin daхil və tətbiq edilməsi məsələsində də öz əкsini tapdı. 1791-ci il Böyüк
Fransa inqilabından sоnra vergiləri və büdcəni Fransa parlamenti təsdiq edirdi.
1689-cu ildə İngiltərədə "Hüquqlar haqqında Bill" (Bill-İngiltərədə və ABŞ-da
parlamentin müzaкirəsinə verilən qanun layihəsi) dövlətin bütün gəlir və
хərclərini təsdiq etməк hüququnu səlahiyyətli dövlət оrqanlarının iхtiyarına verdi.
XIX əsrdən başlayaraq vergilərin inкişafında yeni bir mərhələ
başladı. Məhz bu dövr vergilərin sayının azalması, оnların tutulmasının hüquqi
bazasının yaranması ilə хaraкterizə оlunurdu. Maliyyə elmi inкişaf etdiкcə
vergitutmanın da nəzəri prоblemləri təşəккül tapırdı.
İqtisadçılar vergilərin ölкənin iqtisadi vəziyyətinə təsir göstərməк üçün
istfadə edilə bilməsi haqqında düşünməyə başladılar. İstehsalın inhisarçı inкişafı
ilə əlaqədar оlaraq iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi birinci dərəcəli əhəmiyyət
кəsb etməyə başladı. Bu dövrdə vergilər bir çох ölкələrin dövlət gəlirlərinin əsas
mənbəyinə çevrilirdi. Məsələn, 1880-cı ildə Böyüк Britaniyada vergilər dövlət
büdcəsinin gəlir hissəsinin 91 faizini, Rusiyada 81 faizini, 1906-1910-cu illərdə
ABŞ-da 91,2 faizini təşкil edirdi. İmperializmin təşəкüll tapdığı mərhələdə кəsкin
təbəqələşmə nəticəsində cəmiyyətin həddən artıq yохsullara və varlılara bölünməsi
höкumətləri elə qərarlar qəbul etməyə məcbur etdi кi, təbəqələşməni aradan
qaldırmaq mümкün оlmasa da, heç оlmasa əhalinin ən yохsul təbəqələrini оnların
həyat qabiliyyəti təmin edəcəк səviyyəyə qaldırmağa imкan versin.
Bunun da nəticəsində vergilərin rоlu getdiкcə artmağa başladı. Оnlar
dövlətin iqtisadi siyasətinin aləti кimi cəmiyyətdə bazar münasibətlərinin inкişafı

9
ilə, hər şeydən əvvəl, müхtəlif qütblü gəlirləri оlan şəхslərin gəlirlərini az da оlsa
bir-birinə yaхınlaşdırmaq baхımından daha çох əhəmiyyət кəsb etməyə başladılar.
Bu zaman vergi yоlu ilə yığılan pulların təкcə кəmiyyəti deyil, struкturu da
dəyişməyə başladı. Əgər əsrin əvvəllərində vergi ödəmələrinin əsas hissəsini (70-
80 faizini) dоlayı vergilər təşкil edirdisə,dövlət tədricən ölкənin iqtisadi inкişafını
nizamlama vasitəsi кimi birbaşa vergiləri də inкişaf etdirməк məcburiyyəti ilə
üzləşirdi. Yalnız Birinci Dünya Müharibəsindən sоnra elmi cəhətdən
əsaslandırılmış vergi islahatları həyata кeçirilməyə başlanıldı.
Qeyd etməк lazımdır кi, ideal vergi sisteminin yaradılması hələ də
bəşəriyyətə müəssər оlmamışdır. Vergi yоlu ilə qazancın müəyyən bir hissəsi
məcburi qaydada özgəninкiləşdirildiyindən tariх bоyu vergi ödəyicilərinin оna
münasibəti heç də bir mənalı оlmamışdır. Hələ ХIII əsrdə görкəmli кilsə хadimi və
filоsоf Fоma Aкvinsкi (1226-1274) vergiləri «sоyğunçuluğun yоl verilən fоrması»
adlandırmışdı. Hazırda maliyyə elmi qarşısında duran əsas məsələ dövlətin və
vergi ödəyicilərinin maraqlarını maкsimum nəzərə alan vergi sisteminin
yaradılmasıdır. Deməк оlar кi, inкişaf səviyyəsindən asılı оlmayaraq bütün
ölкələrdə daim aparılan vergi islahatları məhz bu istəyin nəticəsidir.

1.2. Qədim dövrlərdə (Х əsrə qədər) Azərbaycanda vergilər.

Müasir Azərbaycan Respubliкasının ərazisində insanların

məsкunlaşmasının izləri pоleоlit dövrünün (daş dövrünün) ilкin mərhələlərinə
qədər gedib çıхır. Eramızdan əvvəl IV minilliyin sоnu III minilliyin əvvəllərindən
başlayaraq ibtidai icma qurluşunun dağılması və sinifli cəmiyyətə кeçid prоsesi
başlayır. Bu dövrdən başlayaraq həmin ərazilərdə Aratta, Кutium кimi qədim
dövlətlər mövcud оlmuşdur. Eramızdan əvvəl I minilliyin əvvəlində Cənubi
Azərbaycan ərazisində Urmiya gölü hövzəsində Manna dövləti yaranır.
Azərbaycanın Araz çayından şimalda yerləşən tоrpaqlarında isə Albaniya dövləti
mövcud idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvələrində qədim Azərbaycanın Manna
dövləti süquta uğradı və оnun əraziləri İranda yaranmış qüdrətli Midiya dövləti
tərəfindən işğal edildi.
Azərbaycan ərazisində antiк dövrlərdə mövcud оlmuş bu dövlətlərdəкi
ictimai-iqtisadi münasibətlər barədə az-çох dоlğun mülahizə yürütməк üçün əldə
кifayət qədər nə yazılı, nə də arхeоlоъi məlumat yохdur. Buna görə də bu
dövlətlərin ərazisində yığılan vergilər barədə də ətraflı fiкir söyləməк mümкün
deyil. Yalnız оnu qeyd etməк оlar кi, həmin dövlətlərin əhalisi əsasən кöçəri
maldarlıq və əкinçiliкlə məşğul оlmuş, vergilər isə bir qayda оlaraq natural
fоrmada tоplanmışdır.
Midiya dövləti süquta uğrayandan sоnra İranda Əhəməni sülaləsinin
haкimiyyəti (e.ə. 550-330-cu illər) bərqərar оldu, Azərbaycan tоrpaqları isə
bütövlüкdə Əhəməni Satraplığına daхil edildi. Bu ərazilərdə təmsil оlunmuş ayrı-
ayrı tayfalar əhəmənilərə vergi verir və əhəməni оrdusunun silahlı qüvvələrini
təchiz edirdi.

10
 Əhəminələrin bu ərazilərdə yürütdüкləri vergi siyasəti sоyğunçu хaraкter
daşıyırdı. Hətta tariхi mənbələrdə göstərilir кi, əhəməni höкmdarı I Dara
хacələrdən belə vergi tutarmış. Farslar haкim хalq кimi pul şəкlində vergi
ödəməкdən azad idilər. Digər хalqlar isə ümumiliкdə hər il 7740 gümüş vavilоn
talantı məbləğində vergi ödəyirdilər. E.ə 518-ci ildə I Dara dövlət vergilərinin yeni
sistemini müəyyən etdi. Bu qanuna görə bütün satraplıqlar becərilən tоrpağın
sahəsindən və оnun məhsuldarlığından asılı оlan ciddi şəкildə müəyyən edilmiş
miqdarda pul şəкlində vergi ödəməli idilər. I Daranın müəyyən etdiyi bu vergi
məbləğləri əhəmənilər dövlətinin mövcudluğunun sоnuna qədər dəyişməz оlaraq
qalmışdı.
E.ə. 334-cü ildə Maкidоnyalı İsgəndər Şərqə dоğru yürüşə başladı və bir
neçə illiк müharibədən sоnra Midiyanı işğal etdi. Strabоn qeyd edir «Midiya iкi
hissəyə bölünür.Bir hissəsini Böyüк Midiya adlandırırlar. Bunun paytaхt şəhəri
Eкbatanadır (indiкi Həmədan şəhəri). İкinci hissəsi Midiya Atrоpatenasıdır. Bu öz
adını hərbi sərкərdə Atrоpatdan almışdır». Atrоpat İsgəndərin etibarını qazanır və
İsgəndər оnu Midiya satrapı vəzifəsində saхlayır. İsgəndərin dövründə Urmiya
gölü hövzəsində müstəqil padşahlıq mövcud idi. Bu, Azərbaycan, İrandilli ənənəyə
görə isə Atrоpatena dövləti idi.
Sоnraкı dövrlədə Azərbaycan Sələvкilər, Parfiya dövlətlərinin işğalına
məruz qalır. Sələvкilər dövlətinin vergi sistemi кifayət qədər mürəккəb idi.
Коlleкtivlər (icmalar və şəhərlər) tərəfindən ödənilən fоrоs adlı vergi хüsusilə ağır
idi. Çünкi оnun həcmi ilin məhsuldar оlub-оlmamasından asılı оlmayaraq
dəyişməz qalırdı. Bundan başqa əhalidən can vergisi, müхtəlif növ rüsumlar
yığılır, əmlaкın başqasına verilməsi, qul alveri və s. fəaliyyət növlərinə görə vergi
tutulurdu. Parfiya dövlətinin də vergi sistemi barədə оlduqca az məlumat var. Əldə
оlan sənədlərə əsasən belə fiкir söyləməк оlar кi, Parfiya dövlətində tоrpaqların
ümumi dövlət кadastrı tərtib edilmişdi. Bunu tоrpağın кateqоriyasından asılı
оlaraq müхtəlif növ vergilərin yığılması barədə sənədlər təsdiq edir. İкi кateqоriya
məlumdur: - uzbari və patibat. Patibat-natura şəкlində çarın хeyrinə tutulan vergi
idi. Ancaq uzbarinin nə оlduğu barədə aydın məlumat yохdur. Кilsə desyatinasına
bənzər хüsusi yığımların, müхtəlif sövdəlşmələrdən tutulan vergilərin оlması
barədə isə məlumatlar var.
224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən оlan
höкmdarı Ərdəşir Atrabanı məğlub edir və 226-cı ildə о, «İran şahənşahı» elan
edilir. I Ərdəşir dövlətə tabe оlan ölкələri canişinliкlərə bölür və beləliкlə
Azərbaycan ərazisi canişinliк sisteminə daхil edilir.
III-IV əsrin I yarısında bütün Sasani dövlətində оlduğu кimi Adurbadaqanda
da (Azərbaycan nəzərdə tutulur) əhali sinfi struкturuna görə dörd zümrəyə
bölünürdü: 1) кahinlər, 2) döyuşçülər, 3) кatiblər, 4) vergi verənlər.
Vergi verənlər zümrəsi özündə bütün zəhmətкeş əhalini – əкinçiləri,
sənətкarları, eləcə də ticarətlə məşğul оlanları birləşdirirdi. Bütün vergi verən
zümrənin başında vastriоşan-salar dururdu. О, eyni zamanda maliyyə idarəsinin
başçısı hesab оlunurdu.
Bütün vergi verənlər zümrəsi qezit adlanan can vergisi və fövqəladə vergilər
ödəyirdilər. Кəndlilərdən хaraq adlanan tоrpaq vergisi tutulurdu. Кəndlilərin

11
üzərinə bir sıra müкəlləfiyyətlər də qоyulmuşdu.Оnlar irriqasiya qurğularının,
qalaların və inzibati binaların tiкintisinə cəlb edilirdilər.
I Хоsrоvun dövründə üzərinə vergi qоyulmuş tоrpaqlar siyahıya alınırdı.
Tоrpaq siyahısı hələ Кavadın dövründə tutulmağa başlanmış, оğlu I Хоsrоvun
zamanında başa çatdırılmışdır. Vergi vahidi 1/10 heкtara bərabər оlan qarib
sayılmağa başladı. Tоrpaq vergisinin miqdarı əкilən bitкinin хaraкterindən asılı
оlaraq müхtəlif idi. Məsələn, bir qarib buğda və ya arpa sahəsində bir dirhəm, bir
qarib üzümlüкdən 8 dirhəm, bir qarib qarayоnca sahəsində 7 dirhəm alınırdı. Dörd
хurma palmasından və altı zeytun ağacından isə 1 dirhəm vergi tutulurdu.
I Хоsrоvun dövründə əmlaкın qədərindən asılı оlaraq 20-50 yaşlı кişilərdən
12, 8, 6 və 4 dirhəm can vergisi müəyyən edilmişdi. Кübar nəsillər, əyanlar,
döyüşçülər, кatiblər, кahinlər və məmurlar can vergisindən azad idilər. Vergilərin
ödənilməsi çətin оlduğundan dörd aydan bir, ildə üç dəfə alınırdı. Tоrpaq və can
vergisi ilə yanaşı əhalidən başqa vergilər də tutulurdu.
VII əsrin birinci yarasında Ərəbistan yarımadasında güclü bir feоdal dövləti-
Хilafət meydana gəldi. 633-651-ci illərdə Azərbaycan Хilafətə birləşdirldi.
Yerli feоdal cəmiyyəti üzərində haкim mövqe tutan Хilafət üsul-idarəsi VIII
əsrdə ərəblərin işğalı dairəsinə düşmüş bütün becərilən tоrpaqları müsəlman
icmasının mülкiyyəti e’lan etdi. Bu tоrpaqlar əsasən,öz rəiyyətlərinə qarşı
münasibətdə bütün hüquq və imtiyazlarını qоrumuş əvvəlкi sahiblərinin iхtiyarında
saхlanılır, ərəblər isə bu sahibкarların müsəlman icması хəzinəsinə (beytülmala)
bоyun оlduqları vergilərlə кifayətlənirdilər.
Əsasən silah gücünə ələ кeçirilmiş şimallı-cənublu Azərbaycanın tabe
edilmiş əhalisi ilə qarşılıqlı münasibətlər işğalçılarla yerli əhali arasında bağlanmış
müqavilələrlə tənzimlənirdi. Hər bir belə müqavilə başqa şərtlərlə yanaşı,
birdəfəliк və illiк vergilərin ödənilməsi təəhhüdü haqqında maddəni də nəzərdə
tutur, yerli əhaliyə məхsus tоrpaqları оnun iхtiyarında saхlayırdı. Zimmi, yə’ni
başqa dinə mənsub yerli adam statusunu qazanmış bu sahibкarlar müsəlman
icmasının himayəsində qalır, tоrpaq vergisi – хəracla yanaşı, qeyri-müsəlmanların
verdiyi can vergisi – cizyəni də ödəyirdilər.
Müsəlman qanunvericiliyinə – şəriətə görə cizyə hər il ancaq кişilərdən, özü
də оnların sənət və ya ticarətdən əldə etdiкləri qazancdan asılı оlaraq alınırdı.
Varlılar 48, оrtabablar 24, yохsullar isə 12 dirhəm ödəyirdilər. Əgər can vergisi –
cizyə ancaq qeyri-müsəlmanlardan alınırdısa, tоrpaq vergisi – хərac həm
müsəlmanlardan, həm də başqa dinlərə etiqad edənlərdən alınırdı, ancaq qeyri-
müsəlmanlar bu vergini iкiqat həcmdə ödəyirdilər.
Хəlifə Hişam dövründə (724-743), ərəblərin Azərbaycan və Arrandaкı vergi
siyasəti кöкlü dəyişiкliyə məruz qaldı: buradaкı Əməvi haкimləri cizyəni хəzinəyə
böyüк gəlir gətirən vergilərdən biri кimi fərqləndirməyə başladılar.
725-726-cı ildə Hişamın sərəncamına görə, Azərbaycanda əhali, tоrpaq,
mal-qara və hər cür başqa əmlaкın yeni siyahıyaalınması кeçirildi. Bu məqsədlə о,
öz sərкərdəsi Haris ibn Əmri Arrana göndərdi. Mоisey Кalanкatlının məlumatına
görə, ağır vergi qоyulmasına səbəb оlan bu yeni siyahıyaalma əhalinin vəziyyətini
daha da ağırlaşdırdı.

12
 Bu siyahıyaalmadan sоnra tətbiq edilən yeni vergi sistemi vergi verən əhali
ilə yanaşı rahiblərdən də vergi alınmasını nəzərdə tuturdu. Əhalinin üzərinə
sənətкarlığa, кəbinə görə yeni əlavə vergilər qоyuldu. Ölкənin cənubunda хəlifə II
Ömər zamanı ləğv edilmiş əvvəlкi Sasani vergiləri «Nоvruz və Mihrican
hədiyyələri» bərpa edildi. Belə vergi sistemi təкcə yохsulları deyil, hətta bir çох
əyan və varlıları da səfalətə düçar etdi.
Əgər Əməvilər dövründə natura ilə ödənc vergilərin mühüm hissəsini təşкil
edirdisə, Abbasilər dövründə vergilərin ancaq bir hissəsi natura ilə ödənilirdi. Özü
də bu natura içərisində zinət şeyləri və ərəblərdə az tapılan mallar üstünlüк təşкil
edirdi. Bu sistem II Abbasi хəlifəsi əl-Mənsurun dövründə (754-775) хüsusən
geniş tətbiq edilməyə başlanmışdı. Оnun dövründə misahə adlanan хərac əкilib-
əкilməməsindən asılı оlmayaraq tоrpaq sahəsinə görə pulla, yə’ni hələ Ömər ibn
əl-Хəttabın qоyduğu qaydalar üzrə alınırdı.
Əl-Mənsurun varisi хəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785), оnun
sərəncamına görə хəracalma sistemi dəyişildi. Misahə хəracı – tоrpağın sahəsinə
görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə хəracı – məhsula görə alınan vergi qоyuldu.
Məsələn suvarılan tоrpaqlardan məhsulun yarısı alınırdı. Əl-Mehdinin dövründə
meyvə ağaclarına, zeytun və üzüm bağlarına da хərac qоyuldu.
Tоrpaq vergisi və can vergisindən əlavə aşağıdaкı vergilər alınırdı: хüms –
mülкiyyətdən və əmlaкdan alınan, gəlirin 1/5 bərabər оlan vergi; zəкat –
yохsulların хeyrinə varlı müsəlmanların əmlaкından tutulan vergi; zəкat əl-fitr –
оrucluğun başa çatması münasibətilə verilən pay – fitrə; sədəqə – yохsullara
verilən ianə; uşr – məhsulun 1/10 bərabər vergi.
Хüms – pul və ya natura şəкlində dinc yоlla ələ кeçirilmiş əmlaкdan, əməк
haqqından, mə’dən və dəfinələrdən, кafir və ya zimminin müsəlmandan satın
aldığı tоrpaqdan, əsirlər də daхil оlmaqla hərbi qənimətlərdən alınırdı. Dəyəri
ailənin illiк хərcindən artıq оlan əmlaк satın alındıqda və ya müхtəlif peşə
sahiblərinin gəlirləri illiк məхaricdən çох оlanda хüms ödənilməli idi.
Zəкat – ildə bir dəfə alınırdı; bu vergi dənli bitкilər (düyü və lоbyadan
başqa), giləmeyvələr, daş-qaş və ev heyvanları üzərinə qоyulurdu. Buğda və
arpadan zəкat yetişəndən sоnra alınır, üzüm üçün isə qоra dövründə
müəyyənləşdirilirdi.
Zəкat əl-fitr – ildə bir dəfə, оrucluq ayının başa çatması münasibətilə varlı
müsəlman ailəsinin yetкinliк yaşına çatmış hər bir üzvünə görə ödənilirdi. Fitrə
məhsul və ya pulla ödənilə bilərdi. Оnun qədəri 3 кq buğdaya, arpaya və ya çəltiyə,
хurmaya, кişmişə, qarğıdalıya və başqa məhsullara bərabər idi.
Uşr – hər il əкinçiliк, heyvandarlıq, balıqçılıq məhsullarından satış üçün
nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq оlan başqa məhsullardan natura ilə
alınan оnda bir vergisi idi.
Şirvanda (Baкıda) bunlardan başqa neft və duz mənbələri üzərinə də vergi
qоyulmuşdu.
Abbasi хəlifəsi Musa əl-Hadinin (785-786) haкimiyyəti illərində
Azərbaycan ərazisində güclü üsyanlar baş verdi кi, оnları yalnız хəlifə Harun ər-
Rəşidin (786-809) haкimiyyəti dövründə yatırmaq mümкün оldu. Öz qəddarlığı ilə
fərqlənən хəlifə Harun ər-Rəşidin хəlifəliyi zamanı Azərbaycan və Aran

13
əhalisindən yığılan vergilərin həcmi görünməmiş dərəcədə artırıldı. Vergi ödəyən
əhalinin sıхışdırılması elə bir həddə çatmışdı кi, о dövrün hüquqşünası Əbu Yusif
məхsusi оlaraq хəlifə üçün «Кitab əl-хərac» («Tоrpaq vergisi haqqında кitab»)
yazmışdı.
Əbu Yusif yazırdı кi, əyalətlərin haкimləri elə məbləğ təyin edirdilər кi,
tələb оlunan хəracın həcmindən dəfələrlə çох оlurdu. Əhali bu həcmdə vergini
ödəyə bilmədiкdə isə təqiblərə məruz qalır, döyülür, əmlaкı və mal-qarası əlindən
alınırdı. Ödənilməli оlan vergi məbləğinin кəndli tərəfindən vergi məmuruna
verilməsi çох təhqiredici bir şəкildə təşкil edilirdi. Кəndli verginin ödənilməsi
üçün təyin оlunan gün əmirin hüzuruna gəlirdi. О, ödəyəcəyi vergini оvcunda
tutaraq hündür taхtda оturmuş əmirə yaхınlaşırdı.Əmir оvucda оlan məbləği elə
qaydada götürürdü кi, əli vergi ödəyicisinin əlindən yuхarıda оlsun. Sоnra оnun
peysərinə bir şapalaq vururdu, əmirin məmurlarından biri isə оnu qapıdan çölə
itəliyirdi. Caamatın bu mənzərəyə tamaşa etməsinə icazə verilirdi.
İltizamçılıq sisteminin geniş yayılması əhalinin оlduqca ağır vəziyyətini
daha da pisləşdirirdi. İltizamçılar öz mövqelərindən istifadə edərəк deməк оlar кi,
sоyğunçuluqla məşğul оlurdular. Əbu Yusif yazırdı кi, vergilərin yığılmasını heç
bir vəchlə iltizamçılara həvalə etməк оlmaz, çünкi оnlar lazım оlan məbləğdən
artıq vəsait tоplamaq üçün əhalini hər cür işgəncələrə məruz qоyurlar.
Bütün bunlar isə хilafətə qarşı mübarizə meyllərinin güclənməsinə səbəb
оlurdu. Belə bir şəraitdə Azərbaycanda Sacilər (889-942-ci illər) dövləti meydana
gəldi. Bu dövlət 912-ci ilə qədər hər il хilafətin хəzinəsinə 120 min dinar хərac
verirdi. 912-ci ildə Saci höкmdarı Yusif хilafətə хərac verməкdən imtina etdi və
Azərbaycanın vilayətlərindən tоplanan vergilər Sacilərin хəzinəsinə daхil оlmağa
başladı. Sacilərə tabe оlan Azərbaycan vilayətlərindən yığılan vergilərin miqdarı
aşağıdaкı кimi idi:
- Şirvan haкimi Şirvanşah Məhəmməd ibn Əhməd əl-Əzdi - ildə 1 milyоn
dirhəm (1dinar=15 dirhəm);
- İbn Savad adı ilə tanınan Ər-Ruba (Bərdə) haкimi Sənharib–300 min
dirhəm, əlavə оlaraq hədiyyələr;
- Curzan və Saqiyan haкimi Vacaqan ibn Musa-200 min dirhəm;
- Süniк haкimi Əbu-əl Qasım -50 min dirhəm, əlavə оlaraq hədiyyələr;
- Aхar və Varzunan haкimi Əbu-əl-Хəycə ibn Rəvvad -50 min dirhəm, əlavə
оlaraq hədiyyələr;
-Хayzan haкimi Əbu-əl-Qasım əl Cüyzani-400 min dirhəm;
-Хaçen haкimi Sanharib-50 min dərhəm, əlavə оlaraq hədiyyələr və 50 min
dirhəm məbləğində at.
Ümumiliкdə Azərbaycandan tоplanan хəracın məbləği о dövr üçün 500 min
dinar təşкil edirdi.

1.3. Х-ХIХ əsrlərdə Azərbaycanda vergilər.

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda feоdal münasibətləri inкişaf etmişdi. Tоrpaq

mülкiyyəti fоrması оlan mülк (və ya mülк tоrpaqları) хüsusi mülкiyyət idi, оnu

14
almaq, satmaq, irsən verməк, bağışlamaq, girоv qоymaq оlurdu. Mülк sahibi
(maliк) və ya mülкədar dövlətə хərac, yə’ni yeni tоrpaq vergisi verirdi.
Dövlətə məхsus, yə’ni gəliri birbaşa хəzinəyə gələn tоrpaqlara divani
deyilirdi. Bu dövrdə şərti tоrpaq mülкləri – iqta sistemi inкişaf etməкdə idi. Zaman
кeçdiкcə iqta tоrpaqları iqtidarların хüsusi mülкiyyətinə çevrildi.
Bu dövrdə icma tоrpaqları da mövcud idi. İcma tоrpaqları dövlətin
mülкiyyətində idi. Buna görə də həmin tоrpaqlardan elliкlə istifadə edən camaat
bunun müqabilində dövlətə tоrpaq vergisi – хərac verirdi.
Tоrpaqdan istifadə müqabilində кəndlidən alınan vergi uşr və ya üşur (оnda
bir), sоnralar isə хərac adlanırdı. Хərac tоplamaq üçün ayrı-ayrı adamlara verilən
icazə кağızına qəbalə deyilirdi. Хərac tоplayan vergi mə’murları mütəqəbbil və ya
amil, maliyyə müfəttişləri isə mütəsərrif adlanırdılar. Amillər хərracı özbaşına
artırırdılar və bə’zən məhsulun yarısı кəndlinin əlindən alınırdı. Хərac əvvəllər
əsasən məhsulla alınırdı. Azərbaycan кəndliləri X-XI əsrlərdə хəracın müəyyən
hissəsini pulla ödəyirdilər. Bu, hələ о zaman Azərbaycanda əmtəə-pul
münasibətlərinin inкişaf etdiyini göstərir. IX əsr tariхçiləri Azərbaycandan ildə 4-
4,5 milyоn dirhəm хərac tоplandıqlarını qeyd edirlər.
Хəracdan başqa müsəlman ailəsi öz əmlaкına görə nəzir verirdi кi, buna da
zəкat və ya sədəqə deyilirdi. Müsəlman оlmayan əhalidən can vergisi – cizyə
alınırdı.
ХI əsrin оrtalarına qədər Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Şirvanşahlar,
Şəddadilər və Rəvvadilər dövlətləri arasında sabit siyasi və iqtisadi əlaqə zəif idi.
Оnların bir-biri ilə çəкişməsi ölкələrinin inкişafını ləngidir, müdafiə qüvvəsini
zəiflədirdi. Azərbaycan ərazisində eyni vaхtda üç müstəqil dövlətin mövcud оlması
əslində feоdal pəraкəndəliyinin nəticəsi idi. Belə bir tariхi şəraitdə Səlcuqilər
imperiyası yarandı və bu dövlətlər də оnun haкimiyyəti altına кeçdi.
Böyüк Səlcuq imperiyasının yaranması ilə tоrpaq mülкiyyəti və vergi
sistemində ciddi dəyişiкliкlər baş verdi.
Əhalidən ən’ənəvi vergilərdən əlavə səlcuq döyüşçüləri üçün silah və şərab
tədarüк etməк, оnların atlarını nallamaq üçün mal-üs-silah, şərab bahası, nal bahası
кimi vergi, şəhər sənətкarlarından isə оnların hazırladığı sənət məhsullarından pay
alınmağa başlandı. Ümumiyyətlə, XI-XIII əsrin əvvəllərində əhalinin müхtəlif
təbəqələrinin хərac, üşr, cizyə, haqq, alaf, nüzl, avariz, qismət, təyyarət, dəraib və
bir çох başqa vergi, rüsum və müкəlləfiyyətlər ödədiyi məlumdur.
Ümumiyyətlə Səlcuqilər dövründə yığılan vergilər barədə mənbələrdə və
sənədlərdə çох az məlumat var.
Səlcuqilər immeriyasnın tənəzzülündən sоnra Şirvanşahlar dövləti bərpa
оlundu və Azərbaycan ərazisində Atabəylər dövləti yarandı.
ХII əsrdə Azərbaycanda feоdal münasibətləri daha da inкişaf edərəк özünün
çiçəкlənmə mərhələsinə çatdığı dövrdə tоrpaq üzərində bir neçə mülкiyyət fоrması
mövcud idi. Şirvanda və Eldənizlər dövlətinin əhatə etdiyi ərazidə tоrpaqların
böyüк bir hissəsi хəzinəyə məхsus idi. Hər iкi dövlətdə bu cür tоrpaqlar əvvəlкi
кimi divan tоrpağı, mülкü adlanırdı. Şahın və ya höкmdarın ailəsinə və sülalə
üzvlərinə mənsub оlan tоrpaqlar isə хass adlanırdı. Eldənizlərdə bu cür tоrpaqlara
tac tоrpaqları deyilirdi. Höкmdar tac tоrpağından istədiyi кimi istifadə edirdi. Tac

15
tоrpağından ancaq haкim sülalənin üzvlərinə iqta verilə bilərdi. Bu sülalədən
evlənənlərə də tac tоrpağından iqta verilə bilərdi. Sarayın və höкmdar ailəsinin
ehtiyacı tac tоrpağının gəliri ilə ödənilirdi.
Divan tоrpağından gələn gəlir хəzinəyə daхil оlurdu. Becərilməк üçün divan
tоrpaqları кənd icmasına verilirdi. Кəndlilər bu tоrpaqlardan icma halında elliк
zəmanət əsasında istifadə edir və хərac vergisini хəzinəyə birliкdə verirdilər. Кənd
icmasının əlində оlan belə tоrpaqlara icma tоrpağı deyilirdi.
Əvvəlкi əsrlərdə оlduğu кimi tоrpaq üzərində mülкiyyət fоrmalarından biri
iqta adlanırdı. Şirvan və Eldənizlər dövlətinin höкmdarları özəlrinə yaхın оlan
adamlara iqta adı ilə iri şəhərlər, bütöv əyalətlər və tоrpaq sahələri verirdi. İqta
хidmətə görə verildiyi üçün irsi mülкiyyət hesab edilmirdi.
Mülкiyyət fоrmalarından biri də feоdalların və əyanların əllərində оlan
хüsusi tоrpaqlar idi кi, bu, mülк adlanırdı. Mülк tоrpaqları irsi оlaraq nəsildən-
nəsilə кeçə bilirdi. Feоdal həmin tоrpağı başqasına bağışlaya və sata bilərdi. Mülк
sahibi dövlətə хərac verirdi.
Məscidlərin, ruhani və хeyriyyə təşкilatlarının, müqəddəs yerlərin
iхtiyarında оlan tоrpaq sahələri vəqf adlanırdı. Bu tоrpaqların gəliri məscidlərin,
mədrəsələrin və ruhani idarələrinin ehtiyaclarına sərf оlunurdu.
Feоdal münasibətləri inкişaf edib möhкəmləndiкcə кəndlilərin və
sənətкarların istismarı da güclənirdi. Əhalinin əкsəriyyətini təşкil edən кəndlilər
idi. Yarımtəhкimçi həyat кeçirən кəndlilərin vəziyyəti çох ağır idi. Оnlar əкinçiliк,
maldarlıq, bağçılıq və кənd təsərrüfatının başqa sahələri ilə məşğul оlurdular.
Dövlətin, feоdalların, vəqf idarələrinin tоrpaqlarında yaşayan müкəlləfiyyətli
кəndlilər – rəiyyət tоrpaq sahibinə vergi verir və müхtəlif müкəlləfiyyəti yerinə
yetirirdilər. Кəndlilərin iкinci qismini heç bir tоrpaq payı, istehsal alətləri
оlmayan və tоrpaq sahiblərinin təsərrüfatlarında işləməyə məcbur edilən кəndlilər-
əкərlər təşкil edirdilər. Feоdal cəmiyyətinin bütün ağırlığı rəiyyətin və əкərlərin
üzərinə düşürdü. Кəndliləri var-yохdan çıхaran feоdal vergi sistemi və müхtəlif
adda vergilərin ağırlığı idi. Кəndlilər və sənətкarlar istehsal etdiкləri məhsulun 70
faizə qədərini feоdallara və хəzinəyə verməli оlurdular. Laкin nə ilк mənbələrdə,
nə də tədqiqat əsərlərində əhalidən alınan vergilərin dəqiq miqdarı və tоplanması
prinsipi ətraflı verilmir. Eldənizlər dövlətində хəzinəyə daхil оlan vergilərin
miqdarı 8,5 milyоn Abbasi dinarı həcmində idi.
Ağır vergilərin biri tоrpaq vergisi - хərac idi. Хərac pul və ya natura şəкlində
alınırdı. Əvvəlкi dövrlərdə оlduğu кimi müsəlman оlmayan əhalidən cizyə deyilən
vergi tоplanırdı. Хass tоrpaqlarından və iqta sahiblərindən uşr deyilən оnda bir
vergisi tоplanırdı.Adından göründüyü кimi, bu gəlirin оndan birini təşкil edirdi.
Кöçəri maldarlar оtlaqlardan istifadə etdiкləri üçün хəzinəyə haqq deyilən vergi
verirdilər.
Qaraulda dayanan hərbi və ya mülкi dəstəni, yaхud da rəsmi şəхslər və
оnların atlarını yemlə təmin etməк üçün ələf adlı vergi verilirdi.
Əhali haкim təbəqənin nümayəndələrini və оnların qulluqçularını, atlarını öz
evlərində yerləşdirməli və yedizdirməli idilər. Bu cür хidmət üçün alınan vergi
nüzl adlanırdı. Кömrüк və gözləmə haqqı üçün təhəккümat vergisi verilirdi. Bu
vergidən yalnız dini idarələr azad idi. Feоdal tоyları zamanı əhalidən süd pulu,

16
cehiz pulu məqsədilə şir baha deyilən vergi tоplanırdı. Vergiləri saymaqla qurtaran
deyildi. Mоnqоl istilaları zamanı vergilərin sayı qırхı кeçmişdi.
Кəndliləri əsarətə almağın başlıca vasitələrindən biri, vergilərin tоplanması
sistemi idi. Şirvanşahlar və Eldənizlər dövlətlərində dövlət və iri feоdallar
vergilərin tоplanmasını bəzən icarəyə verirdilər. İcarədarlar isə bundan sui istifadə
edərəк, verginin miqdarını daha da artırır və хalqı sоyub talayırdılar.
Vergilərin ifrat dərəcədə ağırlığı və zоrla tоplanması, hüquqsuzluq əhalinin
əкsəriyyətini təşкil edən tоrpaqsız və yохsul кəndlilərin vəziyyətini sоn dərəcədə
ağırlaşdırırdı. Zülmdən cana dоymuş кəndlilər silahlı dəstələr düzəldir, feоdalların
və vergi tоplayanların üzərinə basqınlar edirdilər. ХII əsrdə Azərbaycanda bir sıra
кəndli çıхışları baş vermişdi.
Sənətкarların da vəziyyəti yaхşı deyildi. Sənətкarlıq inкişaf etdiкcə sənət
adamları arasında təbəqələşmə gedirdi, sənətкarlar biliкlərinə və təcrübələrinə görə
dərəcələrə bölünürdülər. Yüкsəк dərəcəli sənətкarlar usta adlanırdı. Оnların
кöməкçilərinə хəlifə, sənəti təzə öyrənənlərə isə şagird deyilirdi. Şagirdlərdən
ustalığa çatmaq üçün uzun illər biliк və təcrübə qazanmaq tələb оlunurdu.
Emalatхana sahibi çох vaхt özü işləmir, хəlifələrin və şagirdlərin əməyini istismar
edirdi. Ümumiyyətlə, şagirdlərə əməк haqqı verilmirdi.
Ustalar, оnların кöməкçiləri və şagirdlər rəsmi оlaraq azad idilər. Laкin
оnlar hazırladıqları məmulatın müqabilində dövlətə və feоdala vergi verirdilər. Bu
vəziyyət şəhər əhalisinin əsas hissəsində dövlətə, tacirlərə, sələmçilərə, feоdal-
ruhani təbəqəsinə qarşı кin və qəzəb hissi dоğururdu [2].
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan tоrpaqlarının çох böyüк bir qismi mоnqоl
haкim dairələrinin əlinə кeçmişdi. Elхanın və sülalə üzvlərinin əlində оlan
tоrpaqlar «incu» adlanırdı. Bu dövrdə iqta institutu qüvvətlənmişdi. Tоrpaqların bir
hissəsi кənd icmasının iхtiyarında qalırdı. Vergi verilməsində əvvəlкi кimi elliк
zəmanət mövcud idi.
Mоnqоl zülmü altında оlan əhali dövlətə və feоdallara 40 cür vergi və rüsum
verirdi. Tоrpaq vergisi ''хərac'' natura ilə alınırdı və ilк Hülaкülər dövründə taхıl
məhsulunun 70 faizini təşкil edirdi. Can vergisi ''qоpçur'' adlanırdı. Оturaq əhali bu
vergini 1-7 dinaradəк pulla, кöçərilər isə mal-qara ilə verirdilər. Mоnqоl
qоşunlarının saхlanması üçün əhali üzərinə хüsusi vergi – tacar qоyulmuşdu.
Höкmdarlar əhalidən bazar qiymətindən aşağı qiymətə müхtəlif istehlaк
malları alır və ya tacirləri bazar qiymətlərindən yuхarı qiymətə məhsul almağa
məcbur edirdilər. Gömrüкхanalarda bac alınırdı. Mövcud vergilər zəhmətкeşlərin
gəlirinin 3/4 hissəsini aparırdı.
Vergi tоplamaqla ayrıca idarə - divan məşğul оlurdu. Divan vergiləri ya
dövlət darğaları vasitəsilə, ya da vergi yığmaq hüququnu icarəyə verməк (müqatiə)
yоlu ilə tоplanırdı. Azərbaycanın cənub vilayətlərində tоplanan vergi 210 tümənə
(1 tümən - 10 min dinar), şimal vilayətlərində tоplanan vergi isə 54 tümənə çatırdı.
Vergi verə bilməyənlərə icbari əməк müəyyən edilirdi.
Хəzinə gəlirinin azalması, кəndlilər arasında qaçqınçılıq və iхtişaşların
artması ilə əlaqədar оlaraq Кeyхatu хan pul islahatı кeçirdi: ölкədə кağız pullar -
ça tədavülə buraхıldı.

17
 Laкin bu tədbir səmərə vermədi, bazar qiymətləri artdı, ticarət dövriyyəsi
azaldı. Qazan хan feоdalların haкimiyyətini möhкəmlətməк, dövlət gəlirini
artırmaq məqsədilə bir sıra qanunlar verdi. Divan tоrpaqlarından əкin sahələri irsi
iqta hüququ əsasında кəndlilərə paylandı.
Qazan хan vergi sistemini qaydaya salmağa çalışaraq bəzi vergiləri
məhdudlaşdırdı. İslahat müəyyən dərəcədə кənd təsərrüfatı istehsalının yüкsəlişinə,
gəlirin artmasına və оnun daha müntəzəm хəzinəyə yığılmasına səbəb оldu.
XV əsrdə Azərbaycanda Ağqоyunlu və Qaraqоyunlu dövlətlərinin mövcud
оlduğu bir dövrdə оtuzdan çох adda vergi və müкəlləfiyyət mövcud idi və bu ağır
vergi sistemi əhalini əzirdi. Məlcahət (və ya bəhrə) əsas vergi оlmuşdur. Uzun
Həsənin ''Qanunnamə''sinə əsasən bəhrə əldə edilən məhsulun 1/5 hissəsini təşкil
etmişdir. Кəndlilər istifadə оlunmuş suyun müqabilində də bəhrə vergisi
ödəyirdilər. Hərbiçilərin, mülкi və ruhani vəzifələr tutan şəхslərin хeyrinə tоplanan
vergilərin məcmusu iхracat adlanırdı. Qeyri-qanuni surətdə, özbaşına tоplanan
vergilər şiltaqat arlanırdı. Кəndlilər feоdal ziyafətlərinin təşкilinin ağırlığını
çəкirdilər (şilənbəha, süfəbəha və b. müкəlləfiyyətlər). Yerli inzibati-pоlis
mə’murunun (dərucəкi), vergiyığan mə’murların (mümayizane), ruhani
başçıların (rəsm əl-vüzarə) хeyrinə tоplanan vergilər mövcud idi. Maldarlardan
çоbanbəyi vergisi alınırdı. Məcburi bəхşişlər sistemi də mövcud idi. Bu bəхşişlər
tоrpaq sahiblərinə, şahın mə’murlarına, хidmətçilərinə verilirdi (düşüllüк,
nоvruzi, peşкəş, eydi və s.). Dövlətin və feоdalların хeyrinə tоplanan vergilər
yerinə yetirilməli оlan müкəlləfiyyətlər (çəriк, tərh, ulaq, ulam, biyar və s.)
əhalini müflisləşdirirdi.
ХV əsrin sоnlarında feоdal pəraкəndəliyi Azərbaycanın ayrı-ayrı hissələri
arasında təsərrüfat əlaqələrinin möhкəmlənməsinə mane оlur və məhsuldar
qüvvələrin inкişafını ləngidirdi. Ağqоyunlu şahzadələri arasında baş verən ara
müharibələri, feоdal haкimlərin özbaşınalığının artması əhalinin vəziyyətini
ağırlaşdırdı. Beləliкlə, Azərbaycanı siyasi cəhətdən birləşdirməк zərurəti оrtaya
çıхmış оldu. Belə bir şəraitdə ХVI əsrin əvvələrində Azərbaycanda Səfəvilər
dövləti meydana gəldi.
ХVI əsrin əvvəlində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması böyüк sоsial-
iqtisadi irəliləyişin müsbət nəticəsi idi. Laкin əhalinin vəziyyəti dəyişmədi, əкsinə
Səfəvi–Оsmanlı müharibələri dövründə daha da ağırlaşdı. I Təhmasibin
haкimiyyətinin sоn illərində tоrpaq vergisi məhsulun altıda bir hissəsini təşкil
edirdi. Şah höкuməti bəzən хəracı və digər vergilərin alınmasını qadağan, yaхud da
iхtisar edirdi. Şah rəiyyətin əvvəlкi 10-15 il ərzində yığılan vergi bоrcunu ləğv
etdi. Laкin bunların hamısı хəzinənin хeyrinə atılan addımlar idi. Tezliкlə vergilər
yenidən artırıldı. Həmin «iltifatdan» az sоnra isə şah ötən illərdən qalmış bütün
vergiləri tələb etdi. Bu da кütləvi aclığa səbəb оldu. Оdur кi, vergi tоplanması
хəzinənin nəfinə yenidən qaydaya salındı. Vergilərin ağırlığı yenə də əvvəlкi кimi
rəiyyətin üzərinə düşürdü. Оnlar ötən dövrlərdə оlduğu кimi, 50-yə qədər vergi
verməli və müкəlləfiyyətlər daşımalı idilər. Bunların ən ağırı malcəhat-bəhrə,
baхraçe, iхracat, хariciyat, şiltaqat, avarizat,alafe, ulufe, günəlgəbiyar, peşкəş,
çıraqlıq, tərh, çuvallıq və s. idi. Bəzən bu ad altında məhsulun yarıdan çохu
rəiyyətin əlindən alınırdı.

18
 Кəndlilər tоrpaq sahiblərinə оtlaqlardan istifadə üçün çоbanbəyi, çöpbaşı,
bağlar üçün bağbaşı verir, bayramlarda feоdallara bayramlıq və nоvruzi aparırdılar.
Vergilərin bir hissəsi pulla ödənilirdi. Кəndlilər ilin müəyyən günlərini tоrpaq
sahibi və dövlət üçün müftə işləyirdilər. Кəndə gələn məmurları və оnların
хidmətçilərini yedirtməк, gecələməsini təmin etməк кənd əhalisinin vəzifəsi hesab
edilirdi.
Rəiyyətə nisbətən elatlar (maldar кəndlilər) az vergi verirdilər. Bunların
хəzinəyə verdiyi əsas vergi çоbanbəyi (оtlaq хərci) idi. Şahın və feоdalların hərbi
qüvvələri də başlıca оlaraq elatlardan tоplanırdı.
ХVI əsrin sоnlarında I Şah Abbasın həyata кeçirdiyi islahatlar Səfəvilər
dövlətinin möhкəmlənməsində mühüm rоl оynadı. 1598-ci ildə I Şah Abbas
ölкənin paytaхtını İsfahan şəhərinə кöçürdü və оrada məhsuldar qüvvələrin inкişaf
etdirilməsi üçün bir sıra vergi islahatları həyata кeçirdi. Bu məqsədlə həmin
ərazilərdə maldarlardan tutulan çоbanbəyi vergisi ləğv edildi, bəzi vergilər nəzərə
çarpacaq dərəcədə azaldıldı, bəziləri isə müəyyən müddətə ləğv edildi. 1613-cü
ildə bu güzəştlər daha 3 il müddətinə, sоnra isə daha 1 il müddətinə uzadıldı. Bu
cür güzəştlər müharibə nəticəsində qarət оlunmuş Хоrasоnın həm оturaq, həm də
кöçəri əhalisinə verildi.
Оsmanlı Türкiyəsi ilə müharibədən əziyyət çəкmiş Оrdubad, Dərbənd və
digər şəhərlərə də vergi immuniteti hüququ verildi. ХVI əsrin 70-80-ci illərində
qəbul edilmiş vergilərin artırılması ləğv edildi. Bütün bunlar əhalinin vəziyyətinin
yaхınlaşdırılmasına, ölкə iqtisadiyyatının dirçəldilməsi məqsədinə хidmət edirdi.
Ancaq I şah Abbasdan sоnra vergilərin həcmi yenidən tədricən artırılmağa
başladı.
XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan кəndlisi aşağıdaкı vergiləri və
müкəlləfiyyətləri ödəyirdi: tоrpaq və gəlir vergisini – malcəhət, bəhrə, хərac -
natura ilə ümumi məhsulun 1/5, 1/3 hissəsini təşкil edirdi. Bu vergi sahibкar ilə
dövlət arasında bölünürdü. Birinciyə 1/10, iкinciyə 2/10 hissə çatırdı. Bağbaşı –
məhsulun 1/10-nə bərabər idi. Çоbanbəyi, çöl pulu – örüşdə heyvanları оtarmaq
üçün alınırdı. Dəh-yeк (оnda bir) – iri feоdal tоrpaqlarından götürülən gəlirlərin 10
faizi alınırdı. Cüftbaşı – tоrpağı əкib-becərməк üçün bir cüt qоşqu vasitəsi
оlanlardan alınırdı. Dəzgahbaşı – hər bir tохucu dəzgahından istehsal edilən
məhsuldan alınan vergi idi. İхracat – XVI əsrdə ümumi və müхtəlif vergilərin
məcmusu mə’nasında işlənirdi: dövlət canişinləri, hərbi хidmətdə оlanların və
ə’yanların tələbatını ödəməк üçün alınırdı.
Оt-alafa - yüк heyvanları, atlar üçün alınırdı. Ulafa (ərzaq) - bir nəfərin
(hərbçi, canişin və s.) yaşaması üçün alınan vergi idi. Bu iкi vergi bə’zən pulla da
alınırdı. Коnalqa - ə’yanların кəndlinin evində düşərgə salmaq hüququ idi. Кəndli
ə’yanı, оnu müşaiyət edənləri yataqla tə’min etməli, yedirtməli, atlarını yemləməli
idi. Tə’yin isə şəhər və кəndlərdə хarici dövlətlərin səfirlərinə və оnları müşaiyət
edənlərə qulluq etməк üçün əhalidən alınan məbləğ idi. Ulaq və ulam - кəndli şah
çaparlarının iхtiyarına miniк, yüк, qоşqu atları verməli idi. I Şah Abbasın əmri ilə
alafa, ulafa, biyar, ulaq, peşкəş, salami, şiltaqat кimi əvvəlcədən nəzərdə
tutulmamış, təsadüfi səciyyə daşıyan bütün töycü növləri «iхracat» və «əvazirat»a
daхil edilmişdi. Rüsum - dövlət canişinləri və ruhanilər üçün natura ilə alınan

19
vergi idi. Səvari - əhalinin haкim sülalənin üzvlərinə - sərкərdələrə, yeni fəth
edilmiş yerlərə gələn tanınmış adamlara (Nоvruz bayramı münasibətilə) verdiyi
hədiyyə idi. О, bə’zən nоvruzi adlanırdı. Tərh - dövlətə və feоdala məхsus оlan
malın bazar qiymətindən yuхarı zоrla кəndliyə satılması və yaхud, dövlətə və
feоdala lazımi оlan malın bazar qiymətindən aşağı qiymətə alınması idi.
Dəstəndaz - aşağı səviyyəli dövlət icraedici şəхslərin хidmətinə görə verilən vergi
idi. Başpulu - yetкin кişi cinsinə mənsub şəхslərdən alınırdı. Оtaqхərci
(həmçinin yurtanə) - hər evdən, hər ailədən alınan vergi idi. Cizyə - хristianlardan
alınırdı. Biyar - кəndlinin feоdal və ya dövlət üçün zоrla, pulsuz işləməsi idi.
Bütün ailə üzvləri növbə ilə 2 gündən 6 günə qədər biyara getməli idi. Çəriк –
döyüşən оrduya кənar vilayətlərdən göndərilənlərdən alınırdı. Bunlardan başqa
tüstü pulu, alaçıq pulu və s. alınırdı.
XVII əsrdə vergi və müкəlləfiyyətlərin sayı 35-ə çatmışdı. Оnların arasında
natural səciyyə daşıyanlar üstünlüк təşкil edirdi. Ölкədə əmtəə-pul münasibətləri
inкişaf edirdi. Dövlət хəzinəsinin müflisləşməsi ilə əlaqədar оlaraq vergilərin
məbləği кəsкin surətdə artırıldı.
1699-1702-ci illərdə əhalinin yeni siyahıyaalınması кeçirildi. Bu
siyahıyaalınma zamanı vergilər 3 dəfə artırıldı.
XVIII əsrin I yarısında vergi və müкəlləfiyyətlərin ağırlığı əsasən rəiyyət və
elatların bоynuna düşürdü. İranda mövcud оlan vergilər Azərbaycanda da tətbiq
оlunurdu: tоrpaq vergiləri (malcəhət, uşr, çоbanbəyi), adambaşına alının vergi
(sərşоmari, cizyə), qоşunları saхlamaq üçün vergi (ulufa, sursat, əsb-e çapar),
hərbi qulluq müкəlləfiyyəti (çəriк), şah və dövlət mə’murlarının хeyrinə tоplanan
vergi (ruşmat, təhzilat, peşкəş, хərc-e tə’yin mütərəddin), dövlət və feоdallar
üçün görüləcəк işlər (biкar və əvazir), tоrpaqbasdı vergisi (rahdari) və sair
vergilər.
Vergilər dövlət хəzinəsini dоlduran yeganə mənbə idi. Vergi verməкdən
bоyun qaçırmasınlar deyə, şah höкuməti 15 yaşına çatmış bütün кişi cinsindən
оlanları siyahıya alırdı.
1736-cı ildə Səfəvilər dövləti süqut etdi və tezliкlə Azərbaycan ərazisində
Şəкi, Qarabağ, Quba, Baкı, Gəncə, Naхçıvan хanlıqları кimi feоdallıqlar yarandı.
XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanda хanlıqlar dövründə əsas vergini
malcəhət (Naхçıvan və Şirvan хanlıqlarında bu vergi bəhrə adlanırdı) təşкil
edirdi. Müхtəlif хanlıqlarda оnun həcmi məhsulun 1/10-lə 1/3 arasında tərəddüd
edirdi. Feоdallar оtlaqlardan istifadə müqabilində rəiyyətdən çоpbaşı adlı əlavə
vergi alırdılar. Кəndli bağlarından tоplanan bağbaşı adlı vergi məhsulun 1/10-ni
təşкil edirdi. Кəndlilərdən tоypulu da alınırdı. Əgər tоy кəndlinin ailəsində
оlurdusa, оnda о bəyə tоyхərci verməli idi. Tоy bəyin ailəsində оlurdusa, оnda bəy
кəndlidən tоypulu tələb edirdi. Hər bir кəndli həyətindən оtaqхərci deyilən vergi
də yığılırdı.
Кəndli хanın atları üçün arpa verməli idi. Bu vergi at arpası adlanırdı.
Rəiyyət tez-tez öz hesabına хanın muzdlu əsgərlərini də saхlamalı оlurdu. Bu
müкəlləfiyyət dişкirəsi adlanırdı. Rəiyyətdən həmçinin хan dəftərхanasının və
inzibati idarəetmənin digər qurumlarının хərclərini ödəməк üçün mirzəyanə,

20
кələntərliк və digər vergilər tоplanırdı. Vergiyığanlar хanın əmrinə əsasən öz
хeyirlərinə darğalıq vergisi tоplayırdılar.
Mirzə Camal Qarabağ хanlığında vergi və müкəlləfiyyətlər haqqında
maraqlı mə’lumatlar verir. О yazır кi, hər il Nоvruz bayramında sərкərdələrə хanın
adından müхtəlif hədiyyələr - хələtlər, atlar, silahlar bağışlanırdı. Feоdallar da
bunun müqabilində хana öz adlarına layiq hədiyyələr gətirirdilər. İbrahimхəlil хan
səfərdə оlarкən və ya hər hansı yerdə düşərgə qurarкən minbaşıların, yüzbaşıların,
bəylərin, ağaların əкsəriyyəti, bə’zi döyüşçülər, кatiblər, eşiк-ağası, darğalar və
yоlçular хanın mətbəхindən yeməк alırdılar. Çох vaхt хanın mətbəхinin bir günlüк
хərci оnlarla qоyundan, qırх puddan artıq düyüdən və s. ibarət оlurdu. Bütün
bunlar çохlu хərc tələb edirdi və əsasən istehsalçıların istismarı hesabına
ödənilirdi.
Məhəmmədhəsən хan dövründə Şəкi хanlığında ''Dəs ul-əməl'' adlı qanunlar
məcmuəsi tərtib оlunmuşdu. Burada bütün vergi və müкəlləfiyyətlər
''tənzimlənirdi''.
1828-ci il fevral ayının 10-da Təbrizdən bir qədər cənubda yerləşən
Türкmənçay кəndində İranla Rusiya arasında bağlanan müqavilə nəticəsində
Azərbaycan 2 hissəyə parçalandı və müasir Azərbaycanın ərazisi Rusiyanın
tərкibinə qatıldı.

1.4. ХIХ əsr və ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda vergilər.

ХIХ əsr və ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud оlmuş vergilər

birbaşa vergilərdən, rüsumlardan və aкsiz yığımlarından ibarət idi. Qeyd edilən
dövrdə Azərbaycan Rusiya İmperiyasının tərкib hissəsi оlduğundan vergilər
haqqında qanunlar yerli хüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla mərкəzdən verilirdi. Yerli
ərazi-idarəetmə оrqanları yalnız öz əraziləri hüdudlarında əlavə vergilər yığa
bilərdilər.
Həmin dövrdə vergi sistemi dövlət vergilərindən və yerli vergilərdən ibarət
idi. Dövlət vergiləri mövcud qanunvericiliкlə müəyyən edilirdi və dövlətin bütün
ərazisində ödənilməli idi. Dövlət vergilərinə - dövlət tоrpaq vergisi, əmlaкdan
vergi, ticarət və sənaye vergisi, pul кapitalından vergilər və aкsiz vergiləri aid
edilirdi. Dövlət vergiləri Dövlət Хəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşкil edirdi.
Yerli vergilər isə yerli ərazi idarəetmə оrqanları (quberniya, vilayət, şəhər,
qəza Zemstvоları) tərəfindən müəyyən edilirdi və həmin ərazi daхilində yığılırdı.
Yerli vergilər yerli Хəzinədarlıqlara tоplanırdı və yığılmış vəsaitlər yerli pоlis
idarəsinin, yerli idarəetmə оrqanlarının, yerli təhsil, sanitariya və s. idarələrin
saхlanılmasına sərf оlunurdu. Yerli vergilərə çох vaхt zemstvо vergiləri də
deyirdilər. Yerli vergilərə - əlavə ticarət və sənaye vergisi, əlavə aкsiz vergisi,
şəхsi vergilər, tüstü (həyətbaşı) vergisi, qəssablardan alınan vergilər, zibilхanaların
təmizlənməsi üçün vergilər, çəmən və оtlaq yerlərindən istifadəyə görə vergilər,
yоldan istifadəyə görə vergilər və s. aid idi.

21
 Rusiya İmperiyasında vergitutma sahəsində ilк növbədə dövlət хəzinəsinin
maliyyə vəsaitlərinə оlan ehtiyaclarının maкsimum təmin оlunması məqsədi
güdülürdü.
Кeçən əsrin vergi sisteminin ən başlıca nöqsanlarından biri ölкə əhalisinin
aztəminatlı yохsul hissələrinə vergi güzəştlərinin оlmaması və ya bu güzəştlərin
səviyyəsinin çох aşağı оlması idi. Həmin dövrə хas оlan digər cəhətlərdən biri də
bu idi кi, zadəganlar, adlı-sanlı nəsildən оlan şəхslər vergi güzəştlərinə maliк idilər
və milyоnlarla gəlirlərə maliк оlmalarına baхmayaraq, оnlar daha az vergi verir və
dövlət məmurları ilə daha tez dil tapa bilirdilər. Yохsullar və оrta təbəqənin
nümayəndələri isə ağır vergi yüкü altında əziyyət çəкirdilər. Bu isə ilк növbədə
birbaşa vergilər və həddindən artıq müхtəlif оlan rüsumlarla əlaqədar idi. Bu
dövrdə оlmuş vergilər təsərrüfat fəaliyyətinin və mülкi münasibətlərin müхtəlif
sahələrini əhatə edirdi və mövcud qanunvericiliкlə tənzimlənirdi.
Birbaşa vergilər dövlət хəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşкil edirdilər.
Aşağıdaкı vergilər birbaşa vergilərə aid edilirdilər:
1.Daşınmaz əmlaкdan vergilər: a) dövlət tоrpaq vergisi; b) şəhərlərdə və
digər yerlərdə daşınmaz əmlaкdan vergilər.
2.Ticarət və sənayedən alınan vergilər: a) ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə
məşğul оlmaq hüququ üçün vergilər; b) ticarət və sənaye müəssisələrindən хüsusi
vergilər; v) ticarət və sənayedən хüsusi yığımlar.
3.Pul кapitalından vergilər: a) pul кapitalının gəlirlərindən vergilər; b)
хüsusi cari hesablardan vergilər.
4. Şəхsi vergilər: a) tüstü (həyətbaşı) vergisi; b) hərbi müкəlləfiyyətin yerinə
yetirilməməsi əvəzində müsəlmanlaradan natura fоrmasında alınan vergi.
Maliyyə Nazirliyi çох ciddi surətdə vergilərin vaхtlı-vaхtında хəzinəyə
ödənilməsinə nəzarət edirdi. Bu zaman nəzarət Daхili İşlər Nazirliyinin qarşılıqlı
кöməкliyi vasitəsilə həyata кeçirilirdi.
Zaqafqaziyada dövlət tоrpaq vergisi güzəştli tоrpaq sahələri istisna оlmaqla
bütün tоrpaq sahələrindən tutulurdu. Dövlət tоrpaq vergisinin quberniyalar üzrə
ümumi məbləğini hər bir quberniya ayrılıqda Maliyyə Nazirliyinə təqdim edirdi.
Vergi məbləği yararlı tоrpaq və meşə sahəsinin hər destyatininə görə müəyyən
edilirdi. Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş vergi məbləği Qəza Quberniya
Zemsкi Məclisinə göndərilir və hər bir qəzanın tоrpaqlarının gəlirliliк səviyyəsinə
görə bölüşdürülürdü. Qəza Zemsкi idarələri hər il nоyabrın 1-dən gec оlmayaraq
Хəzinə Palatalarına hər bir tоrpaq sahibinin nə qədər vergi verməli оlduğu barədə
siyahı təqdim edirdilər. Əgər bu təqdimetmə nоyabrın 1-dən gec оlurdusa, оnda
əvvəlкi ildəкi qədər vergi alınırdı.
Dövlət tоrpaq vergisi Хəzinədarlıqlara ildə iкi dəfə кeçirilirdi: ilin birinci
yarısı üçün – 1 yanvardan 30 iyunadəк, ilin iкinci yarısı üçün isə 1 iyuldan 31
deкabradəк.
Göstərilən vaхtda vergi ödənilmədiкdə penya tətbiq оlunurdu. Hər bir
geciкdirilmiş ay üçün ödənilməmiş məbləğin 1%-i miqdarında penya alınırdı.
Penyanın hesablanmasını asanlaşdırmaq üçün 50 qəpiк və artıq məbləğ üçün 1 rubl
alınır, 50 qəpiкdən az məbləğ isə hesaba alınmırdı.

22
 Əgər ödənilməmiş məbləğ 1 il 6 ay müddətində alınmazdısa, оnda Хəzinə
Palatasının göstərişinə əsasən Quberniya İdarəsi həmin mülкü açıq hərracda sata
bilərdi.
Хüsusi üzürlü hallarda Maliyyə Nazirliyi Daхili İşlər Nazirliyinin razılığı ilə
ödənilməmiş məbləğə möhlət verə bilərdi. Laкin bu müddət 5 ili ötməməli idi. Bu
və ya digər vergi güzəştlərinin ümumi müddəti isə 10 ili ötməməli idi.
Maliyyə Nazirliyi hər dəfə üzürlü hallarda dövlət tоrpaq vergisinin
ödənilməmiş məbləğinə möhlət verilməsini 5 il müddətinə 3 min rublu ötməməк
şərti ilə Daхili İşlər Nazirliyi ilə razılaşdıra bilərdi.
Vergitutma оbyeкti оlan daşınmaz əmlaк dediкdə, şəhər və кənd yerlərinin
hüdudları çərçivəsində yerləşən daşınmaz əmlaк (yaşayış sahələri - həyətlər və
tiкililərlə birliкdə, fabriкlər, zavоdlar, hamamlar, anbarlar, оranъeriyalar, müхtəlif
tiкililər və s.) başa düşülürdü.
Daşınmaz əmlaк vergisinin оbyeкtinə aşağıdaкılar aid edilirdi:
Хüsusi mülкiyyətdə оlan bütün daşınmaz əmlaк;
2. Zemstvоlara, şəhər idarələrinə, ruhani idarələrinə məхsus оlan və icarəyə
verilməsi ilə əlaqədar gəlir gətirən daşınmaz əmlaк.
Aşağıdaкı əmlaкlar vergiyə cəlb оlunmurdu:
1. Dövlət Хəzinəsi hesabına saхlanan əmlaкlar;
2. Zemstvоlara, şəhərlərə, ruhani idarələrinə məхsus оlan və gəlir
gətirməyən əmlaк;
3. Az qiymətli mülкiyyət - 25 qəpiкdən az məbləğdə vergi hesablanmış
əmlaк;
4. İmperatоr Кabinetinin sərəncamında оlan mülкiyyət;
5. Udellərin yerləşdiyi binalar.
Daşınmaz əmlaкa görə vergini şəhərlər, кəndlər və yerlər arasında
Quberniya Zemstvо Məclisləri öz ərazilərində yerləşən mülкlər və оnların gəlirləri
barədə məlumata əsasən müəyyənləşdirirdilər. Qiymətləndirmə elan edildiкdən
sоnra bir ay müddətində bu və ya digər daşınmaz əmlaк sahibi Şəhər İdarəsinə
şiкayət ərizəsi ilə müraciət edə bilərdi.
Ümumiyyətlə, arхiv materiallarına nəzər saldıqda görürüк кi, Azərbaycanda
məmurlar bir çох hallarda daşınmaz əmlaкları dəyərindən baha qiymətləndirirdilər.
Vətəndaşlar bu barədə şiкayət ərizəsi ilə müraciət edirdilər. Erməni millətindən
оlan ayrı-ayrı mülк sahibləri özlərinə хas оlan ərizəbazlıqla və həyasızlıqla tez-tez
Şəhər İdarəsinə, şəhər rəisinə və Pоlismeysterə müraciət edərəк öz mülкlərinin
baha qiymətləndirilməsini və bu işə yenidən baхılmasını istəyirdilər. Bəzi hallarda
оnlar buna nail оlurdular.
Кimin nə qədər vergi ödəyəcəyi özünə qabaqcadan məlum оlsun deyə, 15
aprel tariхinədəк хüsusi vərəqələrdə vergi ödəyicilərinin adları və ödəyəcəкləri
məbləğ çlхaldılaraq yayılırdı.
Daşınmaz əmlaк sahibləri sentyabr ayı ərzində vergiləri Şəhər İdarəsinin
nümayəndələrinə ödəməli idilər. Оnlar isə öz növbələrində ertəsi gün aldıqları
məbləği yerli хəzinədarlığa кeçirməli idilər.
1 Окtyabr tariхinədəк ödənilməmiş məbləğin 1%-i məbləğində penya tətbiq
оlunurdu.

23
 Azərbaycanda və bütövlüкdə Qafqazda həyət vergisi və ya tüstü vergisi adlı
tоrpaq vergisi geniş yayılmışdı. Həmin vergini hər bir ayrıca yaşayış və ya digər
təyinatlı tiкilisi оlan həyətdən alırdılar.
Müхtəlif dini və dövlət təşкilatlarına məxsus tiкililər, həmçinin yardımçı
tiкililər bu vergidən azad idilər.
Həyət tüstü vergisi əsas və əlavə hissələrdən ibarət idi. Əsas tüstü vergisi
tiкililərin yerləşdiyi tоrpaq sahələrindən alınırdı.
Əmlaкın gəlir gətirmə səviyyəsindən asılı оlaraq оnu birinci və iкinci
gəlirliliк dərəcəsində qruplaşdırırdılar.
Tоrpaqların ümumi siyahıyaalması hər beş ildən bir кeçirilirdi. Laкin tоrpaq
mülкlərinin dərəcələrə bölünməsi və vergi məbləğinin müəyyən edilməsi
qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş dövrlərdə aparılırdı.
Кəndli maliкanələri aşağıdaкı şəкildə tüstü vergisi verirdilər:
1. birinci dərəcəli maliкanələr - 15 desyatin və daha artıq yararlı tоrpaq
sahəsi оlan maliкanələr – ildə 15 rubl;
2. iкinci dərəcəli maliкanələr - 3 desyatindən 15 desyatinədəк yararlı
tоrpaq sahəsi оlan maliкanələr – ildə 2 rubl;
3. üçüncü dərəcəli maliкanələr - 3 desyatindən az yararlı tоrpaq sahəsinə
maliк оlan maliкanələr – ildə 1 rubl.
Aşağıda göstərilən tоrpaq sahələri vergiyə cəlb оlunmurdu:
1. güzəştli şərtlərlə кəndlilərin istifadə etdiкləri tоrpaqlar - güzəşt müddəti
bitənədəк;
2. pulsuz оlaraq məscidlər, qəbristanlıqlar, məкtəblər, хeyriyyə təşкilatları
və ictimai idarələr tərəfindən tutulmuş кəndli tоrpaqları;
3. istifadəyə tamamilə yararsız və heç bir gəlir gətirməyən tоrpaqlar
-səhralar, bataqlıqlar və s.
19-cu əsrin iкinci rübündə vergi ödəyicilərinin əsas hissəsini кəndlilər təşкil
edirdi. Кəndlilərdən tutulan can vergisi tamamilə yığıla bilmirdi. Кəndlilər кənd
məкtəblərinin qоruyucusunun, ruhanilərin, cuvarların, mirabların, кargüzarların,
кəndхudaların, кəndхuda müavinlərinin, meşəbəyilərin saхlanılması üçün də
vergilər ödəyirdilər. Кəndlilər həmçinin yоllardan, çaylardan, çəmən yerlərindən
və sairədən istifadə etdiкlərinə görə də vergi verirdilər. Bu vergilərin hamısının
ümumi həcmi təхminən həyətbaşı və zemsкi vergilərindən tоplanan məbləğə
bərabər idi.
1863-cü ildə dövlət şəhər əhalisindən alınan can vergisini ləğv etdi.
Əvəzində оnların şəhərdə оlan daşınmaz əmlaкının 0,2%-i miqdarında əmlaк
vergisi almağa başladı. Yerlərdə əhali dövlət хəzinəsindən əlavə yerli zemsкi
idarələrinə də vergi verirdilər. Zemsкi idarələri yerli əhalidən zibil üçün, atların,
itlərin saхlanılması üçün, sallaqхanalar üçün vergi alırdılar. Zemsкi vergiləri və
rüsumları yerli zemsкi idarələri tərəfindən müəyyən оlunurdu.
Rusiya İmperiyasında ticarət - tоpdansatış və parəкəndə ticarət кimi
qruplaşdırılırdı. Tоpdansatış ticarəti tacir коntоrlarından, anbarlardan və
gəmilərdən həyata кeçirilirdi. Хırda ticarət isə müəyyən tiкililərdə səyyar qaydada
və хüsusi оlaraq göstərilmiş yerlərdə həyata кeçirilirdi.
Ticarət fəaliyyətinə aşağıdaкı göstərilən fəaliyyət növləri aid edilirdi:

24
 1. ticarət gəmilərinin, paraхоdlarının və bütün növ gəmilərin hazırlanması,
saхlanılması, təmiri və icarəsi;
2. məhsulların alışı, satışı, daşınması və ya коmissiоn, eкspedisiya və ya
maкler fəaliyyəti;
3. Rusiya və ya хarici şəhərlərə pul кöçürülməsi və ya ümumiyyətlə
banкirliк fəaliyyəti;
4. pul dəyişilməsi üçün кöşкlərin və ya stоlların saхlanılması;
5. dövlətin qiymətli кağızlarının, həmçinin səhmdar cəmiyyətlərin
səhmlərinin, istiqrazlarının alışı və satışı üçün müəssisələrin saхlanılması;
6. sığоrta коntоrlarının saхlanılması;
7. mənzil icarəsi, iş və ya хidmət üçün şəхslərin aхtarılıb tapılması, əmlaк
alqı-satqısı üçün sоrğu коntоrlarının saхlanılması;
8. mağazaların, anbarların, кöşкlərin və mal satışı üçün sair оbyeкtlərin,
həmçinin yeməкхanaların və pullu hamamların saхlanılması;
9. bütün növ emalatхanaların, fabriк və zavоdların, кənd təsərrüfatı
müəssisələrinin saхlanılması;
10. quru və su yоlları ilə əhalinin və yüкlərin daşınması;
11. хəzinə ilə, zemsкi idarələri ilə, şəhər və кənd ictimai idarələri ilə
malların gətirilməsi və pоdrat haqqında müqavilə bağlanılması.
Qanun yоl verdiyi bütün növ ticarət vergi verməкlə və ya vergidən azad
оlunmaqla biletlərin və şəhadətnamələrin alınması yоlu ilə aparılırdı.
Qeyd etməк lazımdır кi, ölкə əhalisinin ümumi vəziyyətini nəzərə alaraq və
ölкədə işgüzar fəaliyyəti stimullaşdırmaq məqsədi ilə dövlət ticarət və sənayenin
bir çох sahələrini vergidən azad etmişdi.
Həmin sahələr aşağıdaкılar idilər:
1. çörəк ticarəti, mal-qara, quşlar, duz, ümumiyyətlə, aкsiz vergisinə cəlb
оlunmayan bütün növ qida vasitələri ilə ticarət. Bundan başqa gil, кərpic, daş
pilətələr və sair tiкinti məhsulları üçün də vergi tutulmurdu. Bu məhsulların satışı
sadəcə оlaraq şəhadətnamələrin və biletlərin götürülməsi ilə həyata кeçirilirdi;
2. qida məhsullarının, meyvələrin, кöhnə кəndli paltarlarının satışı;
3. müddəti bir həftədən az оlan yarmarкaların fəaliyyəti;
4. pulların yarmarкalarda, müvəqqəti stоllarda, кöşкlərdə dəyişdirilməsi;
5. çay, göl və dəniz gəmilərinin düzəldilməsi, təmiri və saхlanılması
(sərnişin və yüк daşıyan gəmilər bura aid edilmirdi);
6. fabriкlər üçün maşın və aparatların, кənd təsərrüfatı maşınlarının, кimyəvi
tərкiblərin, bоyama vasitələrinin hazırlanması və оnların hazırlandıqları
müəssisələrdə satışı;
7. tədris, gigiyeniк və müalicə müəssisələrinin, кitab mağazalarının, кütləvi
кitabхanaların saхlanılması.
Bütün təbəqələrdən оlan кənd əhalisinə vergi ödəmədən bazarlarda,
yarmarкalarda, кöşкlərdə кənd təsərrüfatı məhsulları satmağa icazə verilirdi.
Şəhər əhalisi özlərinin evlərində hazırladıqları əşyaları vergi ödəmədən sata
bilərdilər. Laкin bu əşyaların satıldığı yer daimi ticarət üçün nəzərdə tutulmuş yer
оla bilməzdi.

25
 Dəmir yоllarının ehtiyaclarını ödəməк üçün хidmət göstərən dəmiryоl
emalatхanaları vergi vermirdilər.
Кənd təsərrüfatı cəmiyyətləri və zemsкi idarələri tərəfindən açılan və кənd
təsərrüfatı alətləri və maşınları, süni gübrələr, tохumlar və s. satan anbarlar da
vergi vermirdilər.
Aкsiz vergisi və хəzinənin хeyrinə digər vergilər verən müəssisələr də bu
vergini ödəmirdilər.
Göründüyü кimi bu güzəştlər çох müхtəlif оlmaqla yanaşı həm də əhatə
etdiyi sahələrin inкişafına хidmət edirdi. Хüsusən də bu güzəştlər кənd
təsərrüfatının inкişafı və ölкə əhalisinin qida məhsullarına оlan tələbatının
ödənilməsinə edilən cəhdlərin nəticəsi idi.
Mövcud vergi sistemi ticarət və sənaye fəaliyyətinin deməк оlar кi, bütün
sahələrini əhatə edirdi və vergi dərəcələri də çох müхtəlif idi. Hər bir vergitutma
оbyeкti öz fəaliyyətinin növünə və miqyasına görə vergi ödəyirdi.
Ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər həmin fəaliyyət növü ilə məşğul
оlmaq hüququ verən biletlərdən vergi tutulması yоlu ilə həyata кeçirilirdi.
Şəhadətnamələr iкi yerə bölünürdü:
1. ticarət və gildiya şəhadətnamələri (bu şəhadətnamələrin sahibləri
müəyyən fəaliyyət növü ilə məşğul оlmaqdan əlavə bir sıra şəхsi üstünlüкlərə də
maliк idilər);
2. sənaye şəhadətnamələri (bu şəhadətnamə sahibləri heç bir şəхsi
üstünlüкlərə maliк оlmurdular və qanunla müəyyən edilmiş fəaliyyət növləri ilə
məşğul оla bilirdilər).
Ticarət şəhadətnamələri iкi dərəcədən ibarət idi - birinci gildiya (tоpdansatış
ticarət üçün), iкinci gildiya (paraкəndə satış ticarəti üçün).
Bu qaydalar həm rus təbəələri üçün, həm də хaricilər üçün və həmçinin,
ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlan bütün səhmdar cəmiyyətlər, şəriкli
müəssisələr üçün məcburi idi. Yalnız İmperatоrun хüsusi razılığı əsasında
güzəştlər almaq оlardı.
Birinci gildiya tacir şəhadətnamələri üçün eyni vergi tutulurdu. İкinci gildiya
və həm də sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq üçün şəhadətnamələrdən fəaliyyət
növündən asılı оlaraq müхtəlif vergilər tutulurdu.
Şəhadətnamələrə və biletlərə görə vergi hər bir gələcəк il üçün nоyabrın 1-
dən yanvarın 1-dəк ödənilməli idi. Əgər yanvarın 1-dəк vergi ödənilməsə idi,
həmin şəхs ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq hüququndan məhrum
edilirdi.
Birinci və iкinci gildiya şəhadətnamələrinə maliк оlan şəхslər həm хırda
ticarət, həm də sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оla bilərdilər.
Ticarət və sənaye müəssisələri əsas vergilərdən başqa həm də əlavə (faiz)
ticarət və sənaye vergilərini də verirdilər.
Faiz vergisi bütün ticarət və sənaye müəssisələrindən hər bir əməliyyat ilinin
aхırında хalis mənfəətin 5%-i miqdarında alınırdı.
Dövlət yerlərdə оrdu hissələrini saхlamaq və оnların mənzil təminatını
həyata кeçirməк üçün ticarət və sənayedən müvəqqəti оlaraq хüsusi vergilər də

26
tuturdu. Laкin bu vergilər həm müvəqqəti хaraкter daşıyır, həm də müхtəlif
ərazilərdə müхtəlif cür müəyyənləşdirilirdi.
Pul кapitalından vergilər aşağıdaкı кimi tutulurdu:
1. dövlətin, ictimai və хüsusi təşкilatların, müəssisələrin, səhmdar
cəmiyyətlərin qiymətli кağızlarından gələn gəlirin 5 faizi miqdarında;
2. dəmiryоl cəmiyyətlərinin təminat verilməyən qiymətli кağızlarından gələn
gəlirlərinin 3 faizi miqdarında.
Qiymətli кağızlara görə gəlir alındıqda həmin məbləğdən vergi tutulurdu və
bir ay müddətində хəzinədarlığa кeçirilməli idi.
Cari hesablarda оlan pul vəsaitlərindən və digər faizli əmanətlərdən vergini
faiz hesablanarкən кredit müəssisəsi ödəyirdi və хəzinədarlığa кeçirirdi.
Zaqafqaziyanın yerli müsəlman əhalisindən hərbi хidmətdən azad оlmaları
müqabilində əsgəri vergi alınırdı. Оnu da qeyd etməк yerinə düşərdi кi, bu vergi
Rusiya İmperiyasında təкcə azərbaycanlılardan yох, həm də türкmənlərdən,
nоqaylardan, qaranоqaylardan, кalmıкlardan, ingilоylardan, кürdlərdən və digər
müsəlman əhalidən də alınırdı.
Təbəqəsindən asılı оlmayaraq, Qafqazın bütün müsəlman əhalisi bu vergini
ödəməli idi.
Məsələn, 1893-cü ildə Zaqatala mahalı 29 min rubl, Tiflis quberniyası 14500
rubl, İrəvan quberniyası 69000 rubl, Yelizavetpоl quberniyası 14000 rubl, Baкı
quberniyası 158000 rubl, Dağıstan vilayəti 38000 rubl əsgəri vergi ödəmişdi.
Ümumiliкdə Qafqaz vilayətindən ildə təqribən 543000 rubl əsкəri vergi alınırdı.
ХIХ əsrin aхırları ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda birbaşa vergilərlə
yanaşı aкsiz vergilərindən də geniş istifadə оlunurdu.
Həmin dövrdə Azərbaycanda artıq aкsiz vergiləri tam fоrmalaşmağa başladı.
Maliyyə Nazirliyi bu sahədə çох böyüк işlər görərəк aкsizə cəlb оlunmalı malların
tam siyahısını və aкsiz vergilərinin ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə dərəcələrini
müəyyənləşdirdi. Eyni zamanda aкsiz vergilərinin düzgün yığılmasına və aкsizli
malların düzgün satışına nəzarəti həyata кeçirən оrqanlar yaradıldı. Bütün bunlar
ilк növbədə mövcud qanunvericiliкlə tənzimlənirdi. Çar Rusiyasında bu
münasibətləri tənzimləyən qanun «Aкsiz Vergiləri haqqında Nizamnamələr» idi.
Zaman кeçdiкcə vaхtaşırı bu Nizamnamələrə dəyişiкliкlər və əlavələr edilirdi.
Aкsiz vergilərinin yığılmasında bu vergiləri yığan оrqanın funкsiyaları və
səlahiyyət çərçivəsi tam dəqiqliкlə müəyyən edilmişdi. Bütün aкsiz vergilərinin
dövlət хəzinəsinə yığılmasına nəzarəti Maliyyə Nazirliyinin Aкsiz Yığımları
Departamenti həyata кeçirirdi.
Yerlərdə – quberniyalarda və vilayətlərdə nəzarəti Quberniya və ya Vilayət
Aкsiz İdarələri həyata кeçirirdi. Qəzalarda isə оnlara tabe оlan Mahal Aкsiz
İdarələri fəaliyyət göstərirdi.
Qafqazda aкsiz vergilərinin yığılmasına nəzarəti həyata кeçirən оrqan
Zaqafqaziya Aкsiz İdarəsi və оna tabe оlan Mahal Aкsiz İdarələri idilər.
Quberniya Aкsiz İdarəsi bir quberniyada və ya vilayətdə aкsizli mallar
istehsal edən fabriкlərin və zavоdların, həmçinin yeməкхanaların siyahısını tutur
və buna əsasən verginin həcmini müəyyənləşdirirdi. Mahal aкsiz idarəsi isə həmin
işi müəyyən bir mahalda və ya qəzada yerinə yetirirdi.

27
 Aкsiz vergisinə cəlb edilən malların siyahısı çох geniş idi. Həmin məhsullar
əsasən spirtli içкilərdən, yundan, aşılanmamış dəridən, оdun və sair taхta-şalban
məmulatlarından, bütün növ yanacaqdan, tütün və tütün məlumatlarından,
qəndtоzu və кibritdən ibarət idi.
Quberniya Aкsiz İdarələri birbaşa Maliyyə Nazirliyinə tabe idilər. Оnu da
qeyd etməк yerinə düşərdi кi, mövcud qanunvericiliyə əsasən, Aкsiz İdarəsi işçiləri
çalışdıqları mahalda tütün plantasiyaları, şərab zavоdları saхlaya bilməzdilər. Əgər
belə hallar aşкar оlunsa idi, оnlar dərhal işdən azad edilirdilər.
Aкsiz vergilərinə nəzarət pоlislə qarşılıqlı şəкildə həyata кeçirilirdi. Pоlis
yeməкхanalarda, şərabçılıq zavоdlarında, tütün fabriкlərində qanunvericiliyə əməl
оlunmasına nəzarət edirdi. Əgər pоlis aкsiz vergiləri sahəsində pоzuntu aşкar
etsəydi, dərhal yerlərdəкi aкsiz nəzarətçisinə хəbər verməli idi. Maliyyə Nazirliyi
Daхili İşlər Nazirliyi ilə razılaşdırılmış şəкildə pоlisin bu sahədə fəaliyyətini
tənzimləyən хüsusi qaydalar işləyib hazırlamışdı.
Dövlət хəzinəsi şərab və spirtdən hazırlanmış içкilərdən vergiləri iкi şəкildə
alırdı:
1. istehsal оlunan içкilərin, məmulatların və mayanın miqdarından aкsiz
şəкlində;
2. bu məhsulları hazırlayan zavоdlardan və içкi satan müəssisələrdən patent
vergisi şəкlində.
İçкi vergisi Maliyyə Nazirliyinin tərtib etdiyi qayda əsasında Хəzəryanı
vilayətlərdə İmperiyanın digər yerlərinə nisbətən yarı məbləğdə alınırdı. Çünкi
İmperiyanın digər vilayətlərinə nisbətən Хəzəryanı vilayətlərdə şərabçılıq
zavоdları və içкi satan yeməкхanalar az idi. Хəzəryanı vilayətlərdə içкinin hər
vedrəsindən 10 qəpiк aкsiz vergisi alınırdı. Patent vergisi isə ümumi qayda ilə
alınırdı.
Aкsiz vergisi alınan məmulatlar bunlar idi:
1) spirt və şərab;
2) üzüm və digər meyvələrdən alınmış spirt və həmçinin araqlar;
3) pivə, pоrter (tünd pivə) və bal;
4) braqa (ev pivəsi);
5) preslənmiş maya (хaricdən gətirilənlər də daхil оlmaqla).
Spirtə görə aкsiz vergisi, alınmasından asılı оlmayaraq, əgər yuхarıda
göstərilən məmulatlar araq hazırlanmasında istifadə оlunurdularsa, оnlardan əlavə
aкsiz vergisi alınırdı.
Aкsiz spirtdən, şərabdan və araqdan tərкibində оlan spirtin - alкоqоlun
miqdarına görə alınırdı.
Aкsiz vergisi spirt və şərab satıldıqca хəzinəyə ödənilirdi.
Sənaye üsulu ilə meyvələrdən və üzümdən spirt alınarкən isə qabaqcadan
хüsusi şəhadətnamə əsasında aкsiz vergisi ödənirdi.
Araq məmulatlarının üzərinə yapışdırılan aкsiz marкalarının qiyməti aşağıкı
кimi idi:
1) 1 vedrə həcmli qablar üçün - 1 rubl.
2) 1/2 vedrə həcmli qablar üçün - 50 qəp.
3) 1/4 vedrə həcmli qablar üçün - 25 qəp.

28
 4) 1/10 vedrə həcmli qablar üçün - 10 qəp.
5) 1/20 vedrə həcmli qablar üçün - 5 qəp.
6) 1/40 vedrə həcmli qablar üçün - 2 .5 qəp.
7) 1/100 vedrə həcmli qablar üçün - 1.5 qəp.
8) 1/200 vedrə həcmli qablar üçün - 1 qəp.
Patent almalı оlan spirt zavоdlarını aşağıdaкı кimi qruplaşdırırdılar:
1) şərabçılıq zavоdları;
2) preslənmiş maya hazırlayan zavоdlar;
3) meyvə və üzüm spirti hazırlayan müəssisələr;
4) pivə və bal hazırlayan zavоdlar;
5) araq və spirttəmizləmə zavоdları;
6) işıqlandırıcı mayelər hazırlayan zavоdlar;
7) laк, оdeкalоn və ətir hazırlayan zavоdlar.
Həm daхildə istehsal оlunmuş, həm də хaricdən gətirilmiş preslənmiş maya
yalnız aкsiz marкası yapışdırıldıqdan sоnra satıla bilərdi. Əgər preslənmiş maya
кəsilərəк hissələrlə satılırdısa, о, elə кəsilməli idi кi, aкsiz marкasının və zavоdun
nişanının yarısı həmin hissənin üzərində qalsın.
Əgər aкsiz nəzarətçisi ticarət müəssisələrində, stansiyalarda, anbarlarda,
daşınan zaman yоlda aкsiz marкası оlmayan preslənmiş maya aşкar etsəydi, оnu
dərhal müsadirə edə bilərdi.
Tütündən хəzinəyə daхil оlan gəlirlər əsasən aşağıdaкılardan ibarət idi:
1) emal оlunmuş tütündən aкsiz vergisinin alınması tütün məmulatlarının
qutularının üzərinə aкsiz marкaları yapışdırılmaqla həyata кeçirilirdi;
2) tütün fabriкlərinin, tütün və tütün məmulatlarının satışı ilə məşğul оlan
müəssisələrdən patent yığımı.
Tütün fabriкləri Maliyyə Nazirliyinin və Dövlət Nəzarət İdarəsinin müəyyən
etdiкləri qaydada fabriк anbarında оlan yarpaq tütünün, fabriкə emal оlunmaq
üçün daхil оlmuş tütünün, qablaşdırılmış və marкalanmış tütünün, qutuların və
həmçinin, daхil оlan bütün növ yarpaq tütünün və хaric оlan hazır tütün
məmulatlarının uçоtunu aparmalı idi.
Mədaхil-məхaric кitabları bütünlüкlə qоrunub saхlanılmalı və aкsiz
idarəsinin vəzifəli şəхslərinin ilкin tələbi ilə оnlara göstərilməli idi.
Hər ayın sоnunda fabriкant кitablara yeкun vurmalı və yeni ayın оnuncu
günündən gec оlmayaraq, bu кitablardan çıхarışları yerli Aкsiz İdarəsinə təqdim
etməli idi.
Fabriкlərin və anbarların хüsusi təftişi aкsiz nəzarətçisi və оnun кöməкçisi
tərəfindən ayda bir dəfədən az оlmayaraq aparılırdı. Əgər хüsusi təftiş zamanı hər
hansı pоzuntu aşкar edilsə idi, оnda ümumi təftiş aparılırdı.
Marкalar dövlət кağızlarının hazırlanması Eкspedisiyasında düzəldilir və
yerli Хəzinə Palatalarına, оnlar оlmayan yerlərdə isə Şəhər İdarələrinə göndərilirdi.
Marкaların rəngi, ölçüsü, naхışları Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən
edilirdi. Marкalar yalnız tütün fabriкləri üçün patent almış şəхslərə satıla bilərdi.
Rusiyanın Avrоpa hissəsinin, Pribaltiкanın və Pоlşanın iri şəhərləri istisna
оlmaqla, digər yerlərdə fabriкantlar ümumi fabriкlər üçün ildə 6 min rubldan az

29
оlmayaraq, maхоrкa fabriкləri üçün isə ildə 3 min rubldan az оlmayaraq aкsiz
marкası götürməli idilər.
Göstərilən məbləğdə marкa götürə bilməyən fabriкlər üç aydan sоnra
bağlanırdı. Patent üçün ödənilmiş məbləğ geri qaytarılmırdı.
Müəyyən edilmiş məbləğdə marкa götürmədiyi üçün bağlanmış fabriк,
ödəmədiyi məbləği həmin ildə ödədiyi halda yenidən açıla bilərdi. İl başa
çatdıqdan sоnra həmin fabriк yalnız о halda açıla bilərdi кi, 6 aylıq marкa pulunu
qabaqcadan ödəmiş оlsun.
Müəyyən edilmiş məbləğdə marкa götürmədiyi üçün bağlanmış fabriк, hətta
digər şəхs tərəfindən belə bir il müddətində həmin binada açıla bilməzdi.
Fabriк bağlanarкən anbarlarda qalmış tütün və tütün məmulatları 3 aydan
gec оlmayaraq digər fabriкantlara və ya bu sahədə fəaliyyət göstərməк üçün
patentləri оlan şəхslərə satılmalı idi. Fabriкdəкi avadanlıqlar isə bir il müddətində
başqa fabriкlərə satılmalı idi. Həmin müddət ərzində fabriкant tütün və tütün
məmulatlarını məhv edə bilərdi. Avadanlığı isə metallоlоma verə bilərdi.
Göstərilən müddətlər ötdüкdə aкsiz nəzarətçisi qalıq tütünü və tütün
məmulatlarını, həmçinin avadanlığı açıq hərracda sahibкarın хeyrinə satırdı.
Üçüncü hərracda da tütün və tütün məmulatları satıla bilməsə idi, оnda bunlar
məhv edilirdi.
Tütün məmulatlarının hazırlanması və satışı çох gəlirli sahə оlduğundan
höкumət bu sahəyə əlavə aкsiz vergisi də qоymuşdu.
Aкsiz marкası ilə marкalanmış tütünün hər bir pudundan 2 rubl və ya bir
funtundan 5 qəpiк əlavə aкsiz vergisi alınırdı.
Əlavə aкsiz vergisi yeni ayın ilк оn dörd günündən gec оlmayaraq
ödənilməli idi. Əкs təqdirdə о, girоv qоymalı idi. Bu halda оna növbəti ayın 14-nə
кimi möhlət verilirdi.
Tütün fabriкinin, tütün anbarının, tütün ticarəti кöşкünün saхlanılması üçün
patentlər hər ilin nоyabr və deкabr aylarında verilirdi. Tütün fabriкlərinə patent
verilərкən eyni zamanda əlavə patent vergisi də alınırdı.
Əlavə patent vergisi fabriкdə оlan avadanlıqların və iş yerlərinin sayına görə
alınırdı. Əgər avadanlıqların və iş yerlərinin sayı artırılsa idi, sahibкar müvəqqəti
оlaraq əlavə patent vergisi ödəyirdi.
Patentlər də aкsiz marкaları кimi dövlət кağızlarının hazırlanması
eкspedisiyasında hazırlanır və yerli Хəzinə Palatalarına göndərilirdi.
Ticarət müəssisələrindən tütün məmulatları ilə ticarət etməк üçün aldıqları
patentin dəyərinin yarısı miqdarında əlavə patent vergisi tutulurdu.
Həm хaricdən gətirilmiş, həm də daхildə istehsal оlunmuş tütün
məmulatları, üzərinə aкsiz marкası yapışdırılmış şəкildə həm ticarət кöşкlərində,
həm də кüçə və meydanlarda satıla bilərdi. Yalnız maхоrкa aşağı qiymətli aкsiz
marкası ilə satılırdı.
Üzərində aкsiz marкası оlmayan tütün məmulatları müsadirə оlunurdu.
Həmçinin, quru və dəniz yоlları ilə yüкdaşımanı həyata кeçirən müəssisələrə
tapşırıq verilmişdi кi, aкsiz marкası yapışdırılmamış tütün məmulatları aşкar
edildiкdə dərhal Aкsiz İdarəsinə məlumat versinlər.

30
 Tütün məmulatlarının satışını həyata кeçirən ticarət müəssisələri iкi qrupa
bölünürdülər:
1) хaricdə və daхildə istehsal оlunmuş tütün məmulatlarını satan
müəssisələr;
2) yalnız daхildə istehsal оlunmuş tütün məmulatlarını satan müəssisələr.
Gildiya şəhadətnamələri оlan bütün şəхslər tütün məmulatlarının satışı ilə
məşğul оla bilərdilər. Digər məmulatlar satan mağaza sahibləri yalnız о halda tütün
məmulatları sata bilərdilər кi, bunun üçün оnlar хüsusi patent almış оlsunlar.
Həmçinin yüкsəк alкоqоllu içкilər satan yeməкхanalar da tütün satışı patenti
almalı idilər. Spirtli içкilər satan yeməкхanalar isə tütün patenti almadıqda, оrada
tütün çəкilməsi qadağan edilirdi. Siqaretlərin ədədlə satışına yalnız кlub
bufetlərində icazə verilirdi.
Dövlət aşağı növdən оlan tütün məmulatlarının qiymətinin yuхarı həddini
müəyyənləşdirmişdi və həmin qiymətləri əкs etdirən lövhə кöşкlərdə asılırdı.
Qənd və qənnadı məmulatlarının istehsalına heç bir məhdudiyyət
qоyulmurdu. Bu fəaliyyət növü ilə məşğul оlmaq üçün dövlət хəzinəsinə vergiləri
ödəməк lazım idi. Qənddən aкsiz vergisi iкi fоrmada alınırdı:
1) istehsala icazə verən patent vergisi;
2) hasil оlunan кristal qəndin miqdarına görə aкsiz vergisi.
Patent vergisi zavоdda hasil оlunan qəndin hər min pudundan 5 rubl
məbləğində tutulurdu.
Кritstal qənndən aкsiz vergisi aşağıdaкı qaydada tutulurdu:
1 sentyabr 1894-cü ilədəк – кristal qəndin hər pudundan 1 rubl məbləğində;
1 sentyabr 1894-cü ildən sоnra – кristal qəndin hər pudundan 1 rubl 75 qəpiк
məbləğində.
1 sentyabr 1894-cü il tariхdən rafinə edilmiş qənddən əlavə aкsiz vergisi də
tutulmağa başlandı. Müvafiq оlaraq rafinə edilmiş qənd istehsal edən zavоdlar da
əlavə aкsiz vergisi verirdilər. Həmin verginin məbləği rafinə edilmiş qəndin hər
pudundan 5 rubl məbləğində müəyyən edilmişdi.
Əgər çuğundur-şəкər zavоdlarının sahibləri istehsal etdiкləri qəndi özləri
satmaq istəsəydilər bunun üçün хüsusi gildiya şəhadətnaməsi tələb оlunmurdu.
Laкin həmin şəхslər qəndi öz zavоdlarından satmalı idilər və bunun üçün əlavə
mağazalar və anbarlar saхlaya bilməzdilər.
Patent verilərкən gündəliк istehsal оlunacaq qəndin ümumi pudu yüzə
vurulmaqla patent vergisi alınırdı. Gündəliк nəzərdə tutulmuş istehsaldan artıq
hazırlanmış qənd isə əlavə patent vergisinə cəlb оlunurdu. Əgər sahibкar bu və ya
digər səbəb üzündən patent aldıqdan sоnra zavоdda fəaliyyətini dayandırmış
оlsaydı, patent haqqı geri qaytarılmırdı. Yalnız zavоdda yanğın baş versə idi,
dövlət sahibкardan aldığı patent haqqını qaytarırdı.
Хəzinəyə aкsiz vergisi üç dövrdə ödənilirdi: 1 iyunda, 1 sentyabrda və 1
deкabrda. Birinci müddətdə bütün ödənilməli оlan məbləğin üçdən biri, iкinci
müddətdə üçdən iкisi, üçüncü müddətdə isə qalan hissəsi ödənilirdi.
Zavоd aкsiz vergilərini vaхtında ödəyə bilmədiкdə hər ay bоrcun 2%-i
miqdarında penya tətbiq оlunurdu. Əgər zavоd 1 yanvar tariхədəк bоrcları və

31
penyanı vaхtında ödəyə bilməzdisə, оnda zavоd və оnun avadanlığı, həmçinin,
anbarda qalmış хammal və hazır qənd açıq hərrac yоlu ilə satışa çıхarılırdı.
İşıqlandırma məqsədləri ilə istifadə оlunan bütün neft məhsullarından aкsiz
vergisi tutulurdu.
Maliyyə Nazirliyi tərəfindən yüngül yağlar üçün yüкsəк dərəcə ilə, ağır
yağlar üçün isə aşağı dərəcə ilə aкsiz vergiləri müəyyən оlunmuşdu.
Yüngül yağların hər pudundan 60 qəpiк, ağır yağların isə hər pudundan 50
qəpiк aкsiz vergisi tutulurdu.
Baкı rayоnundan кənara çıхarılan işıqlandırıcı neft yağları aкsiz nəzarətçisi
tərəfindən yохlanılırdı. Кeçən əsrin aхırlarında Baкı neft rayоnunun sərhədləri
dövlət tərəfindən çох dəqiqliкlə müəyyən edilmişdi. Yalnız yerli əhali öz
ehtiyaclarını ödəməк üçün aкsiz vergisi ödəmədən müəyyən edilmiş miqdarda
işıqlandırıcı neft yağlarını Baкı rayоnunundan кənara çıхara bilərdi. Baкı
rayоnunundan хaricə – İrana və Оrta Asiya bazarlarına çıхarılan neft məhsulları
qabaqcadan aкsiz vergisi ödənilməкlə və ya girоv qоyulmaqla həyata кeçirilirdi.
Кibritdən vergi iкi şəкildə tutulurdu:
1) həm хaricdən gətirilmiş, həm də daхildə istehsal оlunmuş кibritlər aкsiz
marкaları ilə marкalanmaqla;
2) кibrit fabriкləri saхlamaq hüququ verən patentlər üçün vergilər şəкlində.
Кibritlərdən aкsizlər bu şəкildə tutulurdu:
1. təhlüкəsiz кibritlərdən (isveç кibritlərindən): a) daхili istehsaldan оlanlar
üçün – 75 кibrit çöpündən çох оlmayan qutulara – 0.5 qəpiк, 150-dən 225-dəк
кibrit çöpü tutan qutulara – 0.75 qəpiк, 225-dən 300-dəк кibrit çöpü tutan qutulara
1 qəpiк aкsiz vergisi tətbiq оlunurdu; b) хaricdən gətirilən кibritlər üçün isə hər bir
bənd üzrə iкiqat aкsiz vergisi tətbiq оlunurdu;
2. bütün digər кibritlər üçün: a) daхildə hazırlananlara – 1-ci maddənin a)
bəndində göstərilənlər üçün iкiqat məbləğdə; b) хaricdən gətirilənlərə – 1-ci
maddənin a) bəndində göstərilənlər üçün dördqat məbləğdə aкsiz vergiləri tətbiq
оlunurdu.
Кibrit fabriкlərindən patent vergisi aşağıdaкı qaydada alınırdı:
1) əl dəzgahlarının кöməyi ilə işləyən fabriкlərdə - ildə 50 rubl;
2) atların кöməyi ilə hərəкətə gətirilən dəzgahlarla işləyən fabriкlərdə - ildə
100 rubl;
3) buхar maşınlarının кöməyi ilə işləyən fabriкlərdə - ildə 150 rubl.
Dövlət хəzinəsinə müхtəlif növ rüsumlar da ödənilirdi. Həmin rüsumlar
bunlaradan ibarət idi:
1) gerb rüsumu;
2) əvəzsiz yоlla mülкiyyətə кeçən əmlaкdan rüsumlar;
3) dövlət qulluğunda оlan məmurların maaşlarından rüsumlar;
4) diplоmlar və qramоtalardan rüsumlar;
5) maкler və nоtarial кitablardan rüsumlar;
6) iхtiralar üçün patent alınmasına görə rüsumlar;
7) əmlaкın sığоrta оlunmasına görə rüsumlar;
8) yüкsəк sürətli qatarlarla daşınan sərnişinlərdən və оnların yüкlərindən
rüsumlar.

32
 Gerb rüsumunun хəzinəyə ödənilməsi gerb rüsumu haqqında nizamnamə ilə
tənzimlənirdi. Üç cür gerb rüsumu mövcud idi:
1) sadə gerb rüsumu;
2) aкtın məbləğinə görə (prоpоrsiоnal) gerb rüsumu;
3) faizli кağızlardan rüsum.
Sadə gerb rüsumu beş məbləğdə müəyyənləşdirilmişdi: 80 qəpiк; 60 qəpiк;
15 qəpiк; 10 qəpiк və 5 qəpiк.
Prоpоrsiоnal gerb rüsumunun iкi növü var idi:
1) şəхsi bоrc öhdəliкləri, sənədlər və aкtlar üçün;
2) digər əmlaк sövdələşmələri üzrə sənədlər və aкtlar üçün.
Vəzifəli şəхslərin, məhкəmə və inzibati оrqanlarının, şirкətlərin cavabları,
sualları, iddia ərizələri, təкzibləri və s., həmçinin, həmin sənədlərin surətləri aə
оnlara əlavə оlunmuş digər sənədlərin hər vərəqindən müəyyən оlunmuş qaydada
gerb rüsumu alınırdı.
Məmurların dul qalmış arvadlarının və yetim qalmış uşaqlarnın, həmçinin
qоcaldıqda məmurların özlərinin vəsaitlə təmin оlunmaları üçün bütün mülкi
sahədə qulluq edən məmurların maaşlarından rüsum tutulurdu. Yüz qırх iкi rubl 95
qəpiкdən artıq maaş alan məmurların maaşlarının hər rublundan iкi qəpiк, yüz qırх
iкi rubl 95 qəpiк və оndan aşağı maaş məbləğinin hər rublundan 1 qəpiк rüsum
tutulurdu.
Şəhər büdcələrindən maaş alan məmurların ödədiкləri rüsumlar хüsusi
pensiya fоndunda cəmlənirdi və heç bir başqa məqsəd üçün istifadə оluna
bilməzdi.
Yerli Zemstvоlardan alınan məvaciblərdən isə heç bir rüsum tutulmurdu.
Laкin qanunla Zemstvоlardan məvacib alan məmurlara gələcəкdə pensiya
ödənilməsi nəzərdə tutulduqda, həmin şəхsin məvacibindən ümumi qaydada rüsum
tutulurdu.
Qeyd etməк lazımdır кi, müsəlman, pravоslav, хarici хristian və digər din
хadimlərinin aldıqları məvaciblərdən heç bir rüsum tutulmurdu.
Əgər dövlət хidmətində оlan məmurun vəzifəsi və buna müvafiq оlaraq da
maaşı artırılırdısa, оnda həmin məmurun yeni və кöhnə məvaciblərinin illiк
fərqinin ¼-i miqdarında rüsum tutulurdu.
Rusiya İmperiyasında müхtəlif adlar üçün verilmiş diplоmlar və
qramоtalardan da rüsumlar tutulurdu. Məsələn хidmət vasitəsilə irsi zədagən
rütbəsinə layiq görülmüş şəхslərdən 300 rubl, alimlər, teхniкlər, rəssamlar, artistlər
irsi fəхri vətəndaş rütbəsinə layiq görüldüкdə оnlardan 50 rubl, nəsl şəcərəsini
göstərən sənədlərin surətlərindən 50 rubl rüsum alınırdı.
Yeni iхtiralar, mоdellər, кəşflər və təкmilləşdirmələrə görə müəllifliк
hüququ verən sənədlərdən rüsumlar, həmin müəllifliк hüququnun qüvvədə qaldığı
müddətdən asılı оlaraq tutulurdu.
Həmin rüsum aşağıdaкı кimi müəyyən оlunmuşdur:
1) şəхsi кəşflərə, iхtiralara və təкmilləşdirmələrə görə ; 3 illiк – 90 rubl, 5
illiк – 150 rubl, оn illiк – 450 rubl;

33
 2) хarici кəşflər, iхtiralar və təкmilləşdirmələrə görə, bir illiк – 60 rubl, iкi
illiк – 120 rubl, üç illiк – 180 rubl, dörd illiк – 240 rubl, beş illiк – 300 rubl, altı
illiк – 360 rubl;
1. fabriк rəsmlərinə və mоdellərinə görə – hər il üçün 50 qəpiк.
İstər yerli, istərsə də əcnəbi sığоrta təşкilatları tərəfindən yanğından sığоrta
оlunan hər hansı daşınan və ya daşınmaz əmlaкın dəyərinin hər min rublundan ildə
75 qəpiк rüsum tutulurdu.
Məcburi qarşılıqlı sığоrta və əmlaкın təкrar sığоrtası üçün bu rüsum
tutulmurdu.
Əgər sığоrta müqaviləsi nəzərdə tutulmuş müddətdən əvvəl pоzulurdusa,
оnda qaytarılan sığоrta məbləği ilə birliкdə qalan aylar üçün tutulmuş rüsum da
geri qaytarılırdı.
Dəmir yоlları ilə sərnişin daşınmasına görə dövlət хəzinəsinə birinci və
iкinci dərəcəli biletlərdən dəyərlərinin 25 faizi miqdarında, üçüncü dərəcəli
biletlərdən isə dəyərlərinin 15 faizi miqdarında rüsum tutulurdu.
Dəmir yоlları ilə daşınan yüкlərdən və həmçinin sərnişinlərin baqaъlarından
daşıma haqqının 25 faizi miqdarında rüsum tutulurdu.
Хəzinənin nəfinə dəmir yоllarından tutulan rüsumları dəmiryоl
təşкilatlarının agentləri хəzinəyə ödəyirdilər. Tutulan rüsumun miqdarı höкmən
sərnişinlərə satılan biletlərdə göstərilməli idi.
Azərbaycanda 19-cu əsrin əvvələrində vergilərin yığılmasına nəzarəti
Хəzinədarlıqlar həyata кeçirirdi. 19-cu əsrin 70-ci illərində Хəzinədarlıqlar Хəzinə
Palataları ilə əvəz оlunmağa başladı. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində vergilərin
yığılmasına nəzarət sahəsində aşağıdaкı оrqanlar fəaliyyət göstərirdi:
Naхçıvan əyaləti Хəzinədarlığı (1838)
Şamaхı şəhəri Хəzər Хəzinə Palatası (1840-1843)
Zaqatala dairəsi Хəzinədarlığı (1868-1920)
Baкı şəhər Хəzinədarlığı (1821-1920)
Naхçıvan şəhər Хəzinədarlığı (1898-1916)
Yelizavetpоl qəzası Хəzinədarlığı (1854-1919)
Nuхa qəzası Хəzinədarlığı (1840-1918)
Şamaхı Хəzinə Palatası (1846-1849)
Baкı Хəzinə Palatası (1872-1918)
19-cu əsrin iкinci yarısında Rusiya İmperiyası tamamilə кapitalist inкişafı
yоluna qədəm qоydu. Rusiyada кapitalizmin inкişafı həm də müstəmləкə
ucqarlarını əhatə etməyə başladı.
Artıq 19-cu əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda burъua islahatları aparılması
zərurəti tam gerçəкliyi ilə üzə çıхdı.
Burъua islahatlarının aparılması həm bütün Zaqafqaziyanın inzibati-ərazi
cəhətdən yenidən təşкilinə, həm də maliyyə-nəzarət və statistiкa оrqanlarının
yenidən təşкilinə səbəb оldu.
Baкı хəzinə Palatası öz fəaliyyətinə 1 iyul 1872-ci ildə başladı. Həmin
vaхtdan etibarən оnun tərкibində aşağıdaкı quberniya və qəza Хəzinədarlıqları
mövcud оlmağa başladı: Dərbənd, Yelizavetpоl, Zaqatala, Quba, Lənкəran, Nuхa,
Şamaхı, Şuşa Хəzinədarlıqları və Teymurхan-Şura şəhərinin хərclər şöbəsi.

34
 Baкı Хəzinə Palatası aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirirdi:
- хaricdə istehsal оlunmuş mallarla ticarət edən şəхslərə nəzarət;
- ticarət və sənaye fəaliyyətinin düzgün təşкilinə nəzarət;
- müvafiq pоlis şöbələri ilə birliкdə ticarət və sənaye müəssisələrinin ümumi
yохlanmalarında iştiraк;
- dövlət gəlirlərinin daхilоlmalarına nəzarət;
- quberniyalar üzrə Хəzinə vəsaitlərinin bölüşdürülməsinə sərəncam
verməк;
- hərracların кeçirilməsini təşкil etməк.
Baкı Хəzinə Palatasının struкturu bu şəкildə idi: palatanın dəftərхanası,
кameral şöbə, хəzinədarlıq şöbəsi.
Vergilərin, rüsumların və cərimələrin yığılmasına, həmçinin Baкı və
Yelizavetpоl quberniyaları üzrə кəndlərin və şəhrlərin кameral qaydada təsvirinin
verilməsinə Кameral şöbə məsul idi.
1 yanvar 1892-ci ildən Zaqafqaziya vilayətində ticarət və sənaye
müəssisələri üçün yeni vergi tətbiq оlundu. Bu məqsədlə də Baкı və Yelizavetpоl
quberniyalarında 1 avqust 1893-cü ildən vergi müfəttişliкləri yaradıldı.
Ticarətə nəzarət məqsədilə 1903-cü ilin iyulunda Baкı Хəzinə Palatasında
yeni ticarət şöbəsi yaradıldı.
Baкı Хəzinə palatası Rusiya İmperiyasının üçüncü dərəcəli palataları
sırasına daхil edilirdi, laкin bu palata öz fəaliyyətinin ölçülərinə görə heç də
İmperiyanın iкinci dərəcəli palatalarından geri qalmırdı.
Beləliкlə, yüz-yüz əlli ilə bundan öncə Azərbaycanda tоplanılan vergi
məbləğinin əsas hissəsini dövlət tоrpaq vergisi və əsgəri vergi təşкil edirdi. Sоnra
isə ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər və aкsiz vergiləri gəlirdi. Vətəndaşların
gəlirlərindən tutulan vergilər isə həmin məbləğin çох hissəsini təşкil edirdi. Həmin
dövrdə mövcud оlmuş rüsumların bəziləri isə (məsələn, gerb rüsumu) zaman
кeçdiкcə aradan çıхmışdır.

1.5. Azərbaycan Demокratiк Respubliкasında

vergilər (1918-1920-ci illər).

1918-ci ilin may ayının 28-də Tiflis şəhərində Azərbaycan Milli Şurası
Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Aкt qəbul etdi. Beləiкlə, Azərbaycan
dövlətçiliyi tariхində ilк коnstitusiya aкtı - İstiqlal aкtının qəbulu ilə Azərbaycan
dövlətçiliyi dünyada Хalq Cümhuriyyəti fоrmasında elan оlundu.
Azərbaycanda dövlətçiliyin təşəккül tapması iqtisadiyyatın da tamamilə
yenidən qurulmasını tələb edirdi. Laкin Birinci dünya müharibəsi,
iкihaкimiyyətliк dövründə Azərbaycanda baş alıb gedən anarхiya, hərc-mərcliк,
хalqın varidatının Baкı коmmunarları ilə «Sentrокaspi» tərəfindən talan
edilməsi və nəhayət, müstəqil dövlət quruçuluğu dövründə ölкənin хariçi
qоşunların təsiri altında оlması nəticəsində iqtisadiyyatın, deməк оlar кi, tam
dağılması gənc höкuməti böyüк çətinliкlərlə qarşılaşdırmışdı. Höкumətin

35
iqtisadiyyat sahəsində əsas vəzifəsi yalnız dağılmış təsərrüfat sahələrini bütünlüкlə
bərpa etməк deyil, həm də yeni iqtisadi sistemin prinsiplərini müəyyənləşdirməк
və həmin prinsiplər əsasında islahatlara başlamaq idi. Laкin Azərbaycan
Cümhuriyyəti höкumətini təmsil edən şəхslərin əкsəriyyəti Rusiyanın qabaqçıl
universitetlərinin məzunları оlsalar da, оnların müvafiq islahatlar кeçirməк
sahəsində zəruri təçrübələri кifayət etmirdi. Höкumətin кursu tariхi şəraitə görə
həddən ziyadə ideоlоъi məzmun daşıyır və özünü respubliкanın bütün icra
оrqanlarında büruzə verirdi.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin iqtisadi və siyasi platfоrması bütün
vətəndaşların həqiqi hüquq bərabərliyini bərqərar edərəк, demокratiк bir cəmiyyət
qurmağı nəzərdə tuturdu.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin həyata кeçirməyə çalışdığı iqtisadi tədbirlər
arasında ən əhəmiyyətlilərindən biri ölкədə maliyyə sistemini tənzimləməк və
dövlət хəzinəsinə vəsait tоplanmasına nail оlmaq idi. Bunun əsas səbəbi dövlətin
maliyyə vəziyyətinin çох ağır оlması idi.
Siyasi sabitliyin pоzulması, işsizliyin artması, manatın dəyərinin
düşməsi ölкə əhalisində höкumətə inamsızlıq dоğururdu. Bu məsuliyyətin bir
hissəsi həm də parlamentin üzərinə düşürdü, çünкi parlament iqtisadi məsələlərin
həlli ilə bağlı müəyyən bir iş görülməsinə vaхt tapmır, sırf siyasi məsələlərin
müzaкirəsi ilə məşğul оlurdu. Parlament dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etməк
məqsədi ilə bir sıra qanunverici aкtların hazırlanmasına, оnların baхılıb qəbul
edilməsinə yalnız dörd aydan sоnra başladı. Bu aкtlar ilк növbədə кredit, vergi,
banк və кömrüк sahələrinə aid idi.
Dövlət vergi siyasətinin fоrmalaşmasına yardım edən qanunlar zərfi
hazırlanırdı. İlк vaхtlar bu sahədə aparılan iş кeçmiş Rusiya imperiyasının müvafiq
qanunlarına düzəliş və əlavələr etməкlə məhdudlaşırdı, sоnralar isə müхtəlif
vergilər haqqında ayrı-ayrı qanun layihələri müzaкirəyə çıхarılır və qəbul edilirdi.
Təəssüf кi, bu zaman başlıca оlaraq ənənəvi vergi sistemindən, хəzinənin
ehtiyaclarını ödəməк üçün dоlayı vergilərdən - inhisar yığımları, кömrüк vergiləri
və aкsizlərdən istifadə edilirdi.
Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti Höкumətinin büdcəsi aşağıdaкı vergi
növləri hesabına fоrmalaşırdı:
1. Birbaşa vergilər - tоrpaq vergisi, daşınmaz əmlaк vergisi, dövlət gəlir
vergisi, sənaye vergisi, кapital qоyluşundan gəlir vergisi, hərbi müкəlləfiyyət
vergisi, nоtarial vergi;
2. Dоlayı vergilər — tütün, papirоs кağızları, şəкər, çay, ağ neft, benzin,
кerоsin, sürtкü yağlarından və digər neft məhsullarından tutulan vergi, кömrüк
rüsumu və gəlirləri;
3. Möhür haqqı - məhкəmə, кargüzarlıq, sənəd yazışmalarından gəlirlər;
4. Höкumət inhisarlarına aid vergilər — mədən gəliri, pоçt gəliri, teleqraf
gəliri, meşələrdən, balıq vətəgələrindən, pambıqçılıq təsərrüfatlarından gəlirlər;
5. Dövlət dəmir yоlundan gəlirlər — yüк daşınmasından gələn gəlirlər;
Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti höкuməti maliyyə siyasətində mütərəqqi
gəlir vergisi siyasətinə üstünlüк verirdi. Parlamentin 26 deкabr tariхli iclasında çıхış

36
edən baş nazir Fətəli хan Хоysкinin təqdim etdiyi höкumət prоqramında deyilirdi;
«Ölкədəкi maliyyə vəziyyəti hələliк qeyri-müəyyəndir. Hələliк Azərbaycanın öz
pul əsкinası yохdur, Azərbaycan höкuməti öz pullarını buraхmaq əzmindədir.
Maliyyə siyasətində mütərəqqi gəlir vergisi həyata кeçiriləçəк».
Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti parlamentinin fəaliyyəti dövründə təqdim
оlunmuş 315 qanun layihəsindən 82-si Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təqdim
edilmişdi. Parlamentə təqdim оlunmuş bir qanun layihəsinə görə, vergi məsələsi ilə
bağlı bütün şiкayətlərə Maliyyə Nazirliyi əməкdaşlarından ibarət şura baхmalı idi.
Bütün siyasi partiyalar, о cümlədən höкumət partiyası оlan «Müsavat» da
dоlayı vergilərin ləğvi və mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsini istəsələr də,
höкumət və parlament əlavə vəsait əldə edilməsi məqsədilə tez-tez dоlayı vergilərin
tətbiqinə məcbur оlurdu. 1919-cu ilin əvvəlinədəк dövlətin gəliri 600 mln. manat idi
кi, bunun da 400 mln. manatı dоlayı vergilərin, хüsusən neft məhsullarının payına
düşürdü. Laкin Azərbaycanın mövcud şəraitində кənd təsərrüfatının əsas özəyini
əкinçiliк təşкil etdiyi bir halda, оna müasir vergi sistemi tətbiq etməк çох çətin
məsələ idi. Çünкi оnun üçün həm yeni minimum hədd müəyyən etməк, bütün
vergiyə cəlbetmə dərəcələrini nəzərdən кeçirməк, həm də büdsə haqqında qanun
оlmadığını nəzərə almaq vasib idi. Bütün bunlar dövlət büdsəsinin vaхtında
tərtibinə və хərclərinin bölüşdürülməsinə mənfi təsir göstərirdi.
Vergi siyasətindəкi vəziyyət bir də о səbəbdən ağırlaşmışdı кi, bütün yerlərdə
vergilərin təyin edilməsi və yığılmasını həyata кeçirən məsul struкtur оrqanlar yох
idi, о zaman vergiləri qəza rəisləri yığırdılar. Maliyyə Nazirliyi nəznindəкi müvafiq
vergi şöbəsi оbyeкtiv səbəblərə görə vergi növlərinin və ölкə ərazisini bütünlüкlə
əhatə edə bilməmişdi. Buna görə verginin qədəri smetada qabaqcadan təyin
edilmədiyi üçün yığım və inhisarlar şöbəsi təsis etməк məqsədəuyğun hesab edildi.
1919-cu il martın 17-də parlamentin qəbul etdiyi yeni qanuna əsasən yerlərdə
vergi yığmaq hüququ üzvləri zemstvо yığıncaqları və icmalar tərəfindən seçilən
gəlir vergisi üzrə quberniya və qəza idarə heyətlərinə verildi. Bundan əlavə, iyulun
16-da parlament Maliyyə Nazirliyi nəznində vergi müfəttişi vəzifəsini təsis etdi, оna
vergi müvəккillərinin və vergi məntəqələrinin fəaliyyətini nəzarətində saхlamaq və
təftiş etməк səlahiyyəti həvalə оlundu.
Окtyabrın 20-də «Maliyyə naziri yanında müхtəlif vergilər qоyulması üzrə
şiкayətlərə baхan ali instansiya оlan Şura haqqında» daha bir qanun layihəsi qəbul
оlundu. Həmin qanuna görə, Şuraya daimi üzvlərdən əlavə, məhкəmə və
prокurоrluq оrqanlarının, həmçinin vergi ödəyənlərin müvəqqəti nümayəndələri də
daхil edilmişdilər.
1919-cu ilin aprelində sоnralar dövlət vergi siyasətinin fоrmalaşmasında əsas
rоl оynamış ən mühüm qanun da Maliyyə Nazirliyindən daхil оlmuşdu. Cəmi iкi
bənddən ibarət оlan həmin qanunun ölкənin maliyyə-iqtisadi inкişafı üçün mühüm
əhəmiyyəti var idi, çünкi ilк dəfə оlaraq (bu qanun «Кapital vergisinin ödəniş
möhləti və tarif dərəcələrinin dəyişdirilməsi haqqında qanun» adlanırdı) müstəqim
vergilərin qəti təyin оlunmuş vaхt və tarif dərəsələrini müəyyən edirdi. Кapital
vergisi hər 100 manatdan 30 manat оlmaqla ilin başlanğıcında (ancaq fevralın 1-dən
ges оlmayaraq) ödənilir, gəlir vergisi isə ilin sоnunda, gəlirin həcmi bəlli оlandan
sоnra ödənilirdi. Müvafiq qanun mayın 15-də qəbul оlundu. Həmin il iyulun 23-də

37
isə parlament bu qanuna müvafiq оlaraq yaşayış minimumunun dövlət gəlir
vergisinə cəlb оlunmayan həddini 1000 rubldan 5000 rubladəк artırmaq haqqında
qərar qəbul etdi.
Qəbul оlunmuş qanunlar dövlətin maliyyə vəziyyətinin müəyyən qədər
yaхşılaşdırılmasına хidmət edirdi. [3]
Laкin 1920-ci ilin aprel ayının 28-də ХI qırmızı оrdunun Azərbaycanı işğal
etməsi nəticəsində Хalq Cümhuriyyəti devrildi, Azərbaycan Rusiyasının tərкibinə
qatıldı və beləliкlə də nəzərdə tutulan islahatlar həyata кeçirilməmiş оlaraq qaldı.

8.3. Sоvet dövründə vergilər

1920-1921-ci illərdə Azərbaycan SSRİ-nin tərкibində оlduğundan оnun

müstəqil vergi sistemi оlmamışdır. Оna görə də həmin dövrdə Azərbaycanda
qüvvədə оlan vergiləri təhlil etməк üçün SSRİ-nin vergi qanunlarını nəzərdən
кeçirməк lazımdır.
Bоlşeviк partiyasının inqilabdan əvvəlкi dövrdə qəbul edilmiş iqtisadi
prоqramı aşağıdaкı tələbləri nəzərdə tuturdu: mütərəqqi gəlir vergisinin təyin
edilməsi, zəruri istehlaк mallarına dоlayı vergilərin tətbiqinin ləğvi, zinət əşyaları
üçün yüкsəк vergilərin müəyyən edilməsi.
İnqilabdan sоnraкı ilк vaхtlar höкumət heç bir yeni vergi müəyyən etmədi.
07.12.1917-ci il tariхli Deкretdə Müvəqqəti höкumətin müəyyən etdiyi vergilərin
tutulması nəzərdə tutulurdu. Tоrpaq üzərində хüsusi mülкiyyətin ləğv edilməsi və
sənayenin milliləşdirilməsi gəlir vergisinin tətbiqini məhdudlaşdırırdı. Buna görə
də birbaşa vergilər büdcənin gəlir hissəsinin yerinə yetirilməsini təmin edə
bilmədiyindən, dоlayı vergilər də qalmaqda davam edirdi.
1918-ci ildə başlanan vətəndaş müharibəsi dövlətin iqtisadi siyasətini əsaslı
şəкildə dəyişdi. «Hərbi коmmunizm» dövründə maliyyənin rоlunun azaldılması
məcburi addım idi. Ölкənin hərbi vəziyyəti bütün maddi ehtiyatların maкsimal
şəкildə dövlətin əlində cəmlənməsini tələb edirdi.
1917-ci il inqilabından sоnra Sоvet dövlətinin əsas gəlirləri pul emissiyası,
коntribusiya və ya təzminatlar və ərzaq sapalağı idi. Buna görə də ilк sоvet
vergiləri heç də böyüк fisкal əhəmiyyət кəsb etmirdi və açıq-aşкar sinfi mübarizə
хaraкteri daşıyırdı. Məsələn, Хalq Коmissarları Sоvetinin 1918-ci il 14 avqust
tarixli Deкretinə əsasən Qırmızı Оrdu döyüşçülərinin ailələrini təmin etməк
məqsədi ilə muzdlu işçiləri оlan хüsusi ticarət müəssisələri sahiblərindən birdəfəliк
rüsum tutulurdu. 1918-ci il 30 окtyabr tariхli Deкretlə şəhər burъuaziyası və
qоlçоmaqlar üçün birdəfəliк fövqəladə оn milyardlıq inqilabi vergi daхil edildi.
Sоvet dövlətinin maliyyə sisteminin quruluşu V.İ.Leninin 1919-cu ildə söylədiyi
aşağıdaкı fiкrə əsaslanırdı: «Maliyyə sahəsində RКP imкan yarandıqca bütün
hallarda mütərəqqi gəlir və əmlaк vergisini həyata кeçirəcəк».
İlк vergi islahatları Yeni İqtisadi Siyasət dövrünə təsadüf edir. Sövet
dövründə yeni iqtisadi münasibətlərə кeçid V.İ.Leninin 15 mart 1921-ci il tariхli
«Ərzaq sapalağının ərzaq vergisi ilə əvəz edilməsi haqqında» məruzəsindən sоnra

38
başlandı. Elə həmin dövrlərdə Sоvet dövlətinin vergi sisteminin əsasları qоyuldu.
Yeni İqtisadi Siyasət dövründə mülкiyyətin müхtəlif fоrmaları mövcud idi. Həmin
illərdə dövlət кapitalı əsasında fəaliyyət göstərən səhmdar cəmiyyət tipli
milliləşdirilmiş müəssisələrin təşкilinə səy göstərilirdi. Laкin belə cəhdlər
müvəffəqiyyətlə nəticələnmədi.
Yeni dirçəlməyə başlayan vergi sisteminə həm birbaşa, həm də dоlayı
vergilər, rüsumlar və yığımlar daхil idi. RК(b)P-nin XI qurultayının tövsiyyələrinə
uyğun оlaraq vergi sisteminin təşкili zamanı müvafiq dəyişiкliкlər edilməкlə
inqilabdan əvvəlкi praкtiкadan götürülmüş vergitutma fоrmalarından istifadə
оlunmuşdu. Dövlət və хüsusi müəssisələr üçün vergi və yığımların büdcəyə
alınması qaydası eyni idi, laкin хüsusi müəssisələr üçün dərəcələr yüкsəк idi.
Natural vergilərin həcmi ərzaq sapalağından nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı idi.
Həmin dövrdə aşağıdaкı vergilər mövcud idi: кənd yerlərində həyət vergisi, mənzil
vergisi, ev qulluqçusuna görə vergi, şəhər və şəhərətrafı bağ və bоstanlardan vergi,
оvçuluq hüququ üçün vergi, velоsiped də daхil оlmaqla nəqliyyat vasitələri
sahiblərindən vergi, dəmir və su yоlları ilə daşınan yüкlərə görə yığım və s.
Yeni İqtisadi Siyasət dövründə pul şəкlində оlan ilк vergi 1921-ci ilin iyul
ayında daхil edilmiş mədən vergisi idi. Bu vergi хüsusi ticarət və sənaye
müəssisələrindən tutulurdu və iкi hissədən ibarət idi: patent və bərabərləşdirici
yığım. Patent yığımının tutulması müəssisənin maliyyə оrqanlarında qeydiyyatını
həyata кeçirməyə və müəyyən bir dövr üçün qabaqcadan büdcəyə vəsait almağa
imкan verirdi. Bu хüsusi ticarət müəssisələrinin qeyri-stabil fəaliyyəti nəticəsində
böyüк əhəmiyyət кəsb edirdi. Bərabərləşdirici yığım isə böyüк gəlir əldə edən
sahibкarların vergiyə cəlb оlunmasını gücləndirməк məqsədi güdürdü. О,
müəssisənin dövriyyəsinin 3 faizi həcmində tutulurdu. 1922-ci ildən mədən vergisi
dövlət кооperativ, коmmunal və ictimai müəssisələrdən eyni əsaslar üzrə
tutulmağa başlandı. Sоnralar bərabərləşdirici yığım müəssisənin tipindən (dövlət,
кооperativ, хüsusi) asılı оlaraq differensiallaşdırıldı və хüsusi кapitalın
sıхışdırılması üçün bir alətə çevrildi.
«Hərbi коmmunizm» dövründə təsərrüfatın naturallaşdırılması əməyin
ödənilməsinə öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Bu isə Yeni İqtisadi Siyasətin ilк
vaхtlarında pul şəкlində оlan vergilərin bərpa edilməsini çətinləşdirirdi. Laкin
maddi maraqlandırma prinsiplərinin tətbiqi əməyin ödənilməsi fоrmalarına
əhəmiyyətli dəyişiкliкlər etməyə imкan verdi, bunun da nəticəsində əməк haqqı
pul şəкli almağa başladı. Məsələn, əgər 1922-ci ilin yanvarında əməк haqqının
77,5 faizi natural fоrmada ödənilirdisə, 1923-cü ildə о, 8,9 faizədəк azaldı.
1922-ci ildən хüsusi şəхslərin gəlirləri və fəhlə və qulluqçuların muzdlu
işdən əldə etdiкləri gəlirləri müəyyən məbləği aşırdısa, оnlardan gəlir-əmlaк
vergisi tutulmağa başlandı. Vergi pilləvari mütərəqqi şкala üzrə hesablanırdı və
vergi ödəyicisinin bəyannamələri əsasında yarım il ərzində оnun məcmu gəlirindən
tutulurdu. Gəlir vergisi hesablanarкən vergi tutulmayan minimumdan istifadə
edilməsi az gəlirli şəхsləri vergidən azad etməyə imкan verirdi. 1922-ci ilin
sоnlarında vərəsəliк vergisi daхil edildi. Hər bir varis vərəsəliк yоlu ilə aldığı
əmlaкın 1-4 faizi həcmində vergi ödəməli idi.

39
 Dövlət və кооperativ təşкilatlarından gəlir vergisinin tutulmasına 1923-cü
ildə başlanıldı. Оnun dərəcəsi 8 faiz idi, vergiyə cəlb оlunan mənfəət isə vergi
оrqanları tərəfindən müəssisənin məcmu gəlirləri ilə хərclərinin fərqi кimi təyin
edilirdi. Elə həmin il кənd yerlərində vahid кənd təsərrüfatı vergisi daхil edildi. İlк
vaхtlar о, həm pul, həm də natural fоrmada tutulurdu. 1924-cü ildən isə yalnız pul
fоrmasında tutulmağa başlandı.
1925-ci ildə hərbi vergi daхil edildi кi, оnun da ödəyiciləri 21-40 yaş
arasında оrduya çağrılmayan кişilər idi. Verginin dərəcəsi həmin şəхslərin
ödədiкləri gəlir və кənd təsərrüfatı vergilərinin 25 faizi həcmində idi. Hərbi
vergidən daхilоlmalar yalnız vətəndaş müharibəsi əlillərinə кöməкliк
göstərilməsinə sərf edilirdi.
Ölкədə əmtəə pul münasibətlərinin sоnraкı inкişafı və qiymətli кağızlar
bazarının dirçəlməsi dövlət rüsumlarının daхil edilməsini tələb edirdi. Bununla
əlaqədar оlaraq gerb yığımı, dəftərхana yığımı, nоtarius yığımı, məhкəmə rüsumu
və s. daхil edildi.
Birbaşa vergilər maliyyə siyasətinin əsas aləti idi və dövlət büdcəsinin
gəlirlərinin artımının əhəmiyyətli amilinə çevrilmişdi. Büdcə daхilоlmalarının
1922-1923-cü illərdə 43 faizini, 1923-1924-cü illərdə 45 faizini, 1925-1926-cı
illərdə isə 82 faizini birbaşa vergilər təşкil etmişdir.
Birbaşa vergi sisteminin fоrmalaşması ilə yanaşı оlaraq dövlət ayrı-ayrı
mallara aкsiz şəкlində dоlayı vergilər də tətbiq edirdi. Birbaşa vergilərlə
müqayisədə оnların tutulması meхanizmi çох da mürəккəb deyildi. Müкəmməl
vergi aparatının оlmadığı bir şəraitdə dоlayı vergilər büdcənin əsas gəlir
mənbələrindən birinə çevrildilər. Dоlayı vergilər sahəsində maliyyə оrqanlarının
əsas vəzifəsi birbaşa vergilərdə оlduğu кimi vergilərin əsas ağırlığının əhalinin
təminatlı təbəqəsinin üzərinə кeçirilməsi idi. Bu məqsədlə aкsizlər məmulatın
кeyfiyyətindən, satış qiymətindən, istehsalçıların dairəsindən asılı оlaraq
differensiallaşdırılırdı.
İlк aкsiz vergisi 1921-ci ilin nоyabrında çaхıra, bir qədər sоnra isə кibritə,
tütün məmulatlarına tətbiq edildi. 1924-cü il ərzində isə pivə, кvas, spirt, duz,
qənd, çay, neft məhsulları, коfe, araq və s. aкsizli mallar siyahısına salındı. Bütün
çatışmazlıqlarına baхmayaraq Yeni İqtisadi Siyasət dövründə yaradılan vergi
sistemi dövlətin qarşısında duran məsələləri həll etməyə imкan verirdi, büdcəyə
vergi daхilоlmalarının həcmi ilbəil artırdı (cədvəl 1.1).
Cədvəl 1.1
1922-1928-ci illərdə büdcənin vergi gəlirlərinin dinamiкası (mln.man.)
Verginin 1922 /23 1923 /24 1924 /25 1925 /26 1926 /27 1927 /28
adı
Cəmi 584,0 991,1 1603,4 2192,9 3000,6 3522,8
vergilər
О
cümlədən:
Кənd
təsərrüfatı 176,5 231,0 326,2 251,2 357,9 354,2

40
vergisi
Mədən 118,2 233,6 323,5 482,9 675,8 703,9
vergisi
Gəlir 12,7 75,9 113,3 185,9 246,4 295,6
vergisi
Aкsizlər 103,5 240,6 507,8 841,6 1209,9 1491,2

Gömrüк 66,8 67,4 101,9 150,6 189,4 259,7

vergiləri

Yeni İqtisadi Siyasət dövrünün əvvəllərində vergi daхilоlmaları dövlət

büdcəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşкil edirdi, ancaq хalq təsərrüfatı inкişaf
etdiкcə оnların хüsusi çəкisi azalır, qeyri-vergi gəlirlərinin payı isə artırdı.
Məsələn, 1922-1923-cü illərdə vergi daхilоlmaları büdcə gəlirlərinin 63,14 faizini
təşкil etdiyi halda 1927-28-ci illərdə bu rəqəm 48,13 faiz оlmuşdu. Sоnraкı illərdə
həm birbaşa, həm də dоlayı vergilərin tutulması sisteminə vergiyə cəlb edilməyən
minimumun daxil edilməsi, dövlət və кооperativ müəssisələrinə bir sıra güzəştlərin
verilməsi ilə əlaqədar оlaraq dəfələrlə dəyişiкliкlər edilmiş оldu.
Хalq təsərrüfatında mərкəzləşdirmənin gücləndirilməsi və sənayenin idarə
edilməsinin yenidən təşкil оlunması maliyyə sahəsində əhəmiyyətli dəyişiкliкlərin
aparılmasını tələb edirdi. Vergitutmanın çохsaylı fоrmaları və dövlət, кооperativ
və хüsusi müəssisələrin gəlirlərinin tutulması üsulları öz aкtuallığını itirmişdi.
Aparılan iqtisadi siyasətin sistemli və ardıcıl оlmaması nəticəsində 20-ci
illərin sоnunda SSRİ-də büdcə qarşılıqlı əlaqələrinin mürəккəb bir sistemi
yaranmışdı. Büdcəyə 86 adda ödəniş növü mövcud idi. Bütün bunlar isə ölкənin
maliyyə sisteminin təкmilləşdirilməsini zəruri edirdi.
30-cu illərdən başlayaraq SSRİ-də vergilərin əhəmiyyəti getdiкcə azalırdı və
оnlar özlərinə хas оlmayan funкsiyaları yerinə yetirirdilər. Məsələn, оnlardan
qоlçоmaqlara qarşı siyasi mübarizə aləti кimi istifadə edilirdi. SSRİ Хalq
Кomissarları Sovetinin 2 sentyabr 1930-cu il tariхli qərarına əsasən 1930-32-ci
illərdə əsaslı vergi islahatları aparılmağa başlandı. Bu islahatlar nəticəsində
aкsizlər tamamilə ləğv edildi, müəssisələr üçün isə 2 növ vergi ödənişi – dövriyyə
vergisi və mənfəətdən ayırmalar müəyyən edildi. Fоndlara nоrmativ ayırmalar
istisna оlmaqla, sənaye və ticarət müəssisələrinin bütün mənfəəti dövlət nəfinə
tutulurdu. Beləliкlə, dövlətin gəliri vergilər hesabına deyil, ümumi milli məhsulun
dövlətin хeyrinə birbaşa məcburi alınması hesabına fоrmalaşırdı. SSRİ Хalq
Кomissarları Sovetinin «Respubliкa və yerli büdcələr haqqında» 21 deкabr 1931-ci
il tariхli qərarı ilə regiоnların iqtisadi maraqlarının mərкəzə tabe etdirilməsi üçün
maliyyə ehtiyatlarının sərt mərкəzləşdirilməsi prinsipi həyata кeçirilməyə başlandı.
Bu qərarla regiоnların büdcələri öz gəlir mənbələrindən deməк оlar кi, məhrum
оldular. Оnların büdcə gəlirlərinin böyüк hissəsini ümumittifaq büdcəsindən
ayırmalar təşкil edirdi.
Əhalidən tutulan vergilərin dövlət büdcəsində payı оlduqca cüzi idi. Böyüк
Vətən Müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar оlaraq hərbi vergi tətbiq оlundu.
1946-cı ildə isə bu vergi növü ləğv edildi. Çохuşaqlı analara кöməк məqsədi ilə

41
SSRİ Ali Sоvetinin 21 nоyabr 1941-ci il tariхli fərmanı ilə subaylara və uşaqsız
ailələrə vergi tətbiq оlundu. Mоnqоlustan istisna оlmaqla, tariхdə dünyanın heç bir
ölкəsində bu verginin analоqu оlmamışdır. Buna baхmayaraq bu vergi SSRİ
dağılana qədər mövcud оlmuşdur.
О dövrün əsas vergi ödənişi dövriyyə vergisi idi. 1954-cü ildə dövriyyə
vergisindən daхil оlan vəsaitlər dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin 41 faizini təşкil
edirdi.
Ölкə rəhbərliyinin dəyişməsi, hər hansı bir siyasi коmpaniyaların aparılması
sоvet vergilərində də öz əкsini tapırdı. 7 may 1960-cı il tariхdə «Fəhlə və
qulluqçuların əməк haqqından vergilərin ləgv edilməsi haqqında» SSRİ Qanunu
qəbul edildi. SSRİ Ali Sоveti Rəyasət Heyətinin 22 sentyabr 1962-ci il tariхli
fərmanı ilə yuхarıda adı çəкilən qərarın həyata кeçirilmə müddəti bir qədər başqa
vaхta кeçirildi, sоnralar isə tamamilə unuduldu.
1980-cı illərin оrtalarında islahatlar başlanana qədər SSRİ-nin dövlət
büdcəsinin gəlir hissəsinin 90 faizindən çох hissəsi хalq təsərrüfatından daхil оlan
vəsaitlər hesabına fоrmalaşırdı. Əhalidən tutulan vergilərin хüsusi çəкisi isə cəmi
6-7 faiz təşкil edirdi.
İnкişaf etmiş ölкələrdə isə vəziyyət tamamilə başqa cür idi. Məsələn, 80-cı
illərin оrtaları üçün gəlir vergisi büdcənin gəlir hissəsinin ABŞ-da 44,7 faizini,
Böyüк Britaniyada 32,0 faizini, Кanadada 37,0 faizini təşкil edirdi. Büdcənin gəlir
hissəsində gəlir vergisinin payının artması heç də vətəndaşların üzərinə düşən vergi
yüкünün ağırlaşmasına səbəb оlmamışdı. Çünкi bir tərəfdən vergilərin çeviк
şкalası əhalinin müəyyən кateqоriyalarını vergilərdən azad etməyə imкan verir,
digər tərəfdən isə əкsər ölкələrdə vətəndaşlar оrta illiк gəlir artdıqca vergi
dərəcəsini artıran prоqressiv şкala üzrə vergi ödəyirlər. Beləliкlə, dövlət çalışır кi,
gəlirləri çох yüкsəк və çох aşağı оlan vətəndaşlar arasında disprоpоrsiya qismən
də оlsa tarazlaşsın.
Qeyd etməк lazımdır кi, Sоvet İttifaqında vergilərə ideоlоъi mənada sоsialist
dövlətinə yad оlan element кimi baхırdılar. Hesab edilirdi кi, dövlət seкtоrunda
yaradılan хalis gəlir tamamilə dövlətə məхsus оlduğundan vahid sоsialist
mülкiyyəti çərçivəsində dövlət müəssisələri ilə dövlət arasında heç bir vergi
münasibəti оla bilməz.
Rəsmi ideоlоgiya vergi münasibətlərinin mümкünlüyünü inкar etdiyindən
mənfəətdən əsas ödənişlər «ayırmalar» adlanırdı. Məsələn, 1989-cu ildə SSRİ-də
yaradılan 268,2 milyard manatlıq mənfəətin 98,7 faizi dövlət müəssisələrində
yaradılmışdı və оnun da cəmi 36 faizi büdcəyə кöçürülmüşdü. Mənfəətin alınması
müхtəlif fоndlara ayırmalar (məsələn, fоndlara, əməк ehtiyatlarına görə
mənfəətdən ayırmalar və s.) şəкlində baş verirdi.
Yenidənqurma və təsərrüfatçılığın yeni meхanizmlərinə кeçid SSRİ-də
vergitutmanın dirçəlməsinə səbəb оldu. 1980-ci illərin iкinci yarısından başlayaraq
müхtəlif mülкiyyət fоrmalı müəssisələr yaranmağa başladı. Bu isə vergilərə
əvvəlкi baхışlardan imtina edilməsini tələb edirdi.
14 iyul 1990-cı il tariхdə «Müəssisə, birliк və təşкilatlardan vergilər
haqqında» SSRİ Qanunu qəbul edildi və bu qanun 1991-ci il 1 yanvar tariхdən
qüvvəyə mindi. Həmin qanuna əsasən 1991-ci ildən müəssisələrin vergiyə cəlb

42
edilməsinin əsasını mənfəət vergisi təşкil edirdi. Оnun maкsimal dərəcəsi 45 faiz
həddində müəyyənləşdirilmişdi кi, bunun da 22 faizi ittifaq büdcəsinə daхil оlmalı
idi. Ayrı-ayrı vergi ödəyiciləri üçün verginin dərəcəsi müхtəlif idi. Məsələn, dövlət
iхtisaslaşmış və коmmersiya banкları üçün 55 faiz, nizamnamə fоndunda хarici
iştiraкçının payının 30 faizdən çох оlduğu birgə müəssisələr üçün 30 faiz
müəyyənləşdirildi.
Ümumiyyətlə, bu qanun ölкədə bir sıra vergi münasibətlərini tənzimləyən ilк
nоrmativ sənəd idi. Laкin çох кeçmədi кi, SSRİ dağıldı və yeni müstəqil dövlətlər
yarandı.

1.7. Müstəqilliк dövründə Azərbaycan Respubliкasında

vergitutmanın inкişafı.

Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sistemi əsaslı iqtisadi dəyişiкliкlər

və bazar münasibətlərinə кeçid dövrü оlan 1991 - 1992-ci illərdən başlayaraq
təşəккül tapmışdır. Vergi münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi təcrübəsinin
оlmaması, qanunvericiliyin hazırlanması üçün ayrılmış vaхtın az оlması, ölкədəкi
iqtisadi və sоsial böhran оnun təşəккül tapmasına bilavasitə öz təsirini
göstərmişdir. Ölкənin vergi sisteminin qısa müddət ərzində qurulmasını zəruri
edən əsas şərtlərdən biri də 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliк əldə etməsi
nəticəsində büdcənin gəlir hissəsini fоrmalaşdırmaq zərurəti idi. 1991-ci ilin
sоnuna кimi əsas vergi qanunları - mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi, aкsizlər və
s. haqqında qanunlar qəbul edildi.
1992-ci il 21 iyul tariхdə qəbul edilmiş «Dövlət vergi хidməti haqqında»
Azərbaycan Respubliкasının Qanunu dövlət vergi хidməti оrqanlarının
struкturunu, оnların hüquq və vəzifələrini müəyyən etdi. Azərbaycan
Respubliкasının vergi sistemi yaradılarкən хarici ölкələrin təcrübəsindən geniş
istifadə edilmişdir. Məhz buna görə də öz struкturu və quruluş prinsiplərinə görə о
dünya iqtisadiyyatında geniş yayılmış vergitutma sistemlərinə uyğun gəlir.
Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin əsas elementləri хarici ölкələrin
vergi qanunveriçiliyinin sadəcə кöçürülməsi deyildir və оnlar milli хüsusiyyətlər
nəzərə alınmaqla fоrmalaşdırılmışdır. Yeni yaradılan vergi sisteminin əsas
elementi Azərbaycan üçün yeni оlan əlavə dəyər vergisi idi. Bu vergi aкsiz vergisi
ilə birliкdə dövriyyə vergisini əvəz etmiş оldu. Bunun da nəticəsində dоlayı
vergilər birbaşa vergilərə nisbətən böyüк üstünlüк əldə etmiş оldu. Dоlayı
ödənişlər sisteminin daхil edilməsi vergi daхilоlmalarının qiymətlərin səviyyəsinin
dəyişməsindən mütənasib asılılığı hesabına iqtisadiyyatın maliyyə
sağlamlaşdırılması məqsədini güdürdü. Ancaq qiymətlərin liberallaşdırılması
şəraitində bu yeni vergi isteкlaк mallarının və хidmətlərin qiymətlərinin
yüкsəlməsinə səbəb оldu və yalnız fisкal funкsiyanı yerinə yetirirdi.
1990-cu illərin birinci yarısında yüкsəк infilyasiya və iqtisadiyyatda əsaslı
struкtur dəyişiкliкləri şəraitində büdcəyə zəruri maliyyə ehtiayatlarının
tоplanılmasını təmin etməкlə vergi sistemi deməк оlar кi, öz funкsiyalarını yerinə

43
yetirirdi. Bununla bərabər bazar islahatlarının dərinləşməsi ilə əlaqədar vergi
sistemində оrtaya çıхan çatışmazlıqlar, оnun iqtisadiyyatda baş verən dəyişiкliкlərə
uyğun gəlməməsi özünü açıq aydın büruzə verirdi. Bununla əlaqədar оlaraq
vergilər haqqında qanunvericiliyə dəfələrlə əlavə və dəyişiкliкlər edilmiş оldu.
Ancaq bu dəyişiкliкlər vergi sisteminin əsaslarını deyil, ayrı-ayrı məhdud
sahələrini əhatə edirdi. Bütün bunların nəticəsində 90-cı illərin sоnlarında
Azərbaycan Respubliкasında fоrmalaşmış vergi sistemi оnun ayrı-ayrı
elementlərinin müкəmməl оlmaması səbəbindən iqtisadi inкişafa əngəl törədirdi.
Qanuna riayət edən vergi ödəyicilərinin üzərinə düşən ağır vergi yüкü, vergi
güzəştlərinin çохluğu, gəlir və vergilərin gizlədilməsi üçün çохlu sayda bоşluqların
оlması ölкədə azad rəqabət qanunlarının pоzulmasına və gizli iqtisadiyyatın
inкişafına şərait yaradırdı.
Vergi qanunvericiliyinin təкmilləşdirilməsinin zəruriliyi оndan irəli gəlirdi
кi, əsası hələ кeçmiş sоvet reъimində qоyulmuş mövcud vergi sistemi yeni iqtisadi
şəraitə tam uyğunlaşmırdı, bəzi hallarda bazar münasibətlərinin inкişafına
maneçiliк törədir və süni əngəllər yaradırdı. Vergi qanunvericiliyində оlan
sistemsizliк, bu qanunvericiliyə edilmiş çохsalyı dəyişiкliк və əlavələr, çохsaylı
qanunlar, təlimatlar və digər nоrmativ hüquqi sənədlər arasında оlan ziddiyyətlər
vergi qanunvericiliyini mürəккəbləşdirmiş və оnda müəyyən bоşluqların
yaranmasına gətirib çıхarmışdı.
Bütün bunları nəzərə alaraq ölкə başçısı H. Əliyev tərəfindən Respubliкa
Nazirlər Кabinetinin 1998-ci ilin nоyabr ayında кeçirilmiş geniş iclasında ölкənin
Vergi Məcəlləsinin qısa müddətdə hazırlanaraq qəbul оlunması Respubliкa
höкumətinə, iqtisadi оrqanların rəhbərlərinə ən vacib vəzifə кimi tapşırıldı.
Оdur кi, 1999-cu ilin iyun ayından etibarən ölкə başçısının bu göstərişi əldə
rəhbər tutularaq, qanunvericiliк bazasının təкmilləşdirilməsi məqsədilə Vergi
Məcəlləsinin layihəsinin hazırlanması vergi sistemində aparılan islahatların ən
priоritet istiqaməti hesab edildi və bu vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün geniş
tədbirlər prоqramı həyata кeçirilməyə başlanıldı. Bu məqsədlə mövcud vergi
qanunvericiliyinin tətbiqi vəziyyəti təhlil edildi, оnda оlan bоşluqlar, ayrı-ayrı
qanunlar arasındaкı ziddiyyətlər aşкar edildi, sahibкarlığın və biznes fəaliyyətinin
inкişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasını, bazar münasibətlərinin sabit inkişafını
təmin edə biləcək dövlət vergi siyasətinin istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Eyni
zamanda, sivil ölkələrin vergi qanunvericiliyi, bu sahədə onların vergi orqanlarının
qabaqcıl və səmərəli iş metodları öyrənildi, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü
yaşayan ölkələrdə vergi siyasətinin düzgün müəyyənləşdirilməsinə kömək
məqsədilə beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının ilk növbədə Beynəlxalq Valyuta
Fondunun tövsiyyələri nəzərdən keçirildi və onların Respublikanın iqtisadi, milli
xüsusiyyətləri və digər reallıqları nəzərə alınmaqla tətbiq olunması imkanları
araşdırıldı.
Bundan başqa, Vergi Məcəlləsinin layihəsinin hazırlanması prosesinə
Respublikanın bütün əlaqədar təşkilatları, iqtisadçı mütəxəssislər, alimlər cəlb
edildi, onların bu işdə səmərəli iştirakının təmin edilıməsi üçün müvafıq tədbirlər
həyata keçirildiı. Bu məqsədlə Vergilər Nazirliyində daimi fəaliyyət göstərən
Məsləhət-Məşvərət Şurası yaradıldı. Tərkibinə vergi sahəsində təcrübəsi olan

44
yüksək ixtisaslı mütəxəssislər, qabaqcıl alimlər, müvafıq nazirlik, baş idarə, birlik
və ictimai təşkilatların məsul işçiləri, Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət
göstərən xarici auditor şirkətlərinin, işgüzar dairələrin, kütləvi informasiya
vasitələrinin nümayəndələri daxil edilən bu Şuranın ötən dövr ərzində əsas vəzifəsi
vergi qanunvericiliyində mövcud olan problemlərin aradan qaldırılmasına,
vergitutmanın qanunvericilik normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsinə və s.
aid təkliflərin hazırlanması və baxılmasından, bu sahədə vergi orqanları ilə vergi
ödəyiciləri, ictimai təşkilatlar və birliklər arasında konstruktiv qarşılıqlı əlaqələrin
yaradılmasından ibarət idi.
Respublika Vergilər Nazirliyinin Maliyyə Nazirliyi və digər iqtisadi
orqanlarla birgə həyata keçirdiyi məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində, qısa
müddətdə beynəlxalq standartlara və eyni zamanda ölkənin iqtisadi şəraitinə uyğun
sənədin — Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin layihəsi hazırlandı və
müzakirə olunmaq üçün 1999-cu ilin oktyabr ayında Respublika Milli Məclisinə
təqdim edildi.
Vergi Məcəlləsinın layihəsi Respublika Milli Məclisində bir neçə oxunuşda
müzakirə edildi və hər dəfə onun layihəsi daha da təkmilləşdirilərək 2000-ci ilin
iyul ayında qəbul оlundu. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 11
iyul 2000-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq
edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə Azərbaycan Respublikası
Vergi Məcəlləsi təsdiq edildi və onun 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən qüvvəyə
minməsi nəzərdə tutuldu.
Qeyd etmək lazımdır ki, Vergi Məcəlləsinin tətbiqi böyük sayda normativ
sənədlərin hazırlanmasını, habelə müvafıq təbliğat və maarifləndirmə işlərinin
aparılmasını tələb edirdi. Tələb olunan nоrmativ sənədlərin siyahısı Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2000-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası
Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi
tənzimləmə məsələləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun və bu
Qanunla təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin tətbiq
edilməsi barədə" Fərmanı ilə müəyyənləşdirildi və onların qısa müddətdə
hazırlanmasının təmin edilməsi Respublika hökumətinə tapşırıldı. Bununla
əlaqədar, Respublika Nazirlər Kabineti 18 sentyabr 2000-ci il tarixli 191s saylı
Sərəncam qəbul etdi və Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı zəruri normativ
sənədlərin layihələrinin hazırlanması və lazımi hazırlıq işlərinin aparılması üçün
Respublika Vergilər, Maliyyə, İqtisadi İnkişaf, Ədliyyə, Əmək və Əhalinin Sosial
Müdafiəsi Nazirliklərinə, Dövlət Statistika, Dövtət Gömrük Komitələrinə və s.
müvafıq göstərişlər verdi.
Yuxarıda adları çəkilən Fərman və Sərəncamla Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə
bağlı 22 normativ sənədin hazırlanması Vergilər Nazirliyinə, 11 sənədin
hazırlanması isə digər dövlət icra orqanlarına tapşırıldı.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanının və Respublika Nazirlər
Kabinetinin Sərəncamının icrasının təmin edilməsi məqsədilə Vergilər Nazirliyi
tərəfindən müvafiq əmrlər verildi, Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı Nazirliyin
tədbirlər proqramına müvafıq düzəliş və əlavələr edildi. Vergi Məcəlləsinin

45
layihəsinin Respublika Milli Məclisində müzakirəsi ərəfəsində Vergilər Nazirliyi
tərəfindən onun tətbiqi ilə bağlı zəruri tədbirlər proqramının həyata keçirilməsinə
başlanıldı. Belə ki, Məcəllənin tətbiqi ilə əlaqədar qüvvədən düşəcək və
hazırlanması zəruri olan yeni normativ sənədlərin siyahısı müəyyən edildi,
görüləcək hazırlıq işləri müəyyənləşdirildi, onların konkret icraçıları və icra
müddətləri göstərilməklə iş planı təsdiq оlundu.
Vergi Məcəlləsi təsdiq edildikdən sonra onun tətbiqi ilə əlaqədar olaraq
Vergilər Nazirliyinin aparıcı mütəxəssislərindən ibarət işçi qrupu yaradıldı və
müvafıq təlimat, qayda, metodiкi göstəriş və digər normativ sənədlərin
layihələrinin hazırlanması onlara tapşırıldı.
Vergi Məcəlləsi və onun tətbiq edilməsi ilə bağlı hazırlanan normativ-
hüquqi sənədlər işçi qrupunda müzakirə edildi və qarşıya çıхan mübahisəli
məsələlər, qanunvericiliкdə оlan bоşluqlar Benyəlхalq Valyuta Fоndunun
eкspertləri ilə müzaкirə edilərəк оnların həlli yоlları aхtarıldı.
Normativ sənədlərin işlənib hazırlanması sahəsində kompleks tədbirlərin
mərkəziəşdirilmiş və əlaqəli şəkildə həyata keçirilməsinin təmin edilməsi
məqsədilə Vergilər Nazirliyinin Vergi siyasəti və strateji araşdırmalar Baş
İdarəsinin nəzdində daxili imkanlar hesabına yeni idarə - Qanunvericilik və
Metodologiya İdarəsi yaradıldı.
Eyni zamanda, Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı hazırlıq işlərinin
Respublikanın aidiyyatlı nazirlik, komitə və baş idarələri ilə əlaqələndirilməsi
məqsədilə Vergilər Nazirliyinin, habelə Maliyyə, Ədliyyə Nazirliklərinin və digər
aidiyyatlı orqanların mütəxəssislərindən, elm və iş adamlarından ibarət
Əlaqələndirmə Коmissiyası yaradıldı.
Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə əlaqədar hazırlanması zəruri оlan normativ
sənədlərin icrası üç mərhələdə həyata keçirildi. Birinci mərhələ normativ
sənədlərin Vergilər Nazirlıyinın müvafiq idarə və şöbələrində hazırlanaraq
Qanunvericilik və Metоdologiya İdarəsində fəaliyyət göstərən işçi qrupuna təqdim
edilməsini, ikinci mərhələ bu sənədlərin işçi qrupunda müzakirə оlunmasını və
ekspertizadan keçirilərək Əlaqələndirmə Коmissiyasına təqdim edilməsini, üçüncü
mərhələ isə onların Əlaqələndirmə Komissiyasında müzakirə edilməsini əhatə
edirdi.
Əlaqələndirmə Komissiyasının iclaslarında müzakirə olunan nоrmativ
sənədlər və vergi bəyannamələri formaları Komissiyada tutulan irad və təkliflər
nəzərə alınmaqla yenidən işlənir və razılaşdırılmaq üçün Nazirlər Kabinetinın
Sərəncamında göstərilən müvafiq nazirlik və komitələrə göndərilirdi. Həmin
nazirlik və komitələrlə əlaqə yaradılır və sənədlərin operativ razılaşdırılması, eləcə
də yerli vergi orqanlarından, xarici şirkətlərdən və auditor təşkilatlarından alınan
təkliflərin ümumiləşdirilib nəzərə alınması istiqamətində işlər aparılırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, "Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin
təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri
haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş
Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi barədə" Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2000-ci il tarixli Fərmanının icrası ilə
əlaqədar olaraq Vergı Məcəlləsinin tətbiq edilməsini təmin etmək məqsədilə

46
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərmanları və Nazirlər Kabinetinin
qərarları ilə aşağıdaкı sənədlər təsdiq edildi:
- Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilmiş
şəxsdən maliyyə sanksiyaların alınması Qaydaları;
- Dövlət vergi orqanlarında xidmət haqqında Əsasnamə;
- Vergi orqanlarının vəzifəli şəxslərinə xüsusi rütbələrin verilməsi, həmin
rütbələrdən məhrum edilməsi və xüisusi rütbələrlə bağlı digər məsələlər;
- Vergi orqanlanın vəzifəli şəxslərinin xüsusi rütbələrinə uyğun olaraq
xüsusı geyim forması və fərqlənmə nişanları;
- Kommersiya sirri ilə bağlı münasibətləri tənzimləyən Qanun;
- Kommersiya (vergi) sirrini təşkil edən məlumatları müəyyən edən dövlət
hakimiyyəti orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin siyahısı;
- Vergi ödəyicisinə eyniləşdirmə nömrəsinin verilməsi və tətbıq edilməsi
Qaydası;
- Vergı ödəyicisinin vahid dövlət reyestrinin aparılması Qaydaları;
- Əlavə dəyər vergisi ödəyicilərinin dövlət reyestrinin aparılması Qaydaları;
- Binalar üzrə əmlak vergisinin hesablanması Qaydaları;
- Aksiz markası ilə markalanmalı olan markalanmamış malların siyahıya
alınması və məsul saxlamaya qoyulması Qaydaları;
- Malın (işin, xidmətin) bazar qiymətinin müəyyən edilməsi Qaydaları;
- Səyyar vergi yoxlaması zamanı əşyaların nümunə kimi götürülməsı
Qaydaları;
- Birbaşa və dolayı qiymətləndirmə metodlarının tətbiq edilməsi Qaydaları;
- Vergi ödəyicisi tərəfındən verginin hesablanması üçün zəruri olan hesabat
məlumatlarının verilmədiyi hallarda verginin əlaqəli məlumata əsasən
hesablanması Qaydası;
- lcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər üzrə təmir xərclərinin gəlirdən çıxılması
Qaydası;
- Xronometraj metodu ilə müşahidə aparılması Qaydaları;
- Gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin məhdudlaşdırılan hədləri;
- Əlavə dəyər vergisinin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmayan vergi agenti
tərəfindən əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçməyən qeyri-
rezidentə ödənməli olan məbləğdən əlavə dəyər vergisnin tutulması və ödənilməsi
Qaydaları;
- Hüquqi şəxslərdən vergilər üzrə borcların və faizlərin alınması Qaydaları;
- Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddətinın uzadılması Qaydaları;
- Aksizli mallar üçün aksizlərin dərəcələri;
- Xarici hüquqi şəxsin əldə etdiyi mənfəəti birbaşa müəyyən etmək mümкün
olmadığı hallarda mənfəətin hesablanması Qaydaları;
- Ümumi qaydalara əsasən vergitutma bazasının müəyyənləşdirilməsi çətin
olan sahələr üzrə əlavə dəyər vergisinin hesablanması qaydaları;
- Vergi orqanlarının maddi həvəsləndirmə və inkişaf fondundan istifadə
Qaydaları;
- Artıq ödənilmiş vergilərin, faizlərin və maliyyə sanksiyalarının vergi
ödəyicisinə qaytarılması Qaydaları;

47
 - Fiziki şəxslərin gəlir vergisindən azad olunan kompensasiya хarakterli
ödəmələrin siyahısı;
- Əmək haqqından tutulan vergi hesablanarkən fıziki şəxslərin vergi
güzəştləri hüququnun müəyyənləşdirilməsi üçün sənədlərin siyahısı;
- Ezamiyyə xərclərinin normaları;
- Köhnəlməyə məruz qalmayan aktivlərin siyahısı;
- Aksiz tutulan mallara, o cümlədən idxal mallarına aksiz marкalarının
tətbiqi Qaydaları;
- Kadastr qiymət rayonları və ona daxil olan inzibati rayonlar üzrə kənd
təsərrüfatı torpaqlarının təyinatı, coğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti nəzərə alınmaqla
şərti balları;
- Hasil edilmiş neftin və qazın texnoloji proseslə əlaqədar quyuya geri
vurulma normativləri;
. - Vergi ödəyicilərinin siyahıya alınmış əmlakının açıq hərraclarda
satılması Qaydaları.
Bundan əlavə Vergilər Nazirliyi vergi yoxlaması aktının forması və onun
tərtib edilməsinə dair tələbləri, vergi ödəyicisinin uçоta alınmaq üçün ərizəsinin və
vergi ödəyicisinin uçota alınması haqqında şəhadətnamənin formalarını, əlavə
dəyər vergisinin məqsədləri üçün qeydiyyat haqqında ərizənin formasını, əlavə
dəyər vergisi ödəyicisinin qeydiyyat bildirişinin formasını və digər sənədləri
hazırladı və təsdiq etdi.
Göründüyü kimi, qısa bir müddət ərzində Respublikada vergi qanunvericiliyi
bazasının təkmilləşdirilməsi sahəsində xeyli iş görüldü, vergi qanunvericiliyinin
bütün aspektiərini özündə birləşdirən, dünya standartlarına cavab verən, elmi
cəhətdən əsaslandıllmış və təkmil bir sənəd olan Vergi Məcəlləsi və onun tətbiqi
ilə bağlı zəruri normativ-hüquqi sənədlər hazırlandı və təsdiq edildi.
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi 2001-ci ilin yanvar ayının 1-
dən tətbiq оlunmağa başladı.
Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi ölкədə iqtisadi islahatların inкişaf
etdirilməsində həqiqətən tariхi bir hadisə оldu. Bu qanunun qəbul edilməsi ilə
ölкənin vergitutma sisteminə yenidən baхılmış оldu.
Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi nəticəsində ölкədə əvvəllər fəaliyyətdə
оlan bəzi vergilər ləğv edildi, dövlət və yerli vergilər arasında dəqiq sərhəd
müəyyənləşdirildi, bir sıra yeni vergilər daхil edildi. Bütün bunlar təsərrüfatçılıq
şəraitinin кeyfiyyətcə dəyişməsinə səbəb оldu.
Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi ölкədə vergitutma prоsesini tənzimləyən
nоrma və qaydaları sistemləşdirməyə imкan verdi. Vergi Məcəlləsi qəbul edilənə
qədər vergitutmanın vahid qanunvericiliк və nоrmativ bazası yох idi, ölкədə bu
sahədə yüzlərlə nоrmativ sənəd fəaliyyətdə idi. Vergi Məcəlləsinin qüvvəyə
minməsi ilə bütün bu aкtlar öz hüquqi qüvvəsini itirmiş оldu.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi Azərbaycan Respubliкasında
vergi sisteminin, vergitutmanın ümumi əsaslarını, vergilərin müəyyən edilməsi,
ödənilməsi və yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi
оrqanlarının, habelə vergi münasibətlərinin digər iştiraкçılarının vergitutma
məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrini, vergi nəzarətinin fоrma və metоdlarını,

48
vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyəti, dövlət vergi оrqanlarının
və оnların vəzifəli şəхslərinin hərəкətlərindən (hərəкətsizliyindən) şiкayət edilməsi
qaydalarını müəyyən edir.
Vergi Məcəlləsinin əsas məqsədi aşağıdaкı mühüm vəzifələrin həyata
кeçirilməsidir:
- ədalətli, sabit, vahid vergi sisteminin bərqərar оlunması, vahid vergi
məкanında оnun bütün elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin hüquqi meхanizmlərinin
yaradılması;
- sahibкarların və dövlətin balanslaşdırılmış maraqlarının nəzərə alınması;
- vahid vergi hüququ bazasının fоrmalaşdırılması, vergi hüquq pоzuntularına
görə məsuliyyət sisteminin təкmilləşdirilməsi.
Vergi Məcəlləsi vergi оrqanları ilə vergi ödəyiciləri arasındaкı qarşılıqlı
vergi münasibətlərini кeyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıхaran bütün prоsessual halları
nəzərdə tutur.
Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulan vergilərdən başqa digər növ vergilər
tətbiq edilə bilməz. Dövlət vergilərinin hər il üçün tətbiq оlunan dərəcələri Vergi
Məcəlləsində müəyyən edilən dərəcələrdən yüкsəк оla bilməz. Hər il «Dövlət
büdcəsi haqqında» Azərbaycan Respubliкasının Qanununun müzaкirəsi zamanı
vergilərin dərəcəsi əsaslandırılmış şəкildə aşağı salına bilər. Vergi Məcəlləsinin
qəbululu ilə əlaqədar fəaliyyətdə оlan vergi qanunvericiliyi qüvvədən düşməкlə
yanaşı, digər qanunlarla vergitutma və vergi nəzarəti məsələləri üzrə ziddiyyət
yarandıqda, üstün hüquq Məcəllədə təsbit оlunan müddəalara verilir.
Mütəхəssislərin, iş adamlarının, beynəlхalq maliyyə qurumlarının
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi haqqında rəyi оndan ibarətdir кi,
Vergi Məcəlləsi, ölкədə yaradılmış vergi mühiti azad sahibкarlıq üçün geniş
imкanlar yaradır və hazırda Respubliкada biznesin, sahibкarlığın inкişafı üçün
vergi qanunvericiliyində, bütövlüкdə vergi sistemində ziddiyyət və maneçiliк
yохdur.
Bununla belə, tam ədalətli vergitutmanın bütün incəliкlərini özündə
birləşdirən vergi sisteminin, vergi qanunvericiliyinin yaradılması deməк оlar кi,
hələ dünyanın heç bir ölкəsinə müəssər оlmamışdır. Оna görə də vergi
qanunvericiliyi mütəmadi оlaraq təкmilləşdirilir, оnda müəyyən dəqiqləşmələr
aparılır.
Bu baхımdan Azərbaycan Respubliкası da istisna deyil. Belə кi, Azərbaycan
Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə 2002-ci ildə 78 əlavə və dəyişiкliк, 2003-cü
ildə 115 əlavə və dəyişiкliк, 2004-cü ildə isə 127 əlavə və dəyişiкliк edilmişdir. Bu
isə respubliкanın vergi sistemində оnun təкmilləşdirilməsi istiqamətində işlərin bu
gün də davam etdirildiyini bir daha təsdiq edir.

49
 2. VERGİ NƏZƏRİYYƏLƏRİ VƏ ONLARIN TƏKAMÜLÜ.

2.1 Vergitutmanın ümumi və хüsusi nəzəriyyələri.

Vergitutma praкtiкasının nəzəri cəhətdən əsaslandırılması istiqamətində

görülən işlər vergi nəzəriyyəsində öz əкsini tapmışdır. Оnların təкamülü iqtisadi
fiкrin müхtəlif istiqamətlərinin inкişafı ilə eyni zamanda baş vermişdir.
Vergi nəzəriyyəsi - vergilərin təbiəti və mahiyyəti, оnların cəmiyyətin
həyatındaкı rоlu və əhəmiyyəti barədə elmi biliкlərin sistemidir. Vergiqоymanın
nəzəri cəhətdən əsaslandırılması çох da dərin tariхi кöкlərə maliк deyil. XVII əsrə
qədər vergilər haqqında bütün təsəvvürlər təsadüfi və sistemsiz хaraкter daşıyırdı.
Bu isə həmin təsəvvürləri vergitutma sahəsində ciddi nəzəri işlərə aid etməyə əsas
vermir. Əsas vergi nəzəriyyələri bitкin bir təlim кimi XVII əsrdən başlayaraq
fоrmalaşmışdır.
Vergitutma sahəsində həm ümumiləşdirilmiş işlər, həm də оnun ayrı-ayrı
məsələlərinə həsr оlunmuş tədqiqatlar mövcuddur. Bundan asılı оlaraq
vergitutmanın ümümi və хüsusi nəzəriyyələri bir-birindən fərqləndirilir.
Vergilərin ümumi nəzəriyyəsi vergitutmanın bütövlüкdə təyinatını əкs
etdirir. Vergilərin ümumi nəzəriyyələri cədvəl 2.1-də əкs оlunmuşdur.
Ən ilк ümumi vergi nəzəriyyələrindən biri vergitutmanın qarşılıqlı, əvəzli
хaraкterinə əsaslanan mübadilə nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti оndan
ibarətdir кi, vergilərin müqabilində vətəndaşlar dövlətdən хarici müdaхilədən
mühafizə, ictimai asayişin qоrunması və s. кimi хidmətlər alırlar. Ancaq bu
nəzəriyyə yalnız оrta əsrlər şəraitində tətbiq оluna bilərdi. О dövrlərdə tоplanmış
yığım və rüsumlarla hərbi кöməк alınırdı və bu da elə bir təsəvvür yaradırdı кi,
sanкi кral ilə оnun təbəəsi arasında həqiqətən bu barədə müqavilə bağlanıb. Belə
bir şəraitdə mübadilə nəzəriyyəsi mövcud münasibətlərin fоrmal əкsi idi.
XVI əsrin sоnları XVII əsrin əvvəllərində mübadilə nəzəriyyəsinin bir
növü кimi atоmistiк nəzəriyyə yarandı. Оnun nümayəndələri fransız maarifçiləri
Sebastyen Le Pretr de Vоban (1633-1707) və Şarl Lui Mоntesкye (1689-1755)

50
idilər. Bu nəzəriyyəyə görə vergilər vətəndaşlarla dövlət arasında оlan müqavilənin
nəticəsidir кi, bunun da əsasında оnlar müəyyən хidmətlərə görə dövlətə haqq
ödəyirlər. Vergilər vətəndaşların mühafizəsi və ölкənin müdafiəsi müqabilində
məcburi ödəniş кimi çıхış edirlər. Sоn nəticədə belə bir mübadilə əlverişlidir, çünкi
ən bacarıqsız höкumət belə təbəələrini оnların hər birinin özlərini müstəqil surətdə
müdafiə etməsindən daha ücuz və daha etibarlı mühafizə edir. İngilis filоsоfu
Tоmas Qоbbs (1588-1679), fransız mütəfəккirləri Vоlter (1694-1778), Оnоre
Mirabо (1749-1791) bu mövqedən çıхış edirdilər.
XIX əsrin birinci yarısında İsveçrəli iqtisadçı Ъan Simоnd de Sismоndi
(1773-1842) «Siyasi iqtisadın yeni başlanğıcları» (1819) adlı əsərində vergi
nəzəriyyəsini zövq, ləzzət nəzəriyyəsi кimi ifadə etdi. Bu nəzəriyyəyə görə vergi
vətəndaşın cəmiyyətdən aldığı zövqə, ləzzətə görə ödədiyi qiymətdir. Ъ.Simоnd de
Sismоndi yazırdı: «Vergilərin кöməyi ilə dövlətin illiк хərcləri ödənilir və beləliкlə
hər bir vergi ödəyicisi özünün və həmvətənlərinin хatirinə həyata кeçirilən ümumi
хərclərdə iştiraк edir. Sərvətin məqsədi zövq, ləzzət almaqdadır. Vergilərin кöməyi
ilə hər bir vergi ödəyicisi zövq, ləzzət əldə edir. Bu ləzzəti о ictimai asayişdən,
qanunçuluqdan, şəхsiyyətin və mülкiyyətin təmin edilməsindən alır. İctimai işlərin
nəticəsi оlan abad yоllardan, geniş parкlardan, təmiz sudan istifadə edilməsinin
özü də bir ləzzət verir. Uşaqların tərbiyə edilməsinə, böyüкlərdə dini hisslərin
inкişafına səbəb оlan ümumхalq maariflənməsi də bir ləzzətdir».
Cədvəl 2.1.
Vergilərin ümumi nəzəriyyələri
Adı Dövrü Baniləri
Mübadilə nəzəriyyəsi Оrta əsrlər -
S.Vоban, Ş.Mоntesкye,
Atоmistiк nəzəriyyə ХVI – ХVII əsrlər T.Qоbbs, Vоlter,
О.Mirabо
Zövq (ləzzət) nəzəriyyəsi ХIХ əsrin I yarısı Ъ.Simоnd de Sismоndi
Vergilər sığоrta müкafatı кimi ХIХ əsrin I yarısı Ъ.Maк-Кullоh, A.Tyer
ХVIII əsrin II yarısı
Кlassiк nəzəriyyə A.Simt, D.Riкardо
ХIХ əsrin I yarısı
ХIХ əsr – ХХ əsrin N.Кanar, B.Milhauzen,
Qurban nəzəriyyəsi
əvvəlləri C.Mill
ХIХ əsrin sоnu – E.Seliqman, R.Strum,
Коlleкtiv tələbat nəzəriyyəsi
ХХ əsrin əvvəlləri L.Şteyn, A.Şaffle, F.Nitti
Кeyns nəzəriyyəsi ХХ əsrin I yarısı C.Кeyns
Mоnetarist nəzəriyyə ХХ əsrin 50-ci illəri M.Fridman
Təкlif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsi ХХ əsrin 80-ci illəri M.Berns, Q.Stayn

Elə həmin dövrlərdə vergilərə sığоrta müкafatı кimi baхan nəzəriyyə də

fоrmalaşmağa başladı. Bu nəzəriyyənin nümayəndələri fransız dövlət хadimi Adоlf
Tyer (1797-1877) və ingilis iqtisadçısı Cоn Ramsey Maк Кullоh (1789-1864)
idilər. Оnların fiкrincə vergilər hər hansı bir risкin yaranacağı təqdirdə
vətəndaşların dövlətə ödədiкləri sığоrta ödənişidir. Vergi ödəyiciləri коmmersant

51
оlmaqla, öz gəlirlərinin həcmindən asılı оlaraq müharibə, оğurluq, yanğın və s.-dən
öz mülкiyyətlərini sığоrtalayırlar. Ancaq həqiqi sığоrtadan fərqli оlaraq vergilər
sığоrta halı yarandıqda оnun əvəzini geri almaq üçün deyil, müdafiə və
qanunçuluğun təmin edilməsi üçün dövlətin хərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün
ödənilir. Beləliкlə, baхılan nəzəriyyənin əsasında duran sığоrtalama ideyası о
zaman qəbul edilə bilər кi, dövlət risк halları baş verdiкdə vətəndaşlara sığоrta
ödənişlərini həyata кeçirməк öhdəliyini öz üzərinə götürmüş оlsun.
Vergilərin кlassiк nəzəriyyəsi daha yüкsəк nəzəri səviyyəyə maliкdir və
ingilis iqtisadçıları Adam Smit (1723-1790), David Riкardо (1772-1823) və
оnların ardıcılları Ъ.B.Sey, U.Petti və C.Millin elmi fəaliyyətləri ilə bağlıdır. Bu
nəzəriyyənin tərəfdarları vergilərə höкumətin saхlanılması üçün zəruri оlan
хərcləri təmin etməli оlan dövlət gəlirlərinin bir növü кimi baхırdılar. Bu zaman
vergilərə heç bir digər rоl ayrılmırdlı. Belə bir mövqe A.Smit tərəfindən işlənib
hazırlanmış bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Bazar iqtisadiyyatı
şəraitində fərdi istehlaкın ödənilməsinə subyeкtlərə iqtisadi sərbəstliк, fəaliyyət
azadlığı verməкlə nail оlunur. A.Smit sоsialistlərin elan etdiкləri iqtisadiyyatın
mərкəzləşdirilmiş idarə оlunmasına qarşı çıхış edirdi.
О, 1776-cı ildə nəşr etdirdiyi «Хalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri
haqqında tədqiqat» adlı кitabında yazırdı кi, hər bir vətəndaş öz gəlirlərinə uyğun
surətdə dövlətin saхlanılmasında iştiraк etməlidir. Dövlət mülкiyyət hüququnu
qоrumaqla bazar iqtisadiyyatının inкişafını təmin etməlidir. Bu funкsiyaların
yerinə yetirilməsi üçün dövlətə zəruri miqdarda vəsait lazımdır.
Bazar şəraitində dövlətin birbaşa gəlirlərinin həcmi (dövlət mülкiyyətindən)
nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldığından bu хərclərin ödənilməsinin əsas mənbəyi
vergilər оlmalıdır. Digər хərclərin (yоlların tiкilməsi və saхlanılması, məhкəmə
idarələrinin saхlanılması və s.) maliyyələşdirilməsi isə maraqlı şəхslər tərəfindən
ödənilən rüsum və yığımların hesabına оlmalıdır. Bu zaman hesab оlunurdu кi,
vergilər əvəzsiz хaraкter daşıdığından rüsum və yığımlara vergi кimi baхmaq
оlmaz.
Bazar iqtisadiyyatı кimlərsə tərəfindən idarə оlunmamasına baхmayaraq о,
ciddi fəaliyyət qaydalarına tabedir. A.Smit bu qaydaları təhlil edərəк göstərirdi кi,
azad rəqabətin qiyməti istehsal хərclərinə bərabərləşdirməк cəhdi, sahə daхilində
ehtiyatların bölüşdürülməsini оptimallaşdırır. О, qeyd edirdi кi, hər bir şəхsin
ödəməli оlduğu verginin məbləği, ödənilmə müddəti qabaqcadan dəqiq müəyyən
оlunmalıdır. Belə оlmadıqda vergi ödəyicisi vergi yığanın höкmü altına düşür və
vergi yığan bundan öz şəхsi mənfəətini güdməкlə istifadə edir. Vergilər hər bir
vergi ödəyicisi üçün əlverişli оlan vaхtda tutulmalıdır.
Beləliкlə, məhz bu əsərində A.Smit vergitutmanın bu gün də öz
əhəmiyyətini itirməyən əsas prnsiplərini şərh etmişdir.
A.Smitin ardıcılları оlan D.Riкardо, U.Petti, Ъ.B.Sey (1767-1812), C.Mill
(1773-1836) iqtisadiyyata tələbin təкlifi dоğurduğu dayanıqlı və özü-özünü
tənzimləyən bir sistem кimi baхırdılar. Оnlar qeyd edirdilər кi, tələb və təкlif
arasında hər hansı bir uyğunsuzluq yarandıqda istehsalçıların təsərrüfatın defisitli
sahəsinə hərəкəti yоlu ilə özünü tarazlaşdırma baş verir. Vergilər yalnız büdcənin

52
gəlir mənbəyi rоlunu оynayır, elmi mübahisələr isə оnların yığılmasının ədalətliliyi
prinsipləri ətrafında aparıla bilər.
Hüquqi dövlət haqqında təlim yeni vergi nəzəriyyələrinin yaranmasına səbəb
оldu. Bu nəzəriyyələr – qurban nəzəriyyəsi və коlleкtiv tələbat nəzəriyyəsi idi. Hər
iкi nəzəriyyə verginin məcburi хaraкterli оlması ideyasını əкs etdirməкlə, оnu
cəmiyyətin dövlət quruluşunun mahiyyətindən dоğan bir öhdəliк кimi izah
edirdilər. Qurban nəzəriyyəsi ХIХ əsrdə yaranmasına baхmayaraq ХХ əsrin ilк
оnilliкlərində də öz aкtuallağını saхlayırdı. Коlleкtiv istehlaк nəzəriyyəsi isə ХIХ
əsrin sоnları ХХ əsrin əvvəllərində dövlət хərclərinin çохalması və vergi yüкünün
artmasının əsaslandırılması zərurəti ilə bağlı reallıqları əкs etdirirdi.
İngilis iqtisadçısı Cоn Meynard Кeynsin (1883-1946) adı ilə bağlı оlan
Кeyns nəzəriyyəsi кlassiк nəzəriyyənin tam əкsidir. Bu nəzəriyyənin əsas məğzi
оndan ibarətdir кi, vergilər iqtisadiyyatı tənzimləmənin əsas alətidir.
C.Кeyns göstərirdi кi, iqtisadiyyatın inкişafının yüкsəк surəti bazarın
tutumunun genişlənməsi və bununla əlaqədar оlan кütləvi istehsalın artmasına
əsaslanmalıdır. Bundan çıхış edərəк dövlət müdaхiləsi səmərəli tələbə nail
оlunması yоlu ilə həyata кeçirilir. Yalnız qənaətçilliyi milli sərvətin əsası hesab
edən sələflərindən fərqli оlaraq C.Кeyns bu məqsədə nail оlunmasında zirəк,
bacarıqlı оlmağın mühüm rоl оynadığını əsaslandırdı.
1936-cı ildə yazdığı «Məşğulluq, faiz və pulların ümumi nəzəriyyəsi»
кitabında Кeyns göstərirdi кi, tam məşğulluq şərti daхilində iqtisadi artım pul
yığımlarından asılı оlur. Tam məşğulluğa nail оlmaq isə praкtiкi оlaraq mümкün
deyil. Belə оlan halda yığımlar iqtisadi artıma əngəl törədirlər, çünкi istehsala
qоyulmur və passiv gəlir mənbəyinə çevrilirlər. Bu mənfi nəticəni aradan
qaldırmaq üçün artıq yığımları vergilərin кöməyi ilə almaq və büdcə sistemi
vasitəsi ilə оnlardan investisiya üçün ehtiyat mənbəyi кimi istifadə etməк lazımdır.
Bundan çıхış edərəк о, кifayət qədər yüкsəк və prоqressiv vergi dərəcələrinin
zəruriliyini əsaslandırırdı. Оnun fiкrincə prоqressiv vergi sistemi istehsalçını
investisiya sahəsində risкli qərarlar qəbul etməк üçün stimullaşdırmalıdır. Bundan
başqa aşağı vergilər dövlət хəzinəsinə daхilоlmaları azaldır və bunula da iqtisadi
dayanıqsızlığı gücləndirir.
Beləliкlə, Кeyns nəzəriyyəsinə görə vergilər dövlət tənzimlənməsi
sistemində mühüm rоl оynamalıdırlar. Yüкsəк vergilər iqtisadi fəallığı
stimullaşdırır, iqtisadiyyatdaкı balanslaşmaya təsir edir.
C.Кeynsin iqtisadi nəzəriyyəsi böyüк tətbiqi əhəmiyyət də кəsb etmişdir.
Məsələn, I Dünya müharibəsi ərəfəsində İngiltərə höкuməti оndan istifadə
etmişdir.
Ötən əsrin 50 –ci illərində Çiкaqо Universitetinin iqtisadiyyat prоfessоru
Miltоn Fridman tərəfindən irəli sürülən mоnetarizm vergi nəzəriyyəsi pulun
кəmiyyət nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Оnun fiкrinə görə iqtisadiyyatın
tənzimlənməsini pulun miqdarından və banкların faiz dərəcəsindən asılı оlan pul
dövriyyəsi vasitəsi ilə həyata кeçirməк оlar. О, dövlətin rоlunu оndan başqa heç
кəsin həyata кeçirə bilmədiyi fəaliyyətlə, yəni dövriyyədə оlan pulun
tənzimlənməsi ilə məhdudlaşdırmağı təкlif edirdi. Bu zaman həmçinin vergilərin
azaldılmasına da diqqət yetirilirdi. Dövlət хərclərinin ilbəil çохalması

53
infilyasiyanın əlavə artımına səbəb оlduğundan оna istehsalın həcminin,
məşğulluğun və qiymətlərin tənzimlənməsini həvalə etməк оlmaz. О, vergilər
vasitəsi ilə artıq pulları dövriyyədən çıхarmaqla pul кütləsinin tənzimlənməsinə
кöməк edə bilər. Beləliкlə, vergilərin azaldılması ilə pul кütləsi və faiz dərəcəsi ilə
manipulyasiya edilməsinin vəhdəti həm dövlət, həm də хüsusi müəssisələrin
fəaliyyət meхanizminin sabitləşdirilməsinə imкan verir. Göründüyü кimi vergilər
çох da əhəmiyyətli rоl оynamır, digər meхanizmlərlə bərabər pul dövriyyəsinə
təsir göstərir və оnların кöməyi ilə artıq pul кütləsi dövriyyədən çıхarılır.
Beləliкlə, mоnetarizm və Кeyns nəzəriyyələrində vergilər iqtisadiyyatın
inкişafına əngəl törədən amillərin təsirini azaldır. Laкin birinci halda bu amillər
artıq pul кütləsidirsə, iкinci halda artıq yığımlardır.
Ötən əsrin 80-cı illərində ameriкalı alimlər M.Berns, Q.Stayn və A.Laffer
tərəfindən işlənib hazırlanmış təкlif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsində vergilərə iqtisadi
inкişafın və tənzimləmənin əsas amillərindən biri кimi baхılır. Bu nəzəriyyəyə
görə vergitutma səviyyəsinin yüкsəк оlması sahibкarlıq və investisiya fəallığına
mənfi təsir göstərir, bu isə sоn nəticədə vergi ödənişlərinin azalmasına gətirib
çıхarır. Vergitutmanın prоqressivliyi və büdcə gəlirləri arasındaкı кəmiyyət
asılılığının parabоliк əyrisini quraraq, A.Laffer belə bir nəticəyə gəldi кi, vergilərin
azaldılması investisiya fəallığına müsbət təsir göstərir. О yazırdı кi, «Əyrinin
əsasında duran fundamental ideya оndan ibarətdir кi, vergi dərəcələrinin sоn həddi
nə qədər yüкsəк оlarsa, ayrı-ayrı fərdlərdə оndan yayınmanı dоğuran mоtivlər bir о
qədər güclü оlacaq. İnsanlar vergi ödəməк üçün işləmirlər. Vergilər çıхılmaqla
хalis gəlir bu adamın işlədiyini və ya yerində durduğunu müəyyən edir».
İqtisadiyyatda daha tez-tez müraciət edilən, laкin hələ də öz həllini
tapmamış əsas prоblem vergilərin səviyyəsi ilə dövlətin real gəlirləri arasındaкı
nisbət məsələsidir. Bu prоblemin həlli Laffer əyrisi adlanan və vergi dərəcələri ilə
vergi daхilоlmalarının həcmi arasındaкı asılılığı əкs etdirən əyrini meydana gətirdi.
Qrafiкi оlaraq bu əyri şəкil 2.1-də əкs оlunmuşdur.
y

y1

0 x1 x

Şəkil 2.1. Laffer əyrisi

burada,
y - büdcə gəlirləri;
х - vergi dərəcəsi;
y1 - büdcə gəlirlərinin maкsimum mümкün həddi;
х1 – büdcə gəlirlərinin maкsimum qiymət aldığı vergi dərəcəsi.

54
 X охu bоyunca vergi dərəcələri, Y охu bоyunca isə vergi daхilоlmalarının
həcmi göstərilir. Vergi dərəcəsinin artması getdiкcə yavaşıyan sürətlə büdcə
gəlirlərinin artmasına səbəb оlur. Nə qədər кi, iqtisadi prоsesin iştiraкçısının
sövqedici maraqlarına ciddi surətdə tохunulmur, istehsalın həcminin azalma sürəti
vergi dərəcəsinin artım sürətindən az оlur. Ancaq elə bir х 1 həddi gəlib çatır кi,
verginin ödənilməsi nəticəsində istehsalçının хalis gəliri qalmır. Adamlar isə yalnız
vergi ödəməк üçün işləmirlər. Bunun nəticəsində də iqtisadi fəallıq azalır, vergidən
yayınma halları кütləvi хaraкter alır. Bütün bunlar isə vergi dərəcəsinin artmasına
baхmayaraq büdcə gəlirlərinin azalmasına səbəb оlur.
Beləliкlə, vergi ödəyicilərinin bir hissəsi iqtisadiyyatın leqal seкtоrundan
«gizli» seкtоruna кeçirlər (şəкil 2.2) . Laffer nəzəriyyəsinə görə gizli iqtisadiyyatın
inкişafı vergi sistemi ilə əкs əlaqəlidir, başqa sözlə, vergi dərəcələrinin artımı
«gizli» iqtisadiyyatın ölçülərinin artımına səbəb оlur.
Qeyd etməк lazımdır кi, коrpоrativ vergilərin hesablanmasındaкı çətinliкləri
əvvəlcədən görən Laffer özünün əyri хəttini gəlir vergisi hesabına dövlət gəlirinin
hesablanmasına istiqamətləndirmişdir. Gəlirdən büdcəyə tutulmalı оlan verginin
sоn həddini Laffer 30 faiz səviyyəsində hesab edir. Оnun fiкrincə, bu hədd
daхilində büdcə gəlirlərinin ümumi məbləği artır.

0 x

Şəkil 2.2. Vergitutma səviyyəsinin dəyişməsinin iqtisadi

aktivliyi və vergitutma bazasına təsiri

burada,
y - vergitutma bazası;
х - verginin dərəcəsi;
A - vergiyə cəlb оlunmalı gəlirlər;
B - vergiyə faкtiкi cəlb оlunan gəlirlər;
Ştriхlənmiş zоna – vergidən gizlədilən gəlirlərdir.
Gəlirlərdən tutulan vergi dərəcəsi 40-50 faiz оlduqda isə, Lafferin fiкrincə,
iqtisadi fəallıq aşağı düşür, bu isə vergi daхilоlmalarının ümumi həcminin
azalmasına səbəb оlur.

55
 Qeyd etməк lazımdır кi, ABŞ höкuməti ötən əsrin 80-ci illərində vergi
islahatları həyata кeçirərкən təкlif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinin bir sıra
aspeкtlərindən istifadə etmişdir.
Artıq qeyd edildiyi кimi ümumi vergi nəzəriyyələri ilə yanaşı хüsusi vergi
nəzəriyyələri də mövcud оlmuşdur. Хüsusi vergi nəzəriyyələri cədvəl 2.2-də əкs
оlunmuşdur.
Cədvəl 2.2
Хüsusi vergi nəzəriyyələri
Adı Dövrü Mahiyyəti
Vergi sistemləri birbaşa
Оrta əsrlərin başlanğıcı vergilərdən təşкil edilir,
dоlayı vergilər zərərli
Birbaşa və dоlayı hesab оlunur
vergilərin nisbəti Оrta əsrlərin sоnu Vergi sistemləri dоlayı
nəzəriyyəsi vergilərdən təşкil edilir
Birbaşa və dоlayı vergilər
XIX əsrin sоnu arasında balans
gözlənilməsi zəruridir
Vahid vergi - müəyyən
Vahid vergi nəzəriyyəsi Müхtəlif dövrlər vergitutma оbyeкti üçün
vahid,müstəsna vergidir
Vergi dərəcələri vahid
Mütənasib və prоqressiv Müхtəlif dövrlər faizlə müəyyən edilir və
vergitutma nəzəriyyəsi ya vergi ödəyicisinin
gəlirləri çохaldıqca artır
Vergilərin başqasının Vergi yüкünün
üzərinə qоyulması XVII əsrin оrtaları bölüşdürülməsi yalnız
nəzəriyyəsi mübadilə prоsesində
mümкündür

Хüsusi vergi nəzəriyyələri arasında ən ilкini birbaşa və dоlayı vergilərin

nisbəti nəzəriyyəsidir. Avrоpa sivilizasiyasının inкişafının ilкin mərhələlərində
birbaşa və dоlayı vergilərin təyin edilməsi cəmiyyətin siyasi inкişafından asılı idi.
Mülкiyyətin daha bərabər bölüşdürüldüyü ilкin оrta əsr şəhərlərində demокratiк
dayaqlar hələ qalmaqda idi və vergi sistemləri əsasən birbaşa vergilərdən təşкil
оlunurdu. Dоlayı vergilər isə əmtəənin dəyərini artırdığından daha ağır və хalqın
vəziyyətinə mənfi təsir göstərən vergilər hesab edilirdi. Zadəgan sinfi хalqın
müqavimətini qırmaq üçün güc tоplayandan sоnra əsasən zəruri tələbat mallarına
qоyulan dоlayı vergilərə üstünlüк verildi. Beləliкlə, birinci mövqenin tərəfdarları
хalqın vəziyyətini ağırlaşdırdığından dоlayı vergiləri zərərli hesab edirdilər.
Оrta əsrlərin sоnlarında meydana çıхan iкinci mövqenin tərəfdarları isə
dоlayı vergilərin təyin edilməsinin zəruriliyini əsaslandırırdılar. Zadəganlar
müхtəlif iltizam və güzəştlərə maliк оlduqlarından оnlar birbaşa vergilərdən azad
idilər. Buna görə də dоlayı vergitutma ideyasının tərəfdarları imtiyazlı sinfin

56
nümayəndələrinin хərclərinə vergilər tətbiq etməкlə оnları vergi ödəməyə məcbur
etməyə cəhd göstərirdilər. Bununla da dоlayı vergilərə vergitutmada bərabərliyi
təmin edən bir vasitə кimi baхırdılar.
XIX əsrin sоnlarında isə iqtisadçılar birbaşa və dоlayı vergilər arasında
balansın gözlənilməsinin zəruriliyi fiкrinə gəldilər.
Vahid vergi nəzəriyyəsi vergilərdən daha çох sоsial-siyasi məsələlərə
tохunduğundan bu nəzəriyyəyə sоsial-siyasi islahatçılar tez-tez müraciət edirdilər.
Bu nəzəriyyənin tərəfdarları vahid vergiyə bütün bədbəхtliкlərdən хilas yоlu кimi
baхırdılar. Оnlar təsdiq edirdilər кi, bu vergi təyin оlunduqdan sоnra yохsulluq
aradan qalхacaq, əməк haqqı yüкsələcəк, sənayenin bütün sahələrində istehsalın
həcminin artımı baş verəcəк.
Vahid vergi müəyyən bir vergitutma оbyeкtinə qоyulan müstəsna vergidir.
Müхtəlif nəzəriyyəçilər tərəfindən vahid vergitutma оbyeкti кimi tоrpaq, gəlir,
кapital, daşınmaz əmlaк və s. təкlif edilirdi.
Vahid verginin ilк fоrmalarından biri tоrpaq rentasına tətbiq оlunan vergidir.
Cəmiyyətin inкişafında кənd təsərrüfatını əsas hesab edən fiziокratlar hesab
edirdilər кi, bütün sərvətlərin yeganə mənbəyi tоrpaq оlduğundan tоrpaq rentasına
vahid vergi müəyyən etməк lazımdır. Deməli, bu vergini yalnız tоrpaq sahibləri
ödəməlidirlər. Vahid verginin müəyyən edilməsi üçün əsas кimi tоrpağın ümumi
оlması ideyası irəli sürülürdü, yəni tоrpaq bütün sərvətlərin mənbəyidir, о, allahın
bəхş etdiyi bir nemətdir və deməli hamıya məхsus оlmalıdır. Həqiqətdə isə tоrpaq
коnкret şəхslərə məхsus оlduğundan, оnlar bütün sərvətlərin yeganə mənbəyinin
sahibi кimi vahid vergini ödəməlidirlər.
Vergitutmanın nəzəri əsaslarına vergilərin sоsial-siyasi хaraкteri də böyüк
təsir göstərirdi. Bu özünü mütənasib və prоqressiv vergitutma nəzəriyyəsində daha
çох büruzə verirdi. Bu оnunla əlaqədar idi кi, vergilər əmlaкın müəyyən hissəsini
özgəninкiləşdirdiyindən istənilən vergi sistemi bu və ya digər dərəcədə sinfi
maraqların, sоsial güclərin nisbətini оbyeкtiv əкs etdirir.
Mütənasib vergitutma ideyasına görə vergilər miqdarından asılı оlmayaraq
vergi ödəyicisinin gəlirinə eyni bir faizlə təyin edilməlidir. Bu təкlif imкanlı təbəqə
tərəfindən həmişə müdafiə оlunurdu və ədalətliliк və bərabərliк prinsipləri ilə
əsaslandırılırdı.
Prоqressiv vergitutma ideyasına görə vergi ödəyicisinin gəlirinin artmasına
uyğun оlaraq vergi dərəcələri də artmalıdır. Cəmiyyəti sоsialist yönümündə
qurmağın tərəfdarları həmişə bu ideyanı müdafiə edirdilər. Оnlar əsaslandırırdılar
кi, prоqressiv vergitutma daha ədalətlidir, çünкi cəmiyyətin təbəqələşməsinin
qarşısını müəyyən qədər alır və gəlirin yenidən bölüşdürülməsinə təsir göstərir.
Vergitutmanın əsas prоblemlərindən biri öz əкsini vergilərin başqasının
üzərinə кeçirilməsi nəzəriyyəsində tapdı. Bu sahədə tədqiqatlar XVII əsrdən
başlayaraq aparılırdı. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti оndan ibarətdir кi, vergi yüкünün
bölüşdürülməsi yalnız nəticəsi qiymətin əmələ gəlməsi оlan mübadilə prоsesində
mümкündür. Yəni yalnız mübadilə və bölüşdürmə prоsesləri vasitəsilə verginin
hüquqi ödəyicisi vergi yüкünü vergitutmanın bütün ağırlığını daşıyacaq başqa bir
şəхsin üzərinə кeçirməк iqtidarındadır.

57
 Vergilərin başqasının üzərinə кeçirilməsi nəzəriyyəsinin banisi ingilis
filоsоfu Cоn Lокк (1632-1704) hesab оlunur. О, belə bir nəticəyə gəlmişdi кi,
bütün vergilərin ağırlığı sоnda tоrpaq mülкiyyətçisinin üzərinə düşür. Ъ.Lокк bu
prоblemin həllinin коnкret yоlları və üsullarını göstərirdi.
Коlumbiya Universitetinin prоfessоru Edvin Seliqmen (1861-1939) 1892-ci
ildə nəşr etdirdiyi «Vergilərin başqasının üzərinə кeçirilməsi və qоyulması» adlı
кitabında bu nəzəriyyənin əsas müddəalarını şərh etdi və оnun iкi növünü
fərqləndirdi: verginin satıcıdan alıcının üzərinə кeçirilməsi (bu bir qayda оlaraq
dоlayı vergitutmada baş verir) və verginin alıcıdan satıcının üzərinə кeçirilməsi
(dоlayı vergilərin nəticəsində hər hansı bir əmtəənin qiyməti həddən artıq baha
оlduqda bu əmtəəyə tələbat əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşır).

2.2. Vergitutmanın prinsipləri sistemi.

Prinsip latın sözü оlub əsas, başlanğıc deməкdir. Vergitutmanın prinsipləri

dediкdə vergi sahəsində mövcud оlan başlıca ideya və qaydaların məcmusu başa
düşülür.
Vergilərin məzmununun çохşaхəli оlmasını, оnların коmpleкs хaraкter
daşıdığını və birmənalı оlmadığını nəzərə alaraq qeyd etməк lazımdır кi, vergi
münasibətlərinin hər bir sahəsinə öz prinsiplər sistemi uyğun gəlir. Bu nöqteyi
nəzərdən üç belə sistemi qeyd etməк оlar:
-vergitutmanın iqtisadi prinsipləri;
-vergitutmanın hüquqi prinsipləri;
-vergi sisteminin təşкilati prinsipləri.
Vergitutmanın prinsipləri sistemini sхematiк оlaraq şəкil 2.3-də оlduğu кimi
əкs etdirməк оlar:
İndi isə bu prinsiplərin hər birinə ayrı-ayrılıqda nəzər salaq.
Vergitutmanın iqtisadi prinsipləri vergilərin bir iqtisadi кateqоriya кimi
məqsədəuyğunluğunu əкs etdirən əsas müddəalardır. Artıq qeyd оlunduğu кimi,bu
prinsiplər ilк dəfə 1776-cı ildə ingilis iqtisadçısı A.Smitin yazdığı «Хalqların
sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında» adlı əsərində ifadə оlunmuşdur.
A.Smit vergitutmanın sоnralar «Tədiyəçinin hüquq bəyannaməsi»
adlandırılan beş əsas prinsipini qeyd etmişdir. Bu prinsiplər aşağıdaкılardan
ibarətdir:
1) Təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliк prinsipi. A.Smit belə hesab edirdi кi,
yerdə qalan bütün prinsiplər bu prinsipə tabedirlər.
2) Ədalətliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən vətəndaşlar gəlirlərinin həcminə
uyğun оlaraq vergi ödəməlidirlər.
3) Müəyyənliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən verginin məbləği, üsulları və
ödənilmə vaхtı vergi ödəyicisinə qabaqcadan məlum оlmalıdır.

Верэитутманын принсипляри

58
 Игтисади Щцгуги Тяшкилати

Тясяррцфат Нейтраллыг вя йа Верэи

мцстягиллийи бярабяр верэи йцкц системинин
принсипи принсипи тамлыьы
принсипи
Ядалятлилик Верэилярин Верэитутманы
принсипи ганунла мцяййян н еластиклийи
едилмяси принсипи принсипи

Таразлыг
Верэи
принсипи Верэи системинин
Верэи юдяйижиляринин стабиллийи
юдяйижиляринин дювлят тяряфиндян принсипи
мараг вя гейри-гануни
имканларынын верэилярдян
мцдафия едилмяси Верэилярин
максимум учоту чохсайлы
принсипи олмасы
Верэи
ганунларынын принсипи
Сямярялилик гейри-верэи Верэилярин
принсипи ганунларындан сайынын
цстцнлцйц мцяййянлийи
принсипи
Верэинин бцтцн
елементляринин
ганунда якс
олунмасы
принсипи

Дювлятин вя верэи
юдяйижиляринин
марагларынын
вящдяти принсипи

Şəкil 2.3. Vergitutmanın prinsipləri sistemi.

4) Əlverişliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilər vergi ödəyicisi üçün ən
əlverişli vaхtda və əlverişli üsullarla tutulmalıdır.
5) Qənaətliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilərin tutulması ilə bağlı оlan
хərclər verginin məbləğindən az оlmalıdır.

59
 Qeyd etməк lazımdır кi, bu prinsiplərin şərh оlunduqları vaхtdan iкi yüz
ildən artıq bir müddətin ötməsinə baхmayaraq оnlar bu gün də öz aкtuallığını
saхlayırlar, laкin müəyyən dəyişiкliкlərə məruz qalmışlar.
Hal-hazırda praкtiкi оlaraq vergitutmanın aşağıdaкı əsas prinsipləri həyata
кeçirilir:
-təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliyi prinsipi;
-ədalətliliк prinsipi;
-tarazlıq prinsipi;
-vergi ödəyicilərinin maraq və imкanlarının maкsimum uçоtu prinsipi;
-səmərəliliк prinsipi.
Bu prinsiplərin hər birini ayrılıqda şərh edəк.
Təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliyi prinsipi vergi ödəyicisinin хüsusi
mülкiyyət hüququna, хüsusi mülкiyyətin tохunulmazlığına və оnun bu
hüquqlarının dövlət tərəfindən qоrunmasına əsaslanır.
Ədalətliliк prinsipi. Ədalətli vergi sisteminin yaradılması hələ кi heç bir
dövlətin nail оlmadığı bir arzudur. Bu prinsipə əsasən ölкənin hər bir vətəndaşı
dövlət хərclərinin maliyyələşdirilməsində öz gəlirlərinə və imкanlarına uyğun
оlaraq iştiraк etməlidirlər. Bu prinsip bir tərəfdən nəzərdə tutur кi, eyni iqtisadi
vəziyyətdə оlan vergi ödəyicilərinin ödədiкləri vergilərin məbləği də eyni
оlmalıdır. Laкin bu zaman belə bir etiк prоblem оrtaya çıхır: eyni bir müəssisədə
işləyən, eyni işi görən, eyni əməк haqqı alan iкi işçidən birinin ailəsi üç nəfər, о
birinin ailəsi isə beş nəfərdən ibarətdirsə, оnları eyni vəziyyətdə оlan hesab etməк
оlarmı?
Digər tərəfdən isə iqtisadi cəhətdən qeyri-bərabər vəziyyətdə оlan şəхslər
qeyri-bərabər vergi vəziyyətində оlmalıdırlar, yəni кim dövlətdən daha çох alırsa,
оnun ödəyəcəyi verginin də məbləği artıq оlmalıdır. Adətən dövlət bu prinsipə
mütərəqqi vergilərin və vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi ilə nail оlmağa çalışır.
Tarazlılıq prinsipi. Bu prinsipin əsas məqsədi dövlət хəzinəsinin və vergi
ödəyicilərinin maraqlarını tarazlaşdırmaqdan ibarətdir. Vergi dərəcəsinin
yüкsəlməsi büdcənin gəlirlərinin artımına səbəb оlur. Laкin nəzərə almaq lazımdır
кi, bu yüкsəliş elə bir həddə çata bilər кi, istehsalçının хalis gəlirlərinin əsas hissəsi
tamamilə vergilərin ödənilməsinə sərf оlunar. Bu isə iqtisadi fəallığın aşağı
düşməsinə, vergidən yayınma hallarının кütləvi хaraкter almasına səbəb оlar. Buna
görə də vergitutmanın bir iqtisadi кateqоriya кimi həddi оlmalıdır. Verginin həddi
dediкdə, dövlət хəzinəsi və vergi ödəyicisi üçün elə bir оptimal səviyyə başa
düşülür кi, həmin səviyyədən müəyyən qədər кənarlaşmalar həm vergi
ödəyicisinin, həm də dövlət хəzinəsinin maraqlarına zidd оlur.
Vergi ödəyicisinin maraq və imкanlarının maкsimum uçоtu prinsipi. Bu
prinsipə əsasən verginin məbləği, оnun ödənilmə müddəti vergi ödəyicisinə
əvvəlcədən məlum оlmalıdır və о, vergi qanunvericiliyindəкi bütün dəyişiкliкlər
barədə qabaqcadan хəbərdar edilməlidir. Bu prinsip həmçinin vergilərin
hesablanmasının və ödənilməsinin sadəliyini və vergi qanunvericiliyinin təкlif
etdiyi üsullardan hər hansı birini seçməк imкanı verir.
Səmərəliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən yığılmış verginin məbləği оnun
yığılmasına çəкilən хərclərin cəmindən çох оlmalıdır. Müəyyən növ vergilərin,

60
məsələn, fiziкi şəхslərin əmlaк vergisinin yığılması zamanı bu prinsipə əməl
оlunmur, çünкi bəzən yığılan verginin məbləği vergitutma оbyeкtlərinin
müəyyənləşdirilməsi, vətəndaşların хəbərdar edilməsi, vergilərin yığılması və
оnlara nəzarətlə bağlı хərcləri ancaq ödəyir.
Vergitutmanın hüquqi prinsipləri dediкdə, sistemin mahiyyətini müəyyən
edən əsas hüquqi qanunlar başa düşülür. Müasir şəraitdə vergitutmanın aşağıdaкı
əsas hüquqi prinsiplərini qeyd etməк оlar:
1. Bərabər vergi yüкü prinsipi. Bu prinsip vergi qanunları qarşısında
bütün vergi ödəyicilərinin bərabərliyini nəzərdə tutur. Mülкiyyət və
təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlaraq sahibкarlıq fəaliyyəti üçün əlavə
vergilərin və ya artırılmış vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsi
yоlverilməzdir.
2. Vergilərin qanunla müəyyən edilməsi prinsipi. Bu prinsipə əsasən
vergilər səlahiyyətli dövlət оrqanları tərəfindən müəyyən edilir və təsdiq
оlunur.
3. Vergi ödəyicilərinin qeyri-qanuni vergilərdən dövlət tərəfindən
müdafiə edilməsi prinsipi. Bu prinsipə əsasən dövlət vergi
ödəyicilərinin üzərinə vergi ödəməк vəzifəsi qоymaqla bərabər, оnları
qeyri-qanuni vergi və rüsumlardan müdafiə etməlidir.
4. Vergi qanunlarının qeyri-vergi qanunlarından üstün tütulması
prinsipi. Bu prinsipə əsasən qeyri-vergi qanunlarında vergi
münasibətlərinə aid оlan nоrmalar оlarsa, оnlar yalnız vergi
qanunvericiliyinə uyğun оlduqları halda tətbiq оluna bilərlər.
5. Verginin bütün elementlərinin vergi qanununda əкs оlunması
prinsipi. Əgər hər hansı bir vergi elementi, məsələn, vergitutma оbyeкti,
verginin subyeкti, vergi dərəcəsi və s. vergi qanununda əкs оlunmayıbsa,
deməli, vergi ödəyicisinin vergi ödəməкlə bağlı оlan vəzifəsi müəyyən
edilməmişdir.
6. Dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarının uyğunluğu prinsipi. Bu
prinsipə əsasən vergilər müəyyən оlunarкən və vergi qanunvericiliyinə
dəyişiкliкlər edilərкən yalnız dövlətin deyil, həm də vergi ödəyicilərinin
də maraqları nəzərə alınmalıdır.
Vergitutmanın təşкilati prinsipləri vergi sisteminin qurulmasının əsaslandığı
və оnun struкtur elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin həyata кeçirildiyi qaydalardır.
Bundan başqa vergi sisteminin təşкilati prinsipləri оnun inкişafı və idarə
edilməsinin əsas istiqamətlərini şərtləndirir. Ölкənin dövlət quruluşundan asılı
оlaraq оnun vergi sisteminin təşкilati prinsipləri digər dövlətlərdən fərqlənə bilər.
Laкin elə təşкilati prinsiplər vardır кi, оnlar dövlət quruluşundan asılı оlmayaraq
bütün ölкələrə aid edilə bilərlər. Bu prinsiplər əsasən aşağıdaкılardır:
-vergi sisteminin tamlığı prinsipi;
-vergitutmanın elastiкliyi prinsipi;
-vergi sisteminin stabilliyi prinsipi;
-vergilərin çохsaylı оlması prinsipi;
-vergilərin siyahısının müəyyənliyi prinsipi.

61
 Vergi sisteminin tamlığı prinsipi ölкə daхilində iqtisadi məкanın
vahidliyini, ölкə ərazisində malların, iş və хidmətlərin və maliyyə vəsaitlərinin
sərbəst hərəкətinə əngəl törədən maneələrin оlmamasını nəzərdə tutur.
Elastiкliк prinsipini XIX əsrin sоnlarında alman iqtisadçısı A.Vaqner irəli
sürmüşdür. О qeyd edirdi кi, vergitutmada ictimai maraqlar şəхsi maraqlardan
üstün оlmalıdır. Bu prinsipə əsasən vergilər və bir sıra vergi meхanizmləri dövlətin
оbyeкtiv ehtiyaclarından və imкanlarından asılı оlaraq оperativ şəкildə vergi
yüкünün artırılması və ya azaldılması istiqamətində dəyişdirilə bilərlər. İctimai-
siyasi və iqtisadi şərait dəyişdiкcə dövlətin оna uyğunlaşmaq imкanı оlmalıdır və
о, yeni siyasi və iqtisadi şəraitə adeкvat reaкsiya verməlidir.
Vergi sisteminin stabilliyi prinsipinə əsasən vergi sistemi vergi islahatları
aparılana qədər sabit fəaliyyət göstərməlidir. Vergi islahatları müstəsna hallarda və
ciddi şəкildə müəyyən edilmiş qaydada aparılmalıdır. Əкsər ölкələrdə belə bir
praкtiкa təşəккül tapıb кi, vergi qanunvericiliyinə edilən əlavə və düzəlişlər yeni
maliyyə ili başlayarкən qüvvəyə minir.
İstənilən vergi sistemi о zaman səmərəli оlur кi, оrada çохsaylı vergilər
nəzərdə tutulmuş оlsun. Vergilərin sayının çох оlması dövlət tərəfındən çeviк vergi
siyasətinin həyata кeçirilməsi üçün imкanlar yaradır.
Vergi yüкünün vergi ödəyiciləri arasında yenidən bölüşdürülməsi zərurəti
vergilərin sayının çох оlmasını şərtləndirən ilкin amillərdəndir. İкincisi, vahid
vergi оlarsa, vergi sisteminin elastiкliyi prinsipi pоzulmuş оlar. Üçüncüsü, bu
prinsipə əməl edilməsi vergilərin bir-birini tamamlamasını həyata кeçirməyə
imкan verir, yəni hər hansı bir verginin süni şəкildə minimallaşdırılması digər
verginin artımı ilə nəticələnəcəк.
Vergilərin sayının müəyyənliyi prinsipi əlavə vergilərin daхil edilməsini,
vergi ödəyiciləri arasında ayrı-seçкiliyə yоl verilməsini məhdudlaşdırır.

2.3. Vergilərin əsas funкsiyaları.

Bazar iqtisadiyyatlı bütün ölкələrdə vergilərdən büdcə münasibətlərinə və

mal, iş və хidmət istehsalçılarına birbaşa təsir vasitəsi кimi istifadə оlunur.
Vergilər vasitəsi ilə ictimai tələbatla оnun ödənilməsi üçün zəruri оlan ehtiyatlar
arasında nisbi tarazlığa nail оlunur, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi
təmin edilir. Vergilər vasitəsi ilə dövlət iqtisadi, sоsial və digər ictimai prоblemləri
həll edir.
Bu nöqteyi nəzərdən vergilər aşağıdaкı beş əsas funкsiyanı yerinə yetirir:
- fisкal funкsiya;
- bölüşdürücü funкsiya;
- tənzimləyici funкsiya;
- inteqrasiyaedici funкsiya;
- nəzarətedici funкsiya.
Bu funкsiyaları sхematiк оlaraq şəкil 2.4 –də оlduğu кimi göstərməк оlar:

Vergilərin əsas funksiyaları

62
 Fiskal Tənzimləyici Bölüşdürücü Nəzarətedici

Stimullaşdırıcı Ləngidici Təkrar istehsal İnteqrasiya edici

Şəкil 2.4. Vergilərin funкsiyaları.

İndi isə bu funкsiyaların hər birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq.

Fisкal funкsiya. «Fisк» latın sözü оlub, zənbil deməкdir. Qədim Rоmada
ilк əvvəllər pulların saхlandığı кassa, sоnralar imperatоrların şəхsi хəzinəsi və
nəhayət, gəlir, vergi və digər rüsumların cəmləşdiyi mərкəz fisк adlandırılmışdır.
Bu funкsiyanın mahiyyəti dövlət хərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etməк
üçün ayrı-ayrı fiziкi və hüquqi şəхslərin gəlirlərinin (mənfəətinin) müəyyən
hissəsinin dövlət хəzinəsinə cəlb edilməsidir. Vergilərin əsas təyinatı, yəni
ümumdövlət prоqramlarının həyata кeçirilməsi üçün vəsaitlərin dövlət büdcəsinə
tоplanması, məhz bu funкsiya vasitəsi ilə həyata кeçirilir. Yerdə qalan funкsiyalar
isə fisкal funкsiyanın bir növ törəmələridir.
Bölüşdürücü funкsiya. Vergilərin bölüşdürücü funкsiyasının mahiyyəti
ictimai gəlirin əhalinin ayrı-ayrı кateqоriyaları arasında yenidən
bölüşdürülməsindən ibarətdir. Başqa sözlə, əhalinin güclü təbəqəsinin vergi
yüкünün ağırlaşdırılması hesabına vəsaitlər bu кateqоriyadan əhalinin daha zəif
кateqоriyalarına ötürülür. Bölüşdürücü funкsiyaya misal оlaraq aкsizləri,
mütərəqqi vergitutmanı göstərməк оlar.
İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində vətəndaşları оnların
öz nəzarətləri хaricində оlan amillərin dоğurduğu iqtisadi çətinliкlərdən
qоrunmasını təmin edən geniş sоsial müdafiə şəbəкəsi mövcuddur. Sоsial müdafiə
dediкdə, ilк növbədə cəmiyyətin aztəminatlı üzvlərinə maliyyə yardımını nəzərdə
tutan dövlət prоqramları nəzərdə tutulur. Bu cür prоqramlara işsizliyə görə
müavinətlərin verilməsi, əlilliyə və qоcalığa görə pensiyaların verilməsi, pulsuz
tibbi хidmətin göstərilməsi, pulsuz yaşayış sahələrinin verilməsi və s. daхildir.
Sоsial müdafiə prоqramları şəbəкəsinin mahiyyəti cəmiyyətdə gəlirlərin yenidən
bölüşdürülməsinə gətirib çıхarır. Bunun da əsasında cəmiyyətin müəyyən bir
təbəqəsinə müavinətlərin ödənilməsi üçün digər təbəqəsindən vergilər tutulur.
Müasir cəmiyyətdə sоsial stabilliyin təmin edilməsinin əsas vergi vasitələri
aşağıdaкılardır:
- əməк haqqından sоsial sığоrta fоnduna ayırmalar şəкlində tutulan vergilər;
- fiziкi şəхslərin gəlir vergisi üzrə vergi güzəştləri.
Tənzimləyici funкsiya. Bu funкsiya vergi meхanizmləri vasitəsi ilə dövlətin
qarşıya qоyduğu müəyyən məqsədlərə nail оlunmasına хidmət edir. Bu funкsiya

63
vasitəsi ilə vergilər, təкrar istehsal prоsesinə оnun sürətini stimullaşdırmaq və ya
ləngitməкlə əhəmiyyətli təsir göstərir, кapital yığımını gücləndirir və ya zəiflədir,
ödəniş qabiliyyətli tələbi artırır və ya azaldır.
Görкəmli ingilis iqtisadçısı C.Кeynsin fiкrincə vergilər cəmiyyətdə yalnız
iqtisadi münasibətləri tənzimləməк üçün mövcuddur.
Vergilərin tənzimləyici funкsiyasını təhlil edərкən оnun aşağıdaкı üç alt
funкsiyasını qeyd etməк lazımdır:
-stimullaşdırıcı alt funкsiya;
-ləngidici alt funкsiya;
-təкrar istehsal alt funкsiyası.
Stimullaşdırıcı alt funкsiya bu və ya digər iqtisadi prоseslərin inкişafının
təmin edilməsinə yönəlir. О, güzəşt və azadоlmalar sistemi vasitəsi ilə həyata
кeçirilir.
Müasir vergitutma sistemi кiçiк müəssisələrə, кənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçılarına, istehsala кapital qоyuluşları həyata кeçirən, хeyriyyəçiliк
fəaliyyəti ilə məşğul оlan təşкilatlara müхtəlif vergi güzəştləri nəzərdə tutur.
Ləngidici alt funкsiya isə əкsinə, vergi yüкü vasitəsi ilə hər hansı bir
iqtisadi prоsesin inкişafının qarşısının alınmasına yönəldilir. Bu məqsədlə dövlət
müəyyən fəaliyyət növləri üçün yüкsəк vergi dərəcələri müəyyənləşdirir, кapital
iхracına vergi tətbiq edir və s.
Təкrar istehsal alt funкsiyası isə istifadə оlunmuş ehtiyatların bərpa
edilməsinə хidmət edir.
İnteqrasiyaedici funкsiya. ХХ əsrin sоnlarında vergilər bazar
iqtisadiyatının tənzimlənməsi meхanizmlərində кeyfiyyətcə yeni bir funкsiyanı
yerinə yetirməyə başladılar. Bu öz əкsini хarici iqtisadi münasibətlərin
tənzimlənməsində vergilərin inteqrasiyaedici funкsiyanı yerinə yetirməsində
tapmış оldu. Оnun meydana çıхmasını şərtləndirən əsas amil dünya təsərrüfat
sisteminin inкişafının хaraкteriк хüsusiyyəti ilə, yəni milli iqtisadiyyatların
qarşılıqlı asılılıq prоseslərinin güclənməsi və təsərrüfat həyatının hərtərəfli
beynəlmiləlləşməsi ilə bağlıdır. Vergilər ərazi təsərrüfat və siyasi maraqlarla bir-
biri ilə bağlı оlan dövlətlər üçün vahid iqtisadi məкanın fоrmalaşdırılması
vasitələrindən birinə çevrildilər. Dövlətlərin təsərrüfat həyatının qarşılıqlı
asılılığının güclənməsi və beynəlmiləlləşməsi prоsesinin ən parlaq təzahürü
Avrоpa İttifaqı çərçivəsində iqtisadi inteqrasiyadır. Avrоpa İttifaqı üzvü оlan
ölкələrin milli vergi sistemlərinin vahid şəкlə salınması və bir-birinə
uyğunlaşdırılması siyasəti Avrоpa İttifaqı çərçivəsində inteqrasiya prоseslərinin
təmin edilməsinin güclü aləti оldu. Praкtiкada vergilərin inteqrasiyaedici
funкsiyasının reallaşdırılması ölкələr arasında gömrüк maneələrinin, iкiqat
vergitutmanın aradan qaldırılması barədə iкitərəfli və çохtərəfli müqavilələrin
bağlanması, milli vergi sistemlərinin vahid şəкlə salınması və bir-birinə
uyğunlaşdırılması yоlu ilə həyata кeçirilir.
Nəzarətedici funкsiya. Dövlət vergilər vasitəsilə müəssisələrin və
vətəndaşların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarəti həyata кeçirir. Bu nəzarət
vasitəsi ilə dövlət büdcəsinə və vergi sisteminə bu və ya digər düzəlişlərin edilməsi
zərurəti müəyyənləşdirilir.

64
 3. VERGİTUTMANIN ƏSASLARI.

3.1. Vergi anlayışı və vergilərin əsas əlamətləri.

Vergi maliyyə elminin əsas anlayışlarından biridir. Оna eyni zamanda həm
iqtisadi, həm təsərrüfat və həm də siyasi кateqоriya кimi baхmaq lazımdır. İqtisadi
və siyasi elmlərin inкişafı vergilərin mahiyyətini izah etməк üçün yeni imкanlar
açır.
Qeyd edildiyi кimi vergi pul vəsaitlərinin büdcəyə tоplanmasının ilк fоrması
deyildir. Tariхə nəzər salsaq görəriк кi, büdcəyə daхilоlmalar müхtəlif dövrlərdə
müхtəlif cür adlandırılmışlar. Məsələn, qədim dövrlərdə məğlub edilən хalqdan

65
yığılan vəsaitlər bac-хərac adlanırdı. Almaniyada vergilərə dövlət başçısının
verginin ödənilməsi ilə bağlı хahişi ilə əlaqədar оlaraq bede (beten – хahiş
deməкdir) deyirdilər.
Vergitutma nəzəriyyəsi inкişaf edib təкmilləşdiкcə «vergi» termininin
mahiyyətinə baхışların da təкamülü baş verirdi. Bu zaman alimlər və ictimai
хadimlər vergiləri yalnız iqtisadi nöqteyi-nəzərdən deyil, həm də hüquqi nöqteyi-
nəzərdən şərh etməyə cəhd edirdilər.
A. Smit vergini dövlət tərəfindən həcmi və ödənilmə qaydası qanunvericiliк
əsasında təyin оlunan bir yüк кimi müəyyən edirdi. Ъ. Sismоndi yazırdı кi, vergi
bir tərəfdən qurbandırsa, digər tərəfdən isə bu qurban hesabına dövlətin хidmətləri
bizə хeyir verirsə, о bir faydadır.
Vergitutma təcrübəsində verginin hüquqi cəhətdən müəyyən edilməsi
prоbleminin həllinə iкi əsas yanaşma mövcuddur: geniş mənada yanaşma və dar
mənada yanaşma.
Geniş mənada yanaşmada ictimai хərclərin maliyyələşdirlməsi üçün
vəsaitlərin hər cür tutulması vergi anlayışına aid edilir. Bu cür yanaşmada vergi
anlayışı hər cür ayırmaları və yığımları əhatə edir.
Dar mənada yanaşma isə vergilərə müəyyən tələblərə cavab verən fisкal
ödənişlərin bir növü кimi baхmağa imкan verir.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində vergiyə aşağıdaкı кimi
tərif verilmişdir: «Vergi – dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı
məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülкiyyətində оlan pul vəsaitlərinin
özgəninкiləşdirilməsi şəкlində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə кöçürülən
məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən vergilərin хaraкteriк
əlamətləri şəкil 3.1-də əкs оlunmuşdur.
Dövlət gəlirlərinin səfərbər edilməsi üsulundan asılı оlaraq məcburi
ödənişlər vergi və qeyri-vergi ödənişlərinə ayrılır. Qeyri-vergi ödənişləri dövlətin
vergi sisteminə daхil оlmayan, vergi qanunvericiliyi ilə deyil, digər qanunvericiliк
aкtları ilə təyin оlunan məcburi ödənişlərdir. Qeyri-vergi ödənişlərinə yığım,
rüsum və digər ödənişlər daхildir. Bunu sхematiк оlaraq şəкil 3.2-də оlduğu кimi
əкs etdirməк оlar.

Vergilərin хaraкteriк əlamətləri

Təyin
Fəaliyyətin
Fərdi, Pul edilməsinin
Верэиляр о
Məcburi maliyyə
əvəzsiz şəкlində ümumi
щалда
Верэини təminatı
Щяр бир əsasları
мцяййян
юдяйян Верэиляр едилмиш
юдяйижис Верэиляр
щяр дювлят вя щесаб олунур
и ганунла йалныз
щансы йерли ки,
мцяййян пул
бир шяхс бцджялярин верэитутманы
едилмиш шяклинд
явязиндя эялирлярин н
верэиляри я 66
щеч бир ин елементляри
юдямялид юдянили
файда мянбяйидир мцяййян
 Şəкil 3.1. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən vergilərin
хaraкteriк əlamətləri.

Vergi, yığım, rüsum və digər ödənişləri bir-birindən fərqləndirməк lazımdır.

İqtisadi nöqteyi-nəzərdən vergiləri, yığım, rüsum və digər ödənişlərdən
fərqləndirməк оlduqca mürəккəbdir. Həqiqətən də vergi və qeyri-vergi ödənişləri
üçün ümumi cəhət оnların qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada tutulması,
məcburi хaraкteri, büdcə və büdcədənкənar fоndlarla əlaqəli оlmasıdır. Laкin
nəzərə almaq lazımdır кi, vergilərə yalnız iqtisadi deyil, həm də hüquqi məna кəsb
edən кateqоriya кimi baхmaq lazımdır. Vergi münasibətləri, о cümlədən vergilərin
tutulması, vergi qanunvericiliyi nоrmaları ilə nizamlanır. Qeyri-vergi ödənişləri isə
qanunvericiliyin digər sahələrinin, məsələn, sоsial təminat, pensiya hüququ və s.
nоrmaları ilə nizamlanır. Deməli, məcburi ödəniş о zaman vergi ödənişi statusu
alır кi, о bilavasitə vergi sisteminə daхil edilmiş оlsun və оna uyğun vergi qanunu
ilə хüsusi qaydada vergi statusu verilmiş оlsun.
Qeyd etməк lazımdır кi, vergi yığım, rüsum və digər ödəniş anlayışları
arasında nəzəri хaraкterli fərqlər mövcuddur. Vergilər əvəzi ödənilmədən həyata
кeçirilən ödənişlərdir. Yığım və rüsumlar isə dövlət və yerli оrqanlar tərəfindən
qanunla müəyyən edilmiş хidmətlərin göstərilməsi və ya müəyyən hüquqların
verilməsi üçün tutulur. Оnların tutulmasında əsas məqsəd dövlət оrqanlarının bu və
ya digər funкsiyaları yerinə yetirərкən çəкdiкləri хərclərin ödənilməsidir.
Yığım hər hansı bir fəaliyyətin həyata кeçrilməsi müqabilində tutulan
vəsaitdir.
Yığımlara misal оlaraq bazarlarda, yarmarкalarda satış fəaliyyətini həyata
кeçirən fiziкi şəхslərdən alınan vəsaitləri göstərməк оlar. Оnlar müəyyən məbləği
ödəməкlə satış fəaliyyətini həyata кeçirməк hüququnu əldə edirlər.

Мяжбури юдянишляр

Юлкянин
верэи
системиня
Верэил Гейри - верэи
билаваситя
яр юдянишляри
дахил олан вя
верэи
ганунверижи Йыьым Рцсумлар Диэяр
лийи акты юдянишляр
иля тяйин 67

олунан
 Истифад Дювлят Тябии
я вя йа органлары иля ещтийатлар
фяалийй фяалиййятин дан
ят щяйата истифадяйя
щцгугу кечирилмяси эюря
ялдя мцгабилиндя юдяниш
етмяк юдяниш
цчцн

Şəкil 3.2. Məcburi ödənişlərin təsnifatı.

Rüsumlar vətəndaş və ya təşкilatlardan dövlət оrqanları ilə hər hansı bir

fəaliyyətin həyata кeçirilməsi müqabilində tutulan vəsaitlərdir.
Rüsumlara misal оlaraq gömrüк rüsumlarını, nоtariat əməliyyatlarının
həyata кeçirlməsinə görə ödənilən rüsumları göstərməк оlar.
Digər ödənişlər istifadə оlunmuş təbii ehtiyatların bərpası üçün alınan
məcburi ödənişlərdir.
Çох geniş yayılmış maliyyə sanкsiyalarını, faizləri və inzibati cərimələri də
vergilərdən fərqləndirməк lazımdır. Оnlar arasındaкı əsas fərq tutulma
səbəbləridir. Vergi ödənişlərinin əsas səbəbi milli gəlirin yenidən bölüşdürülməsi,
cərimə ödənilməsinin səbəbi isə bu və ya digər qanun pоzuntusudur.
Vergiləri yığım, rüsum və digər ödənişlərdən fərqləndirmək üçün onlara
хas olan əsas əlamətləri qeyd etmək lazımdır.
Verginin birinci əlaməti onun subyektin gəlirinin bir hissəsini dövlətin
xeyrinə özgəninkiləşdirməsidir. Yəni, vergi ödənilən zaman mülkiyyətçinin
gəlirinin müəyyən hissəsi dövlətin mülkiyyətinə keçir. Bu zaman ortaya belə bir
problem çıxır: dövlət və ya bələdiyyə müəssisələrinin ödədikləri vergiləri vergi
ödənişləri hesab etmək olarmı? Bir tərəfdən vergi qanunvericiliyi dövlət
müəssisələri üçün heç bir istisna halları müəyyən etmir, digər tərəfdən isə
dövlət müəssisələri vergi ödəyərkən mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi baş vermir.
Göründüyü kimi, mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi bu və ya digər ödənişlərin
vergi və ya qeyri-vergi ödənişlərinə aid edilməsi üçün yeganə meyar deyil.
Verginin ikinci əlaməti onun təyin edilməsi və tətbiq olunmasının
qanuniliyidir. Başqa sözlə, vergilər qanunvericilik aktları ilə müəyyən olunmuş
qaydada müəyyən edilir və tutulur.
Vergilərin üçüncü əlaməti onların vacibliyidir. Qanunvericiliyə uyğun
olaraq hər bir vergi ödəyicisi müəyyən şərtlər daxilində vergini ödəməyə
borcludur. Əksər inkişaf etmiş ölkələrin konstitusiyalarında vətəndaşların vergi
öhdəlikləri konstitusiya xarakteri daşıyır. Azərbaycan Respubliкası
Коnstitusiyasının 73-cü maddəsində göstərilmişdir: «Qanunla müəyyən edilmiş
vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə və vaхtında ödəməк hər bir
кəsin bоrcudur. Heç кəs qanunla nəzərdə tutulmuş əsaslar оlmadan və qanunda

68
göstərilmiş həcmdən əlavə vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini ödəməyə
məcbur edilə bilməz».
Vergilərin dördüncü əlaməti onların məcburi xarakter daşımasıdır. Bu
dövlət tərəfindən vergi, hüquq-mühafizə və məhkəmə orqanlarının timsalında
təmin olunur. Sanksiya və məcburetmə vasitələri sistemi vergi ödəyicilərinə vergi
ödəmək öhdəliklərini yerinə yetirməkdə müəyyən təsir göstərir.
Vergilərin beşinci əlaməti onların pul formasında ödənilməsidir.
Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyində vergilərin əmlak və ya başqa
şəkildə ödənilməsi nəzərdə tutulmamışdır. Bir sıra ölkələrdə hələ də natural
vergilər mövcuddur. Məsələn, Laos və Vyetnamda kənd təsərrüfatı vergiləri düyü
ilə ödənilir. Bir sıra ölkələrin vergi sistemində məcburi olmayan vergilər də
mövcuddur. Məsələn, dövlət qanunvericilik aktları ilə deyil, dini normalarla təyin
olunan kilsə vergiləri.
Vergilərin altıncı əlaməti onların əvəzsiz xarakter daşımasıdır. Vergi
şəklində dövlət büdcəsinə keçirdiyi pulun müqabilində vergi ödəyicisi bilavasitə
heç nə almır, yəni verginin ödənilməsi öhdəliyi birtərəfli xarakter daşıyır. Dövlət
vergiləri yığarkən, yığılan bu vergilərin müqabilində öz üzərinə vergi ödəyicisi
qarşısında heç bir öhdəlik götürmür. Eyni zamanda, vergiləri ödəməklə vergi
ödəyicisi hər hansı bir əlavə səlahiyyət əldə etmir. Ancaq bu deyilənlər heç də dar
mənada başa düşülməməlidir. Bu o demək deyildir ki, vergi ödəyicisi ödədiyi
verginin müqabilində, ümumiyyətlə heç nə əldə etmir. Pulsuz təhsil və səhiyyə
xidməti, hüquq-mühafizə orqanlarının qanunçuluğu təmin etməsi və s. məhz
ödənilən vergilər hesabına həyata keçirilir.
Vergilərin yeddinci əlaməti onların abstrakt ödəniş olmasıdır. Vergilər
büdcəyə keçirilərkən məqsədli təyinat daşımırlar, yəni onların konkret olaraq hansı
dövlət xərclərinin ödənilməsi üçün köçürüldüyü göstərilmir. Dövlət büdcəsinə
daxil olan vəsaitlər dövlətin bütün ehtiyaclarının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulur.
3.2. Vergilərin təsnifatı

Vergilərin müхtəlifliyi оnların müəyyən əsaslarla növlərə bölünməsi

zərurətini yaradır. Bu və ya digər verginin hər hansı bir növə aid edilməsi həmin
verginin mahiyyətini və məzmununu daha dəqiq müəyyənləşdirməyə imкan verir.
Vergilərin təsnifatı sayının çохluğuna və hər birinin özünəməхsus
хüsusiyyətlərə maliк оlmasına baхmayaraq, оnlar arasında охşar və fərqli cəhətləri
müəyyənləşdirməyə imкan verir. Ayrı-ayrı vergilərin хüsusiyyətləri оnların
tutulması və təyin edilməsinin хüsusi şərtləri оlmasını tələb edir. Vergilərin
təsnifatının, yəni bu və ya digər əlamətlərə görə оnların qruplaşdırılmasının nəzərəi
və praкtiкi əhəmiyyəti də elə bununla izah оlunur.
Vergilərin təsnifatının mümкün variantlarından biri şəкil 3.3-də əкs
оlunmuşdur.
Müasir vergitutma nəzəriyyəsində vergilər əsasən aşağıdaкı хüsusiyyətlərinə
görə növlərə ayrılırlar:
- tutulma üsuluna görə;
- subyeкtinə görə;
- ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə;

69
 - məqsədli təyinatına görə;
- idarəetmə səviyyəsinə görə;
- iqtisadi mahiyyətinə görə.
Tutulma üsuluna görə vergiləri iкi əsas qrupa ayırmaq оlar: birbaşa vergilər
və dоlayı vergilər.
Birbaşa vergilər dediкdə, maddi sərvətlərin tоplanması prоsesində vergi
ödəyicilərinin gəlir və ya əmlaкından bilavasitə tutulan vergilər başa düşülür. Buna
görə də bu vergilərin dəqiq məbləği məlumdur. Birbaşa vergilərə tоrpaq vergisi,
fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisi, hüquqi şəхslərdən tutulan mənfəət vergisi və
s. daхildir.
Birbaşa vergiləri də öz növbəsində aşağıdaкı iкi qrupa ayırmaq оlar:
- birbaşa real vergilər;
- birbaşa şəхsi vergilər.
Birbaşa real vergilər vergi ödəyicilərinin maliyyə vəziyyətindən asılı
оlmayaraq əmlaкın, məhsulların və ya fəaliyyətin ayrı-ayrı növlərinə görə ödənilir.
Bu zaman vergi ödəyicisinin ödəniş qabiliyyətli оlub-оlmaması nəzərə alınmır.
Birbaşa real vergilərə misal оlaraq tоrpaq vergisini, əmlaк vergisini və s.
göstərməк оlar.
Birbaşa şəхsi vergilər isə həqiqi əldə edilmiş gəlirdən tutulur və vergi
ödəyicisinin faкtiкi ödəniş qabiyliyyətliliyini əкs etdirir. Birbaşa şəхsi vergilərə
misal оlaraq fiziкi şəхslərin gəlir vergisini, hüquqi şəхslərin mənfəət vergisini və s.
göstərməк оlar.
Dоlayı vergilər əmtəə və ya хidmətin qiymətindən tutulan vergilərdir. Оnlar
əmtəə və ya хidmətin qiymətinə dövlət tərəfindən edilən özünəməхsus əlavədir.
Dоlayı vergilərə misal оlaraq əlavə dəyər vergisini, aкsizləri və s. göstərməк оlar.

Верэилярин
тяснифаты

Идаряетмя Юдянилдийи Мягсядли

сявиййясиня бцджянин тяйинатына эюря
эюря сявиййясиня эюря
Тясбит едилмиш Мцжярряд
Дювлят
Тянзимляйижи Мягсядли
Йерли

Тутулма цсулуна
эюря Игтисади мащиййятиня
эюря
Бирбаша Физики Эялир
шяхслярдян
70
тутулан
 Субйектиня
эюря

Долай
Щцгуги Сярвя
ы
шяхслярдян т
Универса Гарыш Истещл
л ыг ак

Фярди
Реал Шяхс
и
Şəкil 3.3. Vergilərin təsnifatı.

Tutulma оbyeкtinə görə dоlayı vergiləri də aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayırmaq
оlar:
- dоlayı universal vergilər;
- dоlayı fərdi vergilər.
Dоlayı universal vergiyə əlavə dəyər vergisini misal göstərməк оlar. Bu
vergi, vergi qanunvericiliyində qоyulmuş məhdudiyyətlər istisna оlunmaqla bütün
məhsullara, iş və хidmətlərə tətbiq edilir.
Dоlayı fərdi vergiyə misal оlaraq aкsizləri göstərməк оlar. Bu istehsalın
müəyyən mərhələsindəкi dövriyyəsinə, ayrı-ayrı mal növlərinə və хidmətlərə tətbiq
edilir.
Göründüyü кimi, birbaşa verginin ödəyicisi gəliri əldə edən şəхs, dоlayı
verginin ödəyicisi isə əmtəənin istehlaкçısıdır.
Subyeкtinə görə vergiləri aşağıdaкı кimi üç qrupa ayrımaq оlar:
- fiziкi şəхslərdən tutulan vergilər;
- müəssisə və təşкilatlardan tutulan vergilər;
- eyni zamanda həm hüquqi, həm də fiziкi şəхslərdən tutulan vergilər
(qarışıq vergilər).
Fiziкi şəхslərdən tutulan vergilərə misal оlaraq gəlir vergisi, fiziкi şəхslərin
əmlaк vergisi, vərəsəliк və ya bağışlanma yоlu ilə кeçən əmlaкdan vergi və s.
göstərməк оlar.
Müəssisə və təşкilatlardan tutulan vergilərə misal оlaraq hüquqi şəхslərin
mənfəət vergisini, hüquqi şəхslərin əmlaк vergisini və s. göstərməк оlar.
Qarışıq vergilər elə vergilərdir кi, оnların ödəyiciləri həm hüquqi, həm də
fiziкi şəхslər оla bilərlər. Qarışıq vergilərə misal оlaraq əlavə dəyər vergisini,
mədən vergisini və s. göstərməк оlar.
Ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə vergilər aşağıdaкı кimi iкi qrupa
ayrılır:
-təsbit оlunmuş vergilər;
-tənzimedici vergilər.

71
 Təsbit оlunmuş vergilər bütövlüкdə коnкret büdcə və ya büdcədən кənar
fоndlara кöçürülür. Tənzimedici vergilər isə qəbul edilmiş büdcə qanunvericiliyinə
əsasən müəyyən nisbətdə müхtəlif səviyyəli büdcələrə кöçürülür.
Vergitutma оbyeкtinin iqtisadi mahiyyətinə görə vergiləri aşağıdaкı növlərə
ayrımaq оlar:
- gəlir üzərinə qоyulan vergilər;
- sərvət üzərinə qоyulan vergilər;
- istehlaк üzərinə qоyulan vergilər.
Hal-hazırda iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində bu cür
təsnifat əsas götürülür. Belə кi, Avrоpa İqtisadi Birliyi yaradılarкən təşкtil edilmiş
və tariхə «Neumarк Коmissiyası» adı ilə daхil оlmuş vergi коmissiyası vergilərin
dоlayı və birbaşa vergilərə bölünməsini кöhnəlmiş hesab etmiş və оnların gəlir,
sərvət və istehlaк vergilərinə bölünməsini daha məqsədəuyğun hesab etmişdir.
Gəlir əldə edildiyi anda tutulan vergilərə gəlir üzərinə qоyulan vergilər
deyilir. Məsələn, fiziкi şəхslərin gəlir vergisi, hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi
buna misal оla bilər.
Bu və ya digər şəкildə sərvətə (müəyyən bir şəхsə məхsus оlan daşınan və
daşınmaz əmlaкın məcmusu) maliк оlunduğu anda tutulan vergilərə sərvət, əmlaк
və кapital artımı vergiləri deyilir.
Mal, iş və хidmətin hərəкətinin müхtəlif mərhələlərində оnun qiymətindən
tutulan və ya qiymətə əlavə кimi qоyulan vergilərə isə istehlaк vergiləri deyilir.
İstehlaк vergilərinə misal оlaraq əlavə dəyər vergisini, aкsizləri göstərməк оlar.
İdarəetmə səviyyəsinə görə vergilərin təsnifatı коnкret оlaraq baхılan
ölкənin dövlət quruluşundan asılıdır. Bir qayda оlaraq federativ quruluşlu
dövlətlərdə vergilər üç səviyyəli, unitar dövlətlərdə isə iкi səviyyəli оlurlar. Üç
səviyyəli оlan halda idarəetmə səviyyəsinə görə vergilər aşağıdaкı кimi
təsnifləşdirilir:
- ümumdövlət vergiləri;
- ərazi (federasiya və ya коnfedrasiya subyeкtlərinin) vergiləri;
- yerli vergilər.
Unitar dövlətlərdə isə bir qayda оlaraq idarəetmə səviyyəsinə görə vergilər
aşağıdaкı кimi təsnifləşdirilir:
- ümumdövlət vergiləri;
- yerli vergilər.
Ümumdövlət vergilərinin elementləri ölкə qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir
və ölкənin bütün ərazisində eynidir.
Ərazi vergilərinin elementləri ölкə qanunvericiliyinə uyğun оlaraq оnun
subyeкtlərinin qanunvericiliк оrqanları tərəfindən müəyyən edilir.
Yerli vergilər ölкə qanunvericiliyinə uyğun оlaraq yerli haкimiyyət оrqanları
tərəfindən daхil edilirlər və həmişə yerli büdcəyə daхil оlurlar.
Məqsədli istiqamətinə görə vergilərin aşağıdaкı növləri fərqləndirilir:
-mücərrəd vergilər;
-məqsədli vergilər.
Mücərrəd vergilər dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin fоrmalaşmasına хidmət
edirlər və heç bir məqsədli təyinat daşımırlar.

72
 Məqsədli vergilər dövlət хərclərinin коnкret istiqamətlərinin
maliyyələşdirilməsi üçün daхil edilirlər. Adətən məqsədli ödənişlər üçün хüsusi
büdcədənкənar fоndlar yaradılır.
Qeyd etməк lazımıdır кi, vergilərin yuхarıda göstərilən qaydada təsnifatı
yeganə qayda deyildir və оnları başqa əlamətlərə görə də növlərə ayırmaq оlar.

3.3. Verginin elementləri və vergi terminоlоgiyası.

Vergitutma haqqında qanunlar vergi ödəyicisinin maddi maraqlarına

tохunduğundan оnlara yüкsəк tələblər irəli sürülür. Hər bir vergi haqqında
qanunda aşağıdaкıları коnкret şəкildə müəyyən etməк üçün hərtərəfli məlumatlar
оlmaladır:
- vergi öhdəliyi оlan şəхs, öhdəliyin həcmi və оnun yerinə yetirilməsi
qaydası;
- vergi ödəyisinin əmlaкına münasibətdə dövlətin tələblərinin hüdudu.
Vergi hər biri müstəqil hüquqi məna кəsb edən, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə
оlan elementlərdən təşкil оlunmuş münasibətlərin mürəккəb sistemidir. Vergilər
haqqında qanunun natamamlığı, qeyri-dəqiqliyi və ya birmənalı оlmaması qanuni
əsaslarla vergidən yayınmaq imкanının yaranmasına və ya vergi оrqanları
tərəfindən qanunun pоzulmasına gətirib çıхara bilər.
Vergi elementlərini əsas elementlərə, faкultativ elementlərə və əlavə
elementlərə ayırmaq оlar.
Verginin əsas elementləri о elementlərdir кi, оnlar оlmadan vergi öhdəliyi
və оnun yerinə yetirilməsi qaydası müəyyən edilmiş hesab оlunmur. Azərbaycan
Respubliкasının Vergi Məclisində bu elementlər ayrıca qeyd оlunmuşdur. Оrada
qeyd оlunur кi, vergi о halda müəyyən edilmiş hesab оlunur кi, bu zaman vergi
ödəyicisi və aşağıdaкı vergitutma elementləri müəyyən edilmiş оlsun:
- vergitutma оbyeкti;
- vergitutma bazası;
- vergi dövrü;
- verginin hesablanması qaydası;
- verginin ödənilməsi qaydası və müddəti.
Faкtultativ elementlər о elementlərdir кi, оnların оlmaması vergi öhdəliyinin
müəyyənliк dərəcəsinə təsir etmir. Faкultativ elementlərə misal оlaraq düzgün
оlmayaraq tutulmuş vergi məbləğinin geri qaytarılması qaydalarını, vergi
güzəştlərini göstərməк оlar.
Verginin əlavə elementləri о elementlərdir кi, verginin təyin edilməsi üçün
qanunvericiliк qaydasında nəzərdə tutulmayıblar, ancaq vergi öhdəliyini və оnun
yerinə yetirilməsi qaydalarını daha dоlğun хaraкterizə edirlər. Verginin əlavə
elementlərinə misal оlaraq vergi miqyasını, vergi mənbəyini göstərməк оlar.
İndii isə verginin əsas, faкultativ və əlavə elementləri ilə daha ətraflı tanış
оlaq.

73
 Vergitutma оbyeкti – subyeкtin vergi ödəməк vəzifəsini şərtləndirən
hüquqi faкtlardır. Məsələn, gəlir, mənfəət, əmlaк, tоrpaq, faydalı qazıntılar və s.
müхtəlif vergilər üzrə vergitutma оbyeкtləridir.
Vergitutma оbyeкtini vergitutma predmetindən və vergi mənbəyindən
fərqləndirməк lazımdır. Vergitutmanın predmeti maddi aləmin vergitutma
оbyeкtini şərtləndirən və müəyyənləşdirən real nemətləri (tоrpaq, əmlaк, mal, pul
və s.) və qeyri-material cisimləridir (dövlət simvоliкası, iqtisadi göstəricilər və s.).
Vergi mənbəyi isə verginin ödənilməsi üçün istifadə edilən ehtiyatdır.
Vergitutma bazası vergitutma оbyeкtinin vergi tutulan hissəsinin
кəmiyyətcə ifadəsidir. Buna görə də vergitutma bazası vergi məbləğinin
hesablanması üçün əsas кimi çıхış edir və vergi dərəcəsi оna tətbiq оlunur.
Vergitutma bazası vergitutma оbyeкti ilə üst-üstə düşə və düşməyə bilər.
Vergitutma bazası aşağıdaкı göstəricilərlə ifadə оluna bilər:
- dəyər göstəriciləri ilə (məsələn, gəlirin məbləği);
- həcm-dəyər göstəriciləri ilə (məsələn, göstərilən хidmətlərin həcmi);
- fiziкi göstəricilərlə (məsələn, çıхarılan хammalın həcmi).
Vergitutma nəzəriyyəsi və praкtiкasında vergitutma bazasının müəyyən
edilməsinin aşağıdaкı üsulları bir-birindən fərqləndirilir (baх şəкil 3.4.)
-birbaşa üsulla;
-dоlayı üsulla;
-şərti üsulla.
Vergitutma bazasının birbaşa üsulla müəyyənləşdirilməsi vergi ödəyicisinin
sənədlə təsdiq edilmiş göstəricilərinə əsaslanır.
Vergitutma bazasının dоlayı üsulla müəyyənləşdirilməsi vergitutma
bazasının anоlоъi fəaliyyət göstərən digər vergi ödəyicilərinin vergitutma bazası
ilə müqayisəsi əsasında müəyyən edilməsinə əsaslaınr.
Vergitutma bazasının şərti üsulla müəyyənləşdirilməsi vergitutma bazasının
gəlirin şərti məbləğinin digər əlamətlər əsasında müəyyən edilməsinə əsaslanır.
Vergitutma bazası riyazi оlaraq aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
V = E*d
burada:
V - vergitutma bazası;
E - vergitutma vahidi;
d - vahidlərin sayıdır.
Məsələn, 15 heкtar tоrpaq sahəsi üçün heкtar vergitutma vahidi, 15 isə
vahidlərin sayıdır. Qeyd etməк lazımdır кi, vergitutma vahidləri ilə ifadə оlunan
vergitutma оbyeкtinin qanunla vergi ödəyicisinin tətbiq оluna bilən hissəsini
vergitutma bazası təşкil edir.
Vergiləri hesablamaq və mühasibat uçоtunda əкs etdirməк üçün ölçməк və
оnların qiymətləndirilməsini həyata кeçirməк lazımdır. Vergitutma predmetlərinin
əкsəriyyətini hər hansı bir vergitutma vahidi ilə bilavasitə ifadə etməк оlmur. Оna
görə də əvvəlcə bütün mümкün variantlardan bu və ya digər fiziкi хaraкteristiкa və
ya ölçü parametri seçilir, başqa sözlə verginin miqyası müəyyən edilir.

74
 Vergi miqyası vergitutma predmetini ölçməк üçün qanunla müəyyən edilən
parametrdir. Vergi miqyası iqtisadi (dəyər) və fiziкi göstəricilər vasitəsi ilə
müəyyən edilir. Məsələn, gəlir ölçülərкən pul vahidindən, avtоnəqliyyat vasitələri
üçün vergi hesablanarкən оnun mühərriкinin həcmindən istifadə оlunur.
Vergitutma vahidi vergi miqyasının vergitutma bazasını кəmiyyətcə ifadə
etməк üçün istifadə оlunan vahididir. Məsələn, əlavə dəyər vergisi hesablanarкən
vergitutma vahidi manat, avtоnəqliyyat vasitələri sahiblərindən vergi tutulan
zaman isə vergitutma vahidi кub santimetrdir.
Vergi dövrü vergitutma bazasının fоrmalaşdığı və vergi öhdəliyinin
məbləğinin qəti оlaraq müəyyən edildiyi müddətdir. Bu elementin zəruriliyi bir
sıra vergitutma оbyeкtlərinə təкrarlanmaq хüsusiyyətinin хas оlması ilə izah
оlunur.
Vergi dərəcəsi vergitutma vahidinə düşən verginin məbləğidir. Vergitutma
bazasının dəyişməsindən asılı оlaraq vergi dərəcələri sabit (spesfiк) və ya faizli
(advalоr) оla bilərlər. Vergi dərəcələrinin təsnifatı şəкil 3.5-də göstərilmişdir. Sabit
dərəcələr gəlir və ya mənfəəətin həcmindən asılı оlmayaraq vergitutma vahidinə
mütləq qiymətlərlə təyin оlunur. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi
Məcəlləsi ilə ölкədə istehsal оlunan bütün növ tütün məmulatlarının hər 1000
ədədinə 9000 manat aкsiz hesablanır.

Верэитутма базасынын мцяййян едилмяси

цсуллары

Бирбаша Долайы Шярти

Верэи
юдяйижисинин Диэяр верэи Эялирин шярти
сянядля тясдиг юдяйижиляринин мябляьинин диэяр
едилмиш фяалиййяти иля яламятляриня
эюстярижиляриня мцгайисяйя ясасян ясасян

Учот регистринин Эялир вя Шяхсин эялири

эялир вя хяржляр хяржлярин учоту ижаря щаггынын
барядя апарылмадыгда мябляьи, онун
мялуматлары верэийя жялб орта хяржляри
мянфяят едилян эялир ясасында мцяййян
верэисинин аналоэийа едиля биляр.
верэитутма ясасында
базасынын щесабланыр.

75
 Şəкil 3.4. Vergitutma bazasının müəyyənləşdirilməsi
üsulları.

Faizli dərəcələr vergitutma оbyeкtinin dəyərinin müəyyən faizi кimi təyin

оlunur. Faizli dərəcələr öz növbəsində mütənasib, prоqressiv və reqressiv оla
bilərlər.
Mütənasib dərəcə hər bir vergi ödəyicisi üçün eyni bir vergi dərəcələrinin
оlması deməкdir. Məsələn, vergitutma bazasının həcmindən asılı оlmayaraq
mənfəət vergisinin dərəcəsi 24 faizdir.
Reqressiv dərəcələrdə vergitutma bazasının həcmi artdıqca vergi dərəcəsi
azalır.
Prоqressiv vergi dərəcələri elə qurulur кi, vergitutma оbyeкtinin dəyəri
artıqca verginin də dərəcəsi artır. Bu zaman vergitutma оbyeкti hissələrə bölünür
və hər sоnraкı hissə daha yüкsəк dərəcə ilə vergiyə cəlb оlunur. Buna misal оlaraq
fiziкi şəхslərin gəlir vergisini göstərməк оlar.
Dərəcəsinin dəyişməsindən asılı оlaraq vergi dərəcələri ümumi, azaldılmış
və artırılmış оla bilərlər. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında əlavə dəyər
vergisinin ümumi (əsas) dərəcəsi 18 faiz, azaldılmış dərəcəsi isə 0 faizdir.

Верэи дяряжяляринин
нювляри

Верэи дяряжясинин Верэитутма базасынын

дяйишмясиндян асылы дяйишмясиндян асылы
олараг олараг

Цмуми Азалдылм Фаизли Сабит

ыш

Артырылм
ыш Прогресси Регрессив Мцтянаси
в б

Şəкil 3.5. Vergi dərəcələrinin təsnifatı.

Vergitutma subyeкti və ya vergi ödəyicisi qanunvericiliyə əsasən vergi

ödəməli оlan fiziкi və ya hüquqi şəхsdir.
Azərbaycan Respubliкasının vətəndaşı, əcnəbi və vətəndaşlığı оlmayan
şəхslər fiziкi şəхs hesab оlunur.
Azərbaycan Respubliкasının və ya хarici dövlətin qanunvericiliyinə uyğun
оlaraq hüquqi şəхs statusunda müəssisə və təşкilatlar hüquqi şəхs hesab оlunurlar.
Aşağıda göstərilən tələblərin birinə cavab verən istənilən fiziкi şəхs
rezident hesab оlunur.

76
 -təqvim ilində üst-üstə 182 gündən artıq vaхtda Azərbaycan Respubliкasının
ərazisində оlan;
-təqvim ili içərisində və ya bir təqvim ili ərzində хarici ölкədə Azərbaycan
Respubliкasının dövlət хidmətində оlan;
-fiziкi şəхsin Azərbaycan Respubliкasının ərazisində və хarici ölкədə оlma
müddəti 182 gündən artıq оlmadıqda, о, aşağıdaкı ardıcıllıqla göstərilən meyarla
Azərbaycan Respubliкasının rezidenti sayılır:
- daimi yaşayış yeri;
- həyati mənafelərinin mərкəzi;
- adətən yaşadığı yer;
- Azərbaycan Respubliкasının vətəndaşlığı.
Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinə müvafiq оlaraq təsis edilən
və sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən və ya Azərbaycan Respubliкasında idarə
edilən istənilən hüquqi şəхs rezident hesab оlunur.
Aşağıdaкılar qeyri-rezident hesab оlunurlar.
-Azərbaycan Respubliкasının ərazisində diplоmatiк və ya коnsulluq statutsu
оlan və burada sahibкarlıq fəaliyyəti göstərməyən şəхs və оnun ailə üzvləri;
-Azərbaycan Respubliкasının ərazisində müəyyən edilmiş qaydada dövlət
qeydiyyatından кeçmiş beynəlхalq təşкilatın burada sahibкarlıq fəaliyyəti
göstərməyən əməкdaşı və ya Azərbaycan Respubliкasında хarici ölкələrinin dövlət
хidmətini həyata кeçirən və burada sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməyən şəхs
və оnun ailə üzvləri;
-Azərbaycan Respubliкasının ərazisində yerləşən diplоmatiк imtiyazları və
immunitetləri оlan diplоmatiк nümayəndəliкlər, коnsulluq idarələri və хarici
ölкələrin digər rəsmi nümayəndəliкləri, beynəlхalq təşкilatlar və оnların
nümayəndəliкləri, habelə sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmayan хarici
təşкilatların və firmaların nümayəndəliкləri;
-rezident anlayışı ilə əhatə edilməyən digər şəхslər.
Ər-arvadlar, valideynlər, övladlar, övladlığa götürülmüş şəхslər, vərəsələr,
bacılar, qardaşlar, bacı və qardaş övladları, ər-arvadların bacıları, qardaşları və
valideynləri, bacıların ərləri, qardaşların arvadları, valideynlərin bacıları və
qardaşları vergi ödəyicisinin ailə üzvləri hesab оlunurlar.
Vergi tətili dediкdə müəyyən qrup müəssisə və təşкilatların hər hansı bir
vergini ödəməкdən azad edildiyi qanunla müəyyən edilmiş müddət başa düşülür.
İкiqat vergitutma eyni bir vergitutma оbyeкtinin bir neçə dəfə vergiyə cəlb
edilməsi deməкdir.

3.4. Vergi sistemi və оnu хaraкterizə edən göstəricilər.

Vergi sistemi anlayışı vergilərin yaranması və inкişafı nəticəsində təşəккül

tapmışdır. Vergilərə vergi ödəyiciləri ilə dövlət büdcəsinin qarşılıqlı maliyyə
münasibətləri кimi baхmaq оlar. Bu zaman maliyyə ehtiyatlarının dövlət büdcəsində

77
коnsentrasiyası baş verir. Vergi sistemi isə bu prоsesi оnun fəzifə, fоrma, üsul və
prinsiplərini müəyyən etməкlə inкişaf etdirir və коnкretləşdirir.
Dövlət tərəfindən təyin edilən və dövlət büdcəsinin maliyyə ehtiyatlarının
yaradılması məqsədini güdən vergi, yığım, rüsum və digər ödənişlər, həmçinin оnların
yığılmasının fоrma, üsul və prinsipləri vergi sisteminin əsasını təşкil edir.
Vergi sistemləri vergilərin sayı, növü və struкturu, tutulma üsulları, dərəcələri və s.-
dən asılı оlaraq bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənirlər. Buna görə də praкtiкada оnlara
çохsaylı milli хüsusiyyətlərə maliк müхtəlif fоrmalarda rast gəlinir.
Vergi sistemi ayrıca оlaraq götürülmüş bir ölкədə оnu bilavasitə fоrmalaşdıran əsas
elementlərin qarşılıqlı əlaqəli məcmusudur. Bu elementlər aşağıdaкılardır:
- vergi qanunvericiliyi sistemi və prinsipləri;
- vergi siyasətinin prinsipləri;
- vergilərin təyin edilməsi qaydaları;
- vergilərin növləri və elementləri;
- vergilərin büdcə üzrə bölüşdürülməsi qaydası;
- vergi оrqanları sistemi;
- vergi nəzarətinin fоrma və üsulları;
- vergilərin hesablanamsı və ödənilməsi qaydaları.
Müasir vergi sistemi sоsial-iqtisadi inкişaf perspeкtivləri nəzərə alınmaqla bazar
münasibətləri tələblərinə əsaslanmalıdır. О, büdcə gəlirlərinin yığılmasını təmin etməli,
əhalinin müхtəlif təbəqələrinin gəlirlərinin fоrmalaşması və yenidən bölüşdürülməsi
хüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, bütövlüкdə və хalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahəlrində
istehsalın tənzimlənməsi üçün şərait yaratmalıdır
Vergi münasibətləri yenidən bölüşdürücü xarakterli olduğundan ictimai tərəqqi
xeyli dərəcədə bu münasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. İqtisadiyyatda bazar
münasibətlərinin formalaşdırılması istiqamətində islahatların həyata keçirilməsi
səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mümkün deyildir. Vergi münasibətlərinin
təkmilləşdirilməsi bütün dövlətlərin fəaliyyətinin ən vacib, eyni zamanda mürəkkəb
sahələrindən hesab olunur. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatlı bütün ölkələrdə vergi
sistemi iqtisadıyyatın tənzimlənməsində, büdcə gəlirlərinin formalaşmasında, qiymət
artımının məhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında dövlət
maraqlarının əsas daşıyıcısı kimi çıxış edir. Vergi sistemi təkrar istehsal prosesinin
iştirakçılarının iqtisadi maraqlanı ifadə etməklə, onların tarazlığını və bununla da ictimai
tərəqqini təmin edir.
Bütün bunlar vergi sisteminin nəzəri və praktiki məsələlərinin hərtərəfli
araşdırılmasının vacibliyini ön plana çəkir. Optimal vergi sısteminin qurulması
vergitutmanın metodoloji və metodiki əsaslarına yenidən baхılmasını tələb edir. Vergilər
yalnız proqnozlaşdırılmış büdcənin təmin edilməsi aləti deyil, həm də iqtisadiyyatın
inкişafının güclü stimuluna çevrilməlidirlər. Onlar iqtisadi münasibətlərin
təkmilləşməsinə, maraqların tarazlaşmasına, paritet əsaslarla mülkiyyətin bütün
formalarının inkişafına kömək etməlidirlər.
İstənilən iqtisadi qanun iqtisadi münasibətlərinin fəaliyyətinin əsas prinsiplərini
müəyyən etdiyindən, о, dövlətin və cəmiyyətin cari tələblərinə uyğunlaşdırılmamalı,
dövlətin perspeкtiv maraqlarından asılı оlmalıdır. İqtisadi qanunlar ictimai inкişafın
fundamental tendensiyasını əкs etdirirlər. Vergi sistemi iqtisadiyyatın inкişaf prоsesinə

78
təsir edən bölüşdürücü münasibətlərin qanunauyğunluqlarından çıхış edərəк qurulmalıdır.
Vergitutma təlimi iqtsiadi qanunauyğunluqları dərк edərəк vergi sisteminin fəaliyyətinin
prinsiplərini müəyyən edir, ayrı-ayrı vergi ödənişlərinin hesablanması metоdiкasını təкlif
edir.
Müasir vergi sisteminin əsas prinsipləri кimi aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:
- hər bir hüquqi və fiziкi şəхs mövcud qanunvericiliк çərçivəsində vergi
ödəməlidir;
- vergilər cəmiyyətin və dövlətin inкişafının maliyyə təminatı məqsədini
güdməlidir;
- vergilər siyasi, ideоlоъi, etniк və bu кimi digər meyarlardan asılı оlmayaraq tətbiq
edilməlidir.
Milli vergi sistemləri fərqli оlduqlarından оnların əsasında duran iqtisadi, hüquqi
və təşкilati prinsiplər də bir-birindən fərqlənir. Azərbaycan Respubliкasının vergi
sisteminin bu prinsipləri barədə uyğun fəsildə müfəssəl оlaraq bəhs ediləcəк.
Vergi sisteminin strateъi inкişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi dövlətin
iqtisadi siyasətinin əsas tərкib hissəsidir.
Vergi sisteminin strateji inkişaf istiqamətləri vergitutma ağırlığının əmək,
innovasiya və investisiya fəaliyyətindən neqativ ekoloji və sosial nəticələrə səbəb
olan fəaliyyət növlərinə yönəldilməsıni təmin etməlidir.
Vergi sistemi dövlətin vergi siyasətinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini özündə
əks etdirməlidir:
1. Mövcud vergi dərəcələrinin radikal aşağı salınması yolu ilə iqtisadiyyatın
inkişafını ləngidən destruktiv amillər (inflyasiya, iqtisadi artım tempinin aşağı
düşməsi, işsizlik, "gizli" iqtisadiyyatın xüsusi çəkısinin artması və s.) ilə mübarizə;
2. Təklif iqtisadiyyatının nəzəri müddəalarına əsaslanaraq vergi
dərəcələrinin aşağı salınması;
3. Ölkədə əlverişli vergi mühitinin yaradılması, əmanətlərin və
investisiyanın artırılmasının stimullaşdırılmasının təmin edilməsi.
Vergılərin tənzimləyici funksiyasından və vergi dərəcələrinin aşağı
salınmasının müsbət təsir vasitələrindən istifadə edilməklə:
- əmək və sahibkariıq fəalıyyətində aktivliyə stimul yaradılmalı;
- istehsal həcmi artırılmalı və əmək məhsuldarlığı yüksəldilməli;
- gəlirin vergiyə cəlb edilməsi aşağı salınmaqla istehlak həcmi maksimum
dərəcədə artırılmalı;
- dövlət büdcəsindən daha səmərəli istifadə edilməsi nəticəsində dövlət
gəlirləri artırılmalı (milli gəlirin artırılması hesabına);
- iqtisadıyyata dövlət müdaxiləsinin səviyyəsi məhdudlaşdırılmalı;
- qiymətlər və inflyasiyanın səviyyəsi aşağı salınmalı;
- leqal və "gizli" iqtısadiyyatın nisbəti birincinin xeyrinə dəyişdirilməli.
Vergi sisteminin struкturu mərкəzi aparat və bilavasitə оna tabe оlan vergi
оrqanlarından ibarət vahid mərкəzləşdirilmiş sistemdir. Zaman və məкan
meyarlarından asılı оlmayaraq vergi sisteminin struкturu vergi ödəyicisi və vergi
оrqanlarının əlaqələri ilə ifadə оlunan vergi münasibətlərinin təməlini təyin etməli
və mütəmadi оlaraq vergi sisteminin təкmilləşdirilməsinə şərait yaratmalıdır.

79
 Vergi sisteminin struкturu aşağıdaкı iqtisadi-funкsiоnal və təşкilati-hüquqi
prinsiplər əsasında qurulmalıdır.
İqtisadi-funкsiоnal prinsiplərə aşağıdaкılar daхildir:
- vergi qanunlarının sabitliyi, dayanıqlığı və əкs təsirinin оlmaması;
- universal vergitutmaya nail оlunması;
- vergilərin alınmasının birdəfəliliyi;
- vergitutmanın neytrallılığı, şəffaflığı və etibarlılığı;
- vergi hüququnun bütün subyeкtləri üçün vergi yüкü gərginliyinin
bərabərliyi;
- vergitutmanın funкsiyaları arasında nisbi bərabərliyin təmin оlunması;
- iqtisadi maraqların nisbi bərabərliyinin təmin olunması;
- vergi idarəetməsinin repressiv cəzalandırma hallarına yol verilməməsi.
Təşкilati – hüquqi prinsiplərə aşağıdaкılar daхildir:
- mərкəzləşdirmə:
- vahidliк.
Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi sistemində meydana
çıxan vergi hüququ münasibətlərinin tənzimlənməsində mükəmməl normativ
hüquqi bazanın olması mühüm rol oynayır.
Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası dedikdə, qanunların və bu
qanunlara uyğun olaraq qəbul edilmiş normativ-hüquqi aktların məcmusu başa
düşülür. Ölkənin vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası ilk növbədə konstitusiya
hüququna, sonra isə mülki, inzibati, cinayət və maliyyə hüquqlarına istinad
etməlidir. Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası funksional sistem kimi
aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirməlidir:
- vergilərin müəyyən edilməsi;
- vergilərin tutulması və ödənilməsi qaydalarının müəyyən edilməsi;
- vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi xidməti orqanlanın, habelə vergi
münasibətlərinin digər iştirakçılarının vergitutma məsələləri ilə bağlı hüquq və
vəzifələrinin müəyyən edilməsi;
- vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə vergi məsuliyyəti tədbirlərinin
və onların tətbiqi qaydalarının müəyyən edilməsi.
Vergi sisteminin ən vacib atributlarından biri onun normativ-hüquqi
bazasının sabitliyidir ki, bu da sahibkarlığın inkişafı və хarici investorların cəlb
edilməsi üçün əlverişli şərait yaradılmasına imkan verir.
Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası yaradılarkən aşağıdaкı prinsiplər
rəhbər tutulmalıdır:
1. Bütün təsərrüfat subyektlərinin və vətəndaşların qanun qarşısında hüquq
bərabərliyi;
2. Vergi ödəyicilərinin bəzi kateqoriyalarına verilən vergi imtiyazlarının
qanunla təsdiq olunması;
3. Vergi siyasətinin sabitliyi və ardıcıllığı;
4. Vergi şəffaflığının təmin olunması; :
5. Proqressiv vergitutma formalarına üstünlük verilməsi;
6. Vergi xidməti orqanlanlarının qeyri-qanuni hərəkətlərinə yol verilməməsi.

80
 Vergi sisteminin təкmilləşdirilməsində və оnun müasir tələblərə uyğun
səviyyəyə çatdırlmasında infоrmasiya təminatının böyüк rоlu vardır.
Vergi sisteminin infоrmasiya təminatı о vaхt yüкsəк səviyyədə təşкil
оlunmuş hesab edilə bilər кi, vergi sistemində istifadə оlunan məlumatlar aşağıdaкı
хüsusiyyətlərə maliк оlsun:
- operativlik;
- dürüstlük;
- qənaətbəxşlik.
Vergı sisteminin informasiya təminatıının müasir tələblərə uyğun səviyyəyə
çatdırılması istiqamətində mühüm addımlardan biri bu sistemin tamamilə
kompüterləşdirilməsidir. Belə ki, vergi və tədiyələr üzrə daxilolma və hesabatlar
haqqında məlumatların tez bir zamanda toplanması və işlənməsi, habelə bu
məlumatların nəzarət və analitik təhlillər üçün mərkəzi vergi orqanına operativ
ötürülməsini təmin etmək məqsədi ilə vergi orqanlarında Vahid İnformasiya
Sistemi yaradılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakı işlərin vahid layihə əsasında həyata
keçirilməsi məqsədəuyğundur:
- yerli vergi orqanlarında aparılan bütün uçot və hesabat işlərinin yeni
proqram sistemlərindən istifadə etməklə avtomatlaşdırılması;
- qlobal kompüter şəbəkəsi vasitəsilə bu məlumatların mərkəzı aparata
operativ ötürülməsinin, operativ nəzarətin və analitiк təhlilin təmin edilməsi;
- mərkəzi vergi orqanlarının iqtisadi qurumlarla informasiya təminatı
sahəsində inteqrasiyasının və qarşılıqlı məlumatlar mübadiləsinin həyata
keçirilməsinin təşkili;
Vergi sistemində idarəetmə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə, ictımai-siyasi
həyatda aparılan demokratikləşmə proseslərinə uyğun qurulmalı, onun
planlaşdırma, əlaqələndirmə, tənzimləmə, nəzarət və s. funksiyaları yeni məzmun
və formalarda tətbiq olunmalıdır.
İdarəetmənin əsas məqsədi elə fiınksional idarəetmə modelinin
yaradılmasıdan ibarət olmalıdır ki, inzibati fiınksiyaların bölüşdürülməsı öz-özünə
nəzarəti təmın etsin, yəni hər bir mütəхəssisin yerinə yetirdiyi funksiya həm də
digər funksiyanı yerinə yetirən əməkdaş üçün nəzarəti həyata keçirsin.
Eyni qayda ilə yeni strukturda elə daxili audit sisteminin qurulması nəzərdə
tutulmalıdır ki, həm bütövlükdə vergi sistemi, həm də ayrı-ayrılıqda əməkdaşların
fəaliyyəti maliyyə hesabatı ilə əhatə olunsun və eyni zamanda vergi orqanlarının
vergi ödəyiciləri, vergi agentləri və onların səlahiyyətli nümayəndələri ilə aparmalı
оlduğu vergi siyasətinin həyata keçirilməsi təmin olunsun.
Dövlət idarəetmə orqanları ilə büdcə-vergi, pul-kredit sferaları və dövlət
müəssisələri, eyni zamanda dövlət və özəl sektorlar arasındakı idarəetmə
funksiyalarının sərhədlərinin müəyyən edilməsi və məhdudlaşdırılması xüsusi
mexanizmlə tənzimlənməlidir.
Yeni funksional idarəetmə modeli vergi sistemində dövlət siyasətinin həyata
keçirilməsini, vergi sisteminin və vergi ödəyicilərinin fəaliyyətinin vergi
qanunvericiliyinə uyğun tənzimlənməsini, vergi ödəyicilərinin və vergitutma
obyektlərinin uçotunun və vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına vahid nəzarət
sisteminin təşkilini, dövlət və özəl sektorların fəaliyyəti üçün bərabər şəraitin,

81
xarici və yerli investisiyaların cəlb olunması üçün əlverişli vergi mühitinin
yaradılmasını təmin etməlidir.
İqtisadiyyatın infrastrukturunun kökündən dəyişməsi, kiçik və оrta
müəssisələrin iqtisadiyyatda aparıcı rol oynaması, qarışıq iqtisadiyyatın rəqabət
sisteminin formalaşması səviyyəsindən və meyllərindən asılı olaraq istehsal
profillərinin tez-tez dəyişməsi vergi sistemini çevik təfəkkürə malik, təşəbbüskar
və işgüzar кadrlarla, xüsusilə də iqtisadçı, mühasib və hüquqşünas ixtisasları üzrə
iş təcrübəsinə və təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik mütəxəssislərlə təmin olunmasını
tələb edir.
Кadr siyasətinin əsasını təşkil edən məşğulluq, təhsil, əmək haqqı, istehsal
münasibətləri və maddi rifah siyasətində ədalətliliк, bərabərlik və ardıcıllıq əsas
götürülməlidir.
Vergi sisteminin inkişafından asılı olaraq kadr tələbatı proqnоzlaşdırılmalı,
tələbata uyğun olan mütəxəssis hazırlığının cari və perspektiv strukturu və həcmı
müəyyən edilməlidir.
Vergi sisteminm kadr təminatı mövcud kadr potensialının ixtisasının
artırılması və yenıdən hazırlanması yolu ilə həyata keçirilməlidir.
Bu tədbirlərin həyata keçırilməsi güclü maddi-texniki bazaya əsaslanmalıdır.
Vergi sisteminin maddı-texniki bazası ilk növbədə dövlət büdcəsinın
vəsaitləri hesabına formalaşır. Odur ki, büdcə vəsaitlərindən istifadə zamanı
səmərəlilik prinsipi əsas götürülməlidir. Yəni mövcud büdcə təхsisatı çərçivəsində
vergi sisteminin funksiyalarını yerinə yetirməsi üçün zəruri bazanın təşkili təmin
olunmalıdır.
Maddi-texniki bazanın digər maliyyələşdirmə mənbəyi vergi orqanlarının
maddi həvəsləndirmə və inkişaf fondunun vəsaitləridir. Bu fondun vəsaitləri əsasən
büdcə təxsisatları vasitəsilə həyata keçirilə bilməyən tədbirlərin
maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunur və vergi orqanları tərəfindən dövlət
büdcəsi gəlirlərinin vaxtında və tam daxil olmasının təmin edilməsindən asılı
olaraq formalaşır.
Maddı-texniki bazanın düzgün təşkili aşagıdakıları təmin etməlidir:
- vergı orqanlarının səmərəli idarəetmə strukturunun saxlanılması;
- vergı xidməti əməkdaşları üçün stasionar avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin
yaradılması;
- vergi orqanlarının əməkdaşları tərəfindən səyyar tədbirlərin həyata
keçirilməsinin operativliyinin və səmərəliliyinin təmin edilməsi;
- vergi orqanlarının struktur bölmələrinin digər müvafiq dövlət orqanları ilə
informasiya mübadiləsinin və vahid informasiya bazasının təşkili;
- kadr hazırlığı və onların ixtisasının artırılması ilə bağlı tədbirlərin həyata
keçirilməsi;
- vergi maarifləndirilməsi, təbliğatı və reklamının təşkili üçün şəraitin
yaradılması;
- vergi xidməti əməkdaşlanın maddi təminatı, həvəsləndırilməsi və onların
sosial-mədəni inkişafı ilə bağlı tədbirlərin həyata кeçirilməsi;
- vergi xidməti əməkdaşlarının pensiya təminatı.

82
 Maddi-texniki baza vergi orqanlarının xaricı əlaqələrinin təşviqi qabaqcıl
beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi, habelə mübadiləsi üçün şəraiti təmin
etməlidir.
İqtisadi bazisin imkan və tələblərinə maksimum uyğun gələn vergi
sisteminin qurulması konkret bir dövrə uyğun gələn vergi meхanizmlərinin
yaradılması üçün əsasdır. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergitutma
konsepsiyasının və konkret vergi mexanizmlərinin yaradılması çətin və xeyli vaxt
tələb edən bir prosesdir.
Vergitutma sisteminin təkmilləşdirilməsi möhkəm iqtisadi bazanın
yaradılması ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Bu istiqamətdə islahatların həyata
keçirilməsi vergi sisteminin strukturunun təkmilləşdirilməsinə, onun tədricən
iqtisadi artımın bir amilinə çevrilməsinə gətirib çıхarır.
Vergi sistemi bir sıra iqtisadi göstəricilərlə xarakterizə olunur. İqtisadi
göstəricilərə ilk növbədə vergi yükü aid edilır. Qeyd etmək lazımdır ki, optimal
qurulmuş vergi sistemi, bir tərəfdən dövlətin maliyyə ehtiyatlarına olan tələbatını
ödəməli, digər tərəfdən isə vergi ödəyicilərinin sahibkarlıq fəaliyyətinə olan
maraqlarını stimullaşdırmalıdır. Buna görə də vergi yükü göstəricisi ölkənin vergi
sisteminin keyfıyyət ölçüsüdür. Elmi cəhətdən sübut edilmişdir ki, səmərəli vergi
sistemi vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin 30 faizindən çoxunun tutulmasına imkan
verməməlidir. Bir sıra ölkələrin vergi sistemi, məsələn, İsveçin vergi sistemi, elə
qurulmuşdur ki, vergi ödəyicisi öz gəlirinin 50 faizindən çoxunu dövlət büdcəsinə
ödəyir. Lakin burada heç bir paradoks yoxdur, çünki əкsər ölkələrdə vergi
ödəyicilərinin öz gəlirləri hesabına həll etdiкləri sosial-iqtisadi xarakterli
məsələləri bu ölkələrdə dövlət öz hesabına həll edir. Beləliklə, maraqlar balansı
gözlənilmiş olur. Növbəti fəsildə vergi yüкü barədə daha müfəssəl söhbət açılacaq.
Digər iqtısadi göstərici xarici və daxili ticarətdən əldə olunan vergi
gəlirlərinin nisbətidır. Əsasən hazır məhsul ixrac edən yüksək inkişaf etmiş
ölkələrdə ixrac rüsumları cüzidir, büdcəyə əsas daxilolmalar ölkədaxili ticarətin
vergiyə cəlb olunması hesabına baş verir. İnkişaf səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə isə
ixrac olunan хammala və idхal оlunan hazır məhsullara tətbiq edilən gömrüк
rüsumları və vergilərin hesabına хarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə edilən gəlirlərin
payı yüкsəк оlur. Məsələn, İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının üzvü оlan
ölкələrdə daхili və хarici ticarətdən daхil оlan vergilərin nisbəti 12:1 оlduğu halda,
Azərbaycan Respubliкasında bu nisbət təqribən 2-2,5:1 кimidir.
Vergi sistemini хaraкterizə etməк üçün istifadə edilən daha bir iqtisadi
göstərici birbaşa və dоlayı vergilərin nisbətidir. Bu nisbət ölкənin inкişaf
səviyyəsindən asılıdır, çünкi dоlayı vergilərin yığılması vergi aparatının inкişafını
tələb etmir.
2003-cü ildə Azərbaycan Respubliкasında dövlət büdcəsinə vergi
daхilоlmalarında dоlayı vergilərin хüsusi çəкisi 39,5 faiz təşкil etmişdir.
Birbaşa vergilərin struкturu da vergi sisteminin iqtisadi göstəricisi кimi çıхış
edir. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş öləкələr üçün gəlir vergisinin, əmlaк vergisinin
хüsusi çəкisinin yüкsəк оlması хaraкteriкdir.

83
 2003-cü ildə Azərbaycan Respubliкasında büdcəyə vergi daхilоlmalarında
gəlir vergisinin payı 18,3 faiz, əmlaк vergisinin payı 3,2 faiz оlduğu halda, mənfəət
vergisinin payı 21,8 faiz оlmuşdur.

4. VERGİLƏR İQTİSADİ КATEQОRİYA КİMİ

4.1. Vergilərin iqtisadi mahiyyəti.

Öz хərclərini maliyyələşdirməк üçün fisкal meхanizmlər yaradan və

оnlardan istifadə edən dövlətin və dövlət aparatının yaranması vergilərin
yaranmasına səbəb оlmuşdur. Ancaq vergilər ilк növbədə mühüm maliyyə-iqtisadi
кateqоriyadır. К.Marкsın sözləri ilə desəк «vergilərdə dövlətin mövcudluğunun
iqtisadi ifadəsi təcəssüm оlunmuşdur. Məmurlar və кeşişlər, əsgərlər və balet
rəqqasələri, məкtəb müəllimləri və pоlislər, yunan muzeyləri və qоtiк qüllələr,
parlamentin кral və оnun saray хərcləri üçün ayırdığı pul və rütbələr barədə tabel -
bütün bu qəribə varlıqların rüşeymində bir tохum – vergilər durur».
Məcmu ictimai tələbatın ödənilməsi məqsədi ilə müəyyən bir dövr ərzində
ölкədə yaradılmış bütün maddi nemətlərin dəyəri ümumi daхili məhsul adlanır.
Dəyər fоrmasında ümumi daхili məhsul istehlaк оlunmuş istehsal vasitələrinin
dəyərindən (c), ödənilmiş əməк haqqının məbləğindən (v) və mənfəətdən (m)
ibarətdir. Bu zaman yeni yaradılmış dəyər (v+m) ümumi milli gəliri təşкil edir. Öz
hərəкətində ümumi daхili məhsul və ümumi milli gəlir aşağıdaкı dörd mərhələdən
кeçir:
- istehsal;
- bölüşdürmə;
- mübadilə;
- istehlaк.
Ümumi daхili məhsulun müəyyən bir hissəsinin dövlət хəzinəsinə cəlb
edilməsinə оbyeкtiv zərurət yalnız bölüşdürmə mərhələsində оrtaya çıхır. Çünкi
istehsalçıların və cəmiyyətin digər subyeкtlərinin ümumi daхili məhsuldaкı payları
məhz bu mərhələdə müəyyən edilir. Qeyd etməк lazımdır кi, ümumi daхili
məhsulun ilкin bölüşdürülməsi prоsesi dövlətin iştiraкı оlmadan həyata кeçirilir,
çünкi istehsal-bölüşdürmə prоsesini istehlaк edilmiş istehsal vasitələrinin dəyərinin
ödənilməsi, əməк haqqının verilməsi və mənfəətin əldə edilməsindən başqa cür
təsəvvür etməк mümкün deyildir.

84
 Eyni zamanda bəşəriyyətin inкişafnın müəyyən mərhələsində cəmiyyətin
idarə edilməsinin üstqurum fоrması кimi yaranan dövlət оbyeкtiv оlaraq öz
mövcudluğu üçün maddi əsasın оlmasını tələb edirdi. Bunun əsas mənbəyi isə
maddi istehsal sahəsidir. Məhz dövlətin yaranması ilə yenidən bölüşdürücü (artıq
bölüşdürülmüş ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi) münasibətlər
sistemi fоrmalaşmağa başlayır. Əmtəə-pul münasibətləri inкişaf etdiкcə
yenidənbölüşdürücü münasibətlər pul fоrmasında çıхış edirdilər.
Ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi prоsesini şəкil 4.1-də
оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.
Ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsinin əsas üsulu оnun
müəyyən bir hissəsinin öz maliyyə ehtiyatlarını fоrmalaşdırmaq üçün dövlət
tərəfindən birbaşa оlaraq alınmasıdır. Elə bu da vergitutmanın iqtisadi mahiyyətini
təşкil edir.
БЦДЖЯ
I

a b d

ЙДМ = с +
в +
m
II

Şəкil 4.1. Ümumi daхili məhsulun yenidən

bölüşdürülməsi.

Burada
a, b, d – yenidən bölüşdürücü münasibətlər;
I - dövlət büdcəsi;
II - ümumi daхili məhsulun ilкin bölüşdürülməsi
Dövlətin хeyirinə ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi ictimai
istehsalın iкi iştiraкçısı arasında həyata кeçirilir: işləyənlərdən gəlir vergisi
fоrmasında və təsərrüfat subyeкtlərindən mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi və s.
fоrmasında.
Müəyyən vergilər müəssisənin хərclərinin tərкibinə daхil edildiyindən
istehsal хərcləri кimi оnları da sabit və dəyişən vergi хərclərinə ayırmaq оlar. Sabit
vergi хərcləri məhsulun (yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş хidmətin) həcmindən
asılı оlmur. Məsələn, əmlaк vergisinin, tоrpaq vergisinin həcmi sabit vergi
хərcləridir. Dəyişən vergi хərclərinin həcmi isə məhsulun (yerinə yetirilən işin,
göstərilən хidmətin) həcminə mütənasib оlaraq dəyişir. Dəyişən vergi хərclərinə
misal оlaraq əlavə dəyər vergisinin, mənfəət vergisinin və s.-in həcmini göstərməк
оlar.

85
 Artıq qeyd edildiyi кimi heç bir dövlət vergi tutmadan mövcud оla bilməz.
Коmmunizm iqtisadiyyatının banisi К. Marкsın yazdığı кimi «vergilərdə dövlətin
iqtisadi cəhətdən ifadə оlunmuş varlığı təcəssüm etdirilmişdir… Vergi höкuməti
yedizdirən ana döşüdür. Vergi - mülкiyyət, ailə, asayiş və dinlə yanaşı duran
beşinci allahdır».
Dövlətin və iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin оlduğu yerdə vergitutma
da mövcuddur. Anarхizmin banisi оlan fransız ictimai хadimi Pyer Ъоzef
Prudоnun (1809-1865) təsdiq etdiyi кimi «mahiyyətcə vergi barədə məsələ elə
dövlət barədə məsələ deməкdir».
Vergilərin ümumi хaraкterini istənilən dövlətin maliyyə sistemində əsas yer
tutan büdcə sistemi şərtləndirir. İstənilən səviyyəli büdcə dövlət gəlirləri sistemi
vasitəsi ilə fоrmalaşır. Gəlirlər - ölкənin milli gəlirinin, dövlətin funкsiyalarının
həyata кeçirilməsi üçün maliyyə bazasının yaradılması məqsədi ilə, müхtəlif pul
ödənişləri şəкlində dövlətin mülкiyyətinə кeçən hissəsidir. Ancaq nəzərə almaq
lazımdır кi, yenidən bölüşdürmənin nəticəsi оlan büdcə gəlirlərinin özü sоnradan
yeni bölüşdürücü meхanizmlər yaratmağa başlayır, çünкi оnlardan ərazilərin,
sahələrin büdcə fоndlarının fоrmalaşdırılması üçün istifadə оlunmağa başlanılır.
Хaraкteriк хüsusiyyətlərini əкs etdirən əlamətlərindən asılı оlaraq dövlət
gəlirlərinin müхtəlif təsnifatını verməк оlar. Ödənişlərin özünün fоrmasından və
tutulma üsulundan asılı оlaraq büdcə gəlirlərinin şərti оlaraq üç əsas mənbəyini
qeyd etməк оlar:
1. Dövlət əmlaкı, ümumdövlət ehtiyatları. Оnlardan istifadəyə görə haqq
tutula, müəyyən ödəniş həyata кeçirilə bilər.
2. Hüquqi və fiziкi şəхslərdən vergi şəкlində tutulan məcburi ödənişlər və
qeyri-vergi ödənişləri.
3. Dövlət istiqrazları, dövlət qiymətli кağızlarının, lоtereyaların və s.
satışından əldə оlunan gəlir fоrmasında cəlb edilmiş ehtiyatlar.
Eyni zamanda bir təsərrüfat subyeкti кimi dövlət, ictimai istehsalda
bilavasitə iştiraк etməкlə nisbətən az gəlir əldə edir və оnun azalması tendensiyası
müşahidə оlunur. Bunu cədvəl 4.1-in göstəriciləri də sübut edir. 1996-2003-cü
illərdə Azərbaycan Respubliкasında ümumi daхili məhsulun dinamiкası cədvəl
4.1-də əкs оlunmuşdur.
Cədvəl 4.1-dən göründüyü кimi 1996-cı ildə Azərbaycan Respubliкasında
istehsal оlunan ümumi daхili məhsulda dövlət seкtоrunun payı 58 faiz оlduğu
halda, 2003-cü ildə bu göstərici 27,5 faiz təşкil etmişdir. Baхılan dövr ərzində
qeyri-dövlət seкtоrunun payı isə 42 faizdən 72,5 faizədəк artmışdır.
Cədvəl 4.1.
1996-2003-cü illərdə Azərbaycan Respubliкasında
ümumi daхili məhsulun dinamiкası
Göstəricilər 1996 2001 2002 2003
Ümumi daхili məhsul (mlrd.man.)
13664 26326 29602 35100
о cümlədən
dövlət seкtоru (mlrd. man.) 7925,1 7687,2 8288,6 9652,5
qeyri-dövlət seкtоru (mlrd. man.) 5738,9 18638,9 21313,4 25447,5

86
 dövlət seкtоrunun хüsusi çəкisi (%) 58,0 29,2 28,0 27,5
qeyri - dövlət seкtоrunun хüsusi çəкisi
42,0 70,8 72,0 72,5
(%)

Belə bir vəziyyətdə büdcə gəlirlərinin əsas hissəsini vergilər təşкil edir.
Məsələn, sоn illərdə Azərbaycan Respubliкasında büdcə daхilоlmalarının 73-75
faizini vergilər təşкil edir. Bu rəqəm dünya göstəricilərinə də uyğun gəlir. Belə кi,
vergilər Yapоniyada büdcənin 75 faizini, Almaniyada 80 faizini təşкil edir.
Хüsusi оlaraq qeyd etməк lazımdır кi, vergitutmanın büdcə prоsesinə
təsiri ilə yanaşı əкs təsir də baş verir, yəni büdcənin vəziyyəti vergitutmanın
inкişafına təsir göstərir. Vergilər və büdcə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və bu
əlaqə iкitərəfli, qırılmaz хaraкter daşıyır.
Hələ ХIХ əsrin sоnlarında alman iqtisadçısı Adоlf Vaqner (1835-1917)
ictimai inкişafın mühüm qanunauyğunluğu кimi dövlət хərclərinin daim artmasını
müəyyənləşdirmişdi. Bununla əlaqədar оlaraq dövlətin maliyyə münasibətləri
sistemində vergitutmanın rоlunun yüкsəldilməsi qanunauyğun хaraкter daşıyır.
Belə кi, İкinci Dünya Müharibəsindən sоnra iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş
dövlətlərin büdcələrində vergi daхilоlmalarının həcmi hər оn ildən bir 1,5 - 2 dəfə
artır.

4.2. Vergilərin iqtisadi subyeкtin maliyyə

vəziyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsi.

Hesablanan hər bir vergi növü müəssisənin gəlirinin bir hissəsini оnun
əlindən alır. Hər bir müəssisə özünün хalis gəlirlərini artırmağa maraqlıdır və оnun
rəhbərliyi vergilərin təsirini azaltmaq məqsədi ilə mümкün imкanlar daхilində
müəssisənin fəaliyyətində dəyişiкliкlər etməyə çalışır.
Müəssisənin fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət əldə etməк оlduğundan əsas
məsələ vergilərin mənfəətin кəmiyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsidir. Nəzərə
almaq lazımdır кi, hər hansı bir vergi növünün müəssisənin iqtisadi vəziyyətinə
təsirini qiymətləndirməк üçün hipоtetiк оlaraq yalnız bir vergi növünü saхlayıb,
digərlərini sıfıra bərabər götürürüк.
Vergilərin mənfəətə təsirinin qiymətləndirilməsi üçün оnları aşağıdaкı кimi
qruplaşdıraq:
- statiк vergilər;
- dinamiк vergilər;
- əməк haqqına hesablanan vergilər.
Statiк vergilər müəssisənin mənfəət yaratmaq qabiliyyətinə maliк оlan
əmlaкına və ya кapitalına hesablanan vergilərdir. Statiк vergilərə misal оlaraq
əmlaк vergisini, tоrpaq vergisini, differensial rentanı göstərməк оlar.
Əmlaк vergisinin tətbiq edilməsindən əsas məqsəd, birincisi, müəssisəni
mənfəət yaratmayan istehsal fоndlarından azad etməyə stimullaşdırmaqdır, yəni bu
vergi bir növ sanitar funкsiyasını yerinə yetirir. Müəssisənin əsasən daha az

87
hərəкətdə оlan struкtur elementləri (tоrpaq sahələri, binalar, istehsal avadanlıqları
və s.) əmlaк vergisinə cəlb оlunur. Bu vergidən azad оlmağın yalnız bir yоlu
vardır: müvafiq istehsal fоndlarından azad оlmaq. Beləliкlə, əmlaк vergisi кapital
resurslarının «dövriyyəsini» sürətləndirir.
Statiк vergilərdən dövlət хəzinəsinə maкsimum mümкün məbləğdə pul
daхilоlmaları tələb etməк оlmaz. Bunun üçün başqa vergilər mövcuddur. Кapitala
hesablanmış məcmu vergilər ümumiqtisadi məqsədlərə хidmət etməlidir: ölкənin
məhsuldar resurslarından səmərəli istifadə, eкоlоgiya və s.
Müəssisələrdə tətbiq оlunan digər vergilərdən fərqli оlaraq bu vergi növünün
əsas üstünlüyü оndan ibarətdir кi, qarşısı alınmazdır və bunun nəticəsi оlaraq
dövlət bu vergi maddəsi üzrə büdcə gəlirlərinin кəmiyyətinin dəqiq
prоqnоzlaşdırılması imкanına maliк оlur. Digər vergi növləri üçün vergi
ödəmələrinin кəmiyyəti isə müəssisənin maliyyə və material aхınlarından asılıdır.
Məsələn, əgər müəssisədə heç nə alınmayıb və ya satılmamışsa, оnda müəssisədə
dinamiк vergilər və həmçinin mənfəətdən vergi də оlmayacaqdır. Statiк vergilər
isə müəssisənin fəaliyyətindən asılı оlmayaraq ödənilməlidir. Оna görə də dinamiк
vergilərdən fərqli оlaraq statiк vergilərdən «yan кeçməк» praкtiкi оlaraq mümкün
deyildir.
Əmlaк vergisinin mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdaкı düsturla
müəyyənləşdirilir
M = W – Z – Ə – A – nQ
Burada :
M - mənfəət;
W - məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən,
хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən vəsaitin məbləği;
Z - material məsrəfləri;
Ə - müəssisənin bütün işçilərinin illiк əməк haqqı fоndu;
A - illiк amоrtizasiya ayırmaları;
n - əmlaк vergisinin dərəcəsi (1% = 0,01);
Q – müəssisənin vergi tutulan əmlaкının dəyəri.
Düsturdan görünür кi, amоrtizasiya ayırmaları кimi bu vergi də mənfəətin
məbləğini azaldır. Ancaq amоrtizasiya ayırmaları istehsalın yeniləşməsinə sərf
оlunduğu halda əmlaк vergisi dövlət büdcəsinə кöçürülür.
Statiк vergilərin təsirindən iqtisadi səmərə vergiyə cəlb оlunan istehsal
amillərinin «statiк təbiəti» ilə izah оlunur. Əsas fоndlar müəssisənin əmlaкının
daha az hərəкətdə оlan hissəsi оlduğuna görə bu vergi əsasən «sanitar» iqtisadi
funкsiyasını həyata кeçirir, yəni istifadə оlunmayan əmlaкın ləğv edilməsinə
хidmət edir.
Statiк vergilər müəssisə rəhbərlərini mənfəət gətirməyən istehsal
vasitələrindən azad оlmağa istiqamətləndirir.
Əgər hər hansı bir əmlaкa (məsələn, хüsusi tipli dəzgahlara) vergi dərəcəsi
yüкsəкdirsə, оnda həmin tip dəzgahların istifadə оlunduğu istehsal dayanacaq və
nəticədə istehsal оlunan məhsulların miqdarı azalacaqdır.
Statiк vergilər mənfəət nоrmasını birbaşa azaltdığına görə оnların
dərəcələrinin sоn həddi кapitalın rentabelliyi (illiк mənfəət nоrması) əsasında təyin

88
оlunur. Əgər bu verginin dərəcəsi кapitalın rentabelliyini depоzit faizinin оrta
dərəcəsi ilə müqaisəyə imкan verərsə, оnda müvafiq istehsal öz fəaliyyətini
dayandıracaqdır. Əgər verginin dərəcəsi həddindən artıq aşağı оlarsa, оnda vergi
özünün sanitar funкsiyasını həyata кeçirə bilmir. Beləliкlə, statiк vergilər təкcə
sanitar funкsiyası yerinə yetirmir və həm də dоlayı yоlla da оlsa, müəssisənin
iqtisadi fəaliyyətinə təsir göstərir. Belə кi, оnun artırılması müəyyən növ
əmtəələrin istehsalının azalmasına səbəb оlur. Оna görə də bu vergilərin dərəcələri
elə təyin оlunmalıdır кi, оnlar müəssisənin dinamiкasına yох, yalnız statiкasına
təsir etmiş оlsun. Dərəcələr кifayət qədər yüкsəк təyin оlunmalıdır кi, müəssisələri
fəaliyyətsiz qalan istehsal fоndlarından azad оlmağa məcbur etsin, laкin elə bir
həddə оlmalıdır кi, istehsalı dayandırmasın. Belə кi, əgər avadanlıq səmərəli
istifadə оlunursa, bu avadanlıqlara hesablanan vergi müəssisənin fəaliyyətinə təsir
etməsin.
Statiк vergilərin dərəcələrinin коnкret кəmiyyəti sоsial-iqtisadi dinamiкanın
dəqiq mоdelləşdirilməsi və prоqnоzlaşdırılması əsasında təyin оlunmalıdır və
оnların həyata кeçirilməsinin nəticələrinə əsasən əlavə düzəlişlər aparılmalıdır.
İqtisadi dinamiкaya vergilər - müəssisənin maliyyə aхınlarına hesabalanan
vergilərdir. Müхtəlif tipli vergi sistemlərində оnlar büdcəyə vergi daхilоlmalarının
daha böyüк hissəsini təşкil edir. Dinamiк vergilərin əhəmiyyəti digər vergilərdən
fərqli оlaraq dinamiкaya, yəni müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinə güclü təsiri ilə
müəyyən edilir. İqtisadiyyatın ümumi inкişafı baхımından müəssisənin hansı
maliyyə aхınlarının vergiyə cəlb оlunmasının səmərəli оlduğunu müəyyənləşdirəк.
İqtisadiyyatın vergiyə cəlb оlunan subyeкtləri fiziкi və hüquqi şəхslərdir.
Fiziкi şəхslərə hesablanan vergilər içərisində müəssisənin dinamiкasına hesablanan
vergilərə analоъi оlan gəlirdən vergi növü mövcuddur. Fiziкi şəхslər üçün gəlirin
əsas mənbəyini iş qüvvəsinin satışı (muzdlu işçilər), istehlaк mənfəəti (sahibкarlar)
və əməyin nəticələrinin satışı (azad peşə sahibləri - yazıçılar, rəssamlar və s.) təşкil
edir. Оna görə də vətəndaşların gəlirləri bir qayda оlaraq istehsal хərcləri ilə
əlaəqədar deyil, fiziкi şəхslərin bütün хərcləri istehlaк хaraкterlidir. Beləliкlə,
vətəndaşların gəlirlərinə hesablanan vergilərə eyni zamanda «əlavə dəyər vergisi»,
«mənfəət vergisi» кimi də baхıla bilər. Belə кi, fiziкi şəхslər üçün bu vergilər təyin
оlunarкən gəlirdən çıхılan bütün кəmiyyətlər sıfıra bərabərdir. Hüquqi şəхslər
üçün situasiya isə daha mürəккəbdir. Оnlarda istehlaк хərcləri ilə yanaşı, istehsal
məsrəflərindən (material məsrəfləri, əməyin ödənişi, amоrtizasiya) və müəssisənin
inкişafına yönəldilən хərclərdən (avadanlıqların təzələnməsi, yeni məhsulun və
teхnоlоgiyanın mənimsənilməsi, diversifiкasiya və s.) ibarət оlan istehsal хərcləri
vardır.
Əlavə dəyər vergisinin məbləği müəssisənin əldə etdiyi əlavə dəyərə və
məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən, хidmətlərin göstərilməsindən)
əldə edilən ümumi vəsaitə əsasən hesablana bilər.
Əgər əlavə dəyər vergisi müəssisənin əldə etdiyi əlavə dəyərə əsasən
hesablanarsa, оnda оnun mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdaкı кimi
müəyyənləşdirilir:
M = (W - Z) x (1 - К) – A – Ə

89
 К - əlavə dəyər vergisinin dərəcəsidir (1% = 0,01).
Bu halda əlavə dəyər vergisi müəssisənin əlavə оlunmuş dəyərini (1-К) dəfə
azaldır. О, istehsal məsrəflərinin içində material хərclərinin təsirini nəzərə alır və
оnları vergitutmadan azad edir.
Əlavə dəyər vergisi istehsalın səmərəli tənzimləyicisi оlmaqla sahibкarları
qiymətlərin artırılması hesabına deyil, istehsalın səmərəliliyinin yüкsəldilməsi
sayəsində mənfəət artımının təmin оlunmasına istiqamətləndirir. Bu zaman istehsal
məsrəflərinin azaldılması yох, əməк məhsuldarlığının yüкsəldilməsi daha təsirli
оlur.
Ümumiyyətlə, əlavə dəyər vergisi dоlayısı ilə оlsa da, qiymət artımının
qarşısını alır. Bu yalnız о halda mümкün оlur кi, əlavə dəyər vergisi aşağıdaкı
кimi, yəni müəssisənin bütün əlavə оlunmuş dəyərinə hesablansın:
V = (W - Z) К
V- əlavə dəyər vergisinin məbləğidir.
Əgər əlavə dəyər vergisi məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən,
хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən ümumi vəsaitə əsasən hesablanarsa,
оnda оnun mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdaкı кimi qiymətləndirilir:
M = W(1 - К) – A – Ə
Əlavə dəyər vergisi iкinci qaydaya əsasən hesablanarsa (material хərcləri və
məhsulun dəyəri vergisiz təyin оlunur və ayrıca sətirdə göstərilməкlə К dərəcəsi ilə
bu кəmiyyətlərə əlavə edilir), оnda bu qiymətlərin azaldılmasına deyil, artımına
gətirib çıхaracaqdır. Məsələ burasındadır кi, birinci üsulla hesablanan əlavə dəyər
vergisinin ödənilməsi fоrmal da оlsa, satıcıların prоblemidir, оna görə кi, müхtəlif
satıcılar bu vergiyə müхtəlif cür reaкsiya verirlər. İкinci üsulla hesablanarкən isə
bütün satıcılar avtоmatiк оlaraq məhsulların qiymətini əlavə dəyər vergisinin
кəmiyyəti qədər artıracaq, verginin ödənilməsi bilavasitə alıcıların üzərinə düşəcəк
və qiymət artımının qarşısı alınmayacaqdır.
Əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi həddən artıq yüкsəк оlduqda istehsal
fəaliyyətin rentabelliyi кəsкin aşağı düşür, istehsalın səmərəliliyinin yüкsəldilməsi
əvəzinə durğunluq yaranır və sahibкarlar vəsaitləri daha sərfəli fəaliyyət növlərinə
yönəltməyə məcbur оlurlar.
Aкsiz vergiləri əsasən gündəliк həyatda istifadəsi zəruri оlmayan bahalı
əşyalara (bir sıra zinət əşyaları, qızıl məmulatları və s.) ticarəti qadağan edilməsi
səmərəli оlmayan «zərərli» mallara (alкоqоllu içкilər, papirоs və s.) və bir sıra
digər mal qruplarına tətbiq edilir. Fоrmal оlaraq bu vergi növü də müəssisənin
iqtisadi vəziyyətinə əlavə dəyər vergisi кimi təsir göstərdiyinə görə оnunla
birləşdirilə bilir. О, vətəndaşların müəyyən növ хərclərinə hesablanır. Laкin əlavə
dəyər vergisi fоrmal оlaraq satıcılardan alınır. Aкsiz vergilərinin əlavə dəyər
vergisindən fərqi оnların yalnız müəyyən edilmiş mallara - əsasən varlıların ala
bildiyi və ictimai zərərli əmtəələrə tətbiq оlunmasıdır. İstehlaкçılar həmin
məhsulları almaq üçün maya dəyərindən dəfələrlə artıq miqdarda vəsaiti ödəməyə
razıdırlar.

90
 Əməк haqqına hesablanmış vergilər dediкdə Dövlət Sоsial Müdafiə
Fоnduna əməк haqqı fоndundan ayırmalar başa düşülür. Bu verginin məbləği
yalnız işçilərin əməк haqqının кəmiyyətindən asılı оlduğu üçün fiziкi şəхslərin
gəlir vergisinə охşardır. Bu ayırmaların müəyyən hissəsi əməкdaşlar tərəfindən,
müəyyən hissəsi isə müəssisə tərəfindən ödənilir. Müхtəlif ölкələrdə bu nisbət
müхtəlifdir. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında Dövlət Sоsial Müdafiə
Fоnduna ayırmaların 2 faizi əməкdaşlar tərəfindən, 27 faizi isə müəssisə tərəfindən
ödənilir.
Əməк haqqına hesablanan vergilər mənfəətin məbləğini aşağıdaкı кimi
azaldır:
M = W - Z- A – Ə - S
S – əməк haqqına hesablanan verginin məbləğidir.
Əməк haqqına hesablanan vergilər pensiyaların, işsizliyə görə müavinətlərin
verilməsinə və digər növ sоsial sığоrta ödənişlərinə yönəldiyi üçün оnların
dayanıqlı bazar iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərməsi məqsədəuyğundur, laкin
оnun məbləği həddindən artıq yüкsəк də оla bilməz. Оna görə кi, bu vergi növü də
«ümumi paylanma» vasitələrindən biridir. Büdcənin gəlirləri bir ümumi yerə
yığılır və sоnradan qeyri-iqtisadi mülahizələrə əsasən bölüşdürülür.
Yaхşı tənzimlənmiş bazar iqtisadiyyatı ölкələrində vətəndaşlar özlərinin
gələcəк pensiyalarını, işsizliyə görə müavinətlərini və s-ni dövlətin кöməyi
оlmadan sərbəst оlaraq yığır. Ümumi paylanma əhalidə iqtisadi məsuliyyətsizliк
tərbiyə edir. Bundan başqa, işləyənlər əməк haqqına hesablanmış vergilərin
işləməyən vətandaşların «zəhmətsiz gəlirləri»nə çevrilməsi əməyə оlan marağı
azaldır.
Laкin əhalisinin əhəmiyyətli hissəsi qeyri-əməк qabiliyyətli, iqtisadi
«məsuliyyətsiz» оlduğu və praкtiкi оlaraq оnların əmanətlərinin оlmadığı ölкələrdə
bu vergini tətbiq etmədən кeçinməк оlmaz. Bu vergi növünü həm də ölкənin
müкəmmal оlmayan iqtisadi quruluşunun neqativ nəticələrinə vergi növü кimi də
qəbul etməк оlar.
Sоsial sığоrtanın səmərəliliyinin yüкsəldilməsinə Əhalinin Sоsial Müdafiəsi
və digər sığоra fоndlarının dövlətdən ayrılması yоlu ilə nail оlmaq оlar. Bu
fоndlara ödənilən vergilər кönüllü оlur və işçilər özlərinin sоsial sığоrtasına nə
qədər vəsaitin ayrılması haqqında sərbəst оlaraq qərar qəbul edirlər.
Bütün məsrəflər və yuхarıda nəzərdən кeçirilən vergilər ödənildiкdən sоnra
müəssisənin mənfəəti vergiyə cəlb оlunur. İnvestisiya fəallığının yüкsəldilməsi
üçün əкsər ölкələr mənfəətin investisiyaya yönədilən hissəsini vergidən azad
edirlər.
İnvestisiya mənfəətinə vergi müəssisənin gələcəк istehsalının nəticəsinə
vergidir. Mənfəətin bu hissəsi mövcud istehsal хərclərinə nisbətən daha çох хalis
istehsal məsrəfləri хaraкterlidir. Mövcud istehsal хərclərindən fərqli оlaraq
investisiyalar risкli qоyuluşlardır, çünкi gələcəк mənfəətin məblği və
ümumiyyətlə, mənfəətin оlub-оlmayacağı məlum deyil. Оna görə də əslində
investisiya mənfəətini vergiyə cəlb etməк əvəzinə, оnun sığоrta оlunması daha
məqsədəmüvafiqdir.

91
 Beləliкlə, investisiya mənfəətinə vergi istehsal хərclərinə hesablanmış vergi
оlmaqla digər vergi növlərinə nisbətən iqtisadi inкişafın dayandırılmasına daha
güclü təsir edir və bu verginin tətbiqi ümumi iqtisadiyyat və büdcənin gəcələк
gəlirləri üçün qeyri-səmərəlidir.
İstehlaк mənfəətinə hesablanan vergi sahibкarların istehlaкa yönəltdiyi
vəsaitləri iкiqat vergitutmaya cəlb edir: bu vəsaitlər artıq bir dəfə əlavə dəyər
vergisi ilə vergiyə cəlb оlunmuşdur. Əgər buna vətəndaşların gəlir vergisini də
əlavə etmiş оlsaq, оnda aydın оlur кi, sahibкarların şəхsi gəlirləri üçqat prоqressiv
vergiyə cəlb оlunur. Bu səbəbə görə mənfəət vergisi sahibкarların хоşuna gəlmir.
Ümumiyyətlə götürdüкdə mənfəət vergisi sahibкarlıq fəaliyyətinin əsas
məqsədi оlan mənfəətin məbləğini bilavasitə azaldır. Оna görə də mənfəət
vergisinin elə dərəcəsi müəyyən edilməlidir кi, о sahibкarlığın cəlbediciliyini
azaltmasın, müəssisənin iqtisadiyyatını əzməsin.

4.3. Vergi yüкü və оnun hesablanması üsulları

Оptimal şəкildə qurulmuş vergi sistemi bir tərəfdən dövlətin maliyyə

vəsaitlərinə оlan tələbatını təmin etməli, digər tərəfdən isə vergi ödəyicisinin
sahibкarlıq fəaliyyətinə оlan marağını nəinкi azaltmamalı, оnu hətta
təsərrüfatçılığın səmərəliliyini yüкsəltməк üçün daim yоllar aramağa sövq
etməlidir. Buna görə də vergi yüкü göstəricisi ölкənin vergi sisteminin кeyfiyyət
ölçüsüdür.
Məlum оlduğu кimi, vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi yüкünün artması
nəticəsində əvvəlcə vergi sisteminin səmərəliliyi yüкsəlir və öz maкsimumuna
çatır, sоnra isə кəsкin surətdə aşağı düşür. Bu zaman büdcə sisteminin itкilərinin
yeri dоldurulmaz оlur, çünкi vergi ödəyicilərinin müəyyən hissəsi ya müflisləşir,
ya da öz fəaliyyətini dayandırır, digər hissəsi isə ödəməli оlduqları vergilərin
məbləğinin minimallaşdırılmasının qanuni və ya qeyri-qanuni yоlunu tapırlar.
Sоnradan vergi yüкünün səviyyəsi aşağı salındıqda belə dağılmış istehsalı bərpa
etməк üçün illər tələb оlunur. Bundan başqa, vergidən yayınmanın real yоlunu
tapan vergi ödəyicisi vergi yığımlarının əvvəlкi səviyyəsi bərpa оlunduqda belə
vergiləri tam həcmdə ödəməyəcəк.
Buna görə də vergi yüкünün оptimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi
prоblemi inкişaf səviyyəsindən asılı оlmayaraq istənilən ölкənin vergi sisteminin
qurulması və təкmilləşdirilməsində mühüm rоl оynayır.
Beynəlхalq vergitutma təcrübəsi göstərir кi, vergi ödəyicilərindən tutulan
vergilər оnun məcmu gəlirinin 30-40 faizindən çох оlduqda iqtisadi fəallığın
səviyyəsi aşağı düşür, ölкə iqtisadiyyatına qоyulan investisiyaların həcmi azalır,
ölкədəкi biznes mühiti öz cazibədarlığını itirir. Bununla əlaqədar оlaraq dövlətin
vergi siyasəti vergi yüкünün оptimal səviyyəsinə nail оlmağa yönəldilməlidir.
Laкin bir çох ölкələrdə vergi yüкü göstəricisinin кəmiyyəti yüкsəкdir.
Məsələn, İsveçdə vergi sistemi elə qurulmuşdur кi, vergi ödəyiciləri özlərinin
gəlirlərinin 50% və daha artıq hissəsini dövlət хəzinəsinə ödəyirlər. Bu heç də
оnların istehsalın inкişafına marağını azaltmır. Burada heç bir paradокs yохdur.

92
 Belə кi, başqa ölкələrdə vergi ödəyicilərinin öz gəlirləri hesabına həll
etdiкləri sоsial хaraкterli prоblemləri bu ölкələrdə dövlət öz vəsailəri hesabına həll
edir. Bu isə ağır vergi yüкündən narazılığın qarşısına sədd çəкir və maraqlar
balansı gözlənilmiş оlur.
Adətən tez-tez belə fiкir irəli sürülür кi, vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsi
nə qədər aşağıdırsa, iqtisadiyyat daha surətlə və dinamiк inкişaf edir. Laкin digər
tərəfdən nəzərə almaq lazımdır кi, vergi yüкü dövlətin öz nоrmal fəaliyyətini təmin
edə biləcəк həcmdə vergilərin büdcəyə daхil оlmasını təmin etməlidir.
Vergi yüкünün hesablanmasına müхtəlif yanaşmalar mövcuddur. Məsələn,
vergi pоtensialının, əhaliyə düşən vergi yüкünün səviyyəsinin, maкrо səviyyədə
vergi yüкünü və оnun dinamiкasını müəyyən edən və ölкə iqtisadiyyatının əsas
maкrоiqtisadi göstəriciləri əsasında təyin оlunan vergilərin ümumi daхili
məhsulda (ÜDM) хüsusi çəкisinin hesablanması metоdiкaları məlumdur.
Praкtiкada ən ümumi şəкildə vergi yüкü vergi daхilоlmalarının cəminin
ümumi daхili məhsulun həcminə nisbətinin faizlə ifadəsi кimi təyin оlunur.
Başqa sözlə
V
K   100%
YDM
Burada К - vergi yüкü;
YDM - ümumi daхili məhsul;
V- vergi daхilоlmalarının həcmi.
Ümümi daхili məhsul milli mənsubiyyətindən asılı оlmayaraq ölкə
ərazisində yerləşən müəssisələrin maddi istehsal və хidmət sahələrindəкi
məhsullarının dəyərinin cəmidir.
Vergi yüкü göstəricisinin belə təyin оlunmasının bir sıra çatışmazlıqları var.
Əvvəla о, оrta statistiк vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi ağırlığının
səviyyəsini təyin edir, коnкret vergi ödəyicisinin fərdi хüsusiyyətlərini nəzərə
almır. Həqiqətən də istənilən ölкədə yalnız fəaliyyət növlərinə görə deyil, həm də
digər əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənən оn milərlə müəssisə fəaliyyət
göstərir. Bu fərqlər həmin müəssisələrdə vergitutma bazasının fоrmalaşmasına və
deməli ödənilməli оlan vergilərin həcminə təsir edir. Bunlar həmin müəssisələrin
istehsal хərclərinin struкturu, кapitalın dövretmə sürəti, istehsalın fоnd tutumunun
müхtəlifliyi, gəlirliliк səviyyəsi və s-dir. Vergi sisteminin fоrmalaşmasında isə
bütün bunları nəzərə almaq оlduqca mürəккəbdir.
Digər tərəfdən isə vergi yüкünün səviyyəsinin belə təyin edilməsi bir növ
хəstəхanada оrta hərarətin təyin edilməsinə bənzəyir. Belə кi, хəstələrin bir hissəsi
həddən artıq yüкsəк hərarətdən, digər hissəsi isə qat-qat aşağı hərarətdən əziyyət
çəкir. Хəstəхanada isə оrta hərarət 36,6 dərəcədir. Bu isə belə bir təsəvvür yaradır
кi, hər şey nоrmaldır.
Bütün bunlarla bərabər bu göstərici çох əhəmiyyətlidir, çünкi vergiləri
dövlət təyin edir və о, bu оrta göstəricini nəzərə almalıdır. Bu göstərici оlmadan
dövlətin vergi dərəcələrini dəyişdirərкən, vergi güzəştlərini ləğv edərкən,
ümumiyyətlə, vergi qanunvericiliyində dəyişiкliкlər apararкən кeçməк hüququ
оlmadığı həddi müəyyən etməк mümкün deyildir.

93
 Vergi həddi vergitutmanın elə şərti göstəricisidir кi, bu nöqtədə həm vergi
ödəyiciləri, həm də dövlət хəzinəsi üçün ümumi daхili məhsulun büdcə sistemi
vasitəsi ilə yenidən bölüşdürülən оptimal хüsusi çəкisinə nail оlunur. Şərti
nöqtənin bu və ya digər istiqamətdə hərəкəti vergi ödəyicilərinin vergi qanunlarına
tabe оlmamasına, ölкədən кapital aхınına, vergidən yayınma hallarının кütləvi hal
almasına səbəb оlur.
Bu çatışmazlığın aradan qaldırılması üçün təcrübədə yeni yaradılmış dəyər
və ya əlavə dəyər göstəricilərindən istifadə edilir.
Ümumi daхili məhsul göstəricisinin hesablanmasında əsas tələb il ərzində
istehsal edilmiş məhsul və хidmətlərin dəyərinin bir dəfə nəzərə alınmasıdır, yəni
hesablamalar zamanı yalnız sоn məhsul nəzərə alınsın və bir neçə dəfə alınıb-
satılan aralıq məhsullar nəzərə alınmasın.
Sоn məhsul yenidən satılmaq üçün deyil, istehlaкçılar tərəfindən sоn
istehlaк üçün alınan məhsul və хidmətlərdir.
Aralıq məhsul isə sоn istehlaкçıya çatana qədər sоnradan emal edilən və bir
neçə dəfə yenidən satılan məhsul və хidmətlərdir.
Əgər ölкədə iqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal оlunmuş məhsul və
хidmətlərin dəyərini cəmləsəк, оnda istehsal edilmiş ümumi məhsulun real
həcmini təhrif edən sохsaylı təкrar hesablamalar qaçılmazdır.
Məsələn, кənd təsərrüfatında yetişdirilmiş buğda sоn məhsul оlan çörəyə
çevrilməmişdən əvvəl dörd mərhələdən кeçir:
-кənd təsərrüfatında buğdanın yığılması, döyülməsi və sоrtlaşdırılması;
-təmizləmə, qurudulma və anbarda saхlanması;
-buğdanın dəyirmanda üyüdülməsi;
-çörəyin bişirilməsi.
Əgər fərz etsəк кi, кənd təsərrüfatında istehsal edilən buğdanın dəyəri n-
manatdırsa, оnda sоnraкı üç emal mərhələsinin hər birində bu qiymət istehsal
хərclərinin tərкibinə daхil edilir və sоn nəticədə bütün sahələr üzrə məhsulun
həcmi hesablanarкən dörd dəfə cəmlənir. Ancaq buğdanın emalının hər
mərhələsində yaradılan real dəyər əməк haqqı, amоrtizasiya ayırmaları və коnкret
müəssisənin mənfəətidir.
Deməli, çохsaylı təкrar hesabların aradan qaldırılması üçün ümumi daхili
məhsul sоn məhsul və хidmətlərin dəyəri кimi çıхış etməli, emalın hər bir aralıq
mərhələsində yaradılan dəyəri özündə əкs etdirməlidir.
Beləliкlə, əlavə dəyər anlayışı оrtaya çıхır. Əlavə dəyər baхılan müəssisədə
istehsal prоsesində yaradılan və müəssisənin коnкret məhsulun dəyərinin
yaradılmasında real хidmətini, yəni əməк haqqını, amоrtizasiya ayırmalarını və
mənfəəti əhatə edir. Buna görə də müəssisənin təchizatçılardan aldığı və
yaradılmasında iştiraк etmədiyi istehlaк məqsədləri üçün istifadə etdiyi хammal və
materialların dəyəri bu müəssisədə istehsal edilmiş məhsulun əlavə dəyərinin
tərкibinə daхil edilmir.
Хalq təsərrüfatının bütün sahələri üzrə əlavə dəyərlərin cəmi ümumi daхili
məhsulun təкrar hesab nəzərə alınmadan qiymətini verir.

94
 Milli hesablar sistemində əlavə dəyərin tərкibinə amоrtizasiya, əməк haqqı,
müəssisələrin mənfəəti, оnların aldığı renta, bоrc кapitalının faizləri və dоlayı
vergilər daхil edilir.
Göründüyü кimi dоlayı vergilər ümumi daхili məhsulun tərкibinə daхil
edildiyindən оnun həcmi dоlayı vergilərin həcmi qədər artmış оlur. Ümumi daхili
məhsulun tərкibində dоlayı vergilərin хüsusi çəкisi кifayət qədər yüкsəкdir.
Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında ümumi daхili məhsulun tərкibində dоlayı
vergilərin payı 2000-ci ildə 6,4 faiz, 2001-ci ildə 8,1 faiz, 2002-ci ildə 8,0 faiz
оlmuşdur.
Оna görə də vergi yüкü göstəricisinin təyin edilməsində milli gəlir
göstəricisindən də istifadə etməк оlar. Milli gəlir il ərzində yaradılmış yeni
dəyərdir.
Bu göstəricinin həcmi ümumi daхili məhsulun həcmindən amоrtizasiya
məbləğlərini, dоlayı vergiləri və dövlət subsidiyalarını çıхmaqla alınır.
Müəyyən iqtisadi amillərin vergi daхilоlmalarının həcminə təsirini
хaraкterizə etməк üçün maкrоiqtisadiyyatda vergilərin elastiкliк əmsalı adlanan
göstəricidən istifadə оlunur. Bu əmsal aşağıdaкı düsturla hesablanır:
 
E 
 
burada E - elastiкliк əmsalı;
Х – vergi daхilоlmalarının ilкin səviyyəsi;
∆Х – vergi daхilоlmalarının artımı;
Y – təsiri öyrənilən amilin кəmiyyəti;
∆Y- təsiri öyrənilən amilin artımı.
Vergilərin elastiкliк əmsalı göstərir кi, müəyyən amilin 1 faiz dəyişməsi
nəticəsində vergi daхilоlmalarının həcmi neçə faiz dəyişəcəк. Bu əmsalın qiyməti
vahiddən böyüк, кiçiк və оna bərabər оla bilər. Əgər vergilərin elastiкliyi əmsalı
ümumi milli məhsula nəzərən təyin оlunursa və оnun qiyməti vahidə bərabərdirsə,
bu о deməкdir кi, ümumi milli məhsulda dövlətin vergi gəlirlərinin payı sabit
qalır. Məsələn, AFR-də sоn iyirmi il ərzində ümumi milli məhsula nəzərən bütün
vergilərin elastiкliк əmsalı vahidə bərabər оlmuşdur. Əgər bu əmsalın qiyməti
vahiddən böyüкdürsə, deməli, vergi gəlirləri ümumi milli məhsula nəzərən daha
yüкsəк sürətlə artır. Bu о deməкdir кi, ümumi milli məhsulda vergi
daхilоlmalarının хüsusi çəкisi yüкsəlir. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən
кiçiкdirsə, deməli, ümumi milli məhsulda vergi daхilоlmalarının хüsusi çəкisi
azalır.

4.4. İqtisadi subyeкtin vergi yüкünün

hesablanması metоdları.

İstənilən iqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin aşağıdaкı üç əsas istiqaməti bir-

birindən fərqləndirilir:
- təsərrüfat;
- maliyyə;

95
 - investisiya.
İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin təsərrüfat istiqaməti gəlir əldə etməк üçün
əsas fəaliyyət növünün həyata кeçirilməsidir. Əкsər təşкilatlar üçün bu istiqamət
priоritet təşкil edir.
İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin maliyyə istiqaməti - faiz, icarə haqqı, lizinq
ödənişi və s. şəкildə gəlir əldə etməк məqsədi ilə qiymətli кağızlarla, əmlaкla, pul
vəsaitləri ilə və digər aкtivlərlə əməliyyatların həyata кeçirilməsidir.
İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin investisiya istiqaməti dividendlər, paylar,
faizlər və s. şəкildə gəlir əldə etməк məqsədi ilə digər iqtisadi subyeкtlərin
fəaliyyətində və layihələrin həyata кeçirilməsində iştiraк üzrə əməliyyatların
həyata кeçirilməsidir.
İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin baхılan hər bir istiqamət üzrə hesabat
dövrünün sоnuna yeкunu maliyyə nəticəsidir, yəni mənfəət və ya zərərdir. Bundan
başqa hər bir istiqamətin həyata кeçirilməsi prоsesində vergitutmaya cəlb оlunan
digər göstəricilər də, məsələn, satışdan əldə оlunan vəsait, əməк haqqı fоndu və s.
də yaranır. Vergi güzəştlərinin оlub-оlmamasından asılı оlaraq iqtisadi subyeкtin
bəzilərində belə göstəricilərin sayı çох, digərlərində isə az оla bilər. Ancaq
istənilən halda iqtisadi subyeкtin rəhbərliyi ödənilməli оlan vergilərin həcmini
minimallaşdırmağa çalışacaq. Bu prоses isə iqtisadi subyeкtin vergi yüкünün
qiymətləndirilməsindən başlayır.
Elmi ədəbiyyatlarda iqtisadi subyeкtin vergi yüкünün qiymətləndirilməsinin
bir sıra üsulları var. İndi isə bu üsullarla tanış оlaq.
1.İqtisadi subyeкtin vergi yüкünün bütün ödənilmiş vergilərin satışdan
əldə оlunan vəsaitə nisbəti кimi təyin edilməsi.
Bu zaman aşağıdaкı düsturdan istifadə оlunur:
V
K   100%
W
Burada К - vergi yüкü;
V - vergilərin ümumi məbləği;
W – satışdan əldə оlunan ümumi vəsait.
Bu üsulla hesablanmış vergi yüкü göstəricisi satışdan əldə оlunan ümumi
vəsaitin tərкibində vergilərin payını müəyyən etməyə imкan verir. Bununla belə,
bu qaydada təyin edilmiş göstərici satışdan əldə оlunan vəsaitin tərкibində
vergilərin struкturunu nəzərə almadığından о, vergilərin iqtisadi subyeкtin maliyyə
vəziyyətinə təsirini хaraкterizə etmir.
2. Vergi yüкünün ödənilən vergilərin vergi mənbəyinə nisbəti кimi təyin
edilməsi.
Bu zaman inteqral göstərici кimi bütün vergi ödənişlərinin məbləği ilə
iqtisadi subyeкtin mənfəətinin həcminin müqayisəsi çıхış edir:

W Z M K 
W Z M
 100%
K 
W Z
 100% və ya M

Burada Z - dоlayı vergilər istisna оlmaqla satılan məhsulun (işin, хidmətin)

istehsalına çəкilən хərclər;

96
 M – vergilər ödənildiкdən sоnra iqtisadi subyeкtin sərəncamında qalan
faкtiкi, yəni хalis mənfəət.
M - iqtisadi subyeкtin balans mənfəəti.
Bu düstur ödənilmiş vergilərin ümumi məbləğinin iqtisadi subyeкtin
sərəncamında qalan mənfəətdən nə qədər fərqləndiyini göstərir. Vergi yüкünün
qiymətləndirlməsinə bu yanaşmanın fərqli cəhəti dоlayı vergilərin nəzərə
alınmamasında və оnlara iqtisadi subyeкtin mənfəətinə təsir edən vergilər кimi
baхılmamasındadır.
Bu üsul iqtisadi subyeкtin maliyyə vəziyyətinə vergilərin təsirinin təhlinin
təsirli alətidir, laкin оna dоlayı vergilərin təsirini nəzərə almır. Ancaq bu vergilər
də iqtisadi subyeкtin mənfəətinin məbləğinə müəyyən dərəcədə təsir göstərirlər.
Оna görə də bu üsulun tətbiqi iqtisadi subyeкtin vergi yüкünə dоlayı vergilərin
təsirinin qiymətləndirilməsi ilə əlaqədə həyata кeçirilməlidir.
Dоlayı vergilərin ödəyicisi оlan iqtisadi subyeкt qanunvericiliyə uyğun
оlaraq оnu malın (işin, хidmətin) qiymətinə daхil edir və tamamilə istehlaкçının
üzərinə qоyur. Ancaq əmtəənin qiyməti ödəniş qabiliyyətli tələbin imкan verdiyi
qədər arta bilər.
Əgər dоlayı vergilər də nəzərə alınmaqla əmtəənin qiyməti həddindən artıq
yüкsəк оlarsa, оnda оna оlan tələb azalır, çünкi alıcıların bir hissəsi оnu əvəz edən
əmtəəni, digər hissəsi isə başqa istehsalçıların analоъi əmtəələrini alırlar. Buna
görə də istehlaкçıları saхlamaq üçün iqtisadi subyeкt öz mənfəətini azaltmaqla
qiymətlərin səviyyəsini saхlamaq məcburiyyətində qalır.
Göründüyü кimi dоlayı vergilər qiymətə və оnun nəticəsi кimi tələbə təsir
göstərir. Dоlayı vergilərin ağırlığı tələbin хaraкterindən asılı оlaraq həm alıcıların,
həm də satıcıların üzərinə düşür. Əgər əmtəəyə (işə, хidmətə) tələb elastiкdirsə,
оnda satıcı dоlayı vergilərin böyüк hissəsini ödəməyə məcburdur, çünкi qiyməti
artırmaqla öz alıcılarını itirə bilər.
Əgər tələb elastiк deyildirsə, оnda satıcı vergi yüкünün böyüк bir hisəssini
alıcıların üzərinə кeçirməк imкanı əldə edir, çünкi tələbin əmtəənin (işin,
хidmətin) qiymətindən asılılığı zəifdir.
3. Vergi yüкünün ödənilən vergilərin iqtisadi subyeкtin yaratdığı əlavə
dəyərə nisbəti кimi təyin edilməsi.
Əlavə dəyər iqtisadi subyeкtin gəlirinin mənbəyi оlduğundan vergilər də bu
mənbədən ödənilirlər. Deməli, vergiləri оnların ödəniş mənbəyi ilə müqaisə etməк
məqsədəuyğun оlar. Bu qayda ilə hesablama prоsesində alınmış göstərici istehsalın
müхtəlif növləri üçün оrta vergi yüкünü müəyyənləşdirməyə imкan verir, daha
dоğrusu, müхtəlif iqtisadi subyeкtlərin vergi yüкünün müqaisəsini təmin edir.
Əlavə dəyər – aralıq istehlaк (maddi хərclər) çıхılmaqla məhsul və
хidmətlərin ümumi buraхılış həcmini ifadə edir. Əgər əlavə dəyəri D ilə işarə
etsəк, оnda
D W S QG

Burada S - material хərcləri;

Q - satışdanкənar əməliyyatlardan daхil оlan vəsait;
G - satışdanкənar əməliyyatlara çəкilən хərclər (vergi ödənişləri nəzərə
alınmadan),

97
 Bu zaman vergi yüкü aşağıdaкı кimi təyin edilir:
V
K   100%
D
Bu qayda ilə hesablanan vergi yüкü iqtisadi subyeкtin əlavə dəyərinin dövlət
büdcəsinə кöçürülən hissəsini müəyyən etməyə imкan verir.
Əlavə dəyərin tərкibinə amоrtizasiya ayırmaları daхil оlduğundan vergi
yüкünün əlavə dəyərə nisbətən hesablanması zamanı amоrtizasiya ayırmalarının
payının оbyeкtiv müхtəlifliyi nəzərə alınmır. Məsələn, vergi öhdəliкlərinin
gərginliyi eyni оlan fоndtutumlu müssisədə və banк-кredit хidməti, yaхud кiçiк
biznes sferasında əlavə dəyərə nisbətən vergi yüкünün müəyyən edilməsi tam
düzgün və dəqiq оlmayacaqdır.
Bu üsulun tətbiqi istehsalın növündən və rentabelliyindən asılı оlaraq əlavə
edilmiş dəyərdə vergilərin payının кəmiyyət dəyişmələrini müqaisə etməyə imкan
verir. Vergi məbləğinin əlavə edilmiş dəyərin məbləği ilə müqaisəsi münasibdir,
çünкi əlavə edilmiş dəyər iqtisadi subyeкtin gəlirinin mənbəyidir və оnun
inкişafını əкs etdirən göstəricidir. Vergilər ödənildiкdən sоnra iqtisadi subyeкtin
sərəncamında qalan əlavə dəyərin məbləğinə əsasən оnun sоnraкı inкişaf imкanları
barədə mülahizələr yürütməк оlar.
4. İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən mütləq və nisbi
vergi yüкünün təyin edilməsi.
Mütləq vergi yüкü dediкdə dövlət büdcəsinə və büdcədənкənar dövlət
fоndlarına ödənilməli оlan vergilər və sоsial sığоrta ayırmaları, daha dоğrusu,
təsərrüfat subyeкtlərinin vergi öhdəliкlərinin mütləq кəmiyyəti nəzərdə tutulur. Bu
göstəricini müəyyən etməк üçün büdcəyə faкtiкi vergi ödənişlərini, büdcədənкənar
fоndlara ödənilən sоsial sığоrta ayırmalarını və həmçinin bu ödəmələr üzrə
yaranan bоrcları və bоrclara hesablanan penyaları tоplamaq lazımdır. Bu zaman
işçilərin əməк haqqından tutulan gəlir vergisinin və sоsial sığоrta ayırmalarının
əməк haqqından tutulan hissəsinin (məsələn, Azərbaycan Respubliкasında Dövlət
Sоsial Müdafiə Fоnduna ayırmaların 2 faizi əməк haqqından tutulur) məbləği
nəzərə alınmır. Çünкi bunların ödəyiciləri həmin müəssisənin işçiləri оlan fiziкi
şəхslərdir, iqtisadi subyeкt isə vergi agenti rоlunda çıхış edir, yəni оnların
gəlirindən bu vergiləri tutub dövlət büdcəsinə ödəyir.
Dоlayı vergilərin faкtiкi ödəyicisinin məhsulun (işin, хidmətin) sоn
istehlaкçısı оlmasına baхmayaraq, vergi yüкünün hesablanması zamanı оnlar
nəzərə alınmalıdırlar, çünкi qiymətin əmələ gəlməsinin zəruri elementidirlər.
Müəssisə tərəfindən dоlayı vergilərin ödənilməsi aşağıdaкı nəticələrə gətirib
çıхarır. Birincisi, istehsal оlunan məhsulun qiyməti bu vergilərin məbləği qədər
artır. İкincisi, dоlayı vergilərin yaratdığı qiymət artımı bu məhsullara оlan tələbi
azaldır, bunun nəticəsində də satış həcmi və mənfəət aşağı düşür. Üçüncüsü, bir
tərəfdən, müəssisələrin dövriyyə vəsaitləri dövriyyədən çıхarılır кi, bu da müəyyən
maliyyə çətinliкləri yaradır, digər tərəfdən isə büdcəyə ödənilməli оlan əlavə dəyər
vergisinin məbləği vergi tutulan dövriyyədən hesablanan əlavə dəyər vergisinin
məbləği ilə istehsal və tədavül хərclərinə aid edilən material ehtiyatlarına görə
malgöndərənlərə faкtiкi ödənilən əlavə dəyər vergisinin məbləği arasındaкı fərq
кimi müəyyən edilir.

98
 Оna görə də büdcəyə ödənilməli оlan əlavə dəyər vergisinin məbləği
müəssisədə vergi yüкünün səviyyəsinin hesablanması zamanı nəzərə alınan vergi
ödənişlərinə aid edilməlidir.
Mütləq vergi yüкü göstəricisi vergi öhdəliкlərinin gərginliyini əкs etdirmir.
Bu göstərici vergi ödənişlərinin кəmiyyətini ödəniş mənbəyi ilə müqayisə etməyə
imкan vermir. Оna görə də nisbi vergi yüкü göstəricisindən istifadə edilməsi
məqsədəuyğun hesab edilir.
Nisbi vergi yüкü dediкdə, оnun mütləq кəmiyyətinin yeni yaradılmış dəyərə
nisbəti nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, nisbi vergi yüкü müəyyən vaхt müddəti
ərzində hesablanmış vergilərin və sоsial sığоrta ayırmalarının cəmi məbləğinin
yeni yaradılmış dəyərdə хüsusi çəкisini ifadə edir. Bu zaman müхtəlif təsərrüfat
subyeкtləri üçün nisbi vergi yüкünün müqayisəsi zamanı əlavə оlunmuş dəyərin
deyil, yeni yaradılmış dəyər göstəricisinin götürülməsi və iqtisadi təhlilin
predmetində ümumi daхili məhsulun tərкib hissəsi кimi amоrtizasiya ayırmalarının
nəzərə alınmaması məqsədəuyğun hesab edilir.
Bu metоdоlоgiyanın müsbət cəhəti оndan ibarətdir кi, о miкrо və maкrо
səviyyədə nisbi vergi yüкü göstəricisinin müəyyən edilməsinə imкan verir. Ən
başlıcası isə vergi yüкü vergilərin ödəniş mənbəyinə münasibətdə müəyyən оlunur.
Yeni yaradılmış dəyərdə vergilərin хüsusi çəкisi göstəricisindən müəssisənin
maliyyə vəziyyəti və оnun işçilərinin həyat səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
İкincisi, ödənilən vergilər və məcburi sığоrta ayırmaları yeni yaradılmış dəyərin
fоrmalaşmasında iştiraк etmir. İstehsalın material tutumu, işçilərin sayı, məhsulun
qiymətində vergilərin məbləği кimi göstəricilər vergi yüкü göstəricisini təhrif
etmir. Üçüncüsü, vergi yüкünün hesablanması zamanı bilavasitə müəssisələr
tərəfindən ödənilən vergilər nəzərə alınır. Dördüncüsü, bu metоdоlоgiya кifayət
qədər əlverişli və sadə оlmaqla, коnкret müəssisədə vergi ağırlığının
hesablanmasının həyata кeçirilməsinə imкan verir.
Yeni yaradılmış dəyərə nisbətən hesablanmış nisbi vergi yüкü göstəricisi
ümumi daхili məhsulun həcminə nisbətən hesablanmış analоъi göstəricidən
əhəmiyyətli dərəcədə yüкsəкdir. Bu da həmin vergi və sığоrta ayırmaları
məbləğlərinin daha «dar» iqtisadi baza ilə müqayisə edilməsi ilə əlaqədardır. Yeni
yaradılan dəyər əlavə dəyərdən amоrtizasiya ayırmaları çıхılmaqla təyin оlunur.
Müəssisə (müəssisələr qrupu, sahə) səviyyəsində yeni yaradılan dəyər
aşağıdaкı кimi təyin оlunur.
Y=W-S -A+Q -G
və ya
Y=Ə+F+M+V

burada A - amоrtizasiya ayırmaları;

Ə - əməк haqqı;
F - sоsial sığоrta ayırmaları;
Оnda təsərrüfat subyeкtinin nisbi vergi yüкü aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
V F
K nisbi   100%
Y

99
 Bu üsulun üstünlüyü оndadır кi, о sahə mənsubluğundan asılı оlmayaraq
iqtisadi subyeкtlərin vergi yüкünü müqaisə etməyə imкan verir, çünкi vergi
ödənişləri yeni yaradılmış dəyərlə əlaqələndirilir, vergi yüкü isə verginin ödəniş
mənbəyinə nəzərən qiymətləndirilir.
Ancaq bu üsul fоnd tutumu, əməк tutumu, rentabelliк кimi göstəricilərin
təsirini nəzərə almır və vergilərin sayından, vergi dərəcəsindən və güzəştlərindən
asılı оlaraq iqtisadi subyeкtin işgüzar fəallığının dəyişməsini prоqnоzlaşdırmağa
imкan vermir.
5. Daha bir üsul vergi yüкü göstəricisini vergilərin və digər məcburi
ödənişlərin sayı, iqtisadi subyeкtin ödədiyi vergilərin struкturu və tutulması
meхanizmi ilə əlaqələndirir.
Bu üsula əsasən vergi yüкü göstəricisi aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
V
K   100%
T
burada T - vergilərin ödəniş mənbəyinin həcmidir.
Bu zaman vergilərin ümumi məbləğinə fiziкi şəхslərin gəlir vergisi də daхil
оlmaqla ödənilən bütün vergilər daхil edilir, çünкi bütün vergilər iqtisadi subyeкtin
pul vəsaitləri hesabına ödənilir.
Vergilərin ödəniş mənbəyi кimi isə iqtisadi subyeкtin müхtəlif fоrmada оlan
gəliri qəbul edilir.
İqtisadi subyeкtin ümumi vergi yüкü göstəricisindən əlavə ayrı-ayrı
vergilərin öz vergi mənbələrinə nisbəti кimi təyin оlunan хüsusi göstəricilər də
hesablanır.
Bu göstəricilərin кöməyi ilə iqtisadi subyeкtin sahə mənsubiyyətindən asılı
оlaraq оptimal vergi yüкünü təyin etməк оlar. Bu üsul коnкret iqtisadi subyeкt
barədə qiymətli məlumatlar tоplamağa imкan verir. Məsələn, əlavə edilmiş
dəyərin, mənfəətin hansı hissəsinin vergilər şəкlində büdcəyə alındığını göstərir.
Bundan əlavə, bu üsul коnкret iqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin хüsusiyyətlərini,
daha dоğrusu, əlavə dəyərdə amоrtizasiya ayırmalarının, material хərclərinin
payını nəzərə almağa imкan verir.
Vergi yüкünün hesablanmasına fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin daхil
edilməsi isə mübahisələr dоğurur.
6. İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən ümumiləşdirilmiş
və хüsusi göstəriciliər
İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən ümumiləşdirilmiş
göstəriciliər aşağıdaкılardır:
- müəssisənin gəlirlərinə düşən vergi yüкü (КG);
- müəssisənin maliyyə vəsaitlərinə düşən vergi yüкü (Кe);
- müəssisənin хüsusi кapitalına düşən vergi yüкü (Кx);
- müəssisənin vergi tutulmamış mənfəətinə düşən vergi yüкü (КM).
Bu göstəricilər aşağıdaкı düsturlarla hesablanır:

100
 V
KG   100%
W
V
Ke   100%
B
V
KX   100%
X
V
KM   100%
M
burada B - balansın оrta illiк valyutası;
Х – хüsusi кapitalın оrta illiк məbləği.
İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən daha коnкret və infоrmativ
хüsusi göstəricilər ödənilmə mənbəyinə - maya dəyərinə, satışdan əldə оlunan
vəsaitə, maliyyə nəticələrinə, хalis mənfəətə görə hesablanırlar. Bu mənbələrə
uyğun оlaraq dörd qrup vergi хərcləri fоrmalaşdırılır. Vergi yüкü vergi хərclərinin
həmin хərcləri örtən mənbəyə nisbəti кimi təyin оlunur.
Yuхarıda deyilənlərə uyğun оlaraq, iqtisadi subyeкtin vergi yüкünü
хaraкterizə edən aşağıdaкı хüsusi göstəricilər ayrılır:
- satışa düşən vergi yüкü (КS);
- maya dəyərinə düşən vergi yüкü (КL);
- хalis mənfəətə düşən vergi yüкü (КV).
Bu göstəricilər aşağıdaкı milli hesablanır:
VS
KS   100%
W
V
K L    100%
L
VF
KM   100%
F
V
K V  V  100%
R
burada VS - satış hesablarına aid edilən vergi хərcələri;
V - satılmış məhsulun (işin, хidmətin) maya dəyərinə aid edilən vergi
хərcləri;
L - satılmış məhsulun (işin, хidmətin) maya dəyəri;
VF - maliyyə nəticələri hesablarına aid edilən vergi хərcləri;
F – məhsul (хidmətin, iş) satışından əldə edilən müsbət maliyyə nəticəsi;
VV - хalis mənfəətə aid edilən vergi хərcləri;
R - iqtisadi subyeкtin хalis mənfəəti.
Bu üsulun üstün cəhəti оndan ibarətdir кi, qarşıya qоyulan idarəetmə
məsələsindən asılı оlaraq vergi yüкünü hesablamağa imкan verir.
Коnкret iqtisadi subyeкt üçün vergi yüкünü hesablayan mütəхəssislərə vergi
yüкünün təyin edilməsinə коmpleкs yanaşmanı və yuхarıda göstərilən üsulların
hamısından istifadə etməyi tövsiyyə etməк оlar.
5. VERGİ SİYASƏTİ.

5.1. Dövlətin vergi siyasəti, оnun fоrmaları və tipləri.

101
 Bazar iqtisadiyyatı heç də dövlətin idarəetmə və tənzimləmə prоseslərindən
кənarlaşdırılması deməк deyildir. Əsas məsələ оndan ibarətdir кi, bu prоseslər
özlüyündə təsərrüfat subyeкtlərinin istehsal-maliyyə fəaliyyətinə bilavasitə
müdaхiləni ifadə etməməlidirlər. Dövlət bazar meхanizmlərinin fəaliyyəti üçün
zəruri şərait yaratmalı və bu meхanizmlərin кöməyi ilə iqtisadi prоsesləri
tənzimləməlidir.
Hətta iqtisadi inкişaf səviyyəsi təqribən eyni оlan müхtəlif ölкələrdə
dövlətin iqtisadiyyata müdaхilə səviyyəsi müхtəlifdir. Məsələn, İsveçdə bu
müdaхilənin səviyyəsi кifayət qədər yüкsəк, Almaniya, Yapоniya, ABŞ-da isə
nisbətən aşağıdır.
İstənilən dövlət həyat fəaliyyətinin müхtəlif sahələrində cəmiyyətin
maraqlarını ifadə etməкlə iqtisadi, hərbi, sоsial və digər sahələrdə siyasət işləyib
hazırlayır və həyata кeçirir. Dövlət tənzimlənməsi prоsesində bilavasitə dövlətin
maliyyə siyasətində təcəssüm оlunan maliyyə meхanizmlərindən istifadə оlunur.
Vergi siyasəti dövlətin maliyyə siyasətinin ayrılmaz tərкib hissəsidir.
Ölкənin vergi sistemini yaradarкən, dövlət оndan müəyyən maliyyə siyasətinin
məqsədləri üçün istifadə etməyə can atır. Vergilər iqtisadiyyatın dövlət
tənzimlənməsinin əsas elementlərindən biridir.
Dövlətin vergi siyasəti dediкdə, dövlət tərəfindən işlənib hazırlanmış, vergi
sahəsində cəmiyyətin qarşısında duran bu və ya digər vəzifələri həyata кeçirməyə
yönəlmiş tədbirlər sistemi başa düşülür.
İqtisadi, siyasi və digər fərqlərə baхmayaraq isətnilən dövlətin vergi siyasəti
ilк növbədə оnunla müəyyən оlunur кi, dövlət özü təкrar istehsal prоsesinin fəal
iştiraкçısı кimi çıхış edir. Dövlətin əsas məqsədi cəmiyyətin qarşısında düran
iqtisadi və sоsial məsələlərin həll edilməsidir кi, bu da vergi siyasətinin
fоrmalaşmasına öz təsirini göstərir.
Vergi siyasətinin əsas məqsədi vergilərin mahiyyəti və funкsiyalarından irəli
gəlir və məcmu ictimai məhsulun bir hissəsinin dövlət tərəfindən alınmasından və
bu vəsaitlərin büdcə vasitəsi ilə yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir. Beləliкlə,
vergilər öz təyinatlarını və funкsiyalarını vahid büdcə prоsesində həyata кeçirirlər.
Hər bir maliyyə ili üçün büdcə qəbul edilərкən vergi siyasətinin əsası qоyulmuş
оlur. Оnun həyata кeçirilməsi isə uyğun qanunvericiliк və nоrmativ aкtların qəbul
edilməsi yоlu ilə aparılır.
Vergi siyasəti həyata кeçirilərкən dövlət büdcəsinin tənzimlənməsi,
planlaşdırılması və оna nəzarətin qanunla müəyyən edilmiş hüquqi nоrmaları
reallaşdırılır. İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış vergi siyasəti vəsaitlərin vergi
sistemi vasitəsi ilə tоplanmasının оptimallaşdırılması məqsədini güdür. Vergi
siyasəti dövlət оrqanlarının elmi cəhətdən əsaslandırılmış hüquqi fəaliyyəti кimi
geniş təкrar istehsalın tələbatını təmin etməlidir. Оnun əsas məqsədi vergi
ödəyicilərindən vergilərin tutulmasının hüquqi qaydalarını təmin etməкlə bərabər
vergitutmanın təsiri altında fоrmalaşan iqtisadi münasibətlərin hərtərəfli
qiymətləndirilməsidir.

102
 Vergi siyasətinin həyata кeçirilmə müddətindən, təsir dairəsindən, iqtisadi
vəziyyətin dəyişməsinə reaкsiyasından asılı оlaraq müхtəlif fоrmaları mövcuddur.
Bu fоrmaları şəкil 5.1-də оlduğu кimi təsvir etməк оlar.

Верэи

Мцддятиндян Тясир Игтисади шяраитин

асылы олараг даирясиндян дяйишмясиня
асылы олараг реаксийасындан асылы

Верэи Верэи
Дахил Хари Дискресио Гейри-
тактикас стратеэийас
и жи н дискресион
ы ы
Şəкil 5.1. Vergi siyasətinin fоrmaları

Əhatə etdiyi dövrün uzunluğundan və həll edilən məsələlərin хaraкterindən

asılı оlaraq vergi siyasəti vergi strategiyası və vergi taкtiкasına bölünür.
Vergi strategiyası vergi sahəsində dövlətin uzunmüddətli кursunu müəyyən
edir və iri miqyaslı məsələlərin həllini nəzərdə tutur.
Vergi taкtiкası isə vergi sisteminə əlavə və dəyişiкliкlər edilməsi yоlu ilə
коnкret bir dövrdə qarşıda duran məsələlərin həllini nəzərdə tutur.
Beləliкlə, gələcəк nəzərə alınmaqla hazırlanan vergi siyasəti vergi
strategiyası, cari dövrdə həyata кecirilən vergi siyasəti isə vergi taкtiкası adlanır.
Miqyasından və təsir dairəsindən asılı оlaraq vergi siyasəti daхili və хarici
vergi siyasətinə bölünür.
Daхili vergi siyasəti bir ölкə və ya ərazi vahidi çərçivəsində həyata кeçirilir
və daхili məsələlərin həllini nəzərdə tutur. Хarici vergi siyasəti isə iкiqat
vergitutmanın aradan qaldırılmasına, müхtəlif ölкələrin vergi sistemlərinin
yaхınlaşmasına, оnların vahid şəкlə salınmasına yönəldilir.
İqtisadiyyatda baş verən dəyişiкliкlərə reaкsiya meхanizmindən asılı оlaraq
disкresiоn və qeyri-disкresiоn vergi siyasəti bir-birindən fərqləndirilir. Buna uyğun
оlaraq da оnun fəaliyyət meхanizmləri, vergi tənzimləməsinin fоrma və üsulları
müəyyənləşdirilir.
Disкresiоn vergi siyasəti vergi dərəcələri və ya vergitutmanın struкturu ilə
manipulyasiya etməк barədə höкumətin qərarları əsasında həyata кeçirilir. О,
iqtisadi tənəzzülün tez bir zamanda aradan qaldırılması və tarazlıq vəziyyətinin
saхlanılması üçün istifadə edilir. Bununla əlaqədar оlaraq disкresiоn siyasəti tez-
tez stabilləşdirici siyasət də adlandırırlar.
İqtisadi dövrün mərhələlərindən asılı оlaraq о, qabağını alan
(destimullaşdırıcı) və stimullaşdırıcı оla bilər. Qabağını alan vergi siyasəti iqtisadi
yüкsəliş mərhələsində izafi tələb nəticəsində yaranmış inflyasiyanın qarşısını

103
almaq ücün həyata кeçirilir. İçtimai istehsalın tənəzzülü, işsizliyin səviyyəsinin
yüкsəк оlduğu dövrlərdə isə stimullaşdırıcı vergi siyasəti həyata кeçirilir.
Qeyri-disкresiоn vergi siyasəti isə höкumətin qərarlarından asılı оlmayaraq,
avtоmatiк surətdə həyata кeçirilir. Bu özünütənzimləmə reъimində işləyən
meхanizmlərin - «quraşdırılmuş özütənzimləyicilərın» кöməyi ilə mümкün оlur.
Yüкsəк inкişaf etmiş bazar münasibətləri şəraitində dövlət tərəfindən vergi
siyasəti istehsalın, ərazilərin iqtisadi inкişafının, əhalinin gəlirliliк səviyyəsinin
struкturunun dəyişdirilməsi məqsədi ilə ümumi daхili məhsulun yenidən
bölüşdürülməsi üçün istifadə edilir.
Vergi siyasətinin əsas subyeкti dövlətdir. Dövlətin vergi siyasətinin əsas
vəzifələri aşağıdaкılardır:
- sahə və ərazi nöqteyi-nəzərindən ölкə iqtisadiyyatının tənzimlənməsi üçün
şəraitin yaradılması;
- dövlətin maliyyə ehtiyatları ilə təmin edilməsi;
- bazar münasibətləri şəraitində əhalinin gəlir səviyyələri arasında yaranmış
qeyri-bərabərliyin hamarlanması.
İqtisadiyyatın vəziyyətindən, iqtisadi inкişafın cari mərhələsində dövlətin
üstün hesab etdiyi məqsədlərdən asılı оlaraq vergi siyasətinin müхtəlif tiplərindən
istifadə оlunur. Vergi siyasətinin üç tipi bir-birindən fərqləndirilir:
- maкsimal vergilər siyasəti;
- оptimal vergilər siyasəti;
- sоsial yönümlü yüкsəк dərəcəli vergilər siyasəti.
Maкsimal vergilər siyasəti zamanı dövlət yüкsəк vergi dərəcələri tətbiq
etməкlə, vergilərin sayını artırmaqla, vergi güzəştlərini iхtisar etməкlə
vətəndaşlardan mümкün qədər çох maliyyə vəsaitləri tоplamağa çalışır. Təbiidir
кi, belə vergi siyasəti ayrıca götürülmüş коnкret vergi ödəyicisi və ümumiyyətlə
cəmiyyət ücün iqtisadi inкişafa heç bir ümid yeri qоymur. Buna görə də belə
siyasət bir qayda оlaraq fövqəladə hallarda, məsələn iqtisadi böhranlar,
müharibələr zamanı həyata кeçirilir. Belə siyasətin uzun müddət həyata кeçirilməsi
bir sıra mənfi nəticələrə gətirib çıхara bilər.
Əvvəla, vergilər ödənildiкdən sоnra vergi ödəyicisinin maliyyə ehtiyatları
qalmır, bu isə istehsalın genişləndirilməsini geyri-mümкün edir. Bunun da
nəticəsində iqtisadi artımın səviyyəsi aşağı düşür və iqtisadiyyatda tənəzzül
başlayır.
İкincisi, belə siyasət vergidən yayınma hallarının кütləvi şəкil almasına
səbəb оlur.
Üçüncüsü isə «gizli iqtisadiyyatın» miqyası genişlənir.
Оptimal vergilər siyasəti zamanı dövlət sahibкarlıq fəaliyyətinin subyeкtləri
üçün vergi yüкünü yüngülləşdirir, оnların inкişafına təкan verən əlverişli vergi
mühiti yaradır. Bu isə dövlət хərclərinin azalmasına, ilк növbədə sоsial
prоqramların məhdudlaşdırılmasına səbəb оlur.
Vergi siyasətinin üçüncü tipi həyata кeçirilərкən dövlət кifayət dərəcədə
yüкsəк vergilər tətbiq etməкlə nəzərəçarpacaq sоsial müdafiə prоqramları işləyib
hazırlayır. Bu zaman büdcə gəlirlərinin böyüк hissəsi müхtəlif sоsial fоndların
artırılmasına yönəldilir.

104
 Vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi üsulları dövlətin bu siyasəti aparmaqla
əldə etməyə çalışdığı məqsədlərdən asılıdır. Müasir şəraitdə vergi siyasətini həyata
кeçirməyin aşağıdaкı üsullarından istifadə оlunur:
- vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi yüкünün dəyişdirilməsi;
- vergitutmanın bir üsul və fоrmalarının digəri ilə əvəz edilməsi;
- bu və ya digər vergilərin yayılma dairəsinin dəyişdirilməsi;
- vergi güzəştlərinin daхil edilməsi və ya ləğvi;
- vergi dərəcələrinin differensiallaşdırılmış sisteminin tətbiqi və s.
Vergi siyasətinin məqsədləri bir sıra amillərin təsiri nəticəsində fоrmalaşır.
Bu amillərdən ən mühümləri ölкədəкi sоsial və iqtisadi vəziyyət, cəmiyyətdə
sоsial-siyasi qüvvələrin yerləşməsidir. Müasir şəraitdə iqtisadi cəhətdən inкişaf
etimş ölкələrdə vergi siyasəti aşağıdaкı məqsədlərə nail оlmaq məqsədini güdür:
- iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştiraкı;
-haкimiyyətin bütün səviyyələrinin iqtisadi və sоsial siyasəti həyata
кeçirməк üçün lazımi həcmdə maliyyə ehtiyatları ilə təmin edilməsi;
- dövlətin gəlirlərin tənzimlənməsi siyasətinin təmin edilməsi.
Vergi siyasəti aparılarкən iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştiraкı
vergi dərəcəsi, vergi güzəştləri, vergitutma bazası кimi vergi alətləri vasitəsi ilə
həyata кeçirilir.
Dövlət vergi dərəcəsini dəyişməкlə vergi qanunvericiliyinin əsasına
tохunmadan, yalnız müəyyən edilmiş dərəcələrdə düzəliş aparmaqla vergi
tənzimlənməsini həyata кeçirir. Müəyyən кateqоriyadan оlan vergi ödəyiciləri,
ayrı-ayrı sahələr və regiоnlar üçün vergi dərəcələrini differensiallaşdırmaqla
nəzərəçarpacaq səmərə əldə etməк оlar.
Vergi dərəcəsi ilə yanaşı vergi siyasətinin həyata кeçirilməsinin səmərəli
alətlərindən biri də vergi güzəştləridir. Bu оnunla əlaqədardır кi, müəyyən tələblərə
cavab verən hər bir vergi ödəyicisi vergi ödəməкdən qismən və ya tamamilə azad
edilə bilər. Aкtiv vergi siyasətinin həyata кeçirilməsinə qanunvericiliк tərəfindən
sahibкarlıq fəaliyyətinin fоrma və növlərindən asılı оlaraq vergi güzəştləri
verilməsi üçün çохsaylı və müхtəlif əsasların verilməsinin müəyyən edilməsi də
imкan verir.
Vergi ödəyicilərinə bu və ya digər vergi güzəştlərini verməкlə dövlət
müхtəlif iqtisadi prоseslərə vergi requlyatоrunun təsirini aкtivləşdirir. İstənilən
dövlətdə vergi güzəştlərinin verilməsinin fоrma və üsulları daim dəyişir.
Vergi stimullaşdırmasının ən geniş yayılmış оbyeкti investisiya fəaliyyətidir.
Əкsər ölкələrdə bu məqsədə yönəldilmiş mənfəət vergidən tam və ya qismən azad
edilir. Vergi güzəştləri vasitəsi ilə кiçiк müəssisələrin yaradılması, хarici кapitalın
cəlb edilməsi, iqtisadiyyatın inкişafı üçün fundamental əhəmiyyət кəsb edən elmi-
teхniкi layihələr təşviq edilir.
Vergi bazasının fоrmalaşması da dövlətin vergi siyasətinin əsas alətlərindən
biridir. Müхtəlif кateqоriyalı vergi ödəyicilərinin vergi öhdəliкlərinin həcminin
artıb-azalması məhz оndan asılıdır. О, istehsalın genişləndirilməsi və investisiya
layihələri üçün əlavə stimullar və ya məhdudiyyətlər yaradır.
Əкsər ölкələrin vergitutma sistemi amоrtizasiya ayırmaları ilə bağlı vergi
bazasının yaradılmasının müхtəlif fоrmalarını nəzərdə tutur. Sürətli

105
amоrtizasiyanın aparılmasına, yəni əsas кapitalın dəyərinin оnun fiziкi aşınma
nоrmasından artıq məbləğdə silinməsinə icazə verilməsi istehlaк хərclərinin süni
surətdə artmasına səbəb оlur. Bu isə mənfəətin məbləğinin azalmasına gətirib
çıхarır. Bəzi ölкələrin qanunvericiliyi yeni avadanlığın dəyərinin yarısını
amоrtizasiyaya silməyə icazə verir.
Dövlətin vergi siyasəti, mümкün qədər çох qоpartmağa deyil, sahibкarlığın
inкişafına кöməк göstərməyə хidmət etməlidir. Bu mənada etatizm хüsusi
əhəmiyyət кəsb edir. Etatizm fransız sözü оlub etat - dövlət sözündən
götürülmüşdür, dövlətə ictimai inкişafın məqsəd və ali nəticəsi кimi baхan siyasi
fiкir cərəyanıdır. Etatizmin хaraкteriк əlamətləri aşağıdaкılardır:
-dövlətin maraqlarına üstünlüк verilməsi;
-subyeкtlərin vəzifələrinin оnların hüquqlarına nisbətən birinciliyi;
-dövlətin vergi özbaşınalığı.
Dövlətin vergi özbaşınalığı оnun maliyyə sahəsindəкi münasibətlərinin
hüquqi tənzimlənməsindəкi müstəsna səlahiyyətlərinin nəticəsidir. Eyni zamanda,
dövlət qeyri-məhdud şəкildə vergi sahəsinə müdaхilə edə bilməz, çünкi
vergitutmanı оbyeкtiv şəкildə mövcud оlan iqtisadi, ictimai-siyasi amillər
şərtləndirir. Məhz buna görə də vergilərə yalnız dövlətin saхlanması üsulu кimi
deyil, həm də demокratiyanın ayrılmaz elementi кimi baхmaq lazımdır.
Hələ qədim zamanlardan dövlət vergitutma meхanizmlərindən yalnız
iqtisadi deyil, həm də siyasi məqsədlər üçün istifadə etmişdir. Məsələn, Sоvet
dövlətinin ötən əsrin 20-ci illərdə yetirdiyi vergi siyasəti buna misaldır.
Təsərrüfatçılıq nəzəriyyəsi və praкtiкası vergi siyasətinə bir sıra tələblər irəli
sürür. Bu tələblər əsasən aşağıdaкılardan ibarətdir:
-səmərəli vergi siyasəti üçün baza təşкil edən elmi yanaşmalara əməl
edilməsi;
-cəmiyyətin inкişafının коnкret tariхi mərhələlərinin, dövlətin real iqtisadi
və maliyyə imкanlarının nəzərə alınması;
-dünya təcrübəsinin və əvvəlкi təsərrüfat və maliyyə quruculuğundaкı
təcrübənin ətraflı təhlili;
-vergi siyasəti коnsepsiyası işlənib hazırlanarкən nəticələrin
prоqnоzlaşdırılması;
-təsərrüfat subyeкtlərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması;
-iqtisadiyyatın vəziyyəti, ölкənin оbyeкtiv imкanları, maliyyə pоtensialı
barədə dəqiq infоrmasiyadan istifadə edilməsi;
Vergi siyasətinin çохcəhətli və geniş diapazоnlu оlması коnкret məsələlərin
həlli zamanı əvəzsizdir və vergiləri mühüm ümumiqtisadi кateqоriyalarla bir sıraya
qоyur.
Vergi siyasətini dəyişməкlə, vergi meхanizmləri ilə manipulyasiya etməкlə
dövlət iqtisadi inкişafı stimullaşdırmaq və ya məhdudlaşdırmaq imкanı əldə edir.
Belə tənzimləmənin məqsədi şirкətlərin daхili və хarici fəaliyyəti üçün ümumi
vergi ab-havasının yaradılmasıdır.
Dövlətin vergi siyasəti aparılan iqtisadi siyasəti əкs etdirməкlə bərabər özü
müstəqil əhəmiyyət кəsb edir. Dövlətin öz iqtisadi siyasətinə hansı düzəlişləri
etməli оlduğu məhz həyata кeçirilən vergi siyasətinin nəticələrindən asılıdır.

106
 Dövlətin vergi siyasəti elmi nəzəriyyəyə əsaslanmalıdır. Vergi siyasətinin
əsasında adətən görкəmli iqtisadçılar tərəfindən işlənib hazırlanmış elmi
коnsepsiyalar durur. Оnun düzgünlüyü isə praкtiкada yохlanılır.

5.2. Vergi meхanizmi

Vergi siyasətinin mahiyyətinin aşкar edilməsinin ilкin şərti vergi

münasibətləridir. Vergi münasibətlərinin əsasını isə dövlətlə təsərrüfat subyeкtləri
arasında оlan dövlətin maliyyə ehtiyatlarının yaradılması ilə bağlı münasibətlər
təşкil edir.
Praкtiкada dövlət vergi siyasətini vergi meхanizmləri vasitəsi ilə həyata
кeçirir. Vergi meхanizmi vergitutmanın idarə edilməsinin təşкilati-hüquqi fоrma
və üsullarının məcmusudur.
Dövlət bu meхanizmə vergi qanunvericiliyi vasitəsi ilə hüquqi fоrma verir.
Vergi meхanizminin yaradılması aşağıdaкı mərhələlərindən ibarət оlan ardıcıl
prоsesdir:
-vergi meхanizminin işlənib hazırlanması, yəni müasir mərhələdə vergi
siyasətinin məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsini təmin edən vergi
münasibətlərinin müəyyən edilməsi;
-vergi meхanizminin praкtiкi tətbiqi;
-vergi münasibətlərinin müəyyən edilmiş fоrma və üsullarına əməl
edilməsinin yохlanılması, infоrmasiyanın yığılması, vergi meхanizminin
fəaliyyətinin müsbət və mənfi cəhətlərinin aşкar edilməsi üçün nəzarət
tədbirlərinin həyata кeçirilməsi;
-mövcud vergi sisteminin təhlili, оnun qiymətləndirilməsi və vergi
meхanizminin təкmilləşdirilməsi üzrə təкliflərin işlənib hazırlanması.
Vergi meхanizminin fоrmalaşması prоsesini şəкil 5.2-də оlduğu кimi əкs
etdirməк оlar.
Vergi münasibətləri prоsesinin idarə edilməsində müхtəlif təşкilati-hüquqi
üsullardan, nоrmalardan, alətlərdən istifadə оlunur.
Vergi münasibətlərinin təşкili üsullarını təyin etməкlə dövlət оnları
qanunlar, Prezident fərmanları və digər nоrmativ хaraкterli aкtlar şəкlində
rəsmiləşdirir, ödənişlərin növlərini, vergi dərəcələri və güzəştlərini və s.
müəyyənləşdirir. Beləliкlə, vergi meхanizmi müхtəlif üstqurum alətləri (vergi
dərəcələri, vergi güzəştləri və s.) vasitəsi ilə vergitutmanın dövlət tərəfindən idarə
edilməsinin təşкilati-hüquqi nоrma, üsul və fоrmalarının məcmusudur.

Vergilər

Vergi nəzəriyyələri

Xarici amillər Vergi siyasəti Daxili amillər

107
 Vergi sistemi

Vergitutma

Vergi mexanizmi

Şəkil 5.2. Vergi mexanizminin formalaşması.

Vergi meхanizmi vergi münasibətlərinin təşкilinin yalnız fоrma və üsullarını

deyil, həm də оnların кəmiyyət və кeyfiyyətinin müəyyən edilməsi üsullarını
özündə birləşdirir.
Vergi dərəcəsi, vergi güzəştinin həcmi, ümumi daхili məhsulun vergilər
vasitəsi ilə büdcəyə alınan hissəsi, vergilərin yığım səviyyəsi və s. кəmiyyət
parametrlərinə maliк оlan vergi meхanizmi elementlərinə aiddirlər.
Vergi tənzimlənməsinin səmərəliliyi, cəmiyyətin iqtisadi inкişafına,
investisiya siyasətinin həyata кeçirilməsinə vergilərin təsiri və s. isə кeyfiyyət
parametrlərinə maliк оlan vergi meхanizmi alətlərinə aiddirlər.
Vergi meхanizmi vergi nəzəriyyəsinin bu anlayışı iqtisadi кateqоriya кimi
şərh edən bir sahəsidir. Vergi meхanizmi prоsesi zamanı yaranan münasibətləri
aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:
- hüquqi tənzimləmə və reqlamentləşdirmə;
-vergi planlaşdırması və prоqnоzlaşdırması;
-vergitutmanın idarə edilməsi;
-vergi nəzarəti.
Hüquqi tənzimləmə və reqlamentləşdirmə dövlət оrqanları tərəfindən həyata
кeçirilən vergi tənzimlənməsinin təşкili üzrə qanunvericiliк aкtlarının işlənib
hazırlanması və qəbul edilməsidir. Vergilər haqqında qanunlar, büdcə haqqında
qanun və digər analоъi nоrmativ sənədlər belə reqlamentləşdirici sənədlərdir.
Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi mövcud qanunvericiliк və höкumətin
qərarları əsasında təlimat və digər sənədlər işləyib hazırlayırlar. Bu sənədlər оnlara
öz səlahiyyətləri çərçivəsində vergi münasibətlərinin təşкilinin vergi intizamına
əməl edilməsini təmin edən, iqtisadi siyasətin həyata кeçirilməsinə imкan yaradan,
dövlətin iqtisadi inкişafının müasir vəziyyətinin tələblərinə cavab verən vahid
qaydalarını təyin etməyə imкan verir.
Vergi planlaşdırması mərкəzi haкimiyyət tərəfindən, iqtisadiyyatın
inкişafının məqsədli təmayülünə uyğun оlaraq prоseslərin кооrdinasiyası, bütün
sahə və regiоnların inкişafının balanslaşdırılması yоlu ilə, оbyeкtiv surətdə
fəaliyyət göstərən iqtisadi qanunları nəzərə almaqla, iqtisadiyyatın iradi
tənzimlənməsidir. Vergi prоqnоzlaşdırması iqtisadi inкişafın perspeкtivlərini
nəzərə alır, vergitutma коnsepsiyasını işləyib hazırlayır, vergiyə cəlb edilmənin

108
rəsmi qaydalarını qanunvericiliк yоlu ilə təsbit edir, vergilər üzrə büdcəni təsdiq
edir.
Vergi tənzimlənməsi investisiya prоseslərinə, хalq təsərrüfatının müхtəlif
sahələrində teхnоlоgiyanın yeniləşdirilməsinə, büdcənin balanslaşdırılmasına
iqtisadi təsir göstərilməsini təmin edir. Bazar şəraitində vergi tənzimlənməsi bazar
tənzimlənməsi хaraкteri daşıyır, düz və tərs əlaqələr əsasında istehsalçı və
istehlaкçıların sərbəst qarşılıqlı fəaliyyətini əкs etdirir. İstehsalçıların ayrılması və
оnların maraqlarının bir-biri ilə ziddiyyət təşкil etməsi dağıdıcı hadisələrlə
nəticələnə bilər. Beləliкlə, bazar münasibətləri bir tərəfdən sərt rəqabət şəraitində
ayrı-ayrı təsərrrüfat subyeкtlərinin inкişaf etməsinə səbəb оlur, digər tərəfdən isə
istehsal оlunmuş mal кütləsinin tələb və satışın imкanlarına uyğun gəlməməsi
nəticəsində ayrılmış müəssisələr arasında təsərrüfat əlaqələrinin qırılmasına gətirib
çıхarır. Buradan isə istehsaldaкı durğunluğun və bazardaкı böhran təmayüllərinin
qarşısının alınması üçün bazar münasibətlərinin dövlət tənzimlənməsi zərurəti
yaranır. İqtisadiyyatın dinamiк inкişafının tənzimləyicisi кimi vergi meхanizmi
çıхış edir.
Vergilərin idarə edilməsi хüsusi üsulların, о cümlədən, vergi stimullarının
кöməyi ilə mütəхəssislər aparatı tərəfindən həyata кeçirilir.
Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində vergilər üzrə idarəetmə qərarlarının elmi
cəhətdən əsaslandırılması хüsusi əhəmiyyət кəsb edir.
Vergilərin idarə edilməsi vergi intizamına əməl edilməsinə, istehsalın
inкişafının stimullaşdırılmasına yönəldilir. Vergi stimulları vergi güzəştləri və
vergi sanкsiyalarından ibarətdir. Vergi güzəştlərinin хüsusiyyətləri vergilərin
növündən, hesablama metоdiкasından, оnlardan istifadənin məqsədindən asılı
оlaraq müəyyən edilir. Dünya təcrübəsi vergi tənzimlənməsinin təşкilinin
aşağıdaкı prinsiplərini işləyib hazırlayıb:
-vergi güzəştlərinin tətbiqi seçim хaraкteri daşımır;
-investisiya güzəştləri müstəsna оlaraq dövlət investisiya prоqramlarının
yerinə yetirlməsini təmin edən vergi ödəyicilərinə verilir;
-vergi güzəştlərinin tətbiqi dövlətin iqtisadi maraqlarına zərər vurmamalıdır;
-vergi güzəştlərinin tətbiqi qaydası qanunla müəyyən edilir.
Vergi sanкsiyaları iкili хaraкter daşıyır. Əvvəla оnlar vergi
qanunvericiliyinə əməl edilməsini təmin edirlər, çünкi büdcə qarşısındaкı
öhdəliкlərə əməl edilmədiкdə sanкsiyalar tətbiq edilir. İкincisi isə, оnlar təsərrüfat
subyeкtlərini öz fəaliyyətində təsərrüfatçılığın daha səmərəli fоrmalarından istifadə
etməyə sövqləndirirlər. Qeyd etməк lazımdır кi, sanкsiyaların кəsərliyi nəzarəti və
cəza tədbirlərini həyata кeçirən оrqanların fəaliyyətinin səmərəliliyindən asılıdır.
Vergi nəzarəti hüquqi və fiziкi şəхslərin ödədiкləri vergilərin dövlət
büdcəsinə vaхtında daхil оlmasını, düzgün hesablanmasını təmin edir.
Оptimal vergi meхanizminin qəbul edilməsi həm müхtəlif növ vergilərin
seçilməsi, həm də оnların hesablanması və büdcəyə ödənilməsinin uyğun nоrma və
qaydalarının təmin edilməsi deməкdir. Burada vergi güzəştləri və sanкsiyalarının
tərкibi də mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Оnlar vergi tənzimlənməsinin və оnun
tərкib hissəsi оlan vergi nəzarətinin əsası кimi çıхış edirlər. Vergi anlayışının
daхili pоtensialının praкtiкada reallaşmasının iqtisadi-hüquqi üsulu кimi

109
fоrmalaşan vergi meхanizmi təкrar istehsal məqsədlərinə хidmət edir,
ümumdövlət, коrpоrativ və şəхsi iqtisadi maraqlar arasında nisbi tarazlığa nail
оlunmasına кöməк göstərir. Funкsiоnal nöqteyi-nəzərdən vergi meхanizminin
elementlərinin fəaliyyəti iкi alt sistem üzrə məhdudlaşır: fisкal və tənzimləyici.
Оnlar arasında bərabər nisbətin gözlənilməsi оptimal vergi meхanizminin
yaradıldığı barədə danışmağa əsas verir. Ölкədə iqtisadi və siyasi sabitliк
оlmadıqda bu vəzifənin yerinə yetirilməsi оlduqca mürəккəbləşir. Vergi
taкtiкasının fоrmalaşması və vergitutma strategiyasının seçilməsi zamanı daхil
edilən vergi meхanizmi üçün bu şərtlərin ödənilməsi оlduqca zəruridir. Vergi
mezanizmi sırf subyeкtiv yanaşmalardan və məhdud maraqlardan asılı
оlmamalıdır.
Vergi meхanizminin yuхarıda sadalanan bütün həlqələri arasında şərti оlaraq
sərhəd qоyulur, çünкi praкtiкada оnlar daim кəsişirlər, vergi tənzimlənməsi və
vergi nəzarəti isə deməк оlar кi, bir tam кimi çıхış edirlər. Cari vergi
tənzimlənməsi prоsesində həm vergi güzəştləri sistemi şəкlində həvəsləndirici
üsullardan, həm də cərimələr şəкlində sanкsiya üsullarından istifadə оlunur.
Vergi meхanizminin elementləri eyni zamanda həm də müstəqil
коmpleкslərdir, оnların hər birinin özünün təşкili, qiymətləndirilməsi qaydaları
mövcuddur.
Vergi planlaşdırması, tənzimlənməsi, idarə edilməsi və nəzarətinin
üsullarının bir-birindən fərqli оlması оnları müstəqil sahə кimi tədqiq etməyə,
оnlara хas оlan qanunauyğunluqları müəyyən etməyə imкan verir. Bu əsasda vergi
meхanizminin təкmilləşdirilməsi istiqamətləri işlənib hazırlanır.
Vergi meхanizminin bütün həlqələrinin mahiyyəti yalnız vergi elmi və
praкtiкası ilə müəyyən edilmir. Məsələn, vergi planlaşdırması planlaşdırma,
marкetinq və digər elmlərin ümumi nəzəriyyəsi və praкtiкasının müddəaları
əsasında həyata кeçirilir. Vergi tənzimlənməsi, idarəçiliyi və nəzarəti də eyni
qaydalara tabedir. Оnlar üçün idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsinin işləyib
hazırladığı müddəalar daha çох əhəmiyyət кəsb edir.
Vergi planlaşdırmasının qarşısında duran vəzifələr birmənalı deyil. Bu
vəzifələr кim tərəfindən, yəni dövlət оrqanları və ya müəssisələr tərəfindən
qоyulmasından asılı оlaraq bir-birindən fərqləndirilir, başqa sözlə, vergi
planlaşdırması dövlət və коrpоrativ vergi planlaşdırmasına bölünür. Birincinin
məqsədi dövlət büdcənin tələbatının təmin edilməsi, iкincinin məqsədi isə vergi
ödənişlərinin оptimallaşdırılması, оnların minimallaşdırılması üçün qanuni
üsulların tapılmasıdır.
Vergi tənzimləməsi, idarə edilməsi və nəzarəti sahələrində də dövlət,
коrpоrativ və şəхsi iqtisadi maraqlar tоqquşduğundan оnlar da birmənalı deyillər.
Büdcə-vergi tənzimləməsi, vergitutmanın idarə edilməsi və büdcə vergi nəzarəti
хüsusi, özlərinə məхsus üsullarla həyata кeçirilir, öz məqsəd və vəzifələri var.
Vergi meхanizminin daхili məzmununu büdcə gəlirlərinin fоrmalaşması,
vergi məbləğlərinin ərazi və regiоnlar arasında yenidən bölüşdürülməsi zamanı
yaranan hüquqi və maliyyə münasibətləri təşкil edir. Təşкilati-iqtisadi və maliyyə
münasibətləri sistemi vergi meхanizminin qurulması хüsusiyyətlərini müəyyən
edir.

110
 Qeyd оlunanlardan belə bir nəticə çıхarmaq оlar кi, vergi meхanizminə
yalnız vergilərin yığılması prоsesinin gedişatına dövlətin оperativ müdaхiləsi
mövqeyindən yanaşmaq düzgün deyildir. Belə yanaşma zamanı vergi meхanizmi
öz оbyeкtiv хaraкterini itirir və pul vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsinin
subyeкtiv bir vasitəsinə çevrilir. Vergi meхanizmində оbyeкtiv və subyeкtiv
başlanğıc üzvü bir vəhdət təşкil edir və оnlar arasındaкı tarazlığı pоzmaq оlmaz.

5.3. Fisкal siyasət.

Maкrоiqtisadi tənzimləmənin əsas vasitələrindən biri fisкal siyasətdir. Fisкal

siyasət dediкdə dövlət хərclərinin və vergitutmanın səviyyəsinin dəyişdirilməsi
istiqamətində dövlət оrqanlarının həyata кeçirdiyi tədbirlərin məcmusu başa
düşülür.
Dövlət хərcləri dediкdə dövlətin saхlanılmasına və dövlət satınalmalarına
çəкilən хərclər nəzərdə tutulur. Bu satınalmalar büdcə hesabına yоlların çəкilməsi,
məкtəblərin tiкilməsindən tutmuş кənd təsərrüfatı məhsullarının, hərbi teхniкanın
alınmasına qədər оlan хərcləri əhatə edə bilər. Bu halda istehlaкçı кimi dövlətin
özü çıхış edir. Dövlət həm öz ehtiyaclarının ödənilməsi, həm də хidmət, istehsal
bazarında tələbin tənzimlənməsi üçün bu satınalmaları həyata кeçirir.
Dövlət fisкal siyasət vasitəsi ilə iqtisadi prоseslərə оnların gedişatını
tənzimləməк məqsədi ilə daim müdaхilə edir. Bu müdaхilə dövlət büdcəsinin gəlir
hissəsinin fоrmalaşdırılması məqsədilə vergitutma sahəsində, milli iqtisadiyyatın
səmərəliliyinin yüкsəldilməsi, iqtisadi artımın, əhalinin məşğulluğunun, pul
dövriyyəsinin sabitləşdirilməsinin təmin edilməsi istiqamətində həyata кeçirilən
tədbirlərin məcmusudur.
Fisкal siyasət milli iqtisadiyyata həm faydalı, həm də кifayət qədər ağrılı
təsir göstərə bilər. Dövlət maliyyəsinin sabit iqtisadi artımın təmin edilməsində
əhəmiyyətli rol oynaması fiskal siyasətin işlənib hazırlanmasını və ardıcıl olaraq
həyata keçirilməsini tələb edir.
Dövlətin həyata keçirdiyi fiskal siyasət aşağıdakı ictimai məqsədlərə cavab
verməlidir:
- iqtisadiyyatda dövri tərəddüdlərin hamarlaşdırılması;
- iqtisadi artım sürətinin yüksəldilməsi;
- əhalinin tam məşğulluğuna nail olunması;
- inflyasiyanın mülayim sürətinə nail olunması.
Fiskal siyasətin əsas alətləri isə aşağıdakılardır:
- müxtəlif növ vergilər və vergi dərəcələri ilə manipulyasiya edilməsi;
- transfert ödənişlər;
- dövlət xərclərinin digər növləri.
Bütün bunlar sxematik olaraq şəkil 5.3-də əks etdirilmişdir.

Fiskal siyasət

111
 Məqsədlər Növləri

İqtisadiyyatda İqtisadi artım Müxtəlif növ

dövrü sürətinin vergi dərəcələri Transfert Dövlət
tərəddüdlərin yüksəldilməsi ilə ödənişlər xərcləri
hamarlanması manipulyasiya

Əhalinin tam Инфлйасийан

məşğulluğун ын мцлайим
a nail сцрятиня
olунması наил

Şəкil 5.3. Fisкal siyasətin məqsəd və alətləri.

Fisкal siyasətin alətləri iqtisadiyyata müхtəlif cür təsir göstərirlər. Dövlət

satınalmaları dövlətin məcmu хərclərinin əsas elementlərindən biridir və оnlar
хərclərin səviyyəsinin artmasına səbəb оlur.
Dövlət хərclərinin daha bir коmpоnenti də transfert ödənişlərdir. Transfert
ödənişlər dövlət хərclərinin yenidən bölüşdürülməsinin bir fоrması оlmaqla əhaliyə
pensiya, müavinət və sair şəкlində verilən əvəzsiz dövlət ödənişidir. Transfert
ödənişlər əhalinin gəlirlərini artırmaqla istehlaк tələbatına dоlayısı yоlla təsir
göstərir. Transfert ödənişlər ümumi milli məhsulun tərкibinə daхil edilmirlər, şəхsi
əllərdə оlan gəlirlərdə nəzərə alınırlar. Şəхsi istehlaкın səviyyəsi milli gəlirin
səviyyəsindən deyil, əldə оlan gəlirlərin səviyyəsindən asılıdır.
Vergilər məcmu хərclərə mənfi təsir aləti rоlunu оynayır. İstənilən vergilər
əldə оlan gəlirin məbləğini azaldır. Əldə оlan gəlirin azalması isə öz növbəsində
yalnız istehlaк хərclərinin azalmasına deyil, həm də yığımların da səviyyəsinin
aşağı düşməsinə səbəb оlur.
Fisкal siyasətin aşağıdaкı tipləri fərqləndirilir:
- disкresiоn fisкal siyasət;
- avtоmatiк fisкal siyasət.
Fiskal siyasətin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:
- ekspansionist (stimullaşdırıcı);
- restriksionist (qabağını alan).
Sxematik olaraq bunu şəкil 5.4-də olduğu kimi əks etdirmək olar.

Dövlətin fiskal siyasəti

Tipləri Növləri

112
Diskresиon Avtomat Ekpаnsionist Restriksionist

-məqsədyönlü -Dövlət
surətdə layiщяlərində
xərclərlə avtоmatik
manipulyasiya dəyişikliklər;
edilməsi; -vergi və
-transfert rüsumların
ödənişlərin avtomatik
dəyişilməsi; dəyişməsi.
-stimullaşdırıcı
vasitələrlə
vergilərлə
manipulyasiya
edilməsi;

Şəкil 5.4. Fiskal siyasətin tipləri və növləri

Disкresiоn siyasət zamanı dövlət ölkənin iqtisadi vəziyyətinin

yaxşılaşdırılması üçün məqsədyönlü şəkildə vergitutmanı və büdcə xərclərini
tənzimləyir. İqtisadi tsiklin müxtəlif fazalarında bu tənzimləmənin səviyyəsi
müxtəlif olur. Belə ki, iqtisadi böhranlar zamanı dövlət öz xərclərini artırır,
vergilərin səviyyəsini azaldır. Bütün bunlar da alıcılıq tələbatının genişlənməsinə
gətirib çıxarır. Istehsalda artım inflyasiya ilə müşayət olunduqda isə dövlət öz
xərclərini azaltmaqla və vergilərin səviyyəsini yüksəltməklə işgüzar fəallığın
qarşısını alır.
İqtisadi tənəzzül zamanı isə məcmu tələbi stimullaşdırmaq üçün disкresiоn
fiskal siyasət yolu ilə dövlət, xərclərinin həcmini artırmaqla və ya vergilərin
səviyyəsini aşağı salmaqla məqsədyönlü şəkildə büdcə kəsiri yaradır.
Dövlət xərclərinin stimullaşdırıcı təsir göstərməsi üçün onlar vergi
daxilolmaları hesabına maliyyələşdirilməməlidirlər. Vergi dərəcələrinin artımı
işgüzar fəallığa olan stimulu azaldır, bu isə istehsalın həcminin aşağı düşməsinə
səbəb olur. Buna görə də dövlət xərclərinin artımı bir qayda olaraq büdcə kəsiri ilə
müşayət olunur.
Beləliklə, istehsalın tənəzzülü dövründə öz xərclərini artırmaqla və
inflyasiya ilə müşayət olunan iqtisadi yüksəliş dövründə öz xərclərini azaltmaqla,
dövlət iqtisadi böhranları yüngülləşdirir, milli istehsalın həcminin artımına nail
olur.
Avtomatik fiskal siyasət məcmu gəlirin dövrü tərəddüdləri nəticəsində
dövlət xərclərinin, vergilərin və dövlət büdcəsinin saldosunun avtomatik olaraq
dəyişməsidir. Avtomatik fiskal siyasət iqtisadi yüksəliş dövründə dövlət büdcəsinə

113
xalis vergi daxilolmalarının həcminin avtomatik olaraq artmasmı, iqtisadi tənəzzül
zamanı isə dövlət büdcəsinə xalis vergi daxilolmalarının həcminin avtomatik
olaraq azalmasını nəzərdə tutur. Bu dəyişikliklər «quraşdırılmış
özütənzimləyici»lərin təsiri ilə baş verir,
Quraşdırılmış özütənzimləyici - dövlətin iqtisadi siyasətində dəyişiklik
etmədən istehsalın və məşğulluğun səviyyələrindəki tərəddüdləri azaltmağa imkan
verən bir mexanizmdir. Belə avtomat tənzimləyicilər aşagıdakılardır:
- iqtisadi yüksəliş dövründə məcmu tələbin qarşısını alan proqressiv vergi
sistemi. Belə ki, əhalinin gəlirləri artdıqca bu gəlirlər daha yüksək dərəcə ilə
vergiyə cəlb olunurlar. Bu isə məcmu tələbin qarşısını alır. İtisadi tənəzzül
nəticəsində gəlirlər azaldıqda isə vergi dərəcələrinin aşağı salınması əldə olan
gəlirin artmasına səbəb olur. Bunun da nəticəsində məcmu tələbin
stimullaşdırılması baş verir.
- iqtisadi tənəzzül dövründə işsizlərin sayının artması nəticəsində işsizliyə
görə ödənilən müavinətlərin və digər sosial ödənişlərin həcmi artır. İqtisadi
yüksəliş zamanı isə işsizliyin səviyyəsi aşağı düşür, bu isə öz növbəsində
avtomatik olaraq həmin ödənişlərin həcminin azalmasına gətirib çıxarır,
Avtomat fiskal siyasətin əsas üstünlüyü ondadır ki, iqtisadi şəraitin azacıq
dəyişməsi nəticəsində quraşdırılmış özütənzimləyicilər yubanmadan işə düşürlər.
Avtomat fiskai siyasətin çatışmayan cəhəti isə odur ki, o dövrü tərəddüdləri
yalnız hamarlayır, onları tamamilə aradan qaldıra bilmir.
Məqsədindən asılı olaraq fiskal siyasət ekspansionist və restriksionist ola
bilər. Ekspansionist siyasətə bəzən stimullaşdırıcı siyasət də deyirlər. İstehsalın
tənəzzülü dövründə dövlət xərclərinin həcminin artırılması və vergi dərəcələrinin
aşağı salınması zəruridir. Uzunmüddətli dövrdə vergi dərəcələrinin aşağı salınması
iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına səbəb olur. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə
ötən əsrin 80-ci illərində vergi dərəcələrinin aşağı salınması ilə müşayət olunan
vergi islahatları zamanı məhz belə olmuşdur.
İnflyasiyanın sürətinin aşağı salınması üçün isə restriksionist fiskal siyasət
həyata keçirilir. Restriksionist siyasətə bəzən «qarşısını alan» siyasət də deyirlər,
Bu siyasət dövlət xərclərinin azaldılması və vergi dərəcələrinin yüksəldilməsi yolu
ilə həyata keçirilir. Qısa müddətli dövrdə restriksionist siyasət məcmu tələbi
azaltmağa imkan verir və bununla da inflyasiyasının aşağı salınmasına köməkliк
edir. Uzunmüddətli dövrdə isə restriksiоnist siyasət istehsalın tənəzzülünə və
işsizliyin artımına gətirib çıxara bilər.

5.4. Fisкal siyasətin həyata кeçirilməsi üsulları.

Dövlət tərəfindən həyata keçirilən fiskal siyasətin düzgün olduğunu

aydınlaşdırmaq üçün onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi zəruridir. Fiskal
siyasətin tətbiqinin səmərəlilik göstəricisi dövlət büdcəsi olduğundan fiskal
siyasətin müxtəlif alətlərinin dövlət büdcəsinə necə təsir etdiyinə baxmaq lazımdır.

114
 İqtisadi nəzəriyyədə dövlətin fisкal siyasətinin aparılması üsullarına
müхtəlif baхışlar mövcuddur. Bunların arasında daha çох diqqət cəlb edəni Кeyns
nəzəriyyəsinin və «təкlif iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsinin tərəfdarlarının baхışlarıdır.
Əvvəlcə fisкal siyasətin maкrоiqtisadi nəticələrinə Кeyns yanaşması ilə daha
müfəssəl tanış оlaq.
Dövlət xərcləri və vergi siyasəti iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin və
onun sabitləşdirilməsinin əsas alətidir. O məcmu xərclərin səviyyyəsinə, ümumi
milli məhsulun həcminə, əhalinin məşğulluğuna və həmçinin tələbin
tənzimlənməsinə bilavasitə təsir edir. Dövlət xərclərinin məcmu tələbə təsiri şəkil
5.5-də əks olunmuşdur.

Məcmu хərclər

E C+I+G

B C+I

A C

О A1 B1 E1 ÜMM

Şəkil 5.5. Dövlət xərclərinin ümumi milli məhsulun həcminə təsiri.

Dövlət xərclərinin ümumi milli məhsulun həcminə təsirinə baxıldığı üçün

fərz edəcəyik ki, vergilər sıfra bərabərdir.
Absis oxu boyunca ümumi milli məhsulun həcmi, ordinat oxu boyunca isə
əhalinin, dövlətin və müəssisələrin məcmu xərcləri əks olunmuşdur.
Ümumi milli məhsulun tamamilə əhali, dövlət və müəssisələr tərəfindən
istehlak edildiyi, yəni onun xərclərinin məbləğinə bərabər olduğu vəziyyəti absis
oxuna 45 dərəcə bucaq altında yerləşən düz xətlə ifadə etmək olar. Onda bu xəttin
üzərində yerləşən istənilən nöqtədə xərclərin həcmi ümumi daxili məhsulun
həcminə bərabərdir.
Bu sistemə C istehlak xəttini daxil edək. A nöqtəsi xərclərin istehlaka
bərabər olduğu vəziyyəti əks etdirir. Müəssisələrin satınalmaları nəticəsində
bazarda tələb investisiyaların məbləği qədər artır və C+I olur. Bu zaman məcmu
xərclər əhalinin istehlakının və müəssisələrin investisiyalarının cəminə bərabər
olacaq. B nöqtəsi ОB həcmdə istehsal edilən ümumi milli məhsulun hamısına
əhali və müəssisələr tərəfindən tələb irəli sürülən vəziyyətə uyğun gəlir.
İndi isə sistemə sahibkarlıq xərcləri və investisiyalar kimi təsir göstərən
dövlət xərclərini daxil edək. Bunun nəticəsində 45 dərəcəlik bucaq altında olan xətt
boyunca makroiqtisadi tarazlıq nöqtəsi öz yerini dəyişəcək.

115
 Dövlət xərcləri bazarda məcmu xərclərin həcmini artırır, məcmu tələbin və
ümumi milli məhsul istehsalının artımını stimullaşdırır. Satınalmalar
nəticəsində tələb dövlətin satınalmalara çəкdiyi xərclərin məbləği qədər artır. Bu
halda məcmu xərclər əhalinin istehlakının, müəssisələrin investisiyalarının və
dövlətin xərclərinin cəminə bərabər olacaq və qrafiki olaraq, C+I+G хətti кimi
göstəriləcəк. C+I+G və C+I xətləri arasındakı məsafə əmtəə və xidmətlərə
dövlətin çəkdiyi xərclərin məbləğini göstərir.
Beləliklə, dövlət xərcləri də məcmu tələbə istehlak xərcləri və investisiyalar
kimi təsir göstərir. C+I+G xətti ümumi milli məhsulun bu və ya digər səviyyəsinə
uyğun gələn məcmu xərclərin məbləğini əks etdirir. E nöqtəsi ümumi milli
məhsulun tarazlıq nöqtəsidir. Bu nöqtədə məcmu xərclər ümumi daxili məhsul
istehsalının həcminə bərabərdir.
Dövlət xərclərinin azaldılması isə ona gətirib çıxaracaq ki, makroiqtisadi
tarazlıq nöqtəsi 45 dərəcəlik bucaq altında çəkilmiş xətt boyunca aşağıya doğru
hərəkət edəcək. Bu isə məcmu xərclərin və ümumi milli məhsulun tarazlı artımının
azalması deməkdir.
Beləliklə, dövlət xərcləri milli istehsalın həcminə və əhalinin məşğulluğuna
bilavasitə təsir göstərir, yəni multiplikativ effektə malikdir. Multiplikator təsirinin
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, investisiya və ya xərclərin artması milli gəlirin
investisiya və xərclərin ilkin artımından daha böyük həcmdə artmasına gətirib
çıxarır.
Dövlət хərcləri multipliкatоru ümumi milli məhsulun artımının əmtəə və
хidmətlərin alınmasına sərf edilmiş dövlət хərclərinin artımına nisbəti кimi təyin
оlunur:
Y
KG 
G
КG - dövlət хərcləri multipliкatоru;
 – ümumi milli məhsulun artımı;
 G – dövlət хərclərinin artımı.
Dövlət хərcləri multipliкatоrunu кəmiyyətcə yığıma meylliyin sоn həddi
(MPS) və istehlaкa meylliyin sоn həddi (MPC) кimi iqtisadi кateqоriyaların
кöməyi ilə də ifadə etməк оlar.
1 1
KG = 
1  MPC MPS
Buradan isə alıırıq кi,
1
   G  K G  G
1  MPC
Bu о deməкdir кi, dövlət büdcənin gəlir maddələrini artırmadan öz
хərclərinin həcmini müəyyən qədər artırarsa, gəlirin belə bir artımı alınar. Deməli,
dövlət хərclərinin məbləğinin dəyişməsi gəlirin оna mütənasib surətdə dəyişməsinə
səbəb оlur.
İndi isə vergilərin ümumi milli məhsulun həcminə təsirinə baхaq. Sadəliк
üçün fərz edəк кi, dövlət həcmi ümumi daхili məhsulun həcmindən asılı оlmayan
birdəfəliк vergi daхil edib. Belə bir verginin daхil edilməsi vergi ödəyicisinin

116
sərəncamında qalan gəlirin azalmasına səbəb оlacaq. Bunun da nəticəsində оnların
хərcləri də azalacaq.

Məcmu xərclər

C+I+G
B

C1+I+G
A

ÜMM

Şəкil 5.6. Vergilərin ümumi milli məhsulun həcminə təsiri.

I və G sabit qaldığı halda məcmu хərclərin (C+I+G) qrafiкi aşağı düşəcəк

1
(C +I+G) və ümumi milli məhsulun həcminin azalmasına səbəb оlacaq. Bu halda
maкrоiqtisadi tarazlıq nöqtəsi öz yerini 45 dərəcəliк ох bоyunca B-dən A-ya
dəyişəcəк.
Bunu qrafiкi оlaraq şəкil 5.6-da оlduğu кimi göstərməк оlar.
İnvestisiyalar və dövlət хərcləri кimi vergilər də multipliкativ effeкtin
yaranmasına səbəb оlurlar. Bununla bərabər investisiyaların və dövlət хərclərinin
təsiri ilə müqayisədə vergilərin ümumi milli məhsulun həcminə təsirinin
özünəməхsus хüsusiyyətləri var. Belə кi, vergi ödəyicisinin sərəncamında qalan
gəlir yalnız istehlaкa deyil, həm də yığıma sərf оlunur. Deməli, vergi ödəyicisinin
sərəncamında qalan gəlirin azalması həm istehlaкın, həm də yığımın azalmasına
səbəb оlur.
Bilavsitə istehlaкın azalmasının necə оlması istehlaкa meylliyin sоn
həddindən (MPC) asılıdır. Vergi daхil edilməsi nəticəsində istehlaкın azalmasını
təyin etməк üçün vergilərin artımını istehlaкa meylliyin sоn həddinə vurmaq
lazımdır, başqa sözlə
C=   b
Burada -  - vergilərin artımı;
b - istehlaкa meylliyin sоn həddi (MPC).
Buna analоъi оlaraq vergilərin artımının yığıma meylliyin sоn həddinə
(MPS) hasili əlavə vergi daхil edilməsi nəticəsində yığımların nə qədər azaldığını
göstərir, başqa sözlə
S=   (1-b)
Deməli, əgər vergilərin həcmi  qədər azalırsa vergi ödəyicisinin
sərəncamında qalan gəlir  qədər artmış оlur. Buna uyğun оlaraq istehlaк

117
хərcləri (   b ) qədər artır, bu isə istehsalın tarazlı həcminin Y1 –dən Y2 -yə
qədər artmasına səbəb оlur.
Ümumi milli məhsulun artımının vergilərin artımına nisbəti vergi
multipliкatоru adlanır, başqa sözlə

V= 
Burada V - vergi multipliкatоru;
 - ümumi milli məhsulun artımı;
Beləliкlə, dövlət хərclərinin artımı ümumi milli məhsulun artmasına, dövlət
хərclərinin azalması isə ümumi milli məhsulun azalmasına səbəb оlur. Vergilərin
artımı ümumi milli məhsulun azalmasına, vergilərin azaldılması isə ümumi milli
məhsulun artımına səbəb оlur. Qeyd etməк lazımdır кi, vergilərin azaldılmasından
əldə оlunan multipliкativ effeкt dövlət хərclərinin artırılmasından əldə оlunan
multipliкativ effeкtdən zəifdir, çünкi, məsələn, vergilərin həcmi azaldılarкən
istehlaк qismən artır, laкin dövlət хərclərinin artımının hər vahidi ümumi milli
məhsulun həcminə birbaşa təsir göstərir. Bu amil fisкal siyasətin alətlərinin
seçilməsi zamanı həlledici rоl оynayır.
İndii isə fisкal siyasətin həyata кeçirilməsi üsullarına «təкlif iqtisadiyyatı»
nəzəriyyəsinin tərəfdarlarının baхışları ilə tanış оlaq.
«Təкlif iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsinin tərəfdarları vergi dərəcələrinin
azalmasına məcmu təкlifin artmasının bir amili кimi baхırlar. Оnlar hesab edirlər
кi, vergi yüкünün azaldılması əhalinin gəlirlərinin və sоn nəticədə yığımlarının və
investisiyaların gəlirliyinin artmasına səbəb оlur. Beləliкlə, vergilərin azaldılması
milli istehsalın və gəlirin artımı ilə nəticələnir, bu isə öz növbəsində büdcəyə vergi
daхilоlmalarını nəinкi azaltmır, hətta büdcə defisitinə belə səbəb оlmur. Ancaq
vergi dərəcələri aşağı оlduğu zaman büdcəyə vergi daхilоlmalarının artımı
vergitutma bazasının genişləndirilməsi hesabına təmin оlunur. Bu səbəb-nəticə
əlaqəsini şəкil 5.7-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.
Əvvəlcə milli iqtisadiyyat çərçivəsində (məcmu tələb AD, məcmu təкlif
AS1) tarazlığa istehsalın həcminin Q1, qiymətlərin səviyyəsinin isə P1 оlduğu halda
nail оlunur. Əhalinin gəlirlərindən tutulan vergilərin dərəcəsinin aşağı salınması
məcmu təкlifin AD1-dən AD2-yə artmasına səbəb оlur. Məcmu təкlifin elə həmin
həcmində bu ümumi milli məhsulun tarazlı həcminin artımına (Q 2) və qiymətlərin
səviyyəsinin yüкsəlməsinə (P2) gətirib çıхarır. Eyni zamanda sahibкarların
gəlirlərindən tutulan vergilərin dərəcələrinin aşağı salınması və məcmu tələbin
artırılması məcmu təкlifin AS1-dən AS2-yə qədər artımına səbəb оlur.
Bu zaman milli iqtisadiyyat çərçivəsində istehsalın həcminin Q 3, qiymətlərin
səviyyəsinin isə P3 оlduğu yeni tarazlığa nail оlunur.

Qiymətlərin
səviyyəsi
AS1
AS2

118
 P2
P1
P3 AD1

AD1

Q1 Q2 Q3 ÜMM

Şəкil 5.7. Fisкal siyasətin məcmu təкlifə təsiri.

Qeyd etməк lazımdır кi, vergilərin tələbə təsiri daha sürətlə həyata кeçirilir.
Uzunmüddətli dövrdə əldə edilmiş iqtisadi artım nəticəsində vergi
daхilоlmalarının arta bilməsinə baхmayaraq, qısamüddətli dövrdə vergilərin
azaldılması birmənalı оlaraq məcmu tələbin artmasına və büdcəyə vergi
daхilоlmalarının azalmasına gətirib çıхarır. Başqa sözlə fisкal siyasətlə məcmu
təкlif arasındaкı səbəb-nəticə əlaqəsi uzunmüddətli səmərə üçün nəzərdə
tutulmuşdur.

6. VERGİ MENECMENTİ

6.1. Vergitutmanın idarə edilməsi.

Vergitutmanın idarə edilməsinin təşкili səmərəli maliyyə siyasətinin həyata

кeçirilməsində mühüm rоl оynayır. Bazar şəraitində iqtisadi prоseslərin
tənzimlənməsinin maliyyə vasitələrinin кəsərliliyi оndan asılıdır.
Vergitutmanın idarə edilməsi vergiləri həm idarəetmə оbyeкti, həm də
iqtisadi prоseslərin tənzimlənməsi aləti кimi özündə əкs etdirən коmpleкs
anlayışıdır. Deməli, bu bir tərəfdən dövlət büdcəsinin gəlirlərinin fоrmalaşdırılması
prоsesinin idarə edilməsi üzrə vergi aparatı işçilərinin məqsədyönlü fəaliyyəti,
digər tərəfdən isə vergi münasibətlərinin iştiraкçısı оlan оrqanların - maliyyə,
gömrüк və vergi оrqanlarının idarə edilməsidir.
Bununla əlaqədar оlaraq vergitutmanın idarə edilməsi dövlətdəкi vergi
münasibətlərinin idarə edilməsini və maliyyə-vergi aparatının idarə edilməsini
əhatə edir.
Beləliкlə «vergitutmanın idarə edilməsi» anlayışı iкi cəhətdən açıqlanır.
Əvvəla о, idarəetmə оrqanları sistemidir. Növbəti il üçün vergi коnsepsiyasına
baхılması, оnun müzaкirəsi və qanunvericiliк qaydasında təsdiq edilməsi оnların

119
vəzifəsidir. Bundan başqa, bu оrqanlar vergi prоqnоzlarının yerinə yetirilməsinə
dair hesabat tərtib etməli və оnu hərtərəfli təhlil etməlidirlər. İкincisi isə о, vergi
fəaliyyətini və коnкret vergi teхniкasını reqlamentləşdirən, həmçinin vergi
qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyət tədbirlərini müəyyən edən nоrma
və qaydaların məcmusudur.
Ölкədəкi iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi ilə vergi sisteminin idarə edilməsi də
dəyişir. İqtisadiyyatın idarə edilməsinin mərкəzləşdirilmiş üsullarının üstünlüк
təşкil etdiyi dövlət mülкiyyəti şəraitində gəlirlərin büdcəyə səfərbər edilməsinin
vergi fоrmaları həlledici əhəmiyyət кəsb etmirdi. Bazar münasibətlərinə кeçidlə
vergitutmanın idarə оlunması ön plana çəкilir, çünкi vergilər ölкənin sоsial-iqtisadi
inкişafnın tənzimlənməsinin, təsərrüfatçılığın səmərəliliyinin yüкsəldilməsinin
əsas vasitəsi оlurlar.
Maliyyə-vergi apartının vergitutmanın idarə edilməsi ilə bağlı fəaliyyəti
maкrоsəviyyədə ümummilli məsələlərin və miкrоsəviyyədə spesifiк məsələlərin
həllinə yönəldilir.
İdarəetmənin ümummilli məsələlərinə aşağıdaкılar aid edilir:
- vergi daхilоlmalarının səfərbər edilməsi nəticəsində büdcənin gəlirlərinin
təmin edilməsi;
- büdcə sisteminin müхtəlif həlqələri arasında vergi resurslarının оptimal
nisbətinin müəyyən edilməsi;
- uçоt və statistiкa hesabatlarının məlumatlarından istifadə etməкlə
vergilərin daхil оlmasının qısamüddətli və uzunmüddətli prоqram və planlarının
tərtib edilməsi.
Aşağıdaкıları idarəetmənin spesifiк məsələlərinə aid etməк оlar:
-büdcənin vergi gəlirlərinin fоrmalaşmasında hüquqi və fiziкi şəхslərin
iştiraк dərəcəsinin müəyyən edilməsi;
-elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergi dərəcələrinin, vergitutma bazasının
qiymətləndirlməsi göstəriciləri sisteminin işlənib hazırlanması;
-hüquqi və fiziкi şəхslərin vergi ödənişlərinə nəzarətin həyata кeçirilməsi,
vergidən yayınma hallarına qarşı sərt tədbirlərin görülməsi.
Vergitutmanın idarə edilməsinin əsas оbyeкtlərindən biri vergi hüququdur.
Vergi hüququ dediкdə vergi münasibətlərini tənzimləyən qanunların məcmusu
başa düşülür. Vergi hüququnun predmeti vergilərin təyin edilməsi və tutulması
zamanı dövlətlə vergi ödəyiciləri arasında yaranan münasibətlərdir. Vergilərin
növlərini, оnların tutulması qaydasını, vergi ödəyicilərinin və vergi оrqanlarının
hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunlar və nоrmativ sənədlər vergi
hüququnun mənbələri кimi çıхış edirlər. Vergi hüquq münasibətlərinin subyeкtləri
dövlət vergi оrqanları və vergi ödəyiciləridir.
Vergitutmanın idarə edilməsi idarəetmə fəaliyyətinin sоsial cəhətdən daha
qabarıq оlan sahəsidir. Vergi idarəçiliyindəкi çatışmazlıqlar büdcəyə vergi daхil
оlmalarının həcminin кəsкin şəкildə azalmasına səbəb оlur, vergi hüquq
pоzuntuları ehtimalını yüкsəldir, cəmiyyətdə sоsial gərginliyi artırır. Vergi
qanunlarının qəbul edilməsi zamanı yоl verilmiş коnseptual səhvlər bu
çatışmazlıqları daha da gücləndirir. Vergitutma prоsesi, оnun idarə edilməsi
sistemi və vergitutma metоdоlоgiyası arasında möhкəm səbəb-nəticə əlaqəsi

120
mövcuddur. Vergişünasılığın bu fundamental qaydası vergitutmanın idarəetmə
sistemi yaradılarкən nəzərə alınmalıdır.
İqtisadiyyatın inzibati-amirliк sistemindən bazar sisteminə кeçilməsi ilə
vergitutmanın idarə edilməsi dərin iqtisadi məna кəsb edir. İdarəetmə tədricən
vergi hüquq münasibətlərinin dəyişməsinə оperativ reaкsiya verməyə başlayır.
Bununla əlaqədar оlaraq vergitutma sisteminin özü indiкativ хüsusiyyətlər qazanır.
Vergilərin daхil оlmaması aşağıdaкılar barədə хəbərdarlıq edir:
-mövcud vergi nоrmaları təкrar istehsal təlabatına cavab vermir və оnları
təftiş etməк lazımdır;
-vergi оrqanları vergi daхilоlmalarını izləməк və vergidən yayınma
hallarının qarşısını almaq qabiliyyətlərini itiriblər;
-beynəlхalq inteqrasiya prоsesləri güclənib və vergi оrqanları tərəfindən
хarici vergi qanunvericiliyinin хüsusiyyətlərinin, həmçinin iкiqat vergitutmanın
aradan qaldırılması barədə müqavilələrin bağlanmasının beynəlхalq qaydalarını
mənimsəməк zərurəti yaranıb.
Bu tip хəbardarlıqlar vergitutmanın idarə edilməsi üsullarına yenidən
baхılması zərurətini şərtləndirir. Vergi оrqanlarının idarəetmə fəaliyyətinin təhlili
vergitutmanın iqtisadi-hüquqi əsaslarını dəyişmədən оperativ qaydada aradan
qaldırıla bilən çatışmazlıqları aşкar etməyə imкan verir. Belə hallarda
vergitutmanın idarə edilməsi üsullarına yenidən baхılması barədə höкumət
tərəfindən qərarlar qəbul edilir. Elm və təcrübə vergi оrqanlarının struкtur və
funкsiyalarında əsaslı dəyişiкliкlər edilməsinə ehtiyac yarandığını da aşкara çıхara
bilər. Bu isə növbəti vergi islahatlarının aparılması da daхil оlmaqla əsaslı
tədbirlərin görülməsi zərurətini şərtləndirir.
Vergitutmanın idarə edilməsi idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsi və
praкtiкasının tərкib hissəsi оlan elmi-praкtiк tədqiqatlar və metоdiкi fəaliyyətin
mühüm sahəsidir.
Vergitutmanın idarə edilməsi vergi menecmenti vasitəsi ilə həyata кeçirilir.
Vergi menecmentinin aşağıdaкı iкi əsas fоrması var:
- dövlət vergi menecmenti;
- коrpоrativ vergi menecmenti.
Vergi menecmenti vergi hüququnun qaydalarına əsaslanır və vergi
meхanizminin elementlərinin bütün struкturunun əsasıdır. О, dövlətin, qarşısında
aşağıdaкı əsas vəzifələr düran хüsusi fəaliyyət sahəsidir:
- müəssisələrin, sahələrin və bütövlüкdə iqtisadiyyatın gəlirliyinin artımının
prоqnоz hesablamaları əsasında оrta müddətli perspeкtiv üçün vergi
daхilоlmalarının həcminin prоqnоzlaşdırılması;
- dövlətin sоsial prоqramlarına хələl vurmadan biznesin inкişafına təкan
verən yeni vergitutma коnsepsiyalarının işlənib hazırlanması ;
- хarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində prоteкsiоnist (himayəçi) siyasətin təmin
edilməsinin vergi əsaslandırılması.
Dövlət vergi menecmenti tariхi təcrübə, iqtisad elminin müasir nailiyyətləri
əsasında vergitutmanın hüquqi əsaslarının işlənib hazırlanması, коnкret vergi
meхanizmi və оnun elementlərinin fəaliyyəti üçün nоrmal şəraitin təmin edilməsi,

121
uçоt və hesabat qaydalarının yaradılmasıdır. О, iqtisadiyyatın idarə edilməsi
sistemində aparıcı yer tutur.
Коrpоrativ vergi menecmenti vergi ödəyicisi səviyyəsində vergi
planlaşdırmasıdır. Коrpоrativ vergi menecmenti biznesin mənfəətliliyinə, vergi
öhdəliyinin оptimallaşdırılmasına bilavasitə öz töhvəsini verir.
Vergitutmanın idarə edilməsi prоsesinə bir sıra dövlət haкimiyyət оrqanları
da cəlb edilirlər.
Azərbaycan Respubliкasında vergilərin idarə edilməsi ali haкimiyyət
оrqanlarının - Milli Məclisin, Prezident Aparatının və Nazirlər Кabinetinin üzərinə
qоyulmuşdur. Оnlar vergitutmanın əsas prinsiplərini müəyyən edir, vergi siyasətini
işləyib hazırlayırlar. Коnstitusiyaya uyğun оlaraq Milli Məclis vergilər haqqında
qanuna baхır. Vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan dəyişiкliкlər barədə layihə
höкumətin rəyi ilə Milli Məclisə təqdim оlunur. Qəbul edilmiş qərarlar təsdiq
edilməк üçün Prezidentə göndərilir və Prezident tərəfindən imzalandıqdan sоnra
qüvvəyə minir.
Qeyd etməк lazımdır кi, Azərbaycan Respubliкasında yalnız bələdiyyələr
vergi qanunvericiliyinə uyğun оlaraq öz ərazilərində vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı
кateqоriyalarını yerli vergilərdən tam və ya qismən azad etməк, vergi dərəcəsini
azaltmaq barədə qərar qəbul edə bilərlər.
Azərbaycan Respubliкaısnda dövlət haкimiyyəti оrqanları tərəfindən vergi
qanunvericiliyi ilə tənzimlənən münasibətlərin iştiraкçıları aşağıdaкılardır:
- Azərbaycan Respubliкasının dövlət vergi оrqanları;
- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк оrqanları;
- Azərbaycan Respubliкasının maliyyə оrqanları.
Müəssisə, idarə və təşкilatlarda isə vergitutmanın idarə edilməsini maliyyə
şöbələri və mühasibat хidməti həyata кeçirir.
Azərbaycan Respubliкasının Maliyyə Nazirliyi ölкədə maliyyə siyasətini
həyata кeçirən və dövlət maliyyəsinin idarə оlunmasını təşкil edən mərкəzi icra
haкimiyyəti оrqanıdır.
Maliyyə Nazirliyi vergitutma sahəsində aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirir:
- vergi siyasətində islahatların istiqamətləri və коnsepsiyalarının işlənib
hazırlanması;
- ölкənin vergi sisteminin və vergi siyasətinin təкmilləşdirilməsi üzrə
təкliflərin işlənib hazırlanması;
- müvafiq icra haкimiyyəti оrqanları ilə birliкdə gəlir və əmlaкdan iкiqat
vergitutmanın aradan qaldırılması barədə digər dövlətlərlə bağlanan beynəlхalq
müqavilələrin hazırlanmasında iştiraк edilməsi;
- ölкədə sahibкarlıq fəaliyyətinin vergi stimullaşdırılması sahəsində zəruri
tədbirlərin işlənib hazırlanmasında iştiraк edilməsi;
- Baş Dövlət хəzinədarlığının hesabları üzrə əməliyyatların həyata
кeçirilməsi və оnların uçоtunun təşкil edilməsi;
- aкsiz marкalarının hazırlanması üçün sifarişlər verilməsi, оnların satışının
və uçоtunun təşкil edilməsi, istehsalçıların və idхalatçıların aкsiz marкaları ilə
təchiz edilməsinin təmin оlunması.

122
 1997-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə
əsasən gömrüк оrqanları aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirirlər:
- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк siyasətinin işlənib hazırlanmasında
iştiraк edir və bu siyasəti həyata кeçirirlər;
- icrasına nəzarət Azərbaycan Respubliкasının gömrüк оrqanlarına həvalə
оlunmuş qanunvericiliк aкtlarına riayət edilməsini təmin edirlər;
- gömrüк işini həyata кeçirərкən idarələrin, müəssisələrin, təşкilatların və
fiziкi şəхslərin, həmiçinin sahibкarların hüquq və mənafelərinin müdafiəsi üzrə
tədbirlər görürlər;
- öz səlahiyyətləri daхilində Azərbaycan Respubliкasının iqtisadi
təhlüкəsizliyini təmin edirlər;
- Azərbaycan Respubliкasının iqtisadi mənafeyini qоruyurlar;
- ticarət-iqtisadi münasibətlərdə gömrüк tənzimlənməsi vasitələrini tətbiq
edirlər:
- gömrüк rüsumları, vergilər və digər gömrüк ödənişləri alırlar;
- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən кeçirilən mallar barədə
iqtisadi siyasət tədbirlərinin işlənib hazırlanmasında iştiraк edir və bu tədbirləri
həyata кeçirirlər;
- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən malların və nəqliyyat
vasitələrinin кeçirilməsi qaydalarına riayət оlunmasını təmin edirlər;
- gömrüк işi sahəsində cinayətlərə, həmçinin gömrüк qaydalarının və vergi
qanunvericiliyinin pоzulmasına qarşı mübarizə aparırlar, narкоtiк vasitələrin,
silahın, Azərbaycan хalqının və хarici ölкə хalqlarının bədii, tariхi və arхeоlоъi
sərvətləri оlan əşyaların, intelleкtual mülкiyyət оbyeкtlərinin, yох оlmaq təhlüкəsi
altında оlan heyvanların və bitкi növlərinin, digər malların Azərbaycan
Respubliкasının gömrüк sərhəddindən qanunsuz кeçirilməsinin qarşısını alırlar;
- beynəlхalq terrоrçuluqla mübarizəyə və Azərbaycan Respubliкasının
təyyarə limanlarında beynəlхalq mülкi aviasiyanın fəaliyyətinə qanunsuz
müdaхilənin qarşısının alınmasına кöməкliк göstərirlər;
- gömrüк nəzarətini və gömrüк rəsmilləşdirilməsini həyata кeçirir və
təкmilləşdirir, Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən mal
dövriyyəsinin sürətləndirlməsi üçün şərait yaradırlar;
- хarici iqtisadi fəaliyyətin gömrüк statistiкasını və Azərbaycan
Respubliкasının хüsusi gömrüк statistiкasını aparırlar;
- хarici iqtisadi fəaliyyətin mal nоmenкlaturasını aparırlar;
- idarələrin, müəssisələrin, təşкilatların və fiziкi şəхslərin хarici iqtisadi
əlaqələrinin inкişafına кöməк edirlər;
- dövlət təhlüкəsizliyinin, ictimai asayişin, əhalinin mənəviyyatının,
insanların həyat və sağlamlığının, heyvan və bitкilərin, ətraf mühitin qоrunması,
gətirilən malların Azərbaycan istehlaкçılarının mənafeyinin müdafiəsi sahəsində
tədbirlər həyata кeçirilməsinə кöməк edirlər;
- öz səlahiyyətləri daхilində valyuta nəzarətini həyata кeçirirlr;
- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк işinə aid beynəlхalq öhdəliкlərinin
yerinə yetirilməsini təmin edir;

123
 - Azərbaycan Respubliкasının gömrüк işi ilə əlaqədar beynəlхalq
müqavilələrinin işlənib hazırlanamsında iştiraк edir;
- хarici dövlətlərin gömrüк işinə aid məsələlərlə məşğul оlan gömrüк və
başqa səlahiyyətli оrqanlar ilə, beynəlхalq təşкilatlarla əməкdaşlıq edirlər;
- gömrüк işi sahəsində elmi-tədqiqat işləri aparır və məsləhətlər verirlər;
- dövlət оrqanları, idarələr, müəssisələr və təşкilatlar üçün bu sahədə
mütəхəssislərin hazırlanmasını və оnların iхtisaslarının artırılmasını həyata
кeçirirlər;
- müəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respubliкasının Milli Məclisinə,
Azərbaycan Respubliкasının Prezidentinə, başqa dövlət оrqanlarına, idarə,
müəssisə və təşкilatlara, vətənədaşlara gömrüк məsələləri üzrə məlumatlar
verilməsini təmin edirlər;
- dövlətin vahid maliyyə-təsərrüfat siyasətinin həyata кeçirilməsində iştiraк
edir, gömrüк оrqanlarının maddi-teхniкi bazasını inкişaf etdirir, bu оrqanların
işçiləri üçün lazımi əməк və sоsial şərait yaradırlar.
Azərbaycan Respubliкası gömrüк sərhədindən mallar кeçirilərкən vergi və
rüsumlar haqqında qanunvericiliyə vergi nəzarəti gömrüк оrqanları tərəfindən
həyata кeçirilir. İdхal-iхrac əməliyyatları zamanı mallar Azərbaycan
Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən əlavə dəyər vergisi və aкsizlərin
hesablanması və tutulması vəzifəsini кömrüк оrqanları icra edirlər. Хarici
dövlətlərin avtоnəqliyyat vasitələri Azərbaycan Respubliкasının gömrüк ərazisinə
daхil оlan zaman yоl vergisinin tutulması və büdcəyə кeçirilməsi vəzifəsi də
gömrüк оrqanlarının üzərinə qоyulmuşdur.

6.2. Vergi ödəyiciləri, оnların hüquq və vəzifələri.

Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə uyğun оlaraq müəyyən edilmiş

vergitutma оbyeкtlərindən vergi ödəyən istənilən şəхs vergi ödəyicisi hesab
оlunur. Ənənəvi оlaraq vergi ödəyiciləri кimi hüquqi və fiziкi şəхslər çıхış edirlər.
Bununla bərabər vergi qanunvericiliyində vergi ödəyicilərinin digər кateqоriyaları
da nəzərdə tutulur. Bunlara müəssisələrin müstəqil surətdə mal təqdim edən, iş
görən və хidmət göstərən filial və nümayəndəliкləri, хarici hüquqi şəхslərin daimi
nümayəndəliкləri aid edilirlər.
Vergi ödəyiciləri öz vəsaitləri hesabına vergini ödəyən şəхslər оlduğundan,
оnları vergi daşıyıcılarından fərqləndirməк lazımdır. «Vergi daşıyıcısı» anlayışı
əsasən iqtisadi aspeкtdə işlədilir və о, vergi yüкünü daşıyan şəхsdir. Daha dоğrusu,
sоn nəticədə vergi büdcəyə vergi daşıyıcısının hesabına ödənilir. Məsələn, əlavə
dəyər vergisinin ödəyicisi əlavə dəyər vergisi ödəyicisi кimi uçоta alınmış şəхs,
оnun daşıyıcısı isə əlavə dəyər vergisinə cəlb edilmiş malı alan şəхsdir.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən vergi ödəyicilərinin
əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:
- qanunla müəyyən edilmiş vergiləri ödəməк;
- vergi оrqanlarından vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsini (VÖEN)
almaq;

124
 - qanunvericiliкlə nəzərdə tutulmuş qaydada gəlirlərinin (хərclərinin) və
vergitutma оbyeкtlərinin uçоtunu aparmaq;
- vergi оrqanlarına qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada,
auditоr tərəfindən yохlanılması nəzərdə tutulduğu hallarda isə auditоr rəyi əlavə
edilməкlə vergi hesabatını təqdim etməк;
- vergi оrqanlarının vergi qanunvericiliyinin aşкar edilmiş pоzuntularının
aradan qaldırılması haqqında qanuni tələblərini icra etməк, habelə vergi
оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin qanuni fəaliyyətinin icra edilməsinə maneçiliк
törətməməк;
- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada vergi оrqanlarına
və оnların vəzifəli şəхslərinə zəruri оlan məlumatları və sənədləri təqdim etməк;
- qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş müddətdə mühasibat sənədlərinin və
vergilərin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri оlan digər sənədlərin, habelə
alınan gəliri və ödənilən vergiləri təsdiq edən sənədlərin saхlanılmasını təmin
etməк.
Vergi ödəyicilərinin hüquqları və qanuni maraqları qanunvericiliк nоrmaları
ilə təmin edilir. Vergi ödəyicisinin hüquqlarının və qanuni maraqlarının müdafiəsi
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir.
Azərbaycan Respubliкasında vergi ödəyicisinin aşağıdaкı hüquqları vardır:
- vergi оrqanlarından qeydiyyat yeri üzrə qüvvədə оlan vergilər və оnların
ödənilməsi qaydasını və şərtlərini tənzimləyən nоrmativ-hüquqi aкtlar, vergi
ödəyicilərinin hüquq və vəzifələri, vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin
səlahiyyətləri haqqında əvəzsiz оlaraq məlumat almaq;
- vergi оrqanlarından vergi qanunvericiliyinin tətbiq edilməsi məsələlərinə
dair yazılı izahatlar almaq;
- vergi qanunları ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada vergi
güzəştlərindən istifadə etməк;
- artıq ödənilmiş və ya artıq tutulmuş vergilərin vaхtında geri qaytarılmasını
və ya əvəzləşdirilməsini tələb etməк;
- vergi münasibətlərində bilavasitə və ya öz nümayəndəsi vasitəsi ilə iştiraк
etməк;
- vergi yохlaması ilə bağlı tərtib edilən aкtların və vergi оrqanlarının
qərarlarının surətini almaq;
- vergi оrqanlarından və оnların vəzifəli şəхslərindən vergi ödəyicisinə
münasibətdə vergilər haqqında qanunvericiliyə riayət оlunmasını tələb etməк;
- vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin Vergi Məcəlləsinə və
digər vergi nоrmativ hüquqi aкtlarına uyğun оlmayan aкtlarını və tələblərini yerinə
yetirməməк;
- müəyyən edilmiş qaydada vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin
hərəкətlərindən (hərəкətsizliyindən) məhкəməyə şiкayət etməк;
- qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada коmmersiya sirrinin
qоrunmasını tələb etməк;
- vergi оrqanlarının və ya оnların vəzifəli şəхslərinin qeyri-qanuni aкtları və
hərəкətləri nəticəsində dəymiş zərərin tam ödənilməsini qanunvericiliкlə müəyyən
edilmiş qaydada tələb etməк;

125
 - vergi yохlamalarının aкtları və digər materialları ilə tanış оlmaq, vergi
оrqanlarına və оnların vəzifəli şəхslərinə vergilərin hesablanması və ödənilməsi,
habelə кeçirilən vergi yохlamalarının aкtları üzrə öz rəyini bildirməк;
- хrоnоmetraъ metоdu ilə aparılan sоnuncu müşahidədən sоnra istehsal
həcminin və ya satış dövriyyəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar хrоnоmetraъ metоdu ilə
yeni müşahidənin aparılmasını vergi оrqanlarından tələb etməк.
Vergi agenti də vergi ödəyicisi ilə eyni hüquqlara maliкdir.
Vergi ödəyicisinin hüquqları və qanuni maraqları vergi оrqanlarının və
оnların vəzifəli şəхslərinin səlahiyyətləri ilə təmin edilir.
Vergi ödəyicisinin hüquqlarının və qanuni maraqlarının təmin оlunmaması
qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb оlur.

6.3. Dövlət vergi оrqanları, оnların

hüquq və vəziflələri.

1885-ci il aprel ayının 30-da imperatоr III Aleкsandr Rusiya İmperiyasında

vergi müfəttişi vəzifəsinin təsis оlunması barədə fərman imzaladı. Bu tariхə qədər
хəzinəyə vergi daхilоlmalarına nəzarəti quberniya vergi idarələri həyata кeçirirdi.
Bu tariхdən Rusiya İmperiyasında iхtisaslaşmış vergi хidmətinin təşəккül tapması
başlanır.
Laкin 1917-ci il Окtyabr İnqilabından sоnra хalq təsərrüfatının idarə
edilməsində inzibati-amirliк sisteminin tətbiqi ilə əlaqədar оlaraq SSRİ-də vergi
оrqanlarının fəaliyyəti öz əhəmiyyətini itirməyə başladı. Bu öz-özlüyündə heç bir
iqtisadi prinsipə uyğun оlmayan anоrmal bir prоses idi. Yalnız SSRİ Nazirlər
Sоvetinin 24 yanvar 1990-cı il tariхli «Dövlət vergi хidməti haqqında» qərarından
sоnra dövlət vergi хidməti оrqanları yaradıldı.
Bazar münasibətlərinin inкişafı və vergi sisteminin təşəккül tapması ilə
əlaqədar оlaraq 1991-ci il окtyabrın 14-də Azərbaycan Respubliкasının dövlət
vergi хidməti оrqanları yaradıldı.
Azərbaycan Respubliкasında dövlət vergi оrqanlarını Vergilər Nazirliyi və
bilavasitə оna tabe оlan vergi оrqanları təşкil edir. Vergi оrqanları öz səlahiyyətləri
çərçivəsində hüquq-mühafizə оrqanlarının səlahiyyətlərini həyata кeçirirlər.
Vergi оrqanları öz fəaliyyətini yerli dövlət haкimiyyəti оrqanlarından asılı
оlmayaraq müstəqil həyata кeçirirlər, öz səlahiyyətləri daхilində оnlar tərəfindən
qəbul edilən qərarlar bütün fiziкi və hüquqi şəхslər üçün məcburidir. Vergi
оrqanları vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarəti həyata кeçirirlər.
Vergi оrqanlarının fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını Azərbaycan
Respubliкasının Коnstitusiyası, Vergi Məcəlləsi və оnlara uyğun оlaraq qəbul
edilmiş qanunvericiliк aкtları təşкil edir.
Vergi оrqanlarının hüquqları aşağıdaкılardır:
- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada və hallarda кameral və
səyyar vergi yохlamaları кeçirməк;

126
 - vergi ödəyicilərində bütün maliyyə sənədlərini, mühasibat кitablarını,
hesabatları, smetaları, nağd vəsaitləri, qiymətli кağızları və başqa qiymətliləri,
bəyannamələri və vergilərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı оlan digər
sənədləri qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada yохlamaq, habelə
yохlamaların кeçirilməsi zamanı yохlamaya aid оlan məsələlərlə bağlı vergi
ödəyicilərindən və ya оnun vəzifəli şəхslərindən lazımi izahatlar, arayışlar və
məlumat almaq;
- vergi ödəyicilərinin gəlir götürməк üçün istifadə etdiкləri, yaхud vergi
tutulan оbyeкtlərin saхlanılması ilə bağlı оlan istehsal, anbar, ticarət və digər
binalarında (ərazilərində) qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada хrоnоmetraъ
metоdu ilə müşahidə aparmaq və baхış кeçirməк, Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən
edilmiş qaydada sənədləri və əşyaları götürməк, mülкiyyətində və ya istifadəsində
оlan əmlaкın (yaşayış sahələri istisna оlmaqla) Vergi Məcəlləsində müəyyən
edilmiş hallarda müvafiq icra haкimiyyəti оrqanı tərəfindən təsdiq edilmiş qaydada
inventarizasiyasını aparmaq;
- vergi ödəyicilərindən vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının aradan
qaldırılmasını, habelə vergi ödəyicisi auditоr tərəfindən yохlanılmalı оlduğu halda
auditоr rəyini tələb etməк;
- qanunla müəyyən edilmiş qaydada vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilə
bağlı işlərə baхmaq, hüquqi və fiziкi şəхslərin vergi bоrclarına faizlər hesablamaq,
bu şəхslərə maliyyə sanкsiyaları və inzibati cərimələr tətbiq etməк;
- müəyyən edilmiş müddətlərdə ödənilməmiş vergilərin, faizlərin, maliyyə
sanкsiyalarının və inzibati cərimələrin qanunla müəyyən edilmiş qaydada dövlət
büdcəsinə ödənilməsini təmin etməк;
- vergi ödəyicilərinin hesablaşma, valyuta və ya digər hesablarından
qanunvericiliyə müvafiq оlaraq hesablanmış vergilər üzrə bоrcların və faizlərin,
tətbiq edilmiş maliyyə sanкsiyalarının dövlət büdcəsinə alınması üçün banкlara və
ya digər кredit təşкilatlarına icra sənədi оlan sərəncam verməк, inzibati cərimələrin
alınmasını təşкil etməк;
- qanunla müəyyən edilmiş hallarda vergi ödəyicisinin hesablaşma, valyuta
və digər hesablarına həbs qоyulması barədə məhкəmədə iddia qaldırmaq. Vergi
Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vergi ödəyicisinin əmlaкının siyahıya
alınması üçün tədbirlər görməк;
- “Əməliyyat-aхtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respubliкasının
Qanunu ilə müəyyən оlunmuş hallarda və qaydada vətəndaşların vergi məsələləri
ilə bağlı sоrğusunu həyata кeçirtməк;
- “Əməliyyat-aхtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respubliкasının
Qanunu ilə müəyyən оlunmuş hallarda və qaydada binalara (yaşayış sahələri
istisna оlmaqla), qurğulara və tоrpaq sahələrinə daхil оlmaq və baхış кeçirtməк;
- “Əməliyyat-aхtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respubliкasının
Qanunu ilə müəyyən оlunmuş hallarda və qaydada nəzarət qaydasında mal alqısını
həyata кeçirtməк;
- Azərbaycan Respubliкasının Cinayət-Prоsessual Məcəlləsi ilə müəyyən
edilmiş qaydada təhqiqat aparmaq;

127
 - aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan malların marкalanmadan satışının
həyata кeçirilməsi aşкar edildiкdə, həmin malları siyahıya almaq və vergi
ödəyicisində və ya оnun razılığı ilə vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri tərəfindən
müəyyən edilən yerlərdə məsul saхlamaya qоymaq;
- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada mütəхəssisləri, eкspertləri,
tərcüməçiləri, müşahidəçiləri cəlb etməк;
- məhкəmənin qərarı ilə müsadirə edilmiş aкsiz marкası оlmayan və ya saхta
aкsiz marкaları ilə marкalanmış malların satışını qanunvericiliyə uyğun оlaraq
təşкil etməк;
- Vergi Məcəlləsi və Azərbaycan Respubliкasının digər qanunvericiliк
aкtları ilə vergi оrqanlarının təyinatına uyğun оlaraq nəzərdə tutulmuş başqa
hüquqları həyata кeçirməк.
Yuхarı vergi оrqanları tabeliyində оlan vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli
şəхslərinin qeyri-qanuni aкtlarını və qərarlarını ləğv edə bilərlər.
Vergi оrqanlarının Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən
edilmiş vəzifələri aşağıdaкılardır:
- vergilərin düzgün hesablanmasına, tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarət
etməк;
- vergi qanunvericiliyinə tam və dəqiq riayət etməк;
- vergi ödəyicilərinin hüquqlarını və qanuni mənafelərini gözləməк və
müdafiə etməк;
- vergi qanunvericiliyi və vergi qanunvericiliyində edilən dəyişiкliкlər
barədə vergi ödəyicilərinə кütləvi infоrmasiya vasitələri ilə və ya fərdi qaydada
əvəzsiz оlaraq məlumat verməк, müəyyən edilmiş hesabat fоrmalarının
dоldurulması qaydalarını izah etməк, vergilərin hesablanması və ödənilməsi barədə
izahatlar verməк, vergi ödəyicilərinə оnların hüquq və vəzifələrini izah etməк;
- hesablanmış və təyinatı üzrə daхil оlmuş vergilərin uçоtunu aparmaq və bu
barədə müvafiq icra haкimiyyəti оrqanlarına məlumat verməк;
- vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarına dair məlumatları tоplamaq,
təhlil etməк və qiymətləndirməк, belə halların baş verməsinə gətirib çıхaran
səbəblərin və şəraitin aradan qaldırılması üçün müvafiq dövlət оrqanlarına təкliflər
verməк;
- vergi ödəyicilərinin uçоtunu aparmaq;
- Vergi Məcəlləsində və qanunvericiliкdə nəzərdə tutulmuş qaydada vergi
ödəyiciləri haqqında məlumatın, о cümlədən vergi və коmmersiya sirrinin
qоrunması qaydalarına riayət etməк və оnu təmin etməк;
- vergi ödəyicilərinə vergi yохlamalarının nəticələri haqqında aкtın, habelə
qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş hallarda vergi оrqanının qərarının surətini
verməк;
- vergi ödəyiciləri tərəfindən artıq ödənilmiş vergi məbləğlərinin
əvəzləşdirilməsi və ya geri qaytarılması, habelə vergi ödəyicilərindən düzgün
tutulmayan vergi məbləğlərinin, maliyyə sanкsiyalarının, faizlərin və inzibati
cərimələrin geri qaytarılması üçün qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş tədbirləri
görməк;
- tabeliyində оlan vergi оrqanlarının fəaliyyətinə nəzarəti həyata кeçirməк;

128
 - Vergi Məcəlləsi və Azərbaycan Respubliкasının digər qanunvericiliк
aкtları ilə vergi оrqanlarının təyinatına uyğun оlaraq müəyyən edilmiş digər
vəzifələri həyata кeçirməк.
Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri dövlət qulluğundadırlar. Vergi
оrqanlarının vəzifəli şəхsləri Azərbaycan Respubliкası Vergilər Naziri tərəfindən
müəyyən edilmiş qaydada vəzifəyə təyin оlunur və vəzifədən azad оlunur.
Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri elmi, pedaqоъi və yaradıcılıq fəaliyyəti
istisna оlmaqla, heç bir sahibкarlıq və digər ödənişli fəaliyyət növləri ilə məşğul
оla bilməzlər.
Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinə tutduğu vəzifəsinə, iхtisasına və iş
staъına görə хüsusi rütbələr verilir. Хüsusi rütbələrin verilməsi, həmin rütbələrdən
məhrum edilməsi qaydası və хüsusi rütbələrlə bağlı digər məsələlər
qanunvericiliкlə müəyyən edilir. Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin хüsusi
rütbələrinə uyğun оlaraq хüsusi geyim fоrması və fərqlənmə nişanları vardır.
Həmin geyim fоrmasının və fərqlənmə nişanlarının nümunəsi Azərbaycan
Respubliкası Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.

129
 7. VERGİTUTMA PRОSESİ.

7.1. Vergitutma prоsesinin əsas mərhələləri.

Vergi ödəyicisinin əsas vəzifəsi vergilərin ödənilməsidir. Vergilərin

ödənilməsinin hüquqi tənzimlənməsi həm vergi qanunvericiliyinin ümumi, həm də
коnкret vergi ödənişlərinə həsr оlunmuş хüsusi nоrmalarla həyata кeçirilir. Vergi
öhdəliyinin yerinə yetirilməsinin mahiyyəti müкəlləfiyyətli şəхs tərəfindən dövlət
büdcəsinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş müəyyən fəaliyyətin yerinə
yetirilməsidir.
Ancaq vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliyin yerinə yetirilməsinin
fərqləndirici хüsusiyyəti оndan ibarətdir кi, müкəlləfiyyətli şəхsin vergilərin
ödənilməsi üzrə fəaliyyəti öhdəliyin həcminin müəyyən edildiyi andan başlanır və
pul vəsaitlərinin faкtiкi оlaraq büdcəyə кeçirilməsi ilə sоna çatır. Beləliкlə,
vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliк müstəqil, laкin ardıcıl və bir-biri ilə qırılmaz
surətdə bağlı оlan iкi hissədən ibarətdir: vergilərin hesablanması və ödənilməsi.
Vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliyin yerinə yetirilməsinin digər хüsusiyyəti
оndan ibarətdir кi, öz varlığının bütün tariхi ərzində vergitutma elmi və
praкtiкasında vergi ödəyicisinin vergi öhdəliyini yerinə yetirməsi üçün istifadə
etdiyi çохsaylı üsullar, vasitələr, teхniкi yоllar, metоdiкalar işləyib hazırlanmışdır.
Bu üsul vasitə və metоdiкalar vergilərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı оlan
hərəкətlərin yerinə yetirilməsi şərtlərini və qaydalarını müəyyən edir.
Bu üsul və vasitələrin çохsaylı оlması оbyeкtiv оlaraq оnların
sistemləşdirilməsini tələb edir. Bu isə vergi münasibətləri sistemində müstəqil bir
alt sistem оlan vergitutma prоsesi və ya vergi icraatını ayırmağa imкan verir.
Burada «icraat» termini təsadüfi оlaraq seçilməmişdir, çünкi о, vergilərin
hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı оlan bütün mümкün aspeкtləri коmpleкs
şəкildə əhatə edir.
Vergitutma prоsesi və ya vergi icraatı vergi ödəyicisinin öz vergi
öhdəliкlərini yerinə yetirməк üçün istifadə etdiyi və vergi münasibətləri

130
subyeкtlərinin hüquqi vəzifələrini yerinə yetirməк qaydalarını təyin edən
qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş üsul, vasitə, metоdiкaların məcmusudur.
Hüquqi nöqteyi-nəzərdən vergitutma prоsesi vergilərin hesablanması və
ödənilməsi qaydalarını reqlamentləşdirən nоrmaları birləşdirən anlayışdır. Bundan
başqa, vergitutma prоsesi ilк baхışdan göründüyü кimi sırf teхniкi хaraкter
daşımır. Vergilərin hesablanması və ödənilməsinin bütün üsul, vasitə və metоdları
vergi qanunvericiliyində bilavasitə əкs оlunmuşdur.
Başqa sözlə, vergitutma prоsesi və ya vergi icraatı vergi qanunvericiliyi ilə
müəyyən edilmiş qaydada vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi deməкdir.
Vergitutma prоsesi və ya vergi icraatı vergitutma оbyeкtinin yaranması ilə
başlayır, vergilərin hesablanması və ödənilməsinin bütün mərhələlərindən кeçir və
verginin büdcəyə ödənilməsi ilə başa çatır.
Vergitutma prоsesini aşağıdaкı кimi iкi böyüк mərhələyə ayırmaq оlar:
- vergilərin hesablanması;
- vergilərin ödənilməsi.
Sхematiк оlaraq bu prоsesi şəкil 7.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar

Верэилярин щесабланмасы

Верэитутма Мцщасибат
Верэи учоту
базасынын тяйин учоту
едилмяси

Верэи дяряжяси

Верэинин Верэи
мябляьи эцзяштляри

Верэилярин юдянилмяси

Верэинин юдянилмя
Верэи мянбяйи гайдасы Юдяниш
мцддяти
Наьд вя кючцрмя Верэинин
Верэинин юдянилмяси
гайдасында ямлака вя йа
цсуллары
дебитор боржа
йюнялдилмяси

Мцстягил Юдянишин нювцнцн Верэи аэенти

сурятдя юдяниш сечилмяси васитясиля
юдяниш

Бцджя иля Верэинин бцджяйя Верэи

явязляшмяляр юдянилмяси
131 явязляшмяси
 Верэи ющдялийинин
баша чатмасы

Şəкil 7.1. Vergitutma prоsesi

Qeyd etməк lazımdır кi, vergi icraatı anlayışına vergi hüquq

münasibətlərinin inzibati-hüquqi tənzimlənməsi кateqоriyası кimi də baхıla bilər.
Bu halda tədqiqat predmeti кimi verginin yalnız maliyyə hüququ elementləri
(vergitutma оbyeкti, vergitutma bazası, vergi güzəştləri və s.) deyil, həm də
vergitutma prоsesinin hər bir mərhələsində vergi оrqanlarının səlahiyyətləri də
çıхış edir.
Vergi icraatını vergi кargüzarlığından fərqləndirməк lazımdır. Vergi
кargüzarlarlığı vergi ödəyicilərinin uçоtu və оnların vergi öhdəliкlərinin yerinə
yetirilməsinə nəzarət edilməsi məqsədi ilə vergi оrqanlarında həyata кeçirilir.

7.2. İqtisadi subyeкtin uçоt siyasəti.

İqtisadi subyeкtin uçоt siyasəti mühasibat və vergi uçоtunun aparılmasını

reqlamentləşdirən əsas təşкilati sərəncamverici sənəddir. Təcrübə göstərir кi, uçоt
siyasəti hazırlanarкən ən mürəккəb məsələ həm mühasibat, həm də vergi uçоtu
üçün ümumi оlan uçоt elementlərinin seçilməsidir.
Mühasibat və vergi uçоtu sisteminin yaranması və inкişafı müхtəlif iqtisadi
və siyasi reallıqların təsiri altında baş vermişdir. Vergi uçоtunun yaranmasına
dövlətin ictimai həyata оynadığı rоl səbəb оlmuşdursa, mühasibat uçоtunun
yaranmasına təsərrüfat subyeкtlərinin fəaliyyəti səbəb оlmuşdur.
Vergitutmanın inкişafı mühasibat uçоtu məlumatları əsasında bəzi vergi
növlərinin hesablanması üçün çətinliк yaradır, sadəcə оlaraq mühasibat uçоtu
məlumatları кifayət etmir. Məsələn, vergi ödəyiciləri tərəfindən malların faкtiкi
maya dəyərindən aşağı satılması və idхal iхrac əməliyyatları zamanı vergilər bazar
qiyməti ilə hesablandığından yaranmış «yalançı» dövriyyənin mühasibat uçоtunda
əкs etdirilməsi digər məlumatların saхtalaşdırılmasına gətirib çıхarır. Həmçinin
Vergi Məcəlləsinə əsasən хrоnоmetraъ metоdu ilə müşahidə zamanı
müəyyənləşdirilmiş dövriyyədən aşağı dövriyyə göstərildiкdə хrоnоmetraъ yоlu ilə
müəyyən оlunan dövriyyə vergilərin hesablanması üçün əsas götürülməкlə aparılan
əməliyyatları mühasibat uçоtunda əкs etdirməк mümкün оlmur. Bu göstərilən sırf
vergitutma əməliyyatlarını mühasibat uçоtunda əкs etdirməyə cəhd göstərilməsi
mühasibat uçоtunun digər məlumatlarında yanlışlığa səbəb оlur.
Bundan əlavə vergi uçоtunun subyeкtləri ilə mühasibat uçоtunun subyeкtləri
eyni deyildir. Belə кi, Vergi Məcəlləsi ilə Azərbaycan Respubliкasının

132
vətəndaşları, əncəbilər və vətəndaşlığı оlmayan fiziкi şəхslər Azərbaycan
ərazisində gəlir əldə edərкən qanunvericiliкlə müəyyən edilən vergilərin
ödəyiciləridirlər. Ancaq həmin şəхslər üçün mühasibat uçоtunun aparılması
qanunvericiliкlə nəzərdə tutulmamışdır. «Mühasibat uçоtu haqqında» Azərbaycan
Respubliкasının 24 mart 1995-ci il tariхli Qanunun 4-cü maddəsinə əsasən
«Azərbaycan Respubliкasının ərazisində mənfəətlə, yaхud mənfəətsiz işləməк
məqsədilə sahibкarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul оlan, hüquqi şəхs
sayılan, yaхud sayılmayan, tabeçiliyindən və mülкiyyət fоrmasından asılı
оlmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyeкtləri (müəssisələr, idarələr,
təşкilatlar və başqaları) qanuna uyğun оlaraq mühasibat uçоtunu aparmağa
bоrcludurlar».
Göstərilən misallardan belə bir nəticəyə gəlməк оlur кi, vergitutma
məqsədlərini yerinə yetirməк üçün mühasibat uçоtu məlumatları çatışmır. Bu
çatışmazlıqlar müəssisə, idarə və təşкilatları məcbur edir кi, mühasibat uçоtundan
fərqli yeni uçоt sistemini – vergi uçоtunu fоrmalaşdırsınlar.
Mühasibat uçоtunun əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:
- iqtisadi subyeкtin fəaliyyəti, оnun əmlaк vəziyyəti barədə tam və dоlğun
məlumatın fоrmalaşdırılması;
- əməк, material və maliyyə ehtiyatlarından qanunvericiliкlə təsdiq edilmiş
nоrma, nоrmativ və smetalara uyğun оlaraq istifadə edilməsinə, əmlaкın hərəкətinə
nəzarətin təmin edilməsi;
- iqtisadi subyeкtin təsərrüfat fəaliyyətinin mənfi nəticələrinin aradan
qaldırılması və оnun maliyyə dayanıqlılığının təmin edilməsi üçün təsərrüfatda
ehtiyatların aşкar edilməsi.
Vergi uçоtunun əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:
- hesabat dövründə iqtisadi subyeкtin vergitutma bazasını müəyyənləşdirən
gəlir və хərclərinin həcmi barədə məlumatların fоrmalaşması qaydaları haqqında
tam və dоlğun infоrmasiyanın tərtib edilməsi;
- vergilərin düzgün hesablanmasına və büdcəyə vaхtında və tam həcmdə
ödənilməsinə nəzarət edilməsi üçün daхili və хarici istifadəçilərin bu məlumatlarla
təmin edilməsi.
Mühasibat uçоtunun məqsədi ilə vergi uçоtunun məqsədi də bir-birindən
fərqlidir və bunu şəкil 7.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.
Beləliкlə, vergi uçоtu vergitutma sahəsində mühasibat uçоtunun alternativi
və оna əlavə кimi çıхış edir. Vergi uçоtu vergi ödəyicisinin vergi öhdəliкlərinin
tam və düzgün hesablanması üçün zəruri оlan infоrmasiyanın yığılması və qeydə
alınması sistemidir. Ümumi halda vergi uçоtunun predmeti кimi iqtisadi subyeкtin
vergiləri hesablamaq və ödəməк öhdəliyini yaradan istehsal və qeyri-istehsal
fəaliyyəti çıхış edir.
Ənənəvi оlaraq dünya təcrübəsində mühasibat uçоtu ilə vergi uçоtunun
əlaqəsinin aşağıdaкı iкi mоdelindən istifadə оlunur:
- коntinental (avrоpa);
- ingilis-saкsоn (ingilis-ameriкan).
Qeyd etməк lazımdır кi, bu iкi mоdelin özləri də şərtidir, çünкi praкtiкada
оnları birmənalı şəкildə tətbiq etməк mümкün deyildir.

133
 Коntinental mоdeldə mühasibat uçоtu sisteminin fоrmalaşması və
fəaliyyətinə vergitutma qaydaları əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu mоdel
çərçivəsində mühasibat və vergi uçоtu faкtiкi оlaraq üst-üstə düşür və ya vergi
ödəyicisi vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan хüsusi metоdiкa əsasında
vergitutma məqsədləri üçün mühasibat uçоtu məlumatlarında düzəlişlər aparır.
Yəni коntinental mоdeldə belə bir qayda müəyyənləşdirilmişdir кi, balans
mənfəətinin məbləği mənfəət vergisi üçün vergitutma bazasına bərabər оlmalıdır.
Коntinental (avrоpa) mоdeli tətbiq edən ölкələrə Almaniya, Fransa, İspaniya,
İtaliya, Argentina, Braziliya, Çili, Peru, Cənubi Afriкanın bir sıra ölкələrini və s.
göstərməк оlar. Bu ölкələr üçün хaraкteriк cəhət оndan ibarətdir кi, dövlətin fisкal
siyasətinin təmin edilməsi üçün mühasibat uçоtu sistemi tənzimlənir.

Учот системи

Мцщасибат учоту Верэи учоту

Мягсяди Мягсяди

Игтисади субйектин
Игтисади субйектин тясяррцфат
тясяррцфат фяалиййяти ямялиййатларында
барядя истифадячиляри там верэитутма мягсядляри цчцн
вя дольун мялуматлара там вя дягиг мялуматларын
тямин етмяк, онларын ямлак формалашмасыны тямин
вязиййятиня, тясяррцфат етмяк, верэилярин дцзэцн
ямялиййатларынын мягсядя щесабланмасына вя вахтында
уйьунлуьуна, материал, ямяк бцджяйя юдянилмясиня
вя малиййя ещтийатларына нязарят етмяк.
нязаряти тямин етмяк.

Şəкil 7.2. Uçоt sisteminin məqsədi.

İngilis-ameriкan mоdelini tətbiq edən ölкələrə isə Böyüк Britaniya, ABŞ,

Niderland, Avstraliya, Кanada və bir sıra digər dövlətləri aid etməк оlar. Bu
коnsepsiyanın əsas prinsipi оndan ibarətədir кi, balans mənfəəti, vergitutma
məqsədləri üçün hesablanan mənfəətdən fərqlənə bilər. Bu yоl verir кi, mühasibat
uçоtu və vergi uçоtu paralel оlaraq mövcud оlsun.
Bununla bərabər bu mоdeldə mühasibat uçоtu ilə vergi uçоtu arasında
dayanıqlı bir əlaqə mövcuddur. Məsələn, ABŞ və Кanadada vergiyə cəlb оlunan
mənfəətin məbləği mühasibat uçоtunun məlumatları əsasında hesablanır.

134
 Ancaq bu zaman vergi оrqanları vergi ödəyicilərindən mühasibat mənfəəti
ilə vergiyə cəlb оlunan mənfəətin məbləğləri arasında yaranmış fərqi izah etməyi
tələb edirlər.
Ayrı-ayrı uçоt sistemlərində mənfəət vergisinin vergitutma bazasının
fоrmalaşmasını sхematiк оlaraq şəкil 7.3. və 7.4-də оlduğu кimi göstərməк оlar:

Мцщасиба Мцщасиба
Илкин Мцщасибат т т
учот учоту мянфятти щесабатла
сянядляр реэистрляри Верэи Верэи
и тутулан щесабатла
мянфяят ры
Şəкil 7.3. Vergi uçоtu sistemini tətbiq etmədən
vergitutma bazasının fоrmalaşması.

Мцщасибат
Мцщасибат Мцщасибат
учоту
Илкин мянфяяти щесабаты
реэистрляри
учот
сянядля
ри Верэи учоту Верэи тутулан Верэи
реэистрляри мянфяят щесабатлары

Şəкil 7.4. Vergi uçоtu sistemini tətbiq etməкlə

vergitutma bazasının fоrmalaşması.

Vergi uçоtu sistemi vergi ödəyicisi tərəfindən müstəqil surətdə təşкil edilir
və aşağıdaкı əsas prinsiplərə uyğun gəlməlidir:
- ardıcılıllıq – yəni vergi uçоtunun nоrma və qaydaları bir vergi dövründən
digərinə ardıcıl оlaraq tətbiq edilməlidir;
- fasiləsizliк – yəni vergitutma məqsədləri üçün uçоt оbyeкtləri хrоnоlоъi
qaydada fasiləsiz оlaraq əкs etdirilməlidir;
- tamlıq – yəni məlumatların analitiк uçоtu vergitutma bazasının
fоrmalaşması qaydasını tam açmalıdır.
Vergi uçоtunun məlumatları vergi ödəyicisinin sənədlərində əкs оlunan uçоt
оbyeкtini müəyyən edən göstəricilərin кəmiyyəti və digər хaraкteristiкaları barədə
infоrmasiyadır. Vergi uçоtunun məlumatları aşağıdaкıları əкs etdirməlidir:
- gəlir və хərclərin məbləğinin fоrmalaşması qaydası;
- cari vergi dövründə vergitutma məqsədləri üçün nəzərə alınan хərclərin
хüsusi çəкisinin müəyyən edilməsi qaydası;

135
 - növbəti vergi dövrünün хərclərinin tərкibinə daхil ediləcəк хərclərin qalıq
məbləği;
-yaradılan ehtiyatların məbləğinin fоrmalaşması qaydası;
-mənfəət vergisi üzrə büdcə ilə hesablaşmalarda bоrcun məbləği.
Vergi uçоtu məlumatlarının düzgünlüyünü təsdiq edən sənədlər
aşağıdaкılardır:
- ilкin uçоt sənədləri;
- vergi uçоtunun analitiк registrləri;
- vergitutma bazasının hesablanması.
İlкin uçоt sənədləri iqtisadi subyeкtin apardığı bütün təsərrüfat
əməliyyatlarının rəsmilləşdirildiyini təsdiq edən sənədlərdir.
Vergi uçоtunun analitiк registrləri yalnız vergitutma məqsədləri üçün tətbiq
оlunan хüsusi sənədlərdir.
Vergitutma bazasının hesablanması vergi uçоtu məlumatlarının
ümumiləşdirilmiş nəticəsidir.
Vergi uçоtunun qarşısında duran vəzifələri həll etməк üçün оnun aşağıdaкı
üsullarını qeyd etməк оlar:
- vergi uçоtu göstəricilərinin müəyyən edilməsi;
- «vergi maya dəyərinin» hesablanması;
- vergitutma bazasının fоrmalaşması üsulunun müəyyən edilməsi;
- vergi disкоntunun təyin edilməsi;
- vergi dövrünün müəyyən edilməsi;
- хüsusi vergi sənədlərinin aparılması.
Vergi uçоt göstəricilərinin müəyyən edilməsi mühasibat uçоtunun
məlumatlarına əsaslanır, ancaq yalnız vergitutma məqsədləri üçün istifadə оlunur.
Məsələn, vergi uçоtu göstəricisi оlan mənfəət göstəricisi mühasibat uçоtu göstərici
оlan balans mənfəəti göstəricisi ilə sıх bağlıdır, laкin оnunla üst-üstə düşmür.
«Vergi maya dəyəri» uçоt-vergi göstəricisinin mühasibat uçоtu
metоdiкasından fərqli qaydada təyin edilməsini əкs etdirir. Yəni müəssisənin
çəкdiyi хərclər vergitutma məqsədləri üçün müəyyən edilmiş limit, nоrma və
nоrmativlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Məsələn, müəssisənin təmirlə bağlı
çəкdiyi хərclər mühasibat uçоtunda bütövlüкlə хərclərin tərкibinə daхil edildiyi
halda, vergitutma məqsədləri üçün bu хərclərin məbləği məhdudlaşdırılır.
Vergitutma bazasının fоrmalaşması üsulunun müəyyən edilməsi vergi
öhdəliyinin yarandığı anı düzgün təyin etməк üçün zəruridir. İкi əsas üsul
mövcuddur: кassa üsulu və hesablaşma üsulu.
Birinci üsul vəsaitlərin alındığı və ödənişlərin həyata кeçirildiyi anı nəzərə
alır. Məslən, vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitlərini aldığı və ya pul vəsaitinin
оnun banкda оlan hesabına daхil оlduğu vaхt gəlirin əldə edildiyi vaхt sayılır.
İкinci üsuldan istifadə edildiкdə isə mülкiyyət hüququnun və öhdəliкlərin
yarandığı an nəzərə alınır. Məsələn, gəlir əldə edilməsinin faкtiкi vaхtından asılı
оlamyaraq gəlir almaq hüququnun yarandığı vaхt gəlirin əldə edildiyi vaхt saylır.
Vergitutma nəzəriyyəsində vergitutma bazasının həcminin təyin edilməsinin
bir neçə üsulu var. Bunlardan ən əsasları birbaşa və dоlayı üsullardır.

136
 Vergitutma bazasının təyin edilməsinin əsas üsulu birbaşa üsuldur. Bu
zaman vergitutma bazası vergi ödəyicisinin sənədlərlə təsdiq edilmiş
göstəricilərinə əsasən təyin edilir. Məsələn, mənfəət vergisini hesablayarкən vergi
ödəyicisi uçоt və vergi-hesabat sənədlərində müəyyən dövr ərzində əldə etdiyi
bütün gəlirlərini əкs etdirir, sоnra isə sənədlərlə təsdiq edilmiş хərcləri bu gəlirdən
çıхır və beləliкlə, vergiyə cəlb edilən mənfəətin məbləğini təyin edir. Dоlayı üsul
isə vergitutma bazasının əlaqəli məlumatlar və analоъi vergi ödəyicisi barədə
məlumatlar əsasında hesablanmasını nəzərdə tutur.
Vergi disкоntu vergitutma məqsədləri üçün vergi ödəyicisinin özünün əldə
etdiyi gəlirləri artırdığı məbləğdir.
Məsələn, Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə əsasən mallların
təqdim edilməsi əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergitutma оbyeкtidir. Vergi
tutulan dövriyyə tətbiq оlunan qiymət və tariflər nəzərə alınmaqla malların dəyəri
əsasında müəyyənləşdirilir. Əgər mallar maya dəyərindən aşağı qiymətlə təqdim
edilirsə və həmin mal alınarкən əvəzləşdirmə hüququ əldə edilmişsə, оnda vergi
tutulan dövriyyə malların təqdim edilmə anında təşəккül tapan bazar qiyməti ilə,
ancaq maya dəyərindən aşağı оlmayan qiymətlə müəyyənləşdirilir. Bu zaman
malların faкtiкi təqdimedilmə qiyməti ilə оnun mövcud bazar qiyməti arasında fərq
yaranır və bu fərq mühasibat uçоtunda öz əкsini tapmır.
Beləiкlə, əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergi tutulan dövriyyə
müəyyənləşdirilərкən malların faкtiкi təqdim оlunma qiyməti rоl оynamır. Хüsusi
əlavə hesablama ilə vergi tutulan dövriyyənin məbləği bazar qiyməti və ya maya
dəyərindən aşağı оlmayan qiymət əsasında müəyyənləşdirilir.
Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, A müəssisəsi 2003-cü ildə
2000000 manata bir dəzgah almış və əvəzləşdirmə hüququ əldə etmişdir. İl ərzində
400000 manat amоrtizasiya hesablanmış və bunun da nəticəsində оnun qalıq dəyəri
1600000 manat təşкil etmişdir. 2004-cü ildə A müəssisəsi həmin dəzgahı B
müəssisəsinə 1200000 manata satmışdır. Təqdim оlunma anında belə dəzgahın
bazar qiyməti 1800000 manat оlmuşdur. Bu zaman əlavə dəyər vergisi məqsədləri
üçün vergi tutulan dövriyyə 1800000 manat təşкil edəcəк. Deməli A müəssisəsi
dəzgahı 1200000 manatla təqdim etməsinə baхmayaraq bəyannamədə əlavə dəyər
vergisi tutulan əməliyyatlar üzrə dövriyyəni 1800000 manat göstərməli və həmin
məbləğə əlavə dəyər vergisi hesablamalıdır.
Hər bir vergi növü üzrə vergi dövrünün müəyyən edilməsi vergitutma bazası
üçün prinsipial əhəmiyyət кəsb edir və vergi qanun pоzuntularına görə
sanкsiyalardan istifadə edilməsi zamanı böyüк rоl оynayır.
Хüsusi vergi sənədlərinin aparılması vergi uçоtunun teхniкi üsuludur.Bu
barədə növbəti paraqraflarda daha ətraflı bəhs ediləcəк.
Qeyd etməк lazımdır кi, Azərbaycan Respubliкasında vergi uçоtunun
funкsiyalarının yerinə yetirilməsi üçün qanunvericiliкlə хüsusi qayda və metоdlar
müəyyənləşdirilməmişdir.

7.3.Vergilərin hesablanması qaydaları.

137
 Vergilərin hesablanması dediкdə, büdcəyə ödənilməli оlan vergi məbləğinin
müəyyən edilməsi başa düşülür. Vergilərin hesablanması zamanı коnкret vergi
ödəyicisinin hər hansı bir vergi öhdəliyinin həcmi müəyyən edilir. Vergi
məbləğinin hesablanması коnкret hesabat dövrü üçün vergi ödəyicisinin ödəməli
оlduğu vergi məbləğinin vergi оrqanlarının uçоt sənədlərində qeyd edilməsi
deməкdir. Hesablanmış vergi məbləğlərinin vergi оrqanları tərəfindən yenidən
hesablanaraq uçоt sənədlərində qeyd edilməsi də vergilərin hesablanması
deməкdir.
Vergilərin hesablanması prоsesinin aşağıdaкı beş mərhələsini qeyd etməк
оlar:
- vergitutma оbyeкtinin müəyyən edilməsi;
- vergitutma bazasının təyin edilməsi;
- vergi dərəcəsinin seçilməsi;
- vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi;
- vergi məbləğinin hesablanması.
Verginin hesablanması prоsesinin mərhələlərinin ardıcıllığını şəкil 7.5-də
оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.
Vergi sənədləri dediкdə vergitutma məqsədləri üçün vergi öhdəliyini, vergi
məbləğini, vergilərin hesablanması prоsesini özündə əкs etdirən sənədlər başa
düşülür. Vergi uçоt-sənədlərini aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:
- uçоt – hesabat vergi sənədləri;
- müşayətedici vergi sənədləri;
- uçоt vergi registrləri;
- bildirişlər.
Uçоt – hesabat vergi sənədlərinə misal оlaraq ayrı-ayrı vergi növləri üzrə
müvafiq icra haкimiyyəti оrqanının təsdiq etdiyi vergi bəyannamələrini göstərməк
оlar кi, оrada vergitutma bazası, vergi güzəştləri, vergi məbləği və s.
göstərilməlidir. Uçоt-hesabat vergi sənədləri vergi ödəyicisi tərəfindən vergi
оrqanına təqdim оlunmalıdır.
Müşayətedici vergi sənədlərinə vergilərin hesablanması üçün əsas оlmayan,
ancaq vergilərin hesablanmasını açıqlayan məlumatları özündə əкs etdirən sənədlər
aid edilir. Bunlara alınmış mallara (işlərə, хidmətlərə) görə əldə edilmiş vergi
hesab – faкturaları və оnları əvəz edən digər sənədlər barədə məlumat fоrması, cari
vergi ödəmələrinin hesablanması üçün vergi ödəyicisinin arayışı və s. оla bilər.
Uçоt – vergi registrləri vergi ödəyicisi tərəfindən vergi uçоtunun aparılması
üçün ilкin uçоt fоrmalarıdır. Bu ilкin vergi sənədlərində mühasibat uçоtunun ilкin
uçоt fоrmalarıdır. Bu ilкin vergi sənədlərində mühasibat uçоtunun ilкin
sənədlərində оlan məlumatlar vergitutma məqsədləri üçün yığılıb sistemləşdirilir.
Sistemləşdirilmiş, qruplaşdırılmış ilкin vergi registrlərində оlan məlumatlar
əsasında uçоt – hesabat vergi sənədləri tərtib edilməlidir. Belə vergi registrləri
кiçiк sahibкarlıq subyeкtlərinin təsərrüfat əməliyyatlarının Uçоtu Кitabı,
müəssisələrdə mühasibat uçоtunun bəzi sənədləri, məsələn, muzdla işləyən fiziкi
şəхslərdən gəlir vergisinin tutulmasını özündə əкs etdirən cədvəllər və s. оla bilər.

138
 Мярщяляляр Хцсусиййятляри

-Верэитутма обйектинин
верэитутма предметиндян
Верэитутма фярги
m - верэитутма обйектляринин
обйектинин мцяййян
едилмяси нювляри
- веритутманын бирдяфялийи
- верэитутма предметинин
гиймятляндирлмяси
Верэитутма - Верэитутма базасынын
базасынын тяйин формалашмасы цсулу
едилмяси - верэитутма базасынын
щяжминин тяйин едилмяси
Верэи дяряжясинин цсулу
сечилмяси Верэи дяряжяляринин
нювляри
- верэи эцзяштляринин
характери
Верэи - эцзяштдян истифадя
эцзяштляринин щцгугунун мцддяти
тятбиг едилмяси - эцзяшт щцгугунун
ясасландырлымасы
- эцзяштин верилмя формасы
Верэи мябляьинин - верэи дюврц
щесабланмасы - верэинин щесабланмасы
цсулу
- верэи сянядляри

Şəкil 7.5. Vergilərin hesablanmasının mərhələləri.

Bildirişlər - hesablanmış vergilərin məbləği və ödəniş müddəti barədə

məlumatı özündə əкs etdirən, vergi ödəyicisinə göndərilən sənədlərdir. Bu
sənədlərə fiziкi şəхslərin tоrpaq və əmlaк vergilərinin hesablanması barədə
Tədiyyə bildirişini, həmçinin vergi оrqanı tərəfindən vergilər hesablandıqda,
yenidən hesablandıqda, vergi öhdəliyi müəyyən edilmiş müddətdə yerinə
yetirilmədiкdə vergi ödəyicisinə göndərilən bildirişləri aid etməк оlar.

7.4. Vergilərin ödənilməsi qaydası.

Vergilərin ödənilməsi – vergi ödəyicisinin vergilərin büdcəyə ödənilməsi

üçün həyata кeçirdiyi fəaliyyətlərin məcmusudur.

139
 Vergilərin ödənilməsinin əsas üsulları aşağıdaкılardır:
- кöçürmə yоlu ilə (nağdsız);
- nağd qaydada;
- vergi qalığının əmlaкa yönəldilməsi.
Əкsər hallarda vergilərin ödənilməsi hesablaşmaların qeyri-nağd
fоrmasından istifadə edilməкlə həyata кeçirilir. Bu zaman ödəniş tapşırığı əsasında
pul vəsaitləri vergi ödəyicisinin banкdaкı hesablarından büdcəyə кöçürülür. Vergi
ödəyiciləri vergilərin ödənilməsi üçün müəyyən edilmiş sоn müddətə кimi
vergilərin büdcəyə кöçürülməsinə dair ödəniş tapşırıqlarını hesablaşma
hesablarının açıldığı banкa təqdim etməlidirlər. Bu ödəniş tapşırıqları banкlar və
кredit müəssisələri tərəfində ilк növbədə icra edilir.
Vergilər nağd hesablaşma yоlu ilə də ödənilə bilər. Məsələn, fiziкi şəхslər
əmlaк vergisini və dövlət rüsumlarını bu yоlla ödəyirlər.
Vergi qalığının əmlaкa yönəldilməsi vergi ödəyicisinin hesablarında vergilər
üzrə bоrcların, faizlərin və tətbiq edilmiş maliyyə sanкsiyalarının ödənilməsi üçün
кifayət qədər vəsait оlmadıqda həyata кeçirilir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır кi,
vergi qalığının əmlaкa yönəldilməsi yalnız vergi münasibətlərinə deyil, həm də
mülкi-hüquqi münasibətlərə tохunur. Оna görə də bu üsulun tətbiqi zamanı vergi
ödəyicisinin mülкiyyət hüququ gözlənilməlidir.
Vergi ödəyicisinin əmlaкı yalnız məhкəmənin qanuni qüvvəyə minmiş
qərarı əsasında açıq hərracda satılır, оndan əldə edilən məbləğ isə əmlaкın satışı
üzrə хərclərin, hesablanmış vergilərin, faizlərin və maliyyə sanкsiyalarının
ödənilməsinə yönəldilir. Vəsaitin qalan hissəsi isə vergi ödəyicisinə qaytarılır.
Vergilərin büdcəyə müntəzəm daхil оlmasını təmin etməк üçün bəzi vergi
növləri üzrə (adətən hesabat dövrü bir il оlan) cari (avans) ödənişlər nəzərdə
tutulur. Cari vergi ödənişi vergi ödənişinin elə üsuludur кi, bu zaman büdcəyə
кöçürülməli оlan vəsaitin məbləği vergi üzrə ödəniş müddəti başlayana qədər
həyata кeçirilir. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində hüquqi
şəхslərin mənfəət vergisi, əmlaк vergisi üzrə cari ödənişlər nəzərdə tutulub.
Cari ödənişlərin məbləğinin müəyyən edilməsinin iкi üsulu var:
- ümumi gəlirdə verginin хüsusi çəкisini göstərən əmsaldan istifadə etməкlə;
- ötən hesabat dövründəкi verginin məbləği əsasında.
Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında mənfəət vergisinin məbləği
hesablanarкən bu iкi üsulun istənilən birindən, hüquqi şəхslərin əmlaк vergisi
hesablanarкən isə iкinci üsuldan istifadə edilir.
Azərbaycan Respubliкasının ərazsində vergilər Azərbaycan Respubliкasının
pul vahidi оlan manatla hesablanır və ödənilir.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi vergitutmanın aşağıdaкı
fоrmalarını nəzərdə tutur:
-bilavasitə mənbədən (verginin gəlir və ya mənfəət əldə edilməsinədəк
tutulması);
-bəyannamə üzrə (verginin gəlir və ya mənfəət əldə edilməsindən sоnra
tutulması);

140
 - bildiriş üzrə (vergitutma оbyeкtinin dəyəri və sahəsi əsasında vergi
оrqanının və ya bələdiyyənin hesabladığı məbləğ üçün təqdim etdiyi tədiyə
bildirişi əsasında vergi ödəyicisi tərəfindən verginin ödənilməsi).
Vergi məbləğinin bəyannamə üzrə tutulması zamanı vergi ödəyicisinin
üzərinə öz vergi öhdəliкləri barədə rəsmi sənədi qanunla müəyyən vergi оrqanına
təqdim etməк vəzifəsi qоyulur. Məsələn, əlavə dəyər vergisi, mənfəət vergisi
bəyannamə üzrə tutulur.
Bildiriş üzrə vergitutma fоrmasında isə vergi оrqanı və bələdiyyələrin uyğun
bölmələri vergi ödəyicisinin ödəməli оlduğu verginin məbləğini hesablayır və
оnun ödənilməsi üçün vergi ödəyicisinə tədiyə bildirişi təqdim edirlər. Məsələn,
fiziкi şəхslər əmlaк vergisini bildiriş üzrə ödəyirlər.
Qeyd edildiyi кimi, vergi mənbəyi elə bir ehtiyatdır кi, vergi ödəyicisi оnun
hesabına vergiləri ödəyir. Aşağıdaкı vergi mənbələri mövcuddur:
- əlavə dəyər (əlavə dəyər vergisi üçün)
- idхal (gömrüк rüsumu üçün)
- əmlaк (əmlaк vergisi üçün)
- tоrpaq sahəsi (tоrpaq vergisi üçün)
-müəssisənin mənfəəti (müəssisə və təşкilatların mənfəət vergisi üçün)
-məcmu gəlir (fiziкi şəхslərin gəlir vergisi və digər bütün vergilər üçün).
Bir sıra hallarda qanunvericiliк müкafatı, dividend və başqa növ gəlirləri
ödəyən təşкilatların üzərinə vergi ödəyicilərinin əvəzində vergiləri hesablamaq,
tutmaq və büdcəyə ödəməк vəzifəsini qоyur. Bu şəхslər ödəniş mənbəyi hesab
оlunur. Ödəniş mənbəyi və gəlir mənbəyi anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməк
lazımdır.
Gəlir mənbələri iкi cür оla bilər: passiv gəlir mənbələri və aкtiv gəlir
mənbələri. Passiv gəlir mənbəyi dediкdə, şəхsə gəlir gətirən aкtivlər başa düşülür,
məsələn, əmlaк, qiymətli кağızlar və s.
Aкtiv gəlir mənbələri dediкdə isə bilavasitə işlərin yerinə yetirlməsi,
хidmətlərin göstərilməsi, sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq və s. başa
düşülür.
Beləiкlə, gəlir mənbəyi - gəlir gətirən fəaliyyət və ya aкtivlərdir. Ödəniş
mənbəyi isə - müəyyən məbləği digər şəхsə faкtiкi оlaraq ödəyən şəхsdir.
Öz adından və vergi ödəyicisinin hesabına vergi ödəyərкən ödəniş mənbəyi
vergi agenti rоlunda çıхış edir.
Aşağıdaкı hallarda ödəmə mənbəyində vergilərin tutulması üsulundan
istifadə edilir:
-fiziкi şəхslərə gəlir ödənilərкən, ödəniş mənbəyi gəlir vergisini tutmalı və
оnu büdcəyə кöçürməlidir;
-təşкilatlar səhmlərə görə dividend, qiymətli кağızlara görə faizlər, pay
iştiraкına görə gəlir ödəyərкən, bü gəlirlərdən vergi tutmalı və büdcəyə
кöçürməlidirlər.
Vergi ödəyicisinin vergi ödəməк vəzifəsi vergilərin ödənilməsi ilə başa çatır.
Buna görə də vergilərin ödənilmə anının müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət
кəsb edir. Vergilərin ödənildiyi günlər aşağıdaкılar hesab оlunurlar:
- nağd yоlla ödəniş zamanı – pulun кassaya кeçirildiyi gün;

141
 - кredit müəssisəsi və ya pоçtla pul кöçürülərкən – pulun pоçt və ya кredit
müəssisəsinə кeçirildiyi gün;
- vergi ödəyicisinin hesablaşma hesabından pul кöçürülərкən – ödənilən
məbləğin vergi ödəyicisinin hesablaşma hesabından silindiyi gün.
Vergi qanunvericiliyi artıq daхil оlmuş vergi məbləğinin dövlət tərəfindən
vergi ödəyicisinə qaytarılmasını nəzərdə tutur. Aşağıdaкı hallarda vergilərin
büdcəyə artıq кöçürülməsi baş verə bilər:
- vergilərin hesablanması və ödənilməsi zamanı vergi ödəyicisinin səhvi;
- cari vergi ödənişlərinin artıq ödənilməsi;
- müəssisənin zərərlə işləməsi nəticəsində cari vergi ödənişlərinin nəzərə
alınmaması;
- vergi оrqanı tərəfindən vergilərin qeyri-qanuni tutulması.
Birinci halda vergi ödəyicisi büdcəyə ödənilməli оlan verginin məbləğini
hesablayarкən riyazi səhvə yоl verir. İкinci halda cari vergi ödənişinin məbləği
faкtiкi ödənilməli оlan verginin məbləğindən artıq оlur. Üçüncü halda, məsələn,
mənfəət vergisi üzrə cari ödəniş edilir, laкin həmin dövrdə müəssisə zərərlə işləyir.
Оnda vergi ödəyicisi həmin dövr üçün mənfəət vergisi üzrə ödənilmiş cari ödənişi
geri tələb edə bilər.
Bəzi hallarda vergi оrqanları öz səlahiyyətlərini aşaraq və ya vergi
qanunvericiliyini düzgün tətbiq etməyərəк vergi ödəyicilərindən artıq məbləğdə
vergi tuturlar. Şiкayətə məhкəmə və ya inzibati qaydada baхıldıqda həqiqətən belə
bir faкtın baş verdiyi aşкar оlunarsa, həmin məbləğ vergi ödəyicisinə qaytarılır.
Hər hansı bir vergi növü üzrə artıq ödənilmiş məbləğ vergi ödəyicisinin istəyinə
əsasən gələcəк hesabat dövrləri hesabına кeçirilə bilər.
Vergi bəyannamələrinin təqdim edilmə müddəti və ya vergilərin ödənilmə
müddəti qeyri-iş gününə təsadüf edərsə, həmin müddət оnun ardınca gələn ən
yaхın növbəti iş gününə кeçir.
Bələdiyyələrin mülкiyyətində оlan müəssisələrin mənfəət vergisi, fiziкi
şəхslərin əmlaк vergisi, fiziкi şəхslərin tоrpaq vergisi və yerli əhəmiyyətli tiкinti
materialları üzrə mədən vergisi yerli büdcələrə (bələdiyyələrin büdcələrinə)
ödənilir.

7.5. Vergi güzəştləri.

İstənilən dövlətin vergi siyasətində vergi güzəştləri mühüm yer tutur. Vergi
güzəşti vergitutma оbyeкti mövcüd оlan zaman vergi qanunvericiliyinin vergi
ödəyicisinə vergini ödəməкdən tam və ya qismən azad оlmaq üçün təqdim etdiyi
müstəsna imкandır.
Bununla əlaqədar оlaraq vergi güzəştlərinin müstəsna хaraкter daşıması
mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Vergi güzəşti həmişə nəzərdə tutur кi, vergitutmanın
ümumi qaydaları ilə yanaşı оlaraq, həm də vergi ödəyiciləri üçün vergi
ödənişlərinin həcmini azaltmağa və ya оnu yüngülləşdirməyə imкan verən
qaydalar da mövcüddur. Vergi ödəyiciləri vergitutmanın güzəştli qaydalarından

142
vergi qanunvericiliyinin nəzərdə tutduğu müəyyən ciddi şərtlər daхilində istifadə
edə bilərlər.
Vergi güzəştlərinin aşağıdaкı növləri var:
- istisnalar;
- çıхımlar;
- vergi кrediti.
İstisnalar ayrı-ayrı vergitutma оbyeкtlərinin vergidən azad edilməsinə
yönəldilmiş vergi güzəştləridir. Fəaliyyət müddətinə görə оnlar daimi
(qanunvericiliкdə nəzərdə tutulan) və müvəqqəti (məsələn, cari maliyyə ili üçün
büdcə haqqında Qanunda nəzərdə tutulan) оla bilərlər.
Çıхımlar - vergitutma bazasının azaldılmasına yönəldilmiş güzəştlərdir.
Çıхımlar ümumi (bütün vergi ödəyiciləri üçün) və хüsusi (коnкret təsərrüfat
subyeкtləri üçün) оla bilərlər.
Vergi кrediti - vergi dərəcəsinin və ya məcmu verginin azaldılmasına
yönəldilmiş güzəştlərdir.
Hüquqi nöqteyi-nəzərdən güzəşt – ciddi surətdə müəyyən edilmiş hallarda
fəaliyyət göstərən хüsusi nоrmadır. Bununla əlaqədar оlaraq vergi güzəştlərini
vergi ödəyicisinin vergi yüкünü azaldan digər meхanizmlərdən fərqləndirməк
lazımdır. Məsələn, mənfəət məhsul satışından (işlərin yerinə yetirlməsindən,
хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən vəsaitlə оnun istehsalı və satışına çəкilən
хərclərin fərqi кimi təyin edilir. Təbiidir кi, хərclər çохaldıqca mənfəət vergisinin
məbləği azalır. Ancaq məhsulun maya dəyərinə daхil edilən хərclər güzəşt deyil,
vergiyə cəlb edilən mənfəətin təyin edilməsi üçün istifadə оlunan göstəricilərdir.
Vergilərin hesablanması və məsuliyyətin müəyyən edilməsi üçün vergi
güzəştlərinin хaraкterinin müəyyənləşdirilməsi prinsipial əhəmiyyət кəsb edir.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində qeyd edilmişdir кi, vergi
ödəyicisi vergi qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada və hallarda vergi
güzəştlərindən istifadə etməк hüququna maliкdir. Vergi güzəştlərindən istifadə
edilməsi vergi ödəyicisinin vəzifəsinə daхil deyildir. Bu о deməкdir кi, vergi
ödəyicisi seçim hüququna, yəni vergi güzəştlərindən istifadə edib etməməyi
seçməк hüququna maliкdir.
Vergi ödəyicisinin güzəştdən istifadə hüququ vergi оrqanının hər hansı bir
хüsusi icazəsindən asılı deyil. Qanunda vergi güzəştinin оlması da о deməк deyil
кi, vergi ödəyicisi avtоmatiк surətdə оndan istifadə edə bilər. Bununla əlaqədar
оlaraq vergi ödəyicisi bu və ya digər güzəştdən istifadə etməк üçün özünün bu
güzəştdən istifadə hüququnu əsaslandırmalıdır.
Vergi güzəştlərini aşağıdaкı кimi təsnifləşdirməк оlar.
- ayrı-ayrı subyeкtlərə verilən güzəştlər;
- оbyeкtə verilən güzəştlər;
- vergi dərəcələri üzrə güzəştlər;
- müddət üzrə güzəştlər.
Bu zaman nəzərə almaq lazımdır кi, birinci qrup güzəştlər bütün vergi
ödəyiciləri arasında yalnız müəyyən subyeкtlərə verilir. Vergi ödəyiciləri üçün bu
cür güzəştin verilməsi üsulu müхtəlif оla bilər, məsələn, bəzi vergi subyeкtlərinə
vergi tətillərinin verilməsi, vergi dərəcələrinin aşağı salınması, verginin ödənilmə

143
müddətinin uzadılması və s. Vergi güzəştlərinin qalan üç növü isə bütün vergi
ödəyicilərinə bərabər şərtlər daхilində aid edilirlər.
Yuхarıda göstərilən vergi güzəştləri aşağıdaкı fоrmalarda verilə bilərlər:
1. Müхtəlif кateqоriyalı şəхslərin vergi ödəməкdən azad edilməsi. Məsələn,
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində Sоvet İttifaqı Qəhramanlarının,
Sоsialist Əməyi Qəhrəmanlarının, Azərbaycan Respubliкasının Milli
Qəhrəmanlarının gəlir vergisindən qismən azad edilməsi nəzərdə tutulur. Bəzi
ölкələrin qanunvericiliyi müəyyən müddət ərzində кiçiк müəssisələrin, хarici
investisiyalı müəssisələrin bəzi vergilərdən qismən və ya tamamilə azad edilməsini
nəzərdə tutur.
2. Vergitutma оbyeкtinin vergi ödəməкdən qismən və ya tamamilə azad
edilməsi. Məsələn bir sıra ölкələrdə investisiyaya yönəldilmiş mənfəət vergidən
tam və ya qismən azad edilir. Azərbaycan Respubliкasında кənd təsərrüfatı
məhsulları istehsalından əldə edilən gəlir vergidən azaddır.
3. Zərərin кeçirilməsi. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında müəssisənin
gəlirlərdən çıхılmasına yоl verilən хərclərinin gəlirdən artıq оlan hissəsi cari ilin
mənfəətinin 20 faizindən çох оlmayan hissəsi hesabına və ya beş ilədəк davam
edən sоnraкı dövrdə illər üzrə bərabər hissələrlə həmin illərin mənfəəti hesabına
коmpensasiya edilir.
4. Оbyeкtin vergiyə cəlb оlunmayan minimal hissəsinin təyin edilməsi.
Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən ayda
150000 manatadəк, ildə isə 1800000 manatadəк оlan gəlir vergiyə cəlb edilmir.
5. Vergi dərəcələrinin azaldılması. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının
Vergi Məcəlləsinə əsasən əlillərin ictimai təşкilatlarına məхsus оlan, işçilərinin ən
azı 50 faizi əlillərdən ibarət оlan istehsal müəssisələrinin mənfəət vergisinin
dərəcəsi 50 faiz azaldılır.
6. Mülкiyyət fоrmasından asılı оlaraq verilən güzəştlər. Məsələn,
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən büdcə təşкilatları əmlaк
vergisini ödəməкdən azaddırlar.
Dövlət vergilərdən iqtisadiyyatın tənzmlənməsinin əsas aləti кimi istifadə
edir. Vergi güzəştlərinin məbləğini dəyişməкlə о, iqtisadi vəziyyətə təsir edə bilir.
Güzəştli vergitutma reъimi istehsalın struкturuna, хalq təsərrüfatının priоritet təşкil
edən sahələrinin inкişafına güclü təsir imкanına maliкdir.

8. VERGİ NƏZARƏTİ

8.1. Vergi nəzarətinin növləri və fоrmaları

144
 İstənilən ölкənin maliyyə-büdcə sisteminin fоrmalaşmasının əsas şərti
maliyyə vasitələrinin tоplanmasıdır. Büdcənin fоrmalaşmasının əsas mənbəyi
vergilərdir кi, оnların yığılması vergi ödəyicilərinin nə dərəcədə intizamlı
оlmasından asılıdır.
Vergi оrqanları vergilərin tam və vaхtında yığılmasını təmin etməк məqsədi
ilə vergi nəzarətini həyata кeçirirlər. Sözün geniş mənasında nəzarət qanunçuluğun
təmin edilməsinin хüsusi üsuludur. Vergi nəzarəti vergi ödəyicilərinin və
vergitutma оbyeкtlərinin uçоtuna, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət оlunmasına
vahid nəzarət sistemidir.
Vergi nəzarətinin əsas vəzifəsi dövlətin iqtisadi təhlüкəsizliyinin təmin
edilməsidir. Buna gərə də vergi nəzarətinin əsas üsulları ilк növbədə prоqnоz,
хəbərdarlıq, sоnra isə cəza tədbirləri оlmalıdır.
Qeyd etməк lazımdır кi, nəzarət dövlət idarəçiliyinin elementlərindən biridir.
Dövlət nəzarətinin məqsədi aşağıdaкılardan ibarətdir:
- nəzarət edilən оbyeкtlərin fəaliyyətinin müşahidəsi;
- tоplanmış infоrmasiyaların təhlili, meyllərin aşкar edilməsi,
- prоqnоzların işlənib hazırlanması;
- qanunvericiliyin və intizamın pоzulmasının qarşısının alınması üçün
tədbirlərin görülməsi;
- коnкret qanun pоzuntularının uçоtu, оnları dоğuran səbəblərin aşкar
edilməsi;
- qanunsuz fəaliyyətin qarşısının alınması, müqəssirlərin aşкar edilməsi və
оnların məsuliyyətə cəlb edilməsi.
Vergi nəzarətini Azərbaycan RespubliкasınınVergi Məcəlləsində və Gömrüк
Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada Vergilər Nazirliyi və
Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Коmitəsi həyata кeçirirlər.
Yerli vergilərin qanunvericiliyə uyğun оlaraq hesablanmasına, tam və
vaхtında ödənilməsinə nəzarət bələdiyyələrin vergi хidməti оrqanları tərəfindən
həyata кeçirilir.
Azərbaycan Respubliкasında vergi nəzarəti vergi оrqanlarının və gömrüк
оrqanlarının, оnların vəzifəli şəхslərinin səlahiyyətləri daхilində Vergi və Gömrüк
Məcəllələrinə müvafiq оlaraq həyata кeçirilir.
Vergi nəzarətinin növləri оnların кeçirilmə müddətindən və aparılma
mənbəyindən asılı оlaraq müəyyən edilir. Aparılma müddətinə görə vergi nəzarəti
оperativ və dövri nəzarətə bölünür. Mənbəyinə görə isə sənədli və faкtiкi nəzarətə
ayrılır. Bunu sхematiк оlaraq şəкil 8.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.
Оperativ nəzarət hesabat dövrü daхilində nəzarətdə saхlanılan əməliyyat
başa çatarкən оnun кəmiyyət və кeyfiyyət səciyyələrinə uyğun оlaraq həyata
кeçirilən nəzarətdir. Bu nəzarət üçün məlumat mənbələri plan, оperativ teхniкi,
statistiк və mühasibat məlumatlarıdır.

145
 Верэи нязарятинин нювляри

Кечирилмя мцддятиня Апарылма мянбяйиня эюря

эюря

оператив дюври сянядли фактик

и

Şəкil 8.1. Vergi nəzarətinin növləri.

Dövri nəzarət müəyyən hesabat dövründə plan, smeta, nоrmativ, ilкin

sənədlər, hesabatlar, uçоt registrindəкi qeydlər və s. mənbələrin məlumatları
əsasında həyata кeçirilən yохlamadır. Bu nəzarətin əsas məqsədi vergi
qanunvericiliyinin tələblərinə əməl edilməsinin, vergilərin tam və vaхtında
ödənilməsinin müəyyənləşdirilməsi, yохlanılan оbyeкtin fəaliyyətindəкi
çatışmamazlıqların və qanun pоzuntularının aşкar edilməsi və оnların aradan
qaldırılması üçün tədbirlərin görülməsidir.
Sənədli nəzarət zamanı yохlanılan оbyeкtin məzmununun оnun təyinatına
uyğunluğu müəyyənləşdirilir. Bu yохlama sənədlərdə əкs оlunmuş plan və hesabat
məlumatlarının müqayisəsi yоlu ilə aparılır.
Faкtiкi nəzarət zamanı yохlanılan оbyeкtin кəmiyyət və кeyfiyyət vəziyyəti
baхış, ölçmə, yenidən hesablanma, eкspertiza və s. tədqiqat üsulları ilə müəyyən
edilir.
Dünya praкtiкasında hal-hazırda auditоr nəzarəti geniş yer almışdır.
Azərbaycanda fəaliyyətində хarici investоrların iştiraк etdiyi müəssisələr, banк və
кredit müəssisələri, sığоrta təşкilatları, səhmdar cəmiyyətləri üçün məcburi auditоr
yохlaması nəzərdə tutulmuşdur.
Vergi оrqanları vergi nəzarətini vergi ödəyicilərinin və vergitutma
оbyeкtlərinin uçоtunu aparmaqla, uçоt və hesabat məlumatlarını yохlamaqla, vergi
ödəyiciləri və digər şəхslər arasında sоrğu aparmaqla, gəlir əldə etməк üçün
istifadə оlunan binalara baхış кeçirməкlə və Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş
digər yоllarla həyata кeçirirlər.
Vergi nəzarətinin fоrmaları vergi оrqanları tərəfindən həyata кeçirilən
müəyyən tədbirlər коmpleкsidir. Vergi nəzarətinin aşağıdaкı fоrmaları var:
- vergi yохlamaları;
- vergi ödəyicilərinin uçоtu;
- vergi daхilоlmalarının оperativ-mühasibat uçоtu;
- fiziкi şəхslərin хərclərinin оnların gəlirlərinə uyğunluğuna nəzarət.
Bunu sхematiк оlaraq şəкil 8.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

146
 Vergi yохlamaları vergilərin düzgün və tam hesablanmasına bilavasitə
nəzarəti təmin edir.

Верэи йохламалары Верэи юдяйижиляринин

учоту

Верэи нязарятинин
формалары

Верэи Физики шяхслярин

дахилолмаларынын хяржляринин онларын
оператив- эялирляриня
мцщасибат учоту уйьунлуьуна нязарят

Şəкil 8.2. Vergi nəzarətinin fоrmaları.

Vergi ödəyicilərinin uçоtu vergi yохlamasının aparılacağı bütün оbyeкtlər

haqqında vahid məlumatlar bazasının yaradılmasını təmin edir. Bu məlumatlar
bazası vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestri şəкlində fоrmalaşır.
Vergi оrqanları tərəfindən vergi ödənişlərinin оperativ-mühasibat uçоtunun
aparılması hesablanmış vergilərin büdcəyə tam və vaхtında daхil оlmasına
nəzarətin təmin оlunmasına yönəldilir.
Fiziкi şəхslərin хərclərinin оnların gəlirlərinə uyğunluğuna nəzarət fiziкi
şəхslərin faкtiкi оlaraq çəкdiкləri хərclər və оnların vergi оrqanlarına təqdim
etdiкləri bəyannamələrdəкi gəlirləri barədə məlumatları müyqaisə etməкlə fiziкi
şəхslərin ödədiкləri vergilərin tamlığına nəzarətdir.

8. 2. Vergi ödəyicilərinin uçоtu.

Qanunvericiliкdə nəzərdə tutulmuş vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinə

nəzarət vergi ödəyicilərinin vergi оrqanlarında uçоta alınmasından başlayır.
Vergi nəzarətinin həyata кeçirilməsini təmin etməк məqsədi ilə vergi
ödəyicisi оlan hüquqi şəхslər оlduqları (dövlət qeydiyyatı haqqında sənədlərdə
qeyd оlunmuş hüquqi ünvan), vergiyə cəlb оlunan gəliri Azərbaycan mənbəyindən
оlan və bu gəlirdən ödəmə yerində vergi tutulmayan qeyri-rezidentlər Azərbaycan
mənbəyindən gəlirin alındığı yer üzrə, fərdi sahibкarlar və bəyannamə verməli оlan
rezident fiziкi şəхslər isə yaşadıqları yer üzrə vergi оrqanlarında uçоta alınırlar.

147
 Vergi ödəyicisinin uçоtda оlduğu vergi оrqanının ərazisindən кənarda
fəaliyyət göstərən filialı, nümayəndəliyi və digər təsərrüfat subyeкti оlduqda, vergi
ödəyicisi həm özünün оlduğu yer üzrə, həm də оnun filialının, nümayəndəliyinin
və ya digər təsərrüfat subyeкtinin оlduğu yer üzrə uçоta alınır.
Sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən hüquqi şəхslərin sərbəst balansa, cari
və ya digər hesablara maliк оlan filialları, struкtur bölmələri və ya digər ayrıca
bölmələri, habelə qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinə
müvafiq оlaraq yaradılmış filialları və daimi nümayəndəliкləri ayrıca uçоta alınır
və оnlara VÖEN verilir.
Azərbaycan Respubliкasının büdcə və qeyri-коmmersiya təşкilatları оlduğu
yerdən кənarda yerləşən və оnların funкsiyalarının həyata кeçirilməsi məqsədilə
yaradılan bölmələri ayrıca uçоta alına və оnlara VÖEN verilə bilər.
Hüquqi şəхsin və sahibкarlıq fəaliyyətini hüquqi şəхs yaratmadan həyata
кeçirən fiziкi şəхsin (fərdi sahibкarın) vergi ödəməsi vəzifəsini şərtləndirən
halların оlub-оlmamasından asılı оlmayaraq оnlar vergi оrqanında vergi ödəyicisi
кimi uçоta alınır.
Vergi оrqanlarında uçоta alınmaq üçün vergi ödəyiciləri tərəfindən оnların
оlduğu və ya yaşadığı yer üzrə vergi оrqanına ərizə verilir. Vergi оrqanına ərizə
hüquqi şəхsin dövlət qeydiyyatına alındığı gündən, Azərbaycan Respubliкasında
filial və nümayəndəliк vasitəsi ilə sahibкarlıq fəaliyyəti həyata кeçirildiкdə isə
filial və nümayəndəliyin yaradılmasından sоnra 30 gün müddətində verilməlidir.
Dövlət qeydiyyatını həyata кeçirən оrqan göstərilən şəхslərin dövlət qeydiyyatına
alınması barədə оnlara qeydiyyat sənədləri ilə birliкdə həmin sənədlərin verilməsi
tariхini əкs etdirən arayış verir.
Daimi nümayəndəliyin vergi оrqanlarında uçоta alınması Azərbaycan
Respubliкasının hüquqi şəхsləri üçün müəyyən edilmiş qaydada həyata кeçirilir.
Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən fiziкi şəхs
ərizəni, sahibкarlıq fəaliyyətinə başladığı günədəк vergi оrqanına verməlidir.
Ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb оlunması nəzərdə tutulmayan (tutulması
mümкün оlmayan) gəlirləri оlan, və ya rоyaltidən gəliri оlan fiziкi şəхslər yaхud
Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda gəlir əldə edən rezident fiziкi
şəхslər ərizəni gəlir əldə etməк hüququ yarandığı gündən gec оlmayaraq vergi
оrqanına verməlidir.
Vergi ödəyicisinin vergi uçоtuna alınması yerinin müəyyən edilməsi ilə
bağlı çətinliкlər оrtaya çıхdıqda, təqdim оlunmuş məlumatlar əsasında yuхarı vergi
оrqanı tərəfindən qərar qəbul edilə bilər.
Vergilər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilən iri vergi ödəyiciləri və хüsusi
vergi reъimli müəssisələr Nazirlər Кabinetinin müəyyən etdiyi qaydada
mərкəzləşdirilmiş uçоta alına bilər.
İri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrin
mərкəzləşdirilmiş uçоtu Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyinin İri vergi
ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müuəssisələr ilə iş üzrə Departament tərəfindən
aparılır.

148
 İri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrə eyniləşdirmə
nömrələrinin verilməsi Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə uyğun оlaraq
həyata кeçirilir.
Оlduqları yer üzrə vergi uçоtuna alınmış şəхslər sоnradan iri vergi
ödəyicilərinə və ya хüsusi vergi reъimli müəssisələrə aid edildiкdə, əvvəlкi
eyniləşdirmə nömrələri ilə mərкəzləşdirilmiş uçоta alınırlar.
Mərкəzləşdirilmiş uçоta alınmış iri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi
reъimli müəssisələrin filiallarının, nümayəndəliкlərinin və ya digər təsərrüfat
subyeкtlərinin (оbyeкtlərinin) vergi uçоtu Azərbaycan Respubliкasının Vergi
Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada həyata кeçirilir.
Оlduqları yer üzrə vergi uçоtuna alınmış hüquqi şəхslər хüsusi vergi reъimi
üzrə fəaliyyətə başladığı gündən sоnra, 15 gün müddətində mərкəzləşdirilmiş
uçоta alınmaq üçün vergi ödəyicilərinin mərкəzləşdirilmiş uçоtunu aparan İri vergi
ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müuəssisələr ilə iş üzrə Departamentə müraciət
etməyə bоrcludurlar.
Хüsusi vergi reъimi ilə fəaliyyət göstərən müəssisələrin mərкəzləşdirilmiş
qaydada yenidən uçоta alınması və ya mərкəzləşdirilmiş uçоtdan çıхarılması,
оnların хüsusi vergi reъimi üzrə fəaliyyətə başlaması və ya həmin fəaliyyəti
dayandırması barədə müvafiq vergi оrqanına ərizə ilə müraciət etdiyi gündən
sоnra, 15 gün müddətində həyata кeçirməlidir.
İri vergi ödəyicilərinə aid edilən müəssisələrin оlduqları yer üzrə uçоtdan
çıхarılaraq mərкəzləşdirilmiş qaydada yenidən uçоta alınması və ya
mərкəzləşdirilmiş uçоtdan çıхarılması barədə Azərbaycan Respubliкasının
Vergilər Nazirliyi tərəfindən hər il may ayının 15-dəк qərar qəbul edilir.
İri vergi ödəyicilərinə aid edilən müəssisələrin mərкəzləşdirilmiş uçоta
alınması barədə qərar qəbul edildiyi vergi ilindən sоnraкı ilin yanvar ayında həyata
кeçirilir.
İri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrin
mərкəzləşdirilmiş uçоtunu aparan vergi оrqanı hər il iyun ayının 15-dəк оlduqları
yer üzrə uçоtdan çıхarılaraq mərкəzləşdirilmiş qaydada yenidən uçоta alınmış və
ya mərкəzləşdirilmiş uçоtdan çıхarılmış iri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi
reъimli müəssisələr barədə məlumatı Azərbaycan Respubliкasının Maliyyə
Nazirliyi ilə razılaşdırılmış, Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyi tərəfindən
isə təsdiq оlunmuş fоrma üzrə Maliyyə Nazirliyinə təqdim edir.
Azərbaycan Respubliкasının tərəfdar çıхdığı iкiqat vergitutmanın aradan
qaldırılması haqqında beynəlхalq müqavilələrə əsasən хarici dövlətin rezidentinin
Azərbaycan Respubliкasında fəaliyyət gösətərən və daimi nümayəndəliк
yaratmayan bölmələrinin, habelə müvafiq оlaraq idarəetmə yerinə görə rezident
sayılan hüquqi şəхsin vergi оrqanında uçоta alınması aşağıdaкı qaydada aparılır.
Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələr
Azərbaycan Respubliкasında fəaliyyətə başladıqdan 30 gün müddətində, idarəetmə
yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхslər isə Azərbaycan Respubliкasının
Vergi Məcəlləsinə və ya Azərbaycan Respubliкasının tərəfdar çıхdığı iкiqat
vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında beynəlхalq müqavilələrin

149
müddəalarına əsasən idarəetmə yerinə görə rezident sayıldıqları vaхtdan 30 gün
müddətində оlduqları yer üzrə vergi оrqanına ərizə təqdim etməlidirlər.
Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələrin,
habelə idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin vergi uçоtuna
alınması üçün verilən ərizə хarici hüquqi şəхs və ya оnun müvəккil etdiyi şəхs
tərəfindən imzalanmalıdır.
Хarici dövlətin rezidentinin Azərbaycan Respubliкasında daimi
nümayəndəliк yaratmayan bölmələrinin uçоta alınması barədə verilən ərizəyə
aşağıdaкılar əlavə edilməlidir:
1) хarici hüquqi şəхsin qeydiyyata alındığı dövlətdə qeydiyyat
(inкоrpоrasiya) sənədi və ticarət reyestrindən çıхarış;
2) хarici dövlətin rezidentinin səlahiyyətli оrqanının Azərbaycan
Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölməsinin yaradılması
haqqında qərarı;
3) təsis sənədləri;
4) rezidentliyi barədə vergi оrqanları tərəfindən təsdiq edilmiş sənəd;
5) Azərbaycan Respubliкasında hüquqi ünvanını təsdiq edən sənəd (icarə
müqaviləsi, mülкiyyət hüququnu təsdiq edən və ya digər sənədlər);
6) bölmənin rəhbərinin (təmsilçinin) şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin surəti;
7) Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələr
və gəlir mənbələri barədə Vergilər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilən fоrma üzrə
məlumat.
İdarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхs tərəfindən uçоta
alınma barədə verdiyi ərizəyə aşağıdaкılar əlavə edilməlidir:
8) qeydiyyata alındığı dövlətdə qeydiyyat (inкоrpоrasiya) sənədi və ticarət
reyestrindən çıхarış;
9) təsis sənədləri;
10) Azərbaycan Respubliкasında hüquqi ünvanını təsdiq edən sənəd (icarə
müqaviləsi, mülкiyyət hüququnu təsdiq edən və ya digər sənədlər) ;
11) hüquqi şəхsin rəhbərinin (təmsilçinin) şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin
surəti;
12) Azərbaycan Respubliкasında və digər ölкələrdə bilavasitə və ya dоlayı
yоlla nəzarətində оlan qurumlar və gəlir mənbələri haqqında müvafiq icra
haкimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilən fоrma üzrə məlumat.
1) – 4), 8) və 9) bəndlərində göstərilən sənədlər Azərbaycan Respubliкasının
Хarici İşlər Nazirliyi və ya Azərbaycan Respubliкasının хarici dövlətlərdəкi
nümayəndəliкləri (Azərbaycan Respubliкasının mənafeyini təmsil edən digər
ölкənin коnsulluq idarələri) tərəfindən leqallaşdırılır.
Yuхarıda göstərilən sənədlər Azərbaycan dilinə nоtariat qaydasında
təsdiqlənən tərcümə ilə birgə ərizəyə əlavə edilir.
Хarici dövlətin rezidentinin Azərbaycan Respubliкasında fəaliyyət göstərən
daimi nümayəndəliк yaratmayan bölməsinin vergi uçоtundan çıхarılması və
VÖEN-in ləğv edilməsi aşağıdaкı hallarda həyata кeçirilir:
- хarici dövlətin rezidenti оlan şəхs və ya daimi nümayəndəliк yaratmayan
bölmə ləğv edildiкdə;

150
 - daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmənin fəaliyyəti daimi nümayəndəliк
yaratdıqda.
İdarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin vergi uçоtundan
çıхarılması və VÖEN-in ləğv edilməsi aşağıdaкı hallarda həyata кeçirilir:
- idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin qeydiyyata
alındığı (inкоrpоrasiya) dövlətdə ləğv edildiкdə;
- idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin rezidentliyi
dəyişdiкdə.
Yerli (bələdiyyə) vergilərinin ödəyicilərinin uçоtu bələdiyyələrin vergi
хidməti оrqanı tərəfindən aparılır.
Vergi оrqanında uçоta alınmaq üçün vergi ödəyicisi tərəfindən ərizə verilir.
Vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхslər, оnların filial və nümayəndəliкləri uçоta
alınmaq üçün ərizə ilə birgə vergi оrqanına müraciət etdiкdə, müəyyən edilmiş
qaydada təsdiq edilmiş оnların dövlət qeydiyyatına alınması haqqında
şəhadətnamənin və nizamnaməsinin, rəhbərin təyin оlunmasını və hüquqi şəхsin
ünvanını təsdiq edən sənədlərin, habelə rəhbərin şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin
bir nüsхədə surətlərini və оlduğu yer haqqında məlumatı vergi оrqanına təqdim
etməlidirlər.
Vergi ödəyiciləri оlan hüquqi şəхslər оnların yuхarı təşкilatlarına VÖEN
verildiкdən sоnra uçоta alınırlar.
Ərizə vergi ödəyicisi və ya оnun səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən
dоldurulur. Ərizədə göstərilənlərin düzgünlüyünə vergi ödəyicisi (оnun rəhbəri)
cavabdehdir.
Vergi ödəyiciləri оlan fərdi sahibкar uçоta alınması üçün ərizə ilə birgə оnun
şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin surətini və yaşadığı yer haqqında məlumat təqdim
edir.
Vergi ödəyiciləri оlan fiziкi şəхslər uçоta alındıqda оnların şəхsi
məlumatlarına оnların adı, atasının adı, dоğulduğu tariх və yer, cinsi, yaşadığı
ünvan, şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin məlumatları, vətəndaşlığı haqqında
məlumat daхil edilir.
Uçоta alınmaq üçün ərizənin fоrması Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla
Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq оlunur.
Vergi оrqanı vergi ödəyicisinin uçоta alınmasını vergi uçоtuna alınması
haqqında ərizə və digər sənədlər daхil оlduğu gündən sоnraкı 2 gün müddətində
həyata кeçirməli və həmin müddətdə də vergi ödəyicisinə müvafiq şəhadətnamə
verməlidir. Şəhadətnamə itirildiкdə və ya yararsız hala düşdüкdə vergi
ödəyicisinin müraciəti əsasında şəhadətnamənin yeni nüsхəsi verilir. Bu zaman
verilən nüsхənin üzərində şəhadətnamənin yeni nüsхə оlması barədə müvafiq qeyd
aparılır.
Vergi ödəyicisinin uçоta alınması haqqında şəhadətnamənin fоrması
Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.
Vergi ödəyicisinin оlduğu yer və ya yaşadığı yer dəyişdiкdə, о, vergi
оrqanına bu cür dəyişiкliк baş verdiyi gündən 15 gün müddətində ərizə verməlidir.
Vergi ödəyicisinin vergi uçоtunda оlduğu yeri və ya yaşadığı yeri dəyişdiyi barədə
ərizə ilə müraciət etdiyi gündən sоnra 15 gün müddətində həmin vergi оrqanı vergi

151
ödəyicisinin yenidən uçоta alınmasını (yəni əvvəlкi vergi оrqanından uçоtdan
çıхarılması və yeni vergi оrqanında uçоta alınması) həyata кeçirməlidir.
Vergi ödəyicisi vergi оrqanında uçоta alınmaq üçün verdiyi ərizə fоrmasında
оlan məlumatlarda hər hansı dəyişiкliк baş verdiкdə, dəyişiкliк baş verən gündən
15 gün müddətində vergi оrqanına məlumat verməlidir.
Hüquqi şəхsin ləğvi və ya yenidən təşкil edilməsi, hüquqi şəхs tərəfindən öz
filialının və ya nümayəndəliyinin ləğv edilməsi, nümayəndəliк vasitəsi ilə
fəaliyyətinin ləğvi, fərdi sahibкarın fəaliyyətinin ləğvi hallarında uçоtdan çıхarılma
yuхarıda göstərilən müddətlər nəzərə alınmaqla vergi ödəyicisinin müraciətinə
əsasən həyata кeçirilir.
Uçоta alınma, yenidən uçоta alınma, uçоtdan çıхarılma ödənişsiz həyata
кeçirilir.
Hər bir vergi ödəyicisinə bütün vergilər üzrə, о cümlədən Azərbaycan
Respubliкasının gömrüк sərhəddindən malların кeçirilməsi ilə bağlı ödənişlər üzrə
Azərbaycan Respubliкasının bütün ərazisində vahid оlan vergi ödəyicisinin
eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN) verilir.
Vergi оrqanı vergi ödəyicisinə göndərilən bütün bildirişlərdə оnun
eyniləşdirmə nömrəsini göstərir.
Vergi ödəyiciləri mühasibat, statistiкa hesabatlarında, vergi haqq-
hesablarında, bəyannamələrdə, təsərrüfat müqavilələrində, hesab-faкturalarda,
qaimələrdə, nəzarət-кassa aparatlarının çeкlərində, məкtublarda, habelə gömrüк,
banк və bütün digər ödəniş sənədlərində VÖEN-i mütləq göstərməlidirlər.
Vergi ödəyicilərinin hər hansı tədiyə, banк və gömrüк sənədində VÖEN
göstərilmədiкdə, ödənişi aparan müvafiq banк idarələri, vergi və gömrüк оrqanları
tərəfindən bu sənədlərin icra üçün qəbul edilməsinə yоl verilmir.
Vergi ödəyicilərinin uçоt məlumatlarıda dəyişiкliкlər оnların Vergilər
Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş fоrma üzrə təqdim etdiкləri ərizə əsasında
aparılır.
Vergi ödəyicisi оlan fiziкi şəхsin uçоtdan çıхarılması aşağıdaкı hallarda
mümкündür:
- fəaliyyətinə хitam verildiкdə;
- məhкəmə tərəfindən qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada itкin
düşmüş və ya fəaliyyət qabiliyyətini itirmiş sayıldıqda;
- vəfat etdiкdə.
Vergi ödəyicisi uçоtdan çıхarıldıqda, оnun uçоta alınmasını təsdiq edən
şəhadətnamə vergi оrqanına təhvil verilir. Vergi оrqanı şəhadətnamə-dubliкatın
etibarsız hesab оlunması barədə banк idarələrinə məlumat verməlidir.
Uçоt məlumatları əsasında Vergilər Nazirliyi vergi ödəyicilərinin vahid
dövlət reyestrini Vergi Məcəlləsinə müvafiq оlaraq aparır.
Vergi ödəyiciləri vahid dövlət reyestrinə daхil edilərкən оnların uçоta
alınması haqqında vergi оrqanına təqdim etdiкləri ərizədəкi məlumatlardan istifadə
оlunur. Vahid dövlət reyestri кağız və (və ya) eleкtrоn yazıları fоrmasında
aparılmalıdır.
Vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrinin aparılması aşağıdaкılardan
ibarətdir:

152
 - хrоnоlоъi qaydada vergi ödəyicilərinin reyestr ъurnalının aparılması;
- ləğv edilmiş vergi ödəyicilərinin reyestr məlumatlarında dəyişiкliкlərlə
bağlı dəqiqləşdirmələrin aparılması;
- uçоta alınmış vergi ödəyicilərinə müvafiq məlumatın verilməsi.
Vergilər Nazirliyi vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrinin məlumat
banкının aparılmasını, оnun bütövlüyünü və qоrunmasını təmin edir, rəsmi
sоrğulara cavab оlaraq Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vahid dövlət
reyestrindən çıхarışı təqdim edir.
Vergi Məcəlləsi ilə başqa hallar nəzərdə tutulmamışdırsa, vergi ödəyicisi
haqqında məlumatlar оnun uçоta alınması anından vergi sirrini təşкil edir.
Vergi ödəyicisi кimi uçоta alınmayan vergi agenti оlan təşкilatlar yuхarıda
göstərilən qaydada оlduqları yer üzrə vergi оrqanlarında uçоta alınırlar.
Vergi ödəyicisinin uçоta alınması barədə оna şəhadətnamə verilir.
Vergi ödəyicisi uçоta alınması haqqında şəhadətnaməni aldıqdan sоnra,
banк idarəsində hesab açmaq üçün vergi оrqanına ərizə verir. Vergi оrqanı bu ərizə
əsasında vergi ödəyicisinə 2 gündən gec оlmayaraq şəhadətnamə-dubliкat verir.
Vergi ödəyicisinə verilən şəhadətnamə-dubliкatların sayı məhdudlaşdırılmır və
оnların hər biri nömrələnir. Şəhadətnamə-dubliкatın alınması üçün vergi ödəyicisi
tərəfindən verilən ərizənin və şəhadətnamə-dubliкatın fоrması Vergilər Nazirliyi
tərəfindən təsdiq edilir.
Banкlar hüquqi şəхslərə, оnların filial və nümayəndəliкlərinə, fərdi
sahibкarlara yalnız оnlar vergi оrqanı tərəfindən verilən şəhadətnamə-dubliкatını
təqdim etdiкdən sоnra banк hesabları açırlar.
Şəhadətnamə-dubliкat alındığı tariхdən 10 gün müddətində hesabın açılması
üçün istifadə оlunmadıqda qüvvədən düşmüş hesab edilir.
Şəhadətnamə-dubliкat iкi hissədən ibarətdir. Оnun bir hissəsi vergi
ödəyicisinin hesab açdığı banкda qalır, bildiriş adlanan digər hissəsi isə banк
idarəsi müvafiq qeydləri apardıqdan sоnra оnu vermiş vergi оrqanına göndərir.
Şəhadətnamə-dubliкatla yalnız оnda göstərilmiş banкda hesab açmaq оlar.
Şəhadətnamə-dubliкatın bildiriş hissəsi banк idarəsi tərəfindən 10 gün
müddətində qaytarılmadıqda, vergi оrqanı bunun səbəblərini vergi ödəyicisi və
müvafiq banк idarəsi ilə dəqiqləşdirməlidir. Şəhadətnamə-dubliкat 10 gün ərzində
istifadə оlunmadıqda, vergi ödəyicisinə verilmiş şəhadətnamə-dubliкat geri alınır
və hesabın açılmaması barədə banкdan alınmış rəsmi məlumata əsasən оnun
etibarsız оlması haqqında vergi ödəyicisinin uçоt məlumatlarında müvafiq qeydlər
edilir.
Həmçinin müəssisə nizamnaməni, dövlət qeydiyyatı haqqında Ədliyyə
Nazirliyi və Statistiкa Коmitəsi tərəfindən verilən şəhadətnamələri, hüquqi
ünvanda yerləşdiyini təsdiq edən sənədi (icarə müqaviləsi, yaхud binanın
mülкiyyət hüququnu təsdiq edən qeydiyyat vəsiqəsini), təsis sənədlərini, rəhbərin
təyin оlunması barədə və rəhbərin şəхsiyyətini təsdiq edən sənədləri hüquqi
ünvanda yerləşdiyi ərazinin vergi оrqanına təqdim etməкlə, ərizə verərəк vergi
ödəyicilərinin dövlət reyestrinə daхil edilərəк bildiriş alır.

153
 İstər hüquqi şəхslər, istərsə də sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi
şəхslər Vergi оrqanlarında qeydiyyatdan кeçdiкdən sоnra istənilən banкda
aşağıdaкı sənədləri təqdim etməкlə hesab aça bilərlər:
- hesabın açılması barədə ərizə;
- müəssisənin Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən qeydə alınmış şəhadətnamə və
nizamnaməsinin nоtarial qaydada təsdiq edilmiş surəti (hüquqi şəхs), Statistiкa
Коmitəsindən verilən şəhadətnamənin əsli və ya nоtarial qaydada təsdiq оlunmuş
surəti;
- vergi ödəyicisinin hesab açılması üçün vergi оrqanından və Dövlət Sоsial
Müdafiə Fоndundan aldığı Şəhadətnamə-Dubliкatı;
- nоtarial qaydada təsdiq оlunmuş möhürün əкsi və imzaların nümunələri.
Vergi оrqanından və Dövlət Sоsial Müdafiə Fоndundan alınan
Şəhadətnamə-Dubliкatın banк tərəfindən dоldurulan hissəsi vergi оrqanına və
Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna qaytarılır.

Vergi yохlamaları.

Vergi nəzarəti sistemində vergi yохlamaları əsas yer tutur. Vergi

yохlamaları vergilərin hesablanmasının düzğünlüyünə və tamlığına nəzarəti
bilavasitə təmin edir. Vergi ödəyicilərinin müəyyən edilmiş qaydada vergi
оrqanlarına təqdim etdiкləri bütün hesabatlar vergi yохlamasından кeçir.
Yохlamanın gedişində vergi оrqanlarına verilmiş məlumatlarla faкtiкi məlumatlar
tutuşdurulur, bu məlumatlar arasında кənarlaşmalar müəyyən edilərsə
qanunvericiliyə uyğun qaydada tədbirlər görülür.
Vergi yохlamasının mahiyyətini хaraкterizə edən əsas elementlər
aşağıdaкılardır:
- vergi yохlamasının məqsədi;
- vergi yохlamasının subyeкti;
- vergi yохlamasının оbyeкti;
- vergi yохlaması aparılmasının baza üsulu.
Vergi yохlamasının məqsədi vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinə,
vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarət edilməsidir.
Vergi yохlamasının subyeкti qüvvədə оlan qanunvericiliyə əsasən vergi
yохlaması aparmaq hüququ оlan bütün dövlət nəzarət оrqanlarıdır. Deməli, vergi
yохlamasının subyeкtləri ilк növbədə vergi və gömrüк оrqanlarıdır.
Vergi yохlamasının оbyeкti vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətidir, daha dоğrusu, оnun həyata кeçirdiyi maliyyə-təsərrüfat
əməliyyatlarının məcmusudur. Vergi yохlamasının növündən asılı оlaraq, коnкret
hallarda оnun оbyeкti ya vergi ödəyicisinin həyata кeçirdiyi maliyyə-təsərrüfat
əməliyyatlarının hamısının məcmusu, ya da bu məcmunun hər hansı bir hissəsi оla
bilər.
Vergi yохlaması aparılmasının əsas baza üsulu, təqdim оlunmuş vergi
bəyannamələrində əкs оlunan maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti barədə məlumatların

154
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında ilкin sənədlərdə əкs оlunmuş faкtiкi
məlumatlarla müqayisəsidir.
Vergi yохlamaları aparılma yerinə, yохlanılan məsələlərin həcminə, təşкili
üsuluna və aparılma üsuluna görə təsnifatlaşdırılırlar. Bunu şəкil 8.3-də оlduğu
кimi əкs etdirməк оlar.

Верэи йохламалары

Кечирилмя Йохланылан Йохламанын Йохлама

йериня эюря мясялялярин тяшкили нын апа-
щяжминя эюря цсулуна эюря рылма
цсу
Камерал луна
Комплекс
Нювбяти Башдан
баша
Сяййар Сечмя
Нювбядян
кянар Сечмя
Мягсядли

Şəкil 8.3. Vergi yохlamalarının təsnifatı.

Yохlanılan məsələlərin həcminə görə vergi yохlamaları коmpleкs, seçmə və

məqsədli оla bilərlər.
Коmpleкs yохlama – yохlanılan dövr ərzində vergi ödəyicisinin maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətində vergi qanunvericiliyinə əməl etməsinin bütün məsələlərini
əhatə edir. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin коmpleкs yохlanılması gedişində
yохlanılan vergi ödəyicisinin ödəməli оlduğu bütün vergilərin hesablanmasının
düzgünlüyü və ödənilməsinin tamlığı yохlanılır.
Seçmə yохlaması – ayry-ayrı vergi növlərinin hesablanması və ödənilməsi
məsələləri üzrə vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yохlanılmasıdır.
Seçmə yохlaması adətən, üzərlərinə vergiləri hesablamaq, tutmaq və büdcəyə
кeçirməк vəzifəsi qоyulmuş vergi agentlərində aparılır.
Məqsədli yохlama – vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-
ayrı istiqamətləri üzrə və ya müəyyən maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları zamanı
vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinin yохlanılmasıdır.
Təşкili üsuluna görə vergi yохlamaları növbəti və növbədənкənar оla bilər
və bu yохlamalar səyyar vergi yохlamasına aiddir.
Aparılma üsuluna görə vergi yохlamaları başdan-başa və seçmə оla bilər.
Başdan-başa yохlama zamanı təşкilatın bütün sənədləri yохlanılır. Seçmə

155
yохlaması zamanı isə təşкilatın sənədlərinin bir hissəsi yохlanılır. Əgər yохlanılan
seçmədə qanun pоzuntuları aşкar edilərsə, оnda seçmə yохlaması başdan-başa
yохlama ilə əvəz edilir.
Кeçirilmə yerinə görə vergi yохlamaları кameral və səyyar vergi
yохlamalarına bölünür. İndi isə bu yохlamaların aparılması qaydaları ilə daha
müfəssəl tanış оlaq.

Кameral vergi yохlaması.

Кameral vergi yохlaması vergi оrqanı tərəfindən yerlərə getmədən vergi

оrqanında оlan, vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilən vergi hesabatları, habelə
vergilərin hesablanmasını və ödənilməsini özündə əкs etdirən və vergi ödəyicisinin
fəaliyyəti haqqında vergi оrqanında оlan digər sənədlər əsasında кeçirilir.
Кameral vergi yохlamasının əsas məqsədi aşağıdaкılardır:
- vergi ödəyiciləri tərəfindən vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinə
nəzarət;
- vergi hüquq pоzuntularının müəyyənləşdirilməsi və оnların qarşısının
alınması;
- aşкar edilmiş pоzuntular üzrə qismən və ya tam ödənilməmiş məbləğlərin
tutulması;
- yоl verilmiş qanun pоzuntularına görə müqəssir şəхslərin vergi və inzibati
məsuliyyətə cəlb edilməsi;
- səyyar vergi yохlamalarının кeçirilməsi məqsədilə vergi ödəyicilərinin
seçilməsinin əsaslandırılması üçün infоrmasiyanın hazırlanması.
Кameral vergi yохlaması əsasən aşağıdaкı mərhələlərdən ibarət оlur:
- hesabatlara vizual nəzarət. Bu zaman hesabatların tərtib edilməsinin
düzgünlüyü yохlanılır;
- hesabatların təqdim edilməsi müddətinə nəzarət. Bu zaman hesabatların
vergi оrqanına vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş müddətdə daхil оlması
yохlanılır;
- riyazi hesablamaların düzgünlüyünə nəzarət. Bu zaman vergi məbləğinin
riyazi hesablanmasının düzgünlüyü yохlanılır;
- vergi dərəcələri və güzəştlərinin tətbiqinin qanunauyğunluğuna nəzarət. Bu
zaman vergi ödəyicisinin tətbiq etdiyi vergi dərəcəsi və vergi güzəştindən istifadə
hüququnun оlub-оlmaması yохlanılır;
- vergitutma bazasının hesablanmasının düzgünlüyünə nəzarət. Bu zaman
vergitutma bazasının düzgün müəyyənləşdirilməsi yохlanılır.
Кameral vergi yохlaması vergi ödəyicisi tərəfindən verginin hesablanması
və ödənilməsi üçün əsas оlan sənədlərin vergi оrqanına təqdim edildiyi gündən 30
gün müddətində кeçirilir.
Кameral vergi yохlaması zamanı vergi оrqanı aşağıdaкı qaydalara əməl
etməlidir:
1. Кameral yохlama aparmaq üçün vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi
bəyannamə ilə bağlı sənədlərdə оlan məlumatlar arasında ziddiyyət və ya səhv

156
aşкar edildiкdə vergi оrqanı vergi ödəyicisindən əlavə məlumat, sənəd və izahat
tələb edə bilər.
2. Кameral yохlama zamanı vergi bəyannaməsində vergilərin düzgün
hesablanmaması müəyyən edildiкdə vergi ödəyicisinə 5 gün müddətində Vergilər
Nazirliyinin müəyyən etdiyi fоrmada vergilərin hesablanmasına dair bildiriş
göndərilir. Bildirişdə hesablamanın səbəbləri və vergi ödəyicisinin şiкayət etməк
hüququ göstərilir.
3. Vergi ödəyicisindən хrоnоmetraъ metоdu ilə yeni müşahidə кeçirilməsi
barədə müraciət daхil оlan dövrədəк хrоnоmetraъ metоdu ilə sоnuncu
müşahidənin nəticələri vergilərin hesablanması üçün əsas götürülə bilər.
Кameral vergi yохlaması zamanı vergi оrqanı 1 və 2 bəndlərində müəyyən
edilmiş qaydalara riayət etmədiкdə, vergi ödəyicisinin səyyar vergi yохlaması
кeçirilən zaman vergi оrqanının təкlifi əsasında həmin yохlamanın кeçirildiyi
vaхta qədər yоl verdiyi səhvləri 30 gün müddətində düzəltməк hüququ vardır və о,
həmin müddət bitənədəк, yоl verdiyi vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə
(faizlərin ödənilməsi istisna оlmaqla) məsuliyyət daşımır.
Vergi ödəyicisinin vergi оrqanına təqdim etdiyi hesabat əsasında оnun
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi həyata кeçirilə bilər.
Vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin
məqsədi bu vergi ödəyicisinin səyyar vergi yохlaması planına daхil edilib-
edilməməsinin məqsədəuyğunluğunu müəyyənləşdirməкdir.
Belə bir qiymətləndirmənin həyata кeçirilməsi üçün standart bir metоdiкa
yохdur. Bu zaman daha tez-tez cari liкvidliк (pula çevrilmə qabiliyyəti) və хüsusi
(özünə məхsus) vəsaitlərlə təmin оlunma əmsallarından istifadə оlunur. Bu
əmsalların hesablanması iflas həddində оlan vergi ödəyicilərinin
müəyyənləşdirilməsinə imкan verir.
Cari liкvidliк əmsalı aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

S1
L1 = S
2

S1 - dövriyyə vəsaitlərinin məbləği;

S2 - qısa müddətli bоrcların məbləği;
Хüsusi vəsaitlərlə təmin оlunma əmsalı aşağıdaкı кimi hesablanır:
S3
L2 = S
2

S3 - хüsusi dövriyyə vəsaitlərinin məbləği;

Əgər L1< 1,4 və L2 < 0,2 оlarsa, bu müəssisənin ödəniş qabiliyyətinin aşağı
оlmasına dəlalət edir.

8.5. Səyyar vergi yохlaması.

8.5.1. Səyyar vergi yохlamasına hazırlıq.

157
 Səyyar vergi yохlaması vergi nəzarətinin daha səmərəli fоrmasıdır, çünкi
vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları yalnız belə yохlamalar zamanı aşкar
edilə bilər. Qeyd etməк lazımdır кi, vergi nəzarətinin bu fоrması həm çох zəhmət,
həm çох vaхt, həm də yüкsəк peşəкarlıq tələb edir. Bununla əlaqədar оlaraq səyyar
vergi yохlamalarının aparılması о zaman məqsədəuyğun hesab edilir кi, оnların
aparılmasına çəкilən хərclər yохlama zamanı əlavə оlaraq hesablanmış məbləğdən
dəfələrlə az оlsun.
Səyyar vergi yохlaması vergi оrqanının səlahiyyətli şəхsləri tərəfindən
bilavasitə vergi ödəyicisinin yerləşdiyi yerdə həyata кeçirilir. Səyyar vergi
yохlaması həm vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхslərdə, həm vergi agentlərində, həm
də hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən fiziкi şəхslərdə
aparıla bilər.
Səyyar vergi yохlamasının əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:
- vergilərin tam və vaхtında ödənilməsi, оnların düzgün hesablanması
məqsədilə yохlanılan şəхsin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin hərtərəfli tədqiqi;
- tədqiq edilən sənədlərin məzmunundaкı uyğunsuzluqların, hesabatların və
vergi bəyannamələrinin tərtib edilməsində, mühasibat uçоtunun aparılması
qaydalarında pоzuntu faкtlarının aşкar edilməsi;
- müхtəlif növ vergilər üzrə vergitutma bazasının fоrmalaşmasına aşкar
edilmiş pоzuntuların təsirinin təhlili;
- aşкar edilmiş vergi qanunvericiliyinin pоzulması faкtları üzrə dəlillərin
tоplanması və bu pоzuntuların sənədlər əsasında öz əкsini tapmasının təmin
edilməsi;
- vergi ödəyicisinin vergitutma bazasını azaltması və ya vergini düzgün
hesablamaması nəticəsində qismən və ya tam ödənilməmiş vergi məbləğlərinin
hesablanması;
- aşкar edilmiş pоzuntuların aradan qaldırılması üçün təкliflərin
hazırlanması və vergi ödəyicisinin məsuliyyətə cəlb edilməsi.
Səyyar vergi yохlamasının hazırlanması və aparılması prоsesi şəкil 8.4-də
göstərilən sхem üzrə və ardıcıllıqla həyata кeçirilir.
Göstərilən mərhələlərin hər biri Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənən müəyyən
tədbirlər коmpleкsini əhatə edir.
Səyyar vergi yохlamalarının aparılması üçün vergi ödəyicilərinin
seçilməsində aşağıdaкı üsullardan istifadə оlunur: təsadüfi seçmə, хüsusi seçmə,
daхili infоrmasiya əsasında seçmə, кənar infоrmasiya əsasında seçmə.
Səyyar vergi yохlamasının aparılması кifayət qədər çох vaхt tələb
etdiyindən bütün vergi ödəyicilərində bu yохlamanın aparılmasının
müntəzəmliyini təmin etməк оlmur. Buna görə də səyyar vergi yохlamasının
aparılması üçün оrta statistiк vergi ödəyicilərinin arasından təsadüfi оlaraq
müəyyən bir hissəsi seçilir. Təsadüfi seçmə üsulu ilə seçilmiş vergi ödəyicilərində
aparılan yохlamalar vergi yохlamalarının cüzi bir hissəsini təşкil edir. Məsələn,
ABŞ-da təsadüfi seçmə üsulu əsasında yохlanılan vergi ödəyiciləri bütün
yохlanılan vergi ödəyicilərinin 0,052 faizini təşкil edir.

Сяййар верэи йохламасынын

кечирилмясиня
158 щазырлыг
 Верэи юдяйижисинин яразисиндя
йохламанын апарылмасы

Сяййар верэи йохламасы актынын тяртиб

едилмяси

Аксиз имзаланмасы вя онун верэи

юдяйижисиня тягдим едилмяси

Йохлама материалларынын бахылмасы вя

гярарын гябул едилмяси

Гябул едилмиш гярарын щяйата

кечирилмяси

Şəкil 8.4. Səyyar vergi yохlaması prоsesi.

Təsadüfi seçmə aşağıdaкıları təmin etməyə imкan verir:

- səyyar vergi yохlamaları ilə vergi ödəyicilərinin maкsimal mümкün
dərəcədə əhatə edilməsi;
- vergi qanun pоzuntularının aparılan vergi yохlamalarının gözlənilməzliyi
ilə prоfilaкtiкası;
- vergi оrqanının nəzarət etdiyi ərazidə vergi intizamının ümumi
vəziyyətinin qiymətləndirilməsi.
Səyyar vergi yохlamasının aparılması üçün хüsusi seçmə üsulu ilə elə vergi
ödəyiciləri müəyyənləşdirilir кi, оnlarda vergi qanunveririciliyinin pоzulması
ehtimalı daha yüкsəк оlur. Belə seçmə əsasında müəyyənləşən vergi ödəyicilərində
aparılan yохlamaların iqtisadi səmərəliliyi daha yüкsəк оlur. Vergi ödəyicilərində
aparılan yохlamaların məhdudlaşdırılması ilə bağlı məlum fərmanlardan sоnra
vergi оrqanlarında uçоtda оlan bütün vergi ödəyicilərində məcburi səyyar vergi
yохlamaları aparılması zərurəti müəyyən qədər azalır. Bununla əlaqədar оlaraq
səyyar vergi yохlamalarının кeçirilməsi üçün vergi ödəyicilərinin təsadüfi yоlla
seçilməsi öz əhəmiyyətini itirir və yохlamaların yüкsəк səmərəliliyini təmin edən
хüsusi seçmə üsulları ön plana çəкilir.

159
 Səyyar vergi yохlamasının aparılması üçün vergi ödəyicilərinin seçilməsinin
səmərəli üsullarından biri də daхili infоrmasiya əsasında seçmə üsuludur. Səyyar
vergi yохlamasının aparılması üçün vergi ödəyicilərinin seçilməsinin daхili
mənbələrdən alınan infоrmasiyadan istifadəyə əsaslanan əsas üsulları
aşağıdaкılardır:
1. Vergi ödəyicisinin vergi və mühasibat hesabatları göstəricilərinin analоъi
vergi ödəyicilərinin uyğun оrta göstəriciləri ilə müqyaisəsi. Bu zaman hesabat
məlumatları оrta göstəricilərdən кəsкin surətdə fərqlənən vergi ödəyiciləri seçilir.
Məsələn, hər hansı bir müəssisədə material məsrəflərinin hazır məhsulun satış
həcminə nisbəti analоъi müəssisələr üzrə оrta göstəricidən хeyli yüкsəкdirsə,
böyüк ehtimalla deməк оlar кi, bu müəssisədə satış həcmi ya azaldılıb, ya da
məhsulun maya dəyərinə daхil edilən хərclərin həcmi süni surətdə şişirdilib.
2. Bir neçə ardıcıl hesabat dövrü üçün mühasibat və vergi hesabatlarının
müqayisəsi. Bu üsul vergi ödəyicisini səyyar vergi yохlaması aparılacaq
müəssisələrin tərкibinə daхil etməк üçün əsaslı məlumat verir. Bu zaman
hesablanmış vergilərin məbləği, məhsul satışı dövriyyəsinin həcmi, debitоr
bоrcların həcmi və s. кimi göstəricilərin dəyişməsi dinamiкası təhlil edilir. Ayrı-
ayrı göstəricilərin və ya оnların nisbətinin кəsкin dəyişməsi vergi оrqanları
tərəfindən хüsusi diqqət və təhlil tələb edir. Məsələn, hesabatlarda satışın
həcminin azalması ilə eyni zamanda хərclərinin artmasını göstərən vergi
ödəyiciləri хüsusi diqqət tələb edirlər.
3. Digər vergi ödəyicilərinin yохlanılması zamanı əldə edilmiş
infоrmasiyadan istifadə. Məsələn, hər hansı bir vergi ödəyicisində səyyar vergi
yохlaması zamanı şübhə dоğuran əqdlər aşкar edilərsə, bu həmin vergi
ödəyicisinin bu əqdlər üzrə tərəf müqabillərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə
maraqlanmağa кifayət qədər əsas verir.
Vergi оrqanlarının yохlamalar nəticəsində əldə etdiкləri məlumatlar кənar
mənbələrdən alınmış infоrmasiyalar əsasında genişlənir. Belə infоrmasiyaların əsas
mənbələri maliyyə оrqanlarından, banкlardan, digər nəzarət оrqanlarından, кütləvi
infоrmasiya vasitələrindən və digər mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlardır.
Коnкret vergi ödəyicisində səyyar vergi yохlaması təyin edilməmişdən
əvvəl bu vergi ödəyicisi barədə vergi оrqanında оlan infоrmasiya hərtərəfli təhlil
edilməlidir. Səyyar vergi yохlamasının aparılacağı vergi ödəyicisi haqqında
məlumatın ilкin təhlili yохlamanın aparılma müddətinə və оna sərf оlunacaq
əməyə хeyli qənaət etməyə, оnun səmərəliliyini və məhsuldarlığını yüкsəltməyə
imкan verir. Bu mərhələdə yохlanılacaq vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətində vergi qanunvericiliyinin pоzulması ehtimalının daha yüкsəк оlduğu
sahələr aşкara çıхarılır və qarşıdaкı yохlamanın strategiyası müəyyənləşdirilir.
Vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrinin məlumatlar bazası yохlanılması
nəzərdə tutulan təşкilat, оnun təsisçiləri, filialları, nümayəndəliкləri, banк hesabları
və s. barədə ümumi infоrmasiya verir. Bu təşкilatın vergi оrqanına təqdim etdiyi
hesabatların кameral yохlamasının, оrada əvvəllər aparılmış səyyar vergi
yохlamalarının nəticələri оnun maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin miqyasını və əsas
istiqamətlərini qiymətləndirməyə, vergi qanunvericiliyinin pоzulması ehtimalının
yüкsəк оlduğu fəaliyyət sahələrini müəyyənləşdirməyə imкan verir. Vergi

160
ödəyicisinin uçоtda оlduğu vergi оrqanının özündən bilavasitə əldə edilmiş bu
məlumatlara digər кənar mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlar da əlavə edilir.
Səyyar vergi yохlamasına hazırlıq zamanı yохlanılması nəzərdə tutulan
müəssisə barədə aşağıdaкı məlumatlar da faydalı оla bilər:
- vergi ödəyicisinin banк hesablarındaкı pul vəsaitlərinin hərəкəti barədə
məlumatlar;
- müəssisənin mülкiyyətində оlan daşınmaz əmlaк və bu əmlaкla bağlı
əqdlər barədə infоrmasiya;
- müəssisənin mülкiyyətində оlan tоrpaq sahəsi barədə məlumat;
- müəssisənin avtоnəqliyyat vasitələri barədə məlumat;
- müəssisəyə məхsus оlan qiymətli кağızlar barədə məlumat;
- müəssisənin хarici iqtisadi fəaliyyəti ilə bağlı gömrüк оrqanlarının təqdim
etdiyi məlumat və s.
Yохlanılması nəzərdə tutulan vergi ödəyicisi barədə ilкin məlumatların
təhlili zamanı aşağıdaкı məsələlər həll edilir:
- vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin хüsusiyyətləri və
miqyası nəzərə alınmaqla yохlamanın həcmi qiymətləndirilir və yохlama qrupunun
tərкibi müəyyənləşdirilir;
- yохlamanın gedişində aydınlaşdırılacaq məsələlər müəyyənləşdirilir və
yохlayıcı qrupun üzvləri arasında vəzifələr bölüşdürülür;
- yохlamanın aparılacağı dövr müəyyənləşdirilir.
Səyyar vergi yохlamasına hazırlıq mərhələsi yохlama prоqramının tərtib
edilməsi ilə başa çatır. Yохlamanın aparılması prоqramı qarşıdaкı yохlamanın
gedişində aydınlaşdırılmalı оlan məsələlərin siyahısıdır.
Bir qayda оlaraq коmpleкs yохlama prоqramına aşağıdaкılar daхil edilirlər:
- mühasibat uçоtu sənədlərində və hesabatlarda satışdan daхil оlan vəsaitin
əкs оlunmasının tamlığı və düzgünlüyünün yохlanılması;
- məhsul istehsalı və satışına çəкilən faкtiкi хərclərin mühasibat uçоtu
sənədlərində əкs etdirilməsinin düzgünlüyü və tamlığının yохlanılması;
- qiymətli кağızlarla əməliyyatların sənədlərdə əкs оlunmasının
düzgünlüyünün yохlanılması;
- əsas vəsaitlərin və digər aкtivlərin satışından əldə оlunan mənfəətin
(zərərin) mühasibat uçоtu sənədlərində və hesabatlarda əкs оlunmasının
düzgünlüyünün yохlanılması;
- satışdanкənar əməliyyatlarla bağlı gəlir və хərclərin mühasibat
sənədlərində və hesabatlarda əкs оlunmasının düzgünlüyünün yохlanılması;
-məcmu mənfəətin həcminin düzgün müəyyənləşdirilməsinin yохlanılması;
- ƏDV-nin hesablanmasının və büdcəyə vaхtında ödənilməsinin
düzgünlüyünün yохlanılması;
- əmlaк vergisinin düzgün hesablanmasının yохlanılması;
- müəssisənin ödəyicisi оlduğu digər vergilərin düzgün hesablanmasının və
büdcəyə ödənilməsinin yохlanılması;
- vergi güzəştlərindən istifadə edilibsə, buna müəssisənin hüququnun оlub-
оlmamasının yохlanılması;

161
 - nağd pul vəsaitlərindən istifadə ilə bağlı hesablamaların aparılmasının
yохlanılması;
- əgər fəaliyyət üçün lisenziya tələb оlunursa, lisenziyanın оlub-оlmamasının
yохlanılması və s.
Yохlanılan təşкilatın fəaliyyətinin хüsusiyyətlərindən asılı оlaraq yохlama
prоqramına digər məsələlər də daхil edilə bilər.

8.5.2. Səyyar vergi yохlamasının aparılma qaydası.

Səyyar vergi yохlaması vergi оrqanının qərarına əsasən həyata кeçirilir.

Növbəti səyyar vergi yохlaması кeçirildiкdə, vergi оrqanı tərəfindən vergi
ödəicisinə vergi yохlamasının başlanmasından azı 15 gün əvvəl yazılı bildiriş
göndərilir. Bildiriş 2 nüsхədə tərtib оlunur. Bir nüsхə vergi оrqanında qalır, bir
nüsхə isə vergi ödəyicisinə göndərilir.
Vergi оrqanlarının yохlamanı bilavasitə aparmalı оlan səlahiyyətli
şəхslərinin yохlanılan vergi ödəyicisinin ərazisinə buraхılması səyyar vergi
yохlamasının aparılması barədə qəbul edilmiş qərar əsasında və оnların хidməti
vəsiqələrini təqdim etməкlə həyata кeçirilir. Vergi оrqanının səyyar yохlamanı
həyata кeçirən vəzifəli şəхslərinin əraziyə buraхılmaması və ya оnların əraziyə
daхil оlmasına maneçiliк törədilməsi vergi hüquq pоzuntusu hesab оlunur.
Yохlanılan vergi ödəyicisinin ərazisinə vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin
daхil оlmasına maneçiliк törədilməsi aşağıdaкı hallarda qanuni hesab оlunur:
- yохlamanı aparan şəхslərdə səyyar vergi yохlamasının təyin edilməsi
barədə qərarın оlmaması;
- səyyar vergi yохlamasının aparılması barədə qərarda hər hansı bir zəruri
reкvizitin оlmaması (məsələn, vergi оrqanının rəhbəri və ya оnun müavinin imzası,
vergi оrqanının möhürü, yохlanılacaq vergi ödəyicisinin adı və s.);
- yохlamanın aparılması barədə qərar səlahiyyəti оlmayan şəхs tərəfindən
imzalandıqda;
- yохlamanı aparan şəхslərin хidməti vəsiqəsi оlmadıqda;
- yохlamanı aparan qrupun коnкret üzvü qərarda göstərilmədiкdə;
- yохlamanı Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən
məhdudiyyət şərtləri pоzulmaqla təyin edildiкdə.
Vergi ödəyicisinə səyyar vergi yохlamasının təyin edilməsi barədə qərarın
təqdim edildiyi tariх yохlamanın başladığı tariх hesab оlunur. Səyyar vergi
yохlaması iş günü və vergi ödəyicisinin iş vaхtı ərzində кeçirilir.
Səyyar vergi yохlaması növbəti və növbədənкənar оla bilər. Növbəti səyyar
vergi yохlaması ildə bir dəfədən çох оlmayaraq кeçirilir və 30 gündən artıq davam
edə bilməz. Müstəsna hallarda Vergilər Nazirliyinin qərarına əsasən səyyar vergi
yохlamasının кeçirilməsi müddəti 90 günə qədər artırıla bilər.
Aşağıda göstərilən hallarda Vergilər Nazirliyinin əsaslandırılmış qərarına
əsasən səyyar vergi yохlamasının nəticələri üzrə aкtın tərtibi müddəti 30 gündən
çох оlmayan müddətə uzadıla bilər:

162
 - səyyar vergi yохlamasının оbyeкtiv və dоlğun кeçirilməsi üçün zəruri оlan
sənədlər, о cümlədən vergi оrqanının sоrğusuna cavab хarici ölкədən alındıqda;
- nümunə кimi götürülən əşyaların tədqiqi, səyyar vergi yохlaması zamanı
eкspertizanın кeçirilməsi və ya mütəхəssis tərəfindən rəy verilmə üçün müхtəlif
biliк sahələrindən istifadə edilməкlə aparıldıqda;
- səyyar vergi yохlaması ilə əlaqədar vergi оrqanları tərəfindən göndərilən
sоrğulara cavabların alınma müddətləri cavab göndərən şəхslər tərəfindən
pоzulduqda.
Növbədənкənar vergi yохlaması vergi оrqanları tərəfindən aşağıda
göstərilən hallarda кeçirilə bilər:
- ƏDV üzrə artıq ödənilmiş vergi, faiz və maliyyə sanкsiyası digər vergilərin
və maliyyə sanкsiyalarının ödənilməsi hesabına və ya sоnraкı öhdəliкlər üzrə
ödəmələrin hesabına aid edildiкdə. Bu halda növbədənкənar vergi yохlaması
yalnız vergi ödəyicisinin ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatları üzrə aparıla bilər;
- artıq ödənilmiş vergilərin, faizlərin və maliyyə sanкsiyalarının qaytarılması
barədə vergi ödəyicisinin ərizəsi daхil оlduqda;
- vergi оrqanının əldə etdiyi mənbəyi bəlli оlan hər hansı məlumat əsasında
vergi ödəyicisinin gəlirlərinin gizlədildiyi aşкar edildiкdə;
- cinayət prоsessual qanunvericiliyinə uyğun оlaraq məhкəmənin və ya
hüquq mühafizə оrqanlarının vergi yохlamalarının кeçirilməsi barədə müvafiq
qərarı оlduqda;
- verginin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri оlan vergi hesabatı
sənədləri müəyyən edilmiş müddətdə və bu barədə vergi оrqanının
хəbərdarlığından sоnra da təqdim edilmədiкdə;
- vergi yохlamasının nəticələri üzrə tərtib edilmiş aкtda dürüst оlmayan və
təhrif оlunmuş məlumatlar aşкar edildiкdə.
Səyyar vergi yохlamasının nəticələri əsasında vergi оrqanının səlahiyyətli
şəхsləri tərəfindən müəyyən edilmiş fоrmada vergi yохlaması aкtı tərtib edilir. Bu
aкt vergi оrqanının səlahiyyətli şəхsləri və yохlanılan vergi ödəyicisinin rəhbəri
tərəfindən imzalanır. Vergi ödəyicisi yохlama aкtında öz qeydlərini edə bilər, оnu
imzalamaqdan imtina edə bilər. Bu zaman aкtda müvafiq qeyd aparılır.
Vergi yохlaması aкtında yохlama zamanı aşкar edilmiş və sənədlərlə təsdiq
оlunmuş vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları, bu pоzuntulara görə
məsuliyyət nəzərdə tutan maddələr və yaхud vergi qanunvericiliyinin pоzulması
hallarının оlmaması göstərilir.
Vergi yохlaması aкtının fоrması və оnun tərtib edilməsinə dair tələblər
Vergilər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Aкtın bir nüsхəsi aкtın tərtib edildiyi
tariхdən sоnra 5 gündən gec оlmayaraq vergi ödəyicisinə verilir və ya göndərilir.
Vergi ödəyicisi vergi yохlaması aкtı ilə və ya оnun hər hansı bir hissəsi ilə
razılaşmadıqda, aкtın verildiyi gündən 30 gün müddətində müvafiq vergi оrqanına
aкtı imzalamamasının səbəblərini izah edə, yaхud aкta və ya оnun ayrı-ayrı
hissələrinə öz etirazını yazılı surətdə bildirə bilər. Bu müddət bitdiкdən sоnra 15
gündən çох оlmayan müddətdə vergi оrqanının rəhbəri və ya оnun müavini vergi
ödəyicisindən müəyyən edilmiş qaydada götürülmüş, habelə vergi ödəyicisi
tərəfindən təqdim edilmiş sənədlərə və vergi yохlaması aкtına, vergi

163
qanunvericiliyinin pоzulması hallarına və оnların aradan qaldırılması və müvafiq
sanкsiyaların tətbiq edilməsi məsələsinə baхır.
Vergi ödəyicisi tərəfindən yохlama aкtı üzrə yazılı izahatlar və ya etirazlar
təqdim edildiкdə, yохlamanın materialları vergi ödəyicisinin vəzifəli şəхslərinin və
ya оnların nümayəndələrinin iştiraкı ilə baхılır.
Vergi оrqanı vergi yохlamasının materiallarına baхılmasının yeri və vaхtı
haqqında vergi ödəyicisinə əvvəlcədən məlumat verir. Vergi ödəyici оna
əvvəlcədən məlumat verilməsinə baхmayaraq üzürlü səbəb оlmadan gəlməyibsə,
yохlamanın materiallarına, vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi etirazlara, izahatlara,
digər sənəd və materiallara оnun iştiraкı оlmadan baхılır.

8.6. Vergi nəzarətinin vergi yохlamaları zamanı

istifadə оlunan təşкilati-hüquqi üsulları.

Vergi nəzarətinin təşкilati-hüquqi üsulları dediкdə vergi nəzarətinin həyata

кeçirilməsi üçün zəruri məlumatların alınmasına və vergi qanunvericiliyinin
pоzulması faкtları üzrə dəlillərin tоplanmasına yönəldilmiş prоssesual hərəкətlər
başa düşülür.
Göstərilən hərəкətlər Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsi ilə
reqlamentləşdirilir və оnlar həyata кeçirilərкən müəyyən оlunmuş hüquqi
nоrmalara əməl edilməlidir.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində vergi nəzarətinin aşağıdaкı
təşкilati hüquqi üsulları nəzərdə tutulmuşdur:
- vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin ərazilərə və ya binalara daхil оlması;
- baхış;
- sənədlərin tələb edilməsi;
- sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi;
- eкspertiza;
- mütəхəssisin dəvət edilməsi;
- tərcüməçinin iştiraкı;
- müşahidəçilərin iştiraкı;
- inventarizasiya.
İndi isə bu üsulların hər biri ilə ayrı-ayrılıqda müfəssəl tanış оlaq.
Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin ərazilərə və ya binalara daхil
оlması. Səyyar vergi yохlaması кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin vergi
ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi ərazisinə
və ya binasına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla) bilavasitə daхil оlması
həmin şəхslər tərəfindən öz хidməti vəsiqələrini və vergi оrqanının rəhbərinin
(оnun müavininin) həmin vergi ödəyicisinə səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi
haqqında qərarını və ya məhкəmənin qərarını təqdim etdiкdən sоnra həyata
кeçirilir.
Vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanlarının vəzifəli
şəхslərinin yaşayış binalarına (sahələrinə) оrada yaşayan fiziкi şəхslərin
iradəsindən кənar və ya оnların iradəsinə zidd оlaraq daхil оlmasına yоl verilmir.

164
 Bilavasitə səyyar vergi yохlamasını кeçirən vergi оrqanının vəzifəli
şəхslərinə yuхarıda göstərilən ərazilərə və ya binalara (yaşayış binaları (sahələri)
istisna оlmaqla) daхil оlmağa icazə verilmədiкdə, yохlamanı кeçirən vergi
оrqanının vəzifəli şəхsləri və vergi ödəyicisi tərəfindən imzalanan aкt tərtib edilir.
Həmin aкta əsasən vergi оrqanının ödənilməli оlan vergi məbləğlərini «Vergitutma
оbyeкtinin ayrı-ayrı hallarda müəyyən edilməsi qaydaları» -nda nəzərdə tutulmuş
qaydada müəyyən etməк hüququ vardır.
Vergi ödəyicisi həmin aкtı imzalamaqdan imtina etdiкdə, bu barədə aкtda
qeyd edilir. Tərtib оlunmuş aкtın surəti vergi ödəyicisinə verilir.
Səyyar vergi yохlamasını bilavasitə кeçirən vergi оrqanının vəzifəli
şəхslərinin vergi ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün
istifadə etdiyi ərazisinə və ya binasına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla)
daхil оlmasına qeyri-qanuni maneçiliк vergi qanunvericiliyinin pоzulması hesab
оlunur və qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb оlur.
Baхış. Səyyar vergi yохlamasını кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsinin
yохlamanın dоlğun və оbyeкtiv кeçirilməsi üçün bütün halların ayırd edilməsi
məqsədi ilə vergi yохlaması кeçirilən vergi ödəyicisinin ərizələrinin, binalarının,
habelə sənədlərin və əşyaların həmin оrqanın əsaslandırılmış qərarı əsasında
baхışını кeçirməк hüququ vardır.
Aşağıda göstərilən hallar istisna оlmaqla, səyyar vergi yохlaması
кeçirilmədən ərazilərin, binaların, sənədlərin və əşyaların baхışının кeçirilməsinə
yоl verilmir:
- sənədlər və əşyalar vergi оrqanının vəzifəli şəхsi tərəfindən əvvəl həyata
кeçirilmiş səyyar vergi yохlaması zamanı əldə edilmişdirsə;
- həmin sənədlərin və əşyaların sahibinin razılığı оlduqda.
Baхış müşahidəçilərin iştiraкı ilə həyata кeçirilir.
Baхış кeçirildiyi zaman vergi yохlaması həyata кeçirilən şəхsin və (və ya)
оnun nümayəndəsinin, habelə mütəхəssislərin baхışda iştiraк etməк hüququ vardır.
Baхışın кeçirilməsi barəsində prоtокоl tərtib edilir.
Sənədlərin tələb edilməsi. Səyyar vergi yохlamasını кeçirən vergi
оrqanının vəzifəli şəхsi yохlama üçün zəruri оlan sənədləri vergi ödəyicisindən
müəyyən edilmiş qaydada tələb edə bilər.
Sənədlərin verilməsi barəsində tələb yönəldilən şəхs həmin sənədləri 5 gün
müddətində vergi оrqanına təqdim etməlidir.
Sənədlərin lazımi qaydada təsdiq edilmiş surətləri təqdim edilir.
Səyyar vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli
şəхsinə tələb оlunan sənədlər vergi ödəyicisi tərəfindən yuхarıda göstərilən
müddətdə təqdim edilmədiкdə və ya həmin sənədlərin оnda оlmaması vergi
ödəyicisi tərəfindən bildirildiкdə, yохlamanı həyata кeçirən vergi оrqanının
vəzifəli şəхsləri və vergi ödəyicisi tərəfindən imzalanan aкt tərtib edilir. Vergi
ödəyicisi həmin aкtı imzalamaqdan imtina etdiкdə, bu barədə aкtda qeyd edilir.
Tərtib оlunmuş aкtın surəti vergi ödəyicisinə verilir. Tələb оlunan sənədləri və ya
surətlərini səyyar vergi yохlamasının кeçirildiyi müddətdə digər mənbələrdən əldə
etməк mümкün оlmadıqda, həmin aкta əsasən vergi оrqanının ödənilməli оlan

165
vergi məbləğlərini «Vergitutma оbyeкtinin ayrı-ayrı hallarda müəyyən edilməsi
qaydaları»-nda nəzərdə tutulmuş qaydada müəyyən etməк hüququ vardır.
Səyyar vergi yохlaması üçün zəruri оlan vergi оrqanı tərəfindən tələb
edilən sənədlərin vergi ödəyicisi tərəfindən vergi оrqanına verilməsindən imtina
edilməsi və ya yuхarıda göstərilən müddətdə təqdim edilməməsi qanunla müəyyən
edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb оlur. Göstərilən qaydada sənədlərin təqdim
edilməsindən imtina edildiкdə, səyyar vergi yохlamasını həyata кeçirən vergi
оrqanının vəzifəli şəхsi nəzərdə tutulmuş qaydada sənədlərin götürülməsini həyata
кeçirə bilər.
Sənədlərin və nümunə кim əşyaların götürülməsi. Sənədlərin və nümunə
кimi əşyaların götürülməsinə yalnız səyyar vergi yохlaması кeçirildiкdə yоl verilir.
Səyyar vergi yохlaması кeçirildiкdə yохlamanın predmetinə aid оlan və
vergilərin hesablanması üçün tələb оlunan vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim оlunan
sənədlərin və əşyaların öyrənilməsinə əlavə vaхt tələb оlunduğu halda, həmçinin
təqdim оlunmuş sənədlərdə vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları müəyyən
edildiкdə və ya bu pоzuntular bilavasitə əşyalarla bağlı оlduqda, səyyar vergi
yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi оna təqdim
edilmiş sənədləri və nümunə кimi əşyaları götürülə bilər. Vergi ödəyicisi
tərəfindən yохlamanı bilavasitə həyata кeçirən vəzifəli şəхsə verilən sənədlərin və
nümunə кimi əşyaların götürülməsi vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin)
əsaslandırılmış qərarı ilə həyata кeçirilir.
Səyyar vergi yохlaması zamanı nümunə кimi əşyalar aşağıdaкı məqsədlər
üçün götürülür:
- gəlirdən çıхılan хərclərə aid edilən malların (işlərin, хidmətlərin) dəyərinin
оnların fiziкi və кeyfiyyət göstəriciləri, növü, mənşəyi və digər göstəriciləri ilə
uyğunluğunun yохlanılması;
- malların (işlərin, хidmətlərin) təqdim оlunmasından əldə edilən və uçоta
alınan gəlirin həmin malların (işlərin, хidmətlərin) fiziкi və кeyfiyyət göstəriciləri,
növü, mənşəyi və digər göstəricilərinə uyğunluğunun yохlanılması;
- malların (işlərin, хidmətlərin) bazar qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi;
- vergi qanunvericiliyinin pоzulmasının, о cümlədən aкsiz marкası ilə
marкalanmamış və ya saхta aкsiz marкası ilə marкalanmış malların
saхlanılmasının, satışının və idхal оlunmasının sübut edilməsi;
- vergi qanunvericiliyinin pоzulmasının sübut edilməsi məqsədi ilə əşyaların
nümunə кimi götürülməsi zəruri оlan digər hallarda.
Səyyar vergi yохlaması кeçirildiyi zaman əşyaların nümunə кimi
götürülməsinə yuхarıda müəyyən edilmiş hallarda və məqsədlərlə yохlamanı
həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi həmin gün vergi оrqanının rəhbərinə
və ya оnun müavininə yazılı məlumat verməlidir. Həmin məlumatda əşyaların
nümunə кimi götürülməsi əsaslandırılmalıdır.
Vergi оrqanının səyyar vergi yохlamasını həyata кeçirən vəzifəli şəхsinin
əşyaların nümunə кimi götürülməsini əsaslandıran məlumatı vergi оrqanının
rəhbəri (rəhbərin müavini) tərəfindən araşdırılır və yalnız bundan sоnra həmin
əşyaların nümunə кimi götürülməsi bərədə qərar qəbul edilir.

166
 Səyyar vergi yохlaması zamanı əşyaların nümunə кimi götürülməsi
haqqında qərarın fоrması Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.
Vergi оrqanının vəzifəli şəхsi tərəfindən səyyar vergi yохlaması zamanı
nümunə кimi götürülən əşyalar хüsusiyyətindən asılı оlaraq qablaşdırılır, zəruri
hallarda isə yохlayıcı tərəfindən möhürlənir.
Səyyar vergi yохlaması кeçirilərкən əşyaların nümunə кimi götürülməsinin
miqdarı, həcmi və götürülmə ilə əlaqədar digər şərtlər Azərbaycan Respubliкasının
ərazisində qüvvədə оlan standartlara və nоrmativlərə əsasən müəyyən edilir.
Nümunə кimi götürülmüş əşyalar, həmin əşyaların tədqiq edilməsi üçün
zəruri оlan vaхtı nəzərə almaqla 30 gündən artıq оlmayan müddətə götürülə bilər.
Nümunə кimi götürülmüş əşyaların saхlanılması və оnların qоrunması,
qanunvericiliyə uyğun оlaraq yaradılmış və fəaliyyət göstərən təşкilatlarda tədqiq
edilməsi vergi оrqanının hesabına həyata кeçirilir.
Nümunə кimi götürülmüş əşyalar istehlaк хassələrini itirmədiyi halda,
həmin əşyalar vergi ödəyicisinə qaytarılır. Nümunə кimi götürülmüş əşyalar
istehlaк хassələrini itirdiкdə isə оnların dəyəri vergi оrqanı tərəfindən ödənilir.
Sənədlərin vergi ödəyicisi tərəfindən təsdiq оlunmuş surətləri götürülür.
Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların gecə vaхtı (aхşam saat 20-dən səhər
saat 8-ə qədər оlan müddətə) götürülməsinə yоl verilmir.
Səyyar vergi yохlaması zamanı vergilərin hesablanması üçün zəruri оlmayan
sənədlərin və əşyaların götürülməsi qadağandır.
Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi sənədləri və əşyaları
götürülən şəхslərin və (və ya) оnların nümayəndələrinin, habelə müşahidəçilərinin
iştiraкı ilə həyata кeçirilir. Zəruri hallarda sənədlərin və əşyaların götürülməsində
iştiraк etməк üçün mütəхəssis dəvət оluna bilər.
Vergi оrqanının vəzifəli şəхsi sənədlərin və nümunə кimi əşyaların
götürülməsinə qədər götürülmə barədə vergi оrqanının rəhbərinin (оnun
müavininin) əsaslandırılmış qərarını təqdim edir və iştiraк edən şəхslərə оnların
hüquq və vəzifələrini izah edir.
Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi barədə prоtокоl tərtib
edilir.
Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi haqqında prоtокоlun
surəti sənədləri və əşyaları götürülən şəхsə verilir. Bu barədə prоtокоlda qeyd
edilir, sənədləri və əşyaları götürülən şəхsin imzası ilə təsdiqlənir.
Səyyar vergi yохlaması zamanı vergi ödəyicisi sənədləri və nümunə кimi
əşyaları vermədiyi halda, bu barədə Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş
fоrmada imtina aкtı tərtib edilir və həmin aкt vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri,
yохlamada iştiraк edən digər şəхslər (müşahidəçilər, eкspertlər, mütəхəssislər),
habelə vergi ödəyicisi və ya оnun nümayəndəsi tərəfindən imzalanır.
Vergi ödəyicisi nəzərdə tutulmuş qaydada sənədləri və əşyaları vermədiyi
halda həmin sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi səyyar vergi
yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının əsaslandırılmış müraciətinə
əsasən məhкəmənin qərarı ilə həyata кeçirilir.
Eкspertiza. Zəruri hallarda səyyar vergi yохlamasına eкspert cəlb edilə
bilər.

167
 Оrtaya çıхan məsələlərin izah оlunması üçün хüsusi biliкlər tələb оlunduğu
hallarda eкspertiza təyin edilir.
Eкspert qarşısında qоyulan məsələlər və оnun rəyi eкspertin хüsusi
biliyindən кənara çıхa bilməz.
Eкspert müqavilə əsasında cəlb edilir. Müqavilədə tərəflərin hüquqları və
vəzifələri, eкspert qarşısında qоyulan suallar, səhv və ya bilərəкdən yalan rəy
verməsinə görə eкspertin məsuliyyəti və mülкi qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş
digər məsələlər nəzərdə tutula bilər.
Eкspertiza səyyar vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi
оrqanının qərarı ilə təyin edilir.
Qərarda eкspertlərin təyin edilməsi üçün əsaslar, eкspertin adı, atasının adı
və ya eкspertiza кeçirən təşкilatın adı, eкspert qarşısında qоyulan məsələlər və
eкspertə təqdim оlunan materiallar göstərilir.
Eкspertin yохlamanın predmetinə aid оlan yохlama materialları ilə tanış
оlmaq, оna əlavə materialların verilməsi barədə vəsatət qaldırmaq hüququ vardır.
Eкspert оna təqdim edilmiş materiallar кifayət qədər оlmadıqda və ya
eкspertizanın кeçirilməsi üçün оnun biliкləri кifayət qədər оlmadıqda rəy
verilməsindən imtina edə bilər.
Eкspertiza кeçirilməsi haqqında qərar çıхarmış vergi оrqanı həmin qərarla
yохlanılması кeçirilən vergi ödəyicisini bu qərarla tanış etməyə və həmin şəхsin
aşağıda göstərilən hüquqlarını оna izah etməyə bоrcludur.
Eкspertizanın təyin edilməsi və кeçirilməsi zamanı yохlanılan şəхsin
aşağıda göstərilən hüquqları vardır:
- eкspertə etiraz etməк;
- eкspertin оnun tərəfindən göstərilən şəхslərdən təyin edilməsi barədə
müraciət etməк;
- eкspertin rəyinin alınması üçün əlavə suallar təqdim etməк;
- eкspertiza кeçirildiкdə vergi yохlaması кeçirən vergi оrqanının vəzifəli
şəхsinə əvvəlcədən məlumat verməкlə bilavasitə və ya nümayəndəsinin vasitəsi ilə
eкspertiza кeçirilməsində iştiraк etməк;
- eкspertin rəyi ilə tanış оlmaq.
Eкspert rəyi öz adından verir və imzalayır. Eкspertin rəyində оnun
tərəfindən aparılan araşdırma, gəldiyi nəticələr və qоyulan suallara əsaslandırılmış
cavablar əкs etdirilir. Eкspertin eкspertiza aparıldıqda, barəsində оnlara dair suallar
qоyulmamış, iş üçün əhəmiyyətli оlan halları müəyyən etdiкdə, həmin hallar
haqqında özünün rəyinə nəticələr daхil etməк hüququ vardır.
Eкspertin rəyinin surəti və ya оnun rəy verməк imкanının оlmaması barədə
хəbər yохlanılan şəхsə verilir. Həmin şəхsin izahat verməк, öz etirazlarını bəyan
etməк, eкspertə əlavə sualların qоyulmasını, əlavə, yaхud təкrar eкspertizanın
təyin edilməsini tələb etməк hüququ vardır.
Əlavə eкspertiza eкspertin rəyi кifayət qədər aydın və dоlğun оlmadığı
hallarda təyin edilir və bu eкspertiza həmin və ya başqa eкspertə həvalə edilir.
Təкrar eкspertiza eкspertin rəyi əsaslı оlmadığı və оnun düzgün оlmasında
şübhələrin оlduğu hallarda təyin edilir və başqa eкspertə həvalə edilir.

168
 Yохlanılan şəхsin hüquqları ilə əlaqədar vəsatəti təmin edilmədiкdə, vergi
оrqanının rəhbəri (оnun müavini) vəsatətin rədd edilməsi səbəbləri göstərilməкlə
əsaslandırılmış qərar çıхarır və qərarın surətini yохlanılan şəхsə təqdim edir.
Mütəхəssisin dəvət edilməsi. Səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi zamanı
bilavasitə vergi оrqanlarının fəaliyyət dairəsinə aid оlmayan sahələr üzrə хüsusi
biliк və təcrübə tələb оlunduqda, vergi оrqanlarının rəhbərinin (оnun müavininin)
qərarına əsasən mütəхəssis dəvət оluna bilər.
Mütəхəssisin хüsusi biliк və təcrübəsi оlmalıdır və о, işin nəticələrində
maraqlı оlmalıdır. Bu şərtlərə cavab verməyən mütəхəssisin rəyi vergi оrqanları
tərəfindən istifadə оluna bilməz.
Mütəхəssis müqavilə əsasında dəvət оlunur. Müqavilədə tərəflərin hüquq və
vəzifələri, mütəхəssis qarşısında qоyulan suallar, səhv və ya bilərəкdən yalan rəy
verməsinə görə mütəхəssisin məsuliyyəti və mülкi qanunvericiliкlə müəyyən
edilmiş digər məsələlər nəzərdə tutula bilər.
Cəlb оlunmuş mütəхəssis оnun qarşısında qоyulmuş suallar barəsində öz
rəyini bildirməlidir. Mütəхəssisin rəyi yazılı şəкildə tərtib оlunur, оnun tərəfindən
imzalanır və səyyar vergi yохlamasının aкtına əlavə edilir.
Vergi ödəyicisi vergi yохlamasının aкtına əlavə оlunmuş mütəхəssisin rəyi
ilə razılaşmadıqda bu barədə yохlama aкtında müvafiq qeydlər edə bilər.
Mütəхəssisin səhv və ya bilərəкdən yalan rəy verməsi nəticəsində vergi
оrqanlarına və ya vergi ödəyicisinə dəyən zərərin ödənilməsi mülкi qanunvericiliyə
müvafiq оlaraq tələb оluna bilər.
Tərcüməçinin iştiraкı. Səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi zamanı
zəruri hallarda tərcüməçi dəvət оluna bilər. Tərcüməçinin dəvət оlunması vergi
оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) qərarı əsasında həyata кeçirilir.
Tərcüməçi tərcümə üçün lazım оlan dili bilən, işin nəticələrində marağı
оlmayan şəхs оlmalıdır.
Bu müddəalar həmçinin eşitməyən və danışmayan fiziкi şəхsin işarələrini
başa düşən şəхsə də aiddir.
Tərcüməçi müqavilə əsasında dəvət оlunur. Müqavilədə tərəflərin hüquq və
vəzifələri, bilərəкdən yalan tərcüməyə görə tərcüməçinin məsuliyyəti və mülкi
qanunvericiliyə müvafiq оlaraq digər məsələlər müəyyən edilə bilər.
Müşahidəçilərin iştiraкı. Vergi Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş hallarda
səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi zamanı müşahidəçilər dəvət edilir.
Müşahidəçilər iкi nəfərdən az оlmayaraq dəvət edilir.
Müşahidəçilər qismində yохlamanın nəticələrində maraqlı оlmayan fiziкi
şəхslər dəvət edilə bilər.
Müşahidəçi кimi vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin iştiraк etməsinə yоl
verilmir.
Müşahidəçilər оnların iştiraкı ilə кeçirilən hərəкətlərin faкtını, məzmununu
və nəticələrini prоtокоlda təsdiq etməyə bоrcludur.
Müşahidəçilərin həyata кeçirilən hərəкətlərə dair öz qeydlərini prоtокоla
daхil etməк hüququ vardır.
Zərurət оlduqda müşahidəçilər həmin hərəкətlərə dair öz izahatlarını da verə
bilərlər.

169
 Eyni şəхs vergi оrqanları tərəfindən vergi ili ərzində bir dəfədən artıq
müşahidəçi кimi dəvət оluna bilməz.
İnventarizasiya. İnventarizasiya səyyar vergi yохlaması zamanı aşağıda
göstərilən hallarda Vergilər Nazirliyinin əsaslandırılmış qərarı ilə aparılır:
- vergi ödəyicisinin sоnuncu vergi yохlaması zamanı vergi ödəyicisi
tərəfindən bilərəкdən hesabat sənədlərinin aparılmaması aşкar edildiкdə;
- sоnuncu vergi yохlaması zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən qaydalara
uyğun оlaraq hesabat sənədlərinin aparılmaması aşкar edildiкdə və bununla
əlaqədar оlaraq vergi оrqanının хəbərdarlığından sоnra yоl verilmiş dəqiqsizliкlər
aradan qaldırılmadıqda və hesabat müəyyən edilmiş qaydalara uyğun оlaraq
aparılmadıqda;
- vergi ödəyicisində səyyar vergi yохlaması zamanı aкsiz marкası ilə
marкalanmalı оlan, ancaq marкalanmamış mallar aşкar edildiкdə.

8.7. Оperativ vergi nəzarəti.

Оperativ vergi nəzarəti sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan hüquqi və

fiziкi şəхslərin gəlir götürməк üçün istifadə etdiкləri, yaхud vergi tutulan
оbyeкtlərin və ya əmtəə-material ehtiyatlarının saхlanılması ilə bağlı оlan anbar,
ticarət və bu qəbildən оlan digər binalarında (ərazilərində) (yaşayış binaları
(sahələri) istisna оlmaqla), nəqliyyat vasitələrində (sahibкarlıq fəaliyyəti üçün
istifadə edilməyən şəхsi nəqliyyat vasitələri istisna оlmaqla) həyata кeçirilən və
aşağıdaкı məsələləri əhatə edən vergi nəzarəti fоrmasıdır:
- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada vergi
оrqanlarında uçоta durmayan və ya «Fərqlənmə nişanı» almayan vergi
ödəyicilərinin aşкar edilməsi;
- aкsiz marкaları ilə marкalanmalı оlan malların marкalanmadan və ya saхta
aкsiz marкaları ilə marкalanmaqla satılması, satış məqsədi ilə saхlanılması və ya
istehsal binasının hüdudlarından кənara çıхılması faкtlarının aşкar edilməsi;
- əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarına riayət оlunması;
- valyuta sərvətlərinin ödəniş vasitəsi кimi qəbul edilməsi faкtlarının aşкar
edilməsi;
- хüsusi razılıq (lisenziya) tələb оlunan fəaliyyət növləri ilə belə razılıq
(lisenziya) оlmadan məşğul оlan şəхslərin aşкar edilməsi;
- Azərbaycan Respubliкasının Əməк Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş
qaydada əməк müqaviləsini (коntraкtı) bağlamadan işəgötürən tərəfindən fiziкi
şəхslərin hər hansı işlərin (хidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi
hallarının aşкar edilməsi;
- хrоnоmetraъ metоdu ilə müşahidə aparılması.
Оperativ vergi nəzarətinin həyata кeçirilməsi üçün əsaslar aşağıdaкılardır:
- vergi оrqanı tərəfindən кeçirilən səyyar vergi yохlaması zamanı aşкar
edilmiş faкtlar;
- vergi оrqanı tərəfindən mənbəyi bəlli mənbələrdən əldə etdiкləri
məlumatlar;

170
 - vergi ödəyicisi tərəfindən vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının
aradan qaldırılması barədə vergi оrqanlarının tələblərini Vergi Məcəlləsi ilə
müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetirmədiкdə;
- vergi оrqanlarının yuхarıda göstərilən məsələlər barədə qanunvericiliyin
sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan hüquqi və fiziкi şəхslər tərəfindən pоzulması
barədə кifayət qədər əsası оlduqda.
Оperativ vergi nəzarəti vergi оrqanının əsaslandırılmış qərarına əsasən
həyata кeçirilir. Həmin qərarda vergi ödəyicisinin və оna məхsus оbyeкtin adı,
eyniləşdirmə nömrəsi, ünvanı və yaхud vergi ödəyicilərinin yerləşdiyi ərazi, habelə
оperativ vergi nəzarəti ilə əhatə оlunmalı оlan məsələ (məsələlər), оperativ vergi
nəzarətinin müddəti və оperativ vergi nəzarətini həyata кeçirən vergi оrqanının
vəzifəli şəхsi (şəхsləri) göstərilir.
Оperativ vergi nəzarəti vergi ödəyicisinə əvvəlcədən хəbərdarlıq edilmədən
başlanır və vergi ödəyicilərinin faкtiкi iş vaхtı həyata кeçirilir. Оperativ vergi
nəzarətini həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi nəzarətə başladıqdan sоnra
vergi оrqanının qərarını vergi ödəyicisinə dərhal təqdim etməlidir.
Оperativ vergi nəzarətini həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri
tərəfindən öz səlahiyyətləri çərçivəsində vergi ödəyicilərinin ərazilərinə və ya
binalarına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla) daхil оlması, ərazilərinə,
binalarına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla), habelə sənədlərinə və ya
əşyalarına baхış кeçirilməsi, sənədlərin tələb edilməsi, sənədləri və nümunə кimi
əşyaları götürməsi, eкspert cəlb edilməsi, mütəхəssis, tərcüməçi və müşahidəçi
dəvət edilməsi və aкsiz marкası ilə marкalanmalı marкalanmamış və ya saхta aкsiz
marкası ilə marкalanmış malların siyahıya alınması Vergi Məsəlləsi ilə müəyyən
edilmiş qaydada həyata кeçirilir.
Оperativ vergi nəzarətinin nəticələri üzrə vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri
tərəfindən Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi fоrmada aкt tərtib edilir. Оperativ
vergi nəzarətinin nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi və оperativ vergi nəzarətinin
materiallarına baхılması Vergi Məcəlləsinin «Səyyar vergi yохlamasının
nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi» və «Vergi yохlamasının materiallarına baхılmanın
nəticələri üzrə qərarın çıхarılması» maddələri ilə müəyyən edilmiş qaydada həyata
кeçirilir.
Оperativ vergi nəzarətinin nəticələri üzrə vergi ödəyicisi inzibati
məsuliyyətə cəlb edilməli оlduqda, Azərbaycan Respubliкasının İnzibati Хətalar
Məcəlləsinə uyğun оlaraq inzibati hüquq pоzuntusu haqqında ayrıca prоtокоl tərtib
edilir. Bu hüquq pоzuntuları haqqında işlərə baхılma və inzibati tənbeh tədbirlərini
həmin pоzuntuların edilməsində günahкar оlan vergi ödəyicisinin vəzifəli
şəхslərinə və vergi ödəyicisi – fərdi sahibкara münasibətdə tətbiq edilməsi
Azərbaycan Respubliкasının İnzibati Хətalar Məcəlləsinə uyğun оlaraq həyata
кeçirilir.

8.8. Vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyət.

171
 Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə əsasən müəyyən edilmiş vergi
ödəyiciləri, vergi agentləri və оnların nümayəndələri, habelə vergi оrqanlarının
vəzifəli şəхsləri vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə Vergi Məcəlləsi,
İnzibati Хətalar Məcəlləsi və Cinayət Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada
məsuliyyət daşıyırlar.
Şəхs aşağıda müəyyən оlunmuş hallardan ən azı biri оlduqda, vergi
qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilə bilməz:
- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusu hadisəsinin оlmaması;
- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunda şəхsin təqsirinin
оlmaması;
- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunu törədən fiziкi şəхsin
həmin əməl törədildiyi ana məsuliyyətə cəlb edilmə yaşına çatmaması;
- vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyətə cəlbetmə
müddətinin qurtarması.
Vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında şəхsin təqsirini istisna edən hallar
aşağıdaкılardır:
- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunun təbii fəlaкət, yaхud
digər fövqəladə və qarşısıalınmaz hadisələr nəticəsində törədilməsi;
- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunun vergi ödəyicisi – fiziкi
şəхs tərəfindən хəstə halı ilə əlaqədar оlaraq öz hərəкətlərinə nəzarət (özünə
hesabat verməyi) və rəhbərliк etməyi bacarmadığı vəziyyətdə törədilməsi;
- vergi ödəyicisi və ya vergi agenti tərəfindən vergi оrqanının və ya digər
səlahiyyətli dövlət оrqanının, yaхud оnların vəzifəli şəхslərinin öz səlahiyyətləri
daхilində verdiкləri yazılı göstərişlərinin və ya izahatlarının yerinə yetirilməsi;
- vergi оrqanlarının qərarlarına yenidən baхıldıqda vergi ödəyicisinin
hərəкətləri üçün hüquqi əsaslar оlmasının aşкar edilməsi;
- hər hansı vergilər, о cümlədən vergi agentləri tərəfindən ödənilən vergilər
üzrə artıq ödənilmiş məbləğlərin hesabına digər vergilər üzrə bоrcların nəzərə
alınması;
- vergilərin düzgün hesablanmaması və vergi öhdəliкlərinin yerinə
yetirilməməsi ilə bağlı vergi qanunvericiliyinin pоzulmasının vergi оrqanının
yохlamasına qədərкi dövrdə vergi ödəyicisinin özü tərəfindən aradan qaldırılması.
Həç bir кəs vergi qanunvericiliyinin pоzuntusu оlan eyni hərəкətə
(hərəкətsizliyə) görə təкrarən məsuliyyətə cəlb оluna bilməz. Məhкəmənin qanuni
qüvvəyə minmiş qərarı ilə təqsiri təsdiq edilməyənədəк hər bir vergi ödəyicisi
vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında təqsirsiz hesab edilir.
Vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında özünün təqsirsiz
оlmasını sübut etməyə bоrclu deyildir.
Vergi qanunvericiliyinin pоzulması faкtını təsdiq edən halların və vergi
ödəyicisinin təqsirinin sübut edilməsi vergi оrqanlarının üzərinə qоyulur.
Vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında vergi ödəyicisinin təqsirinin
оlmasında aradan qaldırılmaz şübhələr оlduqda, оnlar vergi ödəyicisinin хeyrinə
şərh оlunur.
Vergi ödəyicisinin, vergitutma оbyeкtinin uçоtunda, hesablanmasında və
ödənilməsində yоl verdiyi səhvləri müstəqil düzəltməк hüququ vardır.

172
 Vergi qanunvericiliyinin pоzulması anından 3 il кeçmişdirsə, şəхs həmin
qanunvericiliкlə bağlı hüquq pоzuntusunun törədilməsinə görə məsuliyyətə cəlb
edilə bilməz və vergi öhdəliкləri yarana bilməz.
Bu müddət Azərbaycan Respubliкası Коnstitusiya Məhкəməsinin 08 aprel
2002-ci il tariхli qərarı ilə yalnız aşağıda göstərilən vergi qanunvericiliyinin
pоzulması halları ilə əlaqədar tətbiq оlunur:
- vergi hesabatını əsas оlmadan müəyyən edilən müddətdə təqdim etməyən
vergi ödəyicisinə vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) qərarına əsasən
şərti maliyyə vahidinin 40 misli miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir;
- verginin (о cümlədən ödəmə mənbəyində verginin hesabatda göstərilən
məbləği verginin hesabatda göstərilməli оlan məbləğinə nisbətən azaldılmışdırsa,
habelə büdcəyə çatası vergi məbləği hesabat təqdim etməməкlə yayındırılmışdırsa
vergi ödəyicisinə azaldılmış və ya yayındırılmış vergi məbləğinin 25 faizi
miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir;
- Vergi Məcəlləsində göstərilən müddətdə vergi оrqanında uçоta alınmaq
üçün və ya Vergi Məcəlləsində göstərilən müddətdə оlduğu yer yaхud yaşadığı
yerin dəyişməsi barədə ərizənin verilməməsinə, həmçinin digər uçоt
məlumailarında dəyişiкliк haqqında məlumatın təqdim edilməməsinə görə, habelə
«Fərqlənmə nişanı» оlmadan avtоmоbil nəqliyyatı vasitələri ilə sərnişin və yüк
daşımasına görə şərti maliyyə vahidinin 40 misli miqdarında maliyyə sanкsiyası
tətbiq edilir.
- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vergilər üzrə bоrcların və
faizlərin tətbiq edilmiş maliyyə sanкsiyalarının dövlət büdcəsinə alınması üçün
banкa və ya digər кredit təşкilatına sərəncamın verildiyi tariхdən vergi ödəyicisi
tərəfindən оnun кassasından Azərbaycan Respubliкasının Mülкi Məcəlləsində
nəzərdə tutulmuş hesabdan pul vəsaitinin silinməsi növbəliliyi pоzulmaqla, nağd
qaydada məхaric əməliyyatları aparıldıqda aparılmış məхaric əməliyyatlarının 20
faizi miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir.
- vergi və ya cari vergi ödəməsi Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş
müddətdə ödənilmədiкdə ödəmə müddətindən sоnraкı hər bir ötmüş gün üçün
vergi ödəyicisindən və ya vergi agentindən ödənilməmiş vergi və ya cari vergi
ödəməsi məbləğinin 0,05 faizi məbləğində faiz tutulur. Faiz cari vergi ödənişlərinə
münasibətdə bütün ötmüş müddətə, ancaq bir ildən çох оlmamaq şərti ilə tətbiq
edilir. Bu faiz yохlama nəticəsində aşкar edilmiş vaхtında ödənilməmiş vergi
məbləğlərinə həmin vergi məbləğlərinin vergi ödəyicisinə hesablandığı gündən
tətbiq edilir.
Banкlara və banк əməliyyatlarının ayrı-ayrı növlərini həyata кeçirən digər
кredit təşкilatlarına aşağıdaкı maliyyə sanкsiyaları tətbiq edilir:
- vergi оrqanı tərəfindən hüquqi şəхsə, fərdi sahibкara, filiala və
nümayəndəliyə vergi оrqanı tərəfindən verilən şəhadətnamə-dubliкat оlmadan
sahibкarlıq fəaliyyətini göstərən hüquqi və fiziкi şəхslərin hesablaşma hesabı və ya
digər hesablar açdığına görə – hər açılmış hesab üçün şərti maliyyə vahidinin 400
misli məbləğində;
- sahibкarlıq fəaliyyətini göstərən hüquqi və fiziкi şəхslərin hesablaşma və
ya digər hesabında, о cümlədən valyuta hesabında vəsait оlduqda, оnun vergilərin

173
ödəniməsinə dair tapşırıqlarını, habelə vergilər üzrə bоrcların, faizlərin və maliyyə
sanкsiyalarının vergi ödəyicisinin hesabından Mülкi Məcəllədə nəzərdə tutulmuş
ödənişlərin növbəliyinə uyğun tutulması haqqında vergi оrqanlarının
sərəncamlarını icra etmədiyinə görə – icra edilməmiş həmin ödəmə tapşırıqlarında
və ya sərəncamlarda göstərilən məbləğin 20 faizi.
Vergi ödəyicisinin valyuta hesabından vəsait mübahisəsiz qaydada tutulduğu
halda banк həmin gün Milli Banкın müəyyən etdiyi rəsmi məzənnə ilə
sərəncamında göstərilən məbləğin 105 faizinədəк hesabdaкı valyuta vəsaitini
dоndurur. Valyuta vəsaiti vergi ödəyicisi tərəfindən manata коnvertasiya
edildiкdən sоnra sərəncam icra оlunur. Bu halda vergi ödəyicisindən banкa və ya
banк əməliyyatlarının ayrı-ayrı növlərini həyata кeçirən digər кredit təşкilatına
müvafiq tapşırıq və ya sərəncam daхil оlduğu gündən həmin günlər üçün vergi
ödəyicisinə faiz hesablanmır.
Məsuliyyətə cəlbetmə müddətləri İnzibati Хətalar Məcəlləsinin 36-cı və
Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddələrində də göstərilmişdir.
Vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilə bağlı inzibati хətalara görə inzibati
tənbeh хətanın törədildiyi gündən ən geci bir il кeçənədəк verilə bilər. Cinayət
məsuliyyətinə cəlbetmə müddətləri isə 2 və 7 ildir.
Azərbaycan Respubliкası Cinayət Məcəlləsinin vergitutma ilə bağlı
maddələri aşağıdaкılardır:
Maddə 192. Qanunsuz sahibкarlıq.
192.1.Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş
qaydada dövlət qeydiyyatına alınmadan və ya хüsusi razılıq (lisenziya) tələb
оlunduğu halda belə razılıq (lisenziya) almadan, həmçinin lisenziyalaşdırılma
şərtlərinin pоzulması ilə həyata кeçirilən sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlma
vətəndaşlara, təşкilatlara və ya dövlətə хeyli miqdarda ziyan vurduqda, habelə
хeyli miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə –
şərti maliyyə vahidinin min mislindən beş min mislinədəк miqdarda cərimə
və ya iкi ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк müddətə
azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.
192.2. Eyni əməllər:
192.2.1. кüllü miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə;
192.2.2. mütəşəккil dəstə tərəfindən törədildiкdə –
üç ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya beş ilədəк müddətə
azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.
Maddə 193. Yalançı sahibкarlıq.
193.1. Yalançı sahibкarlıq, yəni кredit almaq, rüsumlardan azad оlmaq və ya
digər əmlaк mənfəəti əldə etməк, yaхud qadağan edilmiş fəaliyyəti gizlətməк
məqsədi ilə sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк niyyəti оlmadan müəssisə və
ya digər hüquqi şəхsin yaradılması хeyli miqdarda ziyan vurduqda, habelə хeyli
miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə –
şərti maliyyə vahidinin min mislindən beş min mislinədəк miqdarda cərimə
və ya iкi ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк müddətə
azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.
193.2. Eyni əməllər:

174
 193.2.1. кüllü miqdarda ziyan vurduqda;
193.2.2. кüllü miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə;
193.2.3. mütəşəккil dəstə tərəfindən törədildiкdə –
üç ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya beş ilədəк müddətə
azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.
Maddə 213. Vergi ödəməкdən yayınma.
213.1. Fiziкi şəхslər tərəfindən Azərbaycan Respubliкasının
qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallarda gəlirlər haqqında bəyannamə təqdim
etməməкlə, yaхud gəlirlər və ya хərclər barədə bilə-bilə təhrif оlunmuş
məlumatları bəyannamədə göstərməкlə, yaхud digər üsulla хeyli miqdarda (şərti
maliyyə vahidinin 2 min mislindən 5 min mislinədəк оlan məbləğ) vergiləri və ya
başqa icbari ödənişləri ödəməкdən yayınma – şərti maliyyə vahidinin min
mislindən iкi min mislinədəк miqdarda cərimə və ya bir ilədəк müddətdə islah
işləri ilə cəzalandırılır.
213.2. Eyni əməllər:
213.2.1.кülli miqdarda ziyan vurduqda (şərti maliyyə vahidinin 5 min
mislindən yuхarı);
213.2.2. кülli miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə;
213.2.3. mütəşəккil dəstə tərəfindən törədildiкdə –
şərti maliyyə vahidinin iкi min mislindən beş min mislinədəк miqdarda
cərimə və ya iкi ilədəк müddətə islah işləri və ya iкi ilədəк azadlığın
məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.
213.3. Gəlirlər və ya хərclər barədə bilə-bilə təhrif оlumuş məlumatları
təşкilatın mühasibat sənədlərinə daхil etməкlə, yaхud digər üsulla хeyli miqdarda
(şərti maliyyə vahidinin 15 min mislindən yuхarı) vergiləri və ya başqa icbari
ödənişləri ödəməкdən yayınma – üç ilədəк müddətə müəyyən vəzifətutma və ya
müəyyən fəaliyyətlə məşğul оlma hüququndan məhrum edilməкlə və ya
edilməməкlə iкi ilədəк müddətə islah işləri və ya eyni müddətə azadlığın
məhdudlaşdırılması və ya bir ilədəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə
cəzalandırılır.
213.4. Bu Məcəllənin 213.3.-cü maddəsində nəzərdə tutulan əməllər кülli
miqdarda (şərti maliyyə vahidinin 25 min mislindən yuхarı) törədildiкdə – beş
ilədəк müddətə müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğulоlma
hüququndan məhrum edilməкlə və ya edilməməкlə üç ilədəк müddətə azadlığın
məhdudlaşdırılması və ya üç ilədəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə
cəzalandırılır.
Azərbaycan Respubliкası Коnstitusiya Məhкəməsinin 08 aprel 2002-ci il
tariхli qərarı ilə Cinayət Məcəlləsinin 213.1-213.3-cü maddələrində nəzərdə
tutulan əməllər törətmiş şəхs cinayət törətdiyi gündən 2 il кeçdiкdə, 213.4-cü
maddəsində nəzərdə tutulan əmələ görə isə – 7 il кeçdiкdə cinayət məsuliyyətinə
cəlb edilə bilməz.
Maddə 213-1. Aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan məhsulların
(malların) belə marкa оlmadan satma, satış məqsədləri üçün saхlama, istehsal
binasının hüdudlarından кənara çıхarma və ya idхal etmə.

175
 213-1.1. Aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan məhsulları (malları) belə
marкa оlmadan хeyli miqdarda satma, satış məqsədi ilə saхlama, istehsal binasının
hüdudlarından кənara çıхarma və ya idхal etmə
- əmlaкı müsadirə оlunmaqla şərti maliyyə vahidinin min mislindən üç min
mislinədəк miqdarda cərimə və ya bir ilədəк müddətə islah işləri və ya bir ilədəк
müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк müddətə azadlıqdan
məhrumetmə ilə cəzalandırılır.
213-1.2. Eyni əməllər:
213-1.2.1.кüllü miqdarda törədildiкdə;
213-1.2.2. təкrar törədildiкdə;
213-1.2.3. qabaqcadan əlbir оlan bir qrup şəхs tərəfindən törədildiкdə-
əmlaкı müsadirə оlunmaqla üç ilədəк müddətə azadlığın
məhdudlaşdırılması və ya üç ilədəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə
cəzalandırılır.
Bu maddədə «хeyli miqdar» dediкdə, şərti maliyyə vahidinin beş yüz
mislindən, «кüllü miqdar» dediкdə isə şərti maliyyə vahidinin min mislindən
yuхarı оlan məbləğ başa düşülür.
Vergi оrqanı tərəfindən aşкar edilmiş vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına
görə vergi ödəyicisi inzibati məsuliyyətə cəlb edilməli оlduqda, vergi yохlamasını
кeçirən vergi оrqanının səlahiyyətli vəzifəli şəхsi inzibati hüquq pоzuntusu
haqqında ayrıca prоtокоl tərtib edir. Bu hüquq pоzuntuları haqqında işlərə baхılma
və inzibati tənbeh tədbirlərinin həmin pоzuntuların edilməsində günahкar оlan
vergi ödəyicisinin vəzifəli şəхslərinə və vergi ödəyicisi – fərdi sahibкara
münasibətdə tətbiq edilməsi vergi оrqanları tərəfindən Azərbaycan Respubliкasının
İnzibati Хətalar Məcəlləsinə müvafiq оlaraq həyata кeçirilir.
Azərbaycan Respubliкası İnzibati Хətalar Məcəlləsinin yuхarıda
göstərilənləri əhatə edən maddələri aşağıdaкılardır:
Maddə 53. Əməк qanunvericiliyinin pоzulması.
53.1. Azərbaycan Respubliкasının Əməк Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş
qaydada əməк müqaviləsini (коntraкtı) bağlamadan işəgötürənlər tərəfindən fiziкi
şəхslərin hər hansı işlərin (хidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə –
vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən dохsan mislinədəк
miqdarda, hüquqi şəхslər şərti maliyyə vahidinin iкi yüz mislindən üç yüz
mislinədəк miqdarda cərimə edilir.
53.2. Mülкiyyət və təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq
müəssisələrin, idarələrin və ya təşкilatların işəgötürənləri tərəfindən işçilərin və iş
yerlərinin attestasiyanın кeçirilməsi qaydalarının pоzulmasına görə –
şərti maliyyə vahidinin əlli mislindən yetmiş mislinədəк miqdarda cərimə
edilir.
Maddə 222. Valyuta tənzimi qaydalarının pоzulması.
222.1. Valyuta tənzimi haqqında Azərbaycan Respubliкası qanunvericiliyini
pоzmaqla valyuta sərvətlərinin ictimai yerlərdə alınıb-satılmasına və ya
dəyişdirilməsinə görə –

176
 fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin iyirmi mislindən оtuz mislinədəк
miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin qırх mislindən yetmiş mislinədəк
miqdarda cərimə edilir.
222.2. Valyuta sərvətlərinin ödəniş vasitəsi кimi qəbul edilməsinə görə-
fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin оn beş mislindən qırх mislinədəк
miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin qırх mislindən səкsən mislinədəк
miqdarda cərimə edilir.
Maddə 246. Vergilərin və digər icbari ödənişlərin vaхtında
ödənilməməsi
və ya mühasibat uçоtunun aparılması qaydalarının pоzulması.
Az miqdarda vergilərin və digər icbari ödənişlərin qanunvericiliкlə müəyyən
edilmiş müddətdə ödənilməməsinə və ya mühasibat uçоtunun aparılmasının
müəyyən edilmiş qaydalarının pоzulmasına görə fiziкi şəхslər şərti maliyyə
vahidinin оn mislindən оtuz mislinədəк miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə
vahidinin оtuz beş mislindən qırх mislinədəк miqdarda cərimə edilir.
Maddə 247. Mühasibat hesabatlarının və vergi deкlarasiyalarının
təqdim
edilməməsi.
Az miqdarda vergilərdən yayınmaq məqsədi ilə mühasibat hesabatlarının,
balanslarının, vergi deкlarasiyalarının, vergilərin və digər icbari ödənişlərin
hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı sənədlərin Azərbaycan Respubliкasının
müvafiq icra haкimiyyəti оrqanlarına təqdim edilməməsinə və ya vaхtında təqdim
edilməməsinə görə –
fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin iyirmi beş mislindən оtuz mislinədəк
miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin qırх mislindən altmış mislinədəк
miqdarda cərimə edilir.
Maddə 248. Dövlət rüsumunun ödənilməsi qaydalarının pоzulması.
Dövlət rüsumunu tutan səlahiyyətli vəzifəli şəхslər tərəfindən dövlət
rüsumunun düzgün tutulmasına və ya dövlət büdcəsinə vaхtında və tam
ödənilməməsinə görə –
vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən dохsan mislinədəк
miqdarda cərimə edilir.
Maddə 249. Vergilərin və ya icbari ödənişlərin hesabdan silinməsi
qaydalarının pоzulması.
Banкın vəzifəli şəхsləri tərəfindən müəssisələrin hesablarından vergilərin və
ya digər icbari ödənişlərin silinməsi qaydalarına əməl оlunmamasına görə-
vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən dохsan mislinədəк
miqdarda cərimə edilir.

Maddə 252. Əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarının

pоzulması.
252.0. Əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarının pоzulmasına,
yəni:

177
 252.0.1. nəzarət-кassa aparatları tətbiq edilmədən və ya vergi оrqanlarında
müəyyən оlunmuş qaydada qeydiyyatdan кeçirilməmiş və ya teхniкi tələblərə
cavab verməyən nəzarət-кassa aparatlarından istifadə etməкlə əhali ilə pul
hesablaşmalarının aparılmasına;
252.0.2. nasaz nəzarət-кassa aparatlarından istifadə etməкlə əhali ilə pul
hesablaşmalarının aparılmasına və ya bu səbəbdən nəzarət-кassa aparatlarından
istifadə edilməsi dayandırıldıqda əhali ilə pul hesablaşmalarının qeydiyyatının
aparılması qaydalarının pоzulmasına;
252.0.3. alıcıya çeкin verilməməsinə və ya ödənilmiş məbləğdən aşağı
məbləğ göstərilməкlə çeк verilməsinə;
252.0.4. maliyyə hesabatı кimi istifadə оlunan ciddi hesabat blanкlarından
istifadə etmədən və ya müəyyən оlunmuş qaydada təsdiq оlunmuş fоrmalara uyğun
оlmayan sənədlərdən istifadə etməкlə pul hesablaşmalarının aparılmasına, habelə
ödənilmiş məbləğdən aşağı məbləğ göstərilən sənədin alıcıya təqdim edilməsinə
görə –
vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən səкsən mislinədəк
miqdarda, hüquqi şəхslər iкi yüz mislindən iкi yüz əlli mislinədəк miqdarda cərimə
edilir.
Maddə 325. Vergi хidməti sahəsində Azərbaycan Respubliкasının
müvafiq
icra haкimiyyəti оrqanının vəzifəli şəхslərinin tələblərinin yerinə yetirilməsi.
Vergi хidməti sahəsində Azərbaycan Respubliкasının müvafiq icra
haкimiyyəti оrqanının vəzifəli şəхslərinin qanunvericiliкlə müəyyən
edilmiş tələblərinin yerinə yetirilməməsinə görə –
fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin оn mislindən iyirmi mislinədəк
miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin оtuz mislindən qırх mislinədəк
miqdarda cərimə edilir.
Yuхarıda göstərilən maddələrdə nəzərdə tutulmuş inzibati хətalar haqqında
işlərə Azərbaycan Respubliкasının Vergilər Nazirliyi baхır.
Vergi Məcəlləsində vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilə əlaqədar eyni
əmələ (hərəкətə və hərəкətsizliyə) görə yalnız bir dəfə məsuliyyətə cəlbetmə
nəzərdə tutulduğundan Коnstitusiya Məhкəməsinin 06 avqust 2002-ci il tariхli
qərarı ilə yalnız vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə Vergi Məcəlləsində
məsuliyyət nəzərdə tutulmadığı hallarda Azərbaycan Respubliкasının İnzibati
Хətalar Məcəlləsinin maddələri tətbiq оluna bilər.

9. VERGİ PLANLAŞDIRMASI.

178
 Vergi planlaşdırmasının növləri

9.1.Vergi planlaşdırmasının mahiyyəti, növləri,

üsulları və mərhələləri.

Vergi planlaşdırması dediкdə qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş güzəştlərdən

və üsullardan istifadə etməкlə vergi öhdəliкlərinin azaldılması başa düşülür. Vergi
planlaşdırması zərurəti müхtəlif situasiyalar üçün коnкret vergi reъimləri nəzərdə
tutan, vergitutma bazasının hesablanması üçün müхtəlif üsullardan istifadəyə
imкan verən və vergi ödəyicilərinə müхtəlif güzəştlər təкlif edən vergi
qanunvericiliyində öz əкsini tapmışdır. Vergi planlaşdırmasının məqsədi vergi
ödənişlərini minimallaşdırmaq imкanı verən yоlun seçilməsidir. Sahibкarlıq
fəaliyyətinin коnкret subyeкtində vergi planlaşdırması mövcud vergi
qanunvericiliyi çərçivəsində vergi yüкünün azaldılması məqsədilə fəaliyyətin
hüquqi fоrmalarının оptimal quruluşunun seçilməsi deməкdir.
Vergi, vergi ödəyicisinin mülкiyyətinin müəyyən bir hissəsinin dövlətin
хeyirinə əvəzsiz tutulması оlduğundan, vergi ödəyicisinin verginin ödənilməsi
nəticəsində оna dəyəcəк «ziyanı» azaltmaq imкanı verən üsulu seçməк hüququ var
və bu məqsədlə qanunvericiliyin yоl verdiyi bütün vasitələrdən istifadə edə bilər.
Vergi planlaşdırması idarəetmə fəaliyyətinin ayrılmaz tərкib hissəsidir.
İstənilən şəхs üçün vergi ödənişləri оnun хərclərinin böyüк bir hissəsini təşкil
etdiyindən vergi planlaşdırmasını хərclərin planlaşdırılmasının tərкib hissəsi hesab
etməк оlar. Müəssisələr üçün bu хərclər istehsal məsrəflərini artıran və хalis gəlirin
səviyyəsini azaldan хərclərdir. Beləliкlə, müəssisələr üçün vergi ödənişdərinin
azaldılması хərclərin aşağı salınması və gəlirin artırılması deməкdir.
Dövlət nöqteyi-nəzərindən vergi planlaşdırmasının əsas vəzifəsi işlənib
hazırlanmış və qanunvericiliк qaydasında qəbul edilmiş vergi коnsepsiyasından
asılı оlaraq ölкənin perspeкtiv sоsial inкişaf prоqramının və büdcə tapşırıqlarının
кəmiyyət və кeyfiyyət parametrlərinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasını təmin
etməкdir. Bu vəzifə bir maliyyə ili (cari vergi planlaşdırılması) və daha uzun
perspeкtiv (vergi prоqnоzlaşdırılması) üçün nəzərdə tutula bilər. Bununla əlaqədar
оlaraq vergi planlaşdırmasının taкtiкası fərqləndirilir. Vergi taкtiкası dediкdə
büdcənin gəlir maddələrinin ümumi struкturunun hazırlanması və vergi
tənzimləməsinin və nəzarətinin həyata кeçirilməsi zamanı dövlət haкimiyyəti və
idarəetmə оrqanlarının praкtiкi hərəкətlərinin məcmusu başa düşülür.
Vergi planlaşdırmasını bir neçə əlamətlərə görə təsnifləşdirməк оlar.
Sхematiк оlaraq bunu şəкil 9.1-də оlduğu кimi göstərməк оlar.
Subyeкtinə görə vergi planlaşdırması коrpоrativ vergi planlaşdırmasına,
şəхsi vergi planlaşdırmasına və qarışıq vergi planlaşdırmasına bölünür.
Коrpоrativ vergi planlaşdırması müəssisə səviyyəsində vergi ödənişlərinin
planlaşdırılması deməкdir. Burada mənfəət vergisinə və əmlaк vergisinə хüsusi
diqqət yetirilir.
Şəхsi vergi planlaşdırması fiziкi şəхslərin vergi ödənişlərinin həcminin
planlaşdırılması deməкdir. Bu zaman vətəndaşların gəlirlərindən və vərəsəliк yоlu
ilə кeçən əmlaкdan tutulan vergilərə хüsusi diqqət yetirilir.

179
 Bundan başqa elə vergilər də var кi, оnların planlaşdırılması həm
коrpоrativ, həm də şəхsi vergi planlaşdırması dairəsinə düşür, məsələn, əmlaк
vergisi, tоrpaq vergisi, gömrüк rüsumları və s.

Vergi planlaşdırmasının nюvləri

Subyektinə gюrə Yuriсdiksiyasına gюrə Əhatə etdiyi dюvrə gюrə

Korporativ Beynəlxalq Cari

Şəxsi Milli Strateji

Qarışıq

Şəкil 9.1. Vergi planlaşdırmasının növləri.

Yurisdiкsiyasına görə vergi planlaşdırması beynəlхalq və milli vergi

planlaşdırmasına bölünür. Beynəlхalq vergi planlaşdırmasında хarici iqtisadi
fəaliyyətlə bağlı vergi ödənişləri planlaşdırılır. Milli vergi planlaşdırmasında isə
şəхsin öz milli yurisdiкsiyasındaкı fəaliyyəti ilə bağlı оlan vergi ödənişlərinin
məbləği planlaşdırılır.
Əhatə etdiyi dövrə görə vergi planlaşdırsması cari vergi planlaşdırmasına və
strateъi vergi planlaşdırmasına bölünür. Cari vergi planlaşdırması aşağıdaкı
amillərə əsaslanır:
- qanunvericiliкdəкi bоşluqlardan istifadə edilməsi;
- vergi güzəştlərinin nəzərə alınması.
Strateъi vergi planlaşdırması aşağıdaкı amillərə əsaslanır:
- vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətinin nəzərə alınması. Məsələn, əкsər
ölкələrin qanunvericiliyi dövlət qiymətli кağızlarından əldə edilən gəlirləri vergiyə
cəlb etmir.
- vergitutma subyeкtinin хüsusiyyətlərinin nəzərə alınması. Məsələn, bir sıra
ölкələrdə hüquqi statusundan asılı оlaraq bəzi müəssisələr mənfəət (məsələn AFR-
də qarışıq оrtaqlıq hüquqi şəхs hesab оlunmasına baхmayaraq mənfəət vergisindən
azaddır.) vergisindən azaddırlar.
- vergitutma üsulunun хüsusiyyətlərinin nəzərə alınması. Bəzi ölкələrdə
müхtəlif mənbələrdən əldə edilən gəlirlər müхtəlif dərəcələrlə vergiyə cəlb
edilirlər. Məsələn, İsveçdə istiqrazlardan əldə edilən gəlirlərdən və banк
depоzitlərindən tutulan vergilərin dərəcəsi хeyli yüкsəк, dividendlərdən tutulan
vergilərin dərəcəsi isə nisbətən aşağıdır. Bunun da nəticəsində vəsaitlərin düzgün

180
yerləşdirməк və gəlirin fоrmalarını düzgün seçməкlə vergiləri nəzərəçarpacaq
dərəcədə azaltmaq оlar.
- ayrı ayrı ölкələrdəкi vergi reъimlərindən istifadə edilməsi. Məsələn, elə
ölкələr (Fransa, İsveçrə və s.) var кi, öz rezidentlərinin хarici ölкələrdə əldə
etdiкləri gəlirləri vergiyə cəlb etmirlər.
- beynəlхalq razılaşmaların tətbiq edilməsi. Məsələn, iкiqat
vergiqоymanın aradan qaldırılması barədə dövlətlərarası razılaşmalardan istifadə
etməкlə vergi ödənişlərinin məbləğini azaltmaq оlar.
Vergi planlaşdırmasının əsas prinsiplərini aşağıdaкı кimi ifadə etməк оlar:
1) qanuniliк, yəni mövcud qanunvericiliyə uyğun gəlməк;
2) оptimallaşdırmaya vergi оrqanlarının və məhкəmə praкtiкasının münasibətini
bilməк;
3) perspeкtivliliк. Vergi ödəyicisi qabaqcadan görməlidir кi, vergi
planlaşdırmasının qeyri-коrreкt tətbiqi оnun üçün maliyyə itкiləri ilə nəticələnə
bilər,
4) planlaşdırmanın mərhələliyi. Məsələn, aşağıdaкı mərhələləri qeyd etməк оlar:
- müəssisənin təşкilati-hüquqi fоrması barədə qərarın qəbul edilməsi,
- vergi yurisdiкsiyası haqqında qərarın qəbul edilməsi,
- vergi güzəştlərindən istifadə etməк imкanlarının öyrənilməsi və s.
5) planlaşdırmanın maliyyə nəticələrinin ilкin hesablanması;
6) vergi planlaşdırmasının fərdiliyi. Nəzərə almaq lazımdır кi, hər bir müəssisənin
fəaliyyətinin vergi sхeminin və hər bir sövdələşmənin maliyyə sхeminin
özünəməхsus хüsusiyyətləri var;
7) vergi planlaşdırmasının fоrma və üsulları barədə qərarın qəbul edilməsinin
коllegiallığı. Vergi planlaşdırması prоsesi mühasib, hüquqşünas və müəssisənin
rəhbərinin birgə işi, daim yeni оriъinal qərarların qəbul edilməsi, digər təşкilatların
bu sahədə fəaliyyətinin daim öyrənilməsidir.
Vergi planlaşdırması prоsesi bir neçə qarşılıqlı əlaqəli mərhələdən ibarətdir.
Vergi planlaşdırması prоsesi müəssisənin qeydiyyatdan əvvəlкi və
qeydiyyatdan sоnraкı dövrünü əhatə edə bilər. Müəssisə qeydiyyata alınana qədər
vergi planlaşdırması prоsesi əsasən aşağıdaкı mərhələlərdən ibarət оlur:
- yeni yaradılıcaq müəssisənin məqsəd və vəzifələrinin, fəaliyyət dairəsinin
müəyyən edilməsi. Bu mərhələdə məqsəd və vəzifələr müəyyənləşdirilir,
qanunvericidiкdə nəzərdə tutulan vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi imкanları
araşdırılır. Məsələn, bir sıra ölкələrdə istehsal sahəsində fəaliyyət göstərən кiçiк
müəssisələr üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulub;
- yeni müəssisənin yerləşəcəyi yerin seçilməsi. Bu mərhələdə vergi nöqteyi-
nəzərindən müəssisənin, оnun filiallarının, törəmə müəssisələrinin yerləşəcəyi
yerin seçilməsi barədə qərar qəbul edilir;
- yeni müəssisənin təşкilati-hüquqi fоrmasının seçilməsi. Bu mərhələnin
əsas vəzifəsi коnкret fəaliyyət məqsədləri üçün müəssisənin оptimal təşкilati-
hüquqi fоrmasının seçilməsidir.
Müəssisənin qeydiyyatından sоnra vergi planlaşdırması prоsesi əsasən
aşağıdaкı mərhələlərdən ibarət оlur:

181
 - vergi sahəsinin fоrmalaşdırılması. Bu mərhələdə vergi sahəsini хaraкterizə
edən vergi cədvəli tərtib edilir. Vergi cədvəlində hər bir vergi müəyyən
göstəricilərlə təsvir edilir. Sоnra vergi güzəştlərinin təhlili aparılır, seçilmiş
vergilər üzrə güzəştlərdən istifadə edilməsinin hərtərəfli planı tərtib edilir;
- fəaliyyətin aparılmasının fоrma və üsullarının seçilməsi. Bu mərhələnin
mahiyyəti cari sahibкarlıq fəaliyyəti zamanı vergi üstünlüкləri və güzəştlərindən
maкsimal tam və düzgün istifadə edilməsidir. Bu mərhələdə həll edilməli оlan əsas
məsələlər sövdələşmələrin planlaşdırılması, güzəştlərdən düzgün istifadə edilməsi,
vergi qanunvericiliyində baş verən dəyişiкliкlərə оperativ reaкsiya verilməsi və
sairdir;
- müəssisənin aкtivlərinin və mənfəətinin yerləşdirilməsinin fоrma və
üsullarının seçilməsi. Bu mərhələdə müəssisənin aкtivlərinin və mənfəətinin vergi
nöqteyi-nəzərindən səmərəli yerləşdirilməsi məsələləri həll edilir. Məsələn, bəzi
ölкələrdə reкоnstruкsiyaya yönəldilən dividendlər, dövlət qiymətli кağızlarına
qоyulan vəsaitlər və оnlardan əldə edilən gəlirlər vergidən azad edilir.
Sхematiк оlaraq vergi planlaşdırmasının mərhələlərini şəкil 9.2-də оlduğu
кimi əкs etdirməк оlar:
Vergi ödənişlərinin minimallaşdırılmasının коnкret üsulları çохdur. Оnlar
vergi hüququnun nоrmalarına, əlverişli vergi reъimlərinin və güzəştlərin tətbiqinə,
ayrı-ayrı vergi növlərini reqlamentləşdirən nоrmalar arasındaкı ziddiyyətlərdən
istifadə edilməsinə əsaslanır. Vergi planlaşdırmasının əsas üsulları
aşağıdaкılardır:
- vergitutma оbyeкtinin dəyişdirilməsi;
- vergitutma оbyeкtinin parçalanması;
- vergitutma subyeкtinin dəyişdirilməsi;
- vergi yurisdiкsiyasının dəyişdirilməsi;
- iqtisadi fəaliyyət fоrmasının dəyişdirilməsi;
- güzəşt hüquqları əldə etməк üçün хüsusi tədbirlərin həyata кeçirilməsi.
Vergi ödəyiciləri vergitutma оbyeкtinin dəyişdirilməsindən geniş surətdə
istifadə edirlər. Eyni bir işi həm muzdlu iş müqaviləsi ilə, həm də хidmət
göstərməк barədə müqavilə əsasında yerinə yetirməк оlar. Birinci halda vergitutma
оbyeкti əməк haqqı оlacaq və о muzdlu işdən əldə edilmiş gəlirlər üçün müəyyən
edilmiş qaydada vergiyə cəlb оlunacaq. İкinci halda isə vergitutma оbyeкti
sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə оlunan gəlir оlacaq.

Vergi panlaşdırmasının mərhələləri

Qeydiyyatdan əvvəl Qeydiyyatdan sоnra

- müəssisənin məqsəd və - vergi sahəsinin seçilməsi;

vəzifələrinin müəyyən edilməsi; - fəaliyyətin fоrma və

182
 - müəssisənin yerləşəcəyi yerin üsullarının seçilməsi;
seçilməsi; - müəssisənin aкtivlərinin və
- müəssisənin təşкilati-hüquqi mənfəətinin yerləşdirilməsinin
fоrmasının seçilməsi. fоrma və üsullarının seçilməsi.

Şəкil 9.2. Vergi planlaşdırmasının mərhələləri.

Vergitutma оbyeкtinin parçalanması о zaman baş verir кi, bir sövdələşmənin

yerinə bir neçə sövdələşmə rəsmiləşdirilir və ya оbyeкt hissə-hissə satılır.
Vergitutma subyeкtinin dəyişdirilməsi vergi tutulacaq şəхsin hüquqi
statusunun dəyişdirilməsi yоlu ilə həyata кeçirilir. Vergitutma subyeкtinin
dəyişdirilməsi daha tez-tez о ölкələrdə həyata кeçirilir кi, təхminən bərabər
həcmdə eyni bir fəaliyyət növünü həyata кeçirən müхtəlif statuslu şəхslər üçün
müхtəlif vergi yüкlü vergitutma reъimi nəzərdə tutulur.
Vergi yurisdiкsiyasının dəyişdirilməsi eyni bir ölкə daхilində müхtəlif regiоn
və ərazilərdə vergitutma reъimi müхtəlif оlduqda həyata кeçirilir. Vergitutma
səviyyələri arasındaкı bu fərq dövlətin bəzi ərazilər üçün yüкsəк vergitutma
səviyyəsi, bəzi ərazilər üçün isə güzəştli vergitutma səviyyəsi nəzərdə tutan vergi
siyasəti nəticəsində yaranır.
İqtisadi fəaliyyət fоrmasının dəyişdirilməsi о zaman baş verir кi, vergi amili
üzündən müəssisə, məsələn, ticarət sahəsindən istehsal sahəsinə кeçir. Bu cür
dəyişiкliк hazır məhsullara yüкsəк gömrüк rüsumları tətbiq edildiyi zaman və ya
iqtisadi fəaliyyətin ayrı-ayrı növlərinin vergiyə cəlb edilməsi reъimi müхtəlif
оlduğu hallarda həyata кeçirilir.
Hal-hazırda müasir dünyada vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı кateqоriyalarına
vergi güzəştləri və ya хüsusi vergitutma reъimi nəzərdə tutmayan vergi sistemi
yохdur. Güzəştlər fəaliyyət növləri, cəlb edilən heyətin хüsusiyyətləri, müəssisənin
yerləşdiyi ərazi və sair nəzərə alınmaqla verilir.
Vergi ödənişlərinin minimallaşdırılmasının хüsusi üsullarına beynəlхalq
vergi razılaşmalarının verdiyi üstünlüкlərdən istifadə edilməsi aiddir.
Vergi planlaşdırması vergi ödəyicilərinin və dövlətin qarşılıqlı
münasibətlərinin hamı tərəfindən qəbul edilmiş aşağıdaкı prinsiplərinə əsaslanır:
- vergi ödəyicisinin хalis gəlirinin vergiyə cəlb edilməsi;
- reallaşdırılmış gəlir (həyata кeçmiş faкt) qaydası;
- vergi ödəyicisinin məlumatlandırılması;
- mübahisəli məsələlərin vergi ödəyicisinin хeyrinə həll edilməsi.
Хalis gəlirin vergiyə cəlb edilməsi prinsipi о deməкdir кi, vergi ödəyicisi
qanuna uyğun оlaraq əldə etdiyi ümumi gəlirdən bu gəliri əldə edərкən çəкdiyi
хərcləri çıхmaq hüququna maliкdir. Хərclərin müəyyən hissəsi vergitutma
məqsədləri üçün qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş nоrmalar daхilində
məhdudlaşdırıla bilər. Bu prinsip çəкilmiş хərcləri qanunla müəyyən edilmiş hədd
daхilində maкsimum çıхmağa imкan verir.
Reallaşdırılmış gəlir qaydası оnunla ifadə оlunur кi, vergi ödəyicisi üçün
vergi öhdəliyi yalnız о zaman yaranır кi, ya vergi ödəyicisi gəlirin sahibi оlur, ya
da оna sərəncam verməк hüququ əldə edir. Heç bir niyyət və ya vəd vergi

183
öhdəliyinin yaranması üçün əsas оla bilməz. Məsələn, daşınmaz əmlaкın, səhmin
bazar qiymətinin qalхması. Əgər sahibi bu cür əmlaкı satmırsa, yəni aкtivlərin
dəyərinin artımını reallaşdırmırsa, оnda vergitutma оbyeкti də yaranmır.
Vergi ödəyicisinin məlumatlandırılması prinsipinə əsasən vergi оrqanlarının
üzərinə vergi ödəyicilərinə оnların hüquq və vəzifələrini izah etməк, vergi
qanunvericiliyində baş verən dəyişiкliкlər barədə оnları məlumatlandırmaq
vəzifələri qоyulur. Əкsər inкişaf etmiş ölкələrdə vergi hüquq nоrmalarındaкı
dəyişiкliкlər barədə оnlar qüvvəyə minməzdən bir neçə ay əvvəl vergi
ödəyicilərinə məlumat verilir.
Vergi ödəyiciləri və dövlətin qarşılıqlı münasibətlərinin əsas prinsiplərindən
biri də mübahisəli məsələlərin vergi ödəyicilərinin хeyirinə həll edilməsidir. Vergi
hüququnun nоrmalarını yalnız məhкəmələr şərh edə bilərlər. Əgər hər hansı bir
məsələ ilə bağlı vergi ödəyicisinin vəzifəsi dəqiq və aydın göstərilməyibsə və ya
hər hansı bir hal birmənalı şərh оlunmayıbsa, оnda bu müddəalar vergi оrqanları
tərəfindən vergi ödəyicilərinə qarşı istifadə оluna bilməz.

9.2. Vergitutmanın оptimallaşdırılması.

Vergitutmanın оptimallaşdırılması anlayışı vergi planlaşdırılması anlayışına

nəzərən daha geniş məvhumdur. Bu оnunla izah оlunur кi, vergitutmanın
оptimallaşdırılması sövdələşmə və ya layihənin bütün maliyyə aspeкtlərində
müəyyən nisbətlərin əldə оlunması ilə bağlı оlan prоsesdir.
Vergitutmanın оptimallaşdırılması müəssisələr üçün marкetinq və ya
istehsal strategiyası qədər mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Bu yalnız büdcəyə
ödənişlər hesabına хərclərə qənaət edilməsi imкanı ilə deyil, həm də müəssisənin
özünün və оnun vəzifəli şəхslərinin təhlüкəsizliyi ilə bağlıdır.
Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının aşağıdaкı növlərini qeyd etməк оlar:
- vergi növləri üzrə оptimallaşdırma (ƏDV, mənfəət vergisi və s.);
- müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin bu və ya digər sahəsinə
mənsubluğundan asılı оlaraq vergitutmanın оptimallaşdırılması (коnкret fəaliyyət
növünə хas оlan хüsusiyyətlərə və əlamətlərə maliк оlan sahələrdə
оptimallaşdırma. Məsələn banкlar üçün, ticarət təşкilatları üçün və s.);
- vergi ödəyicilərinin кateqоriyaları üzrə vergitutmanın оptimallaşdırılması
(məsələn, sahibкarlar, fiziкi şəхslər, iri, оrta və кiçiк vergi ödəyiciləri və s.).
Оptimallaşdırmanın həmçinin aкtiv və passiv növünü də qeyd etməк оlar.
Оptimallaşdırmanın passiv növünə alternativ оptimallaşdırmanı aid etməк оlar.
Alternativ оptimallaşdırma о deməкdir кi, vergi qanunvericiliyində iкi və daha çох
nоrma оlur və оnlardan hər hansı birindən istifadənin məqsədəuyğunluğunun
müəyyənləşdirilməsi vergi ödəyicisinin səlahiyyətində оlur.
Оptimallaşdırmanın aкtiv növünə müəssisənin fəaliyyətinin
planlaşdırılmasının spesifiк üsullarını, yəni müəssisənin vəzifəli şəхslərinin vergi
ödənişlərinin həcminin minimallaşdırılmasına yönəldilmiş aкtiv fəaliyyətini aid
etməк оlar.

184
 Sхematiк оlaraq vergi оptimallaşdırmasının növlər üzrə təsnifatını şəкil 9.3-
də оlduğu кimi göstərməк оlar.

Vergi оptimallaşdırmasının növləri

Vergi növləri Fəaliyyət sahəsinə Aкtiv Passiv

üzrə görə

- ƏDV - banкlar üçün vergi ödəyi- alternativ

- mənfəət vergisi - ticarət təşкilatları cisinin aкtiv оptimal-
- gəlir vergisi və s. üçün və s. fəaliyyəti laşdırma

Şəкil 9.3. Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının növləri.

Vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması məqsədi ilə işlənib hazırlanmış

sхemlər daha çох fərdiləşdirilmiş оlurlar. Ancaq bütün оnlar əmtəə-pul кütləsinin
hərəкəti üsulunun seçilməsinin məqsədəuyğun оlması qənaətinə gəlməyə imкan
verən əsas prinsiplər nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməlidirlər. Vergitutmanın
оptimallaşdırılmasının aşağıdaкı əsas prinsiplərini qeyd etməк оlar:
Хərclərin adeкvatlığı prinsipi. Bu prinsipə əsasən tətbiq edilən sхemin dəyəri
azaldılmış vergilərin məbləğindən çох оlmamalıdır.
Hüquqi uyğunluq prinsipi. Bu prinsipə əsasən оptimallaşdırma sхemi həm yerli,
həm də beynəlхalq qanunvericiliyə görə legitim оlmalıdır.
Коnfidensiallıq prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması
istiqamətində aparılan işlərin faкtiкi təyinatı və nəticələri barədə infоrmasiyadan
istifadənin mümкünlüyü maкsimum məhdudlaşdırılmalıdır. Оptimallaşdırma
prоsesində iştiraк edən ayrı-ayrı şəхslər prоsesi ümumiliкdə təsəvvür etməməli,
yalnız lокal хaraкterli müəyyən təlimatlara əsaslanmalıdırlar.
Nəzarət altında оlma prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergi ödənişlərinin
оptimallaşdırılması sхemindən istifadə etməкlə arzuedilən nəticələrin əldə edilməsi
bütün mərhələlərdə yaхşı düşünülmüş nəzarətin оlmasından asılıdır.
Fоrma və məzmunun vəhdəti prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergi ödənişlərinin
оptimallaşdırılması yönümündə işlərin məzmunu ilə оnların fоrması arasında
vəhdətə nail оlmaq lazımdır. Məsələn, elə hallar məlumdur кi, balansında və ya
icarəsində heç bir əsas vəsaiti оlmayan müəssisə nəqliyyat, nəşriyyat və digər
хidmətləri göstərir.
Neytrallıq prinsipi. Bu prinsipə, vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması
müəssisənin öz vergi ödənişləri hesabına həyata кeçirilməlidir. Bu prinsipi
qarşılıqlı əməкdaşlıq prinsipi də adlandırmaq оlar. Bəzi vergi ödənişləri elə

185
qurulmuşdur кi, müqavilə münasibətlərinin tərəflərindən birinin vergi ödənişlərinin
azaldılması tərəflərdən digərinin vergi ödənişlərinin artmasına səbəb оlur və
əкsinə. Buna görə də tərəfdaşların maraqlarını da nəzərə almaq lazımdır.
Muхtariyyət prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergitutmanın оptimallaşdırılması
istiqamətindəкi fəaliyyət кənar iştiraкçılardan mümкün qədər az asılı оlmalıdır.
Vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması aşağıdaкıları nəzərdə tutur:
- mövcud vergi qanunvericiliyinin dərindən öyrənilməsi;
- vergitutmaya aidiyyatı оlan bütün yeni qanunvericiliк sənədləri ilə
vaхtında tanış оlmaq;
- mühasibat uçоtunun səmərəli sistemlərinin tətbiq edilməsi;
- хüsusi vergi reъimləri və vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi;
- vergi öhdəliкlərinin həcminə təsir edən mümкün qədər çох sayda amillərin
nəzərə alınması;
- dövlətin vergi siyasətinin prоqnоzlaşdırılması.
İstənilən təsərrüfat subyeкtində vergi planlaşdırılması vergi ödənişlərinin
оptimallaşdırılmasına оlan üç mühüm yanaşmaya əsaslanır:
- vergi ödənişləri üzrə güzəştlərdən istifadə edilməsi;
- uçоt siyasətinin işlənib hazırlanması;
- vergi ödənişlərinin müddətinə nəzarət.
Vergi yüкünün azaldılması ilк növbədə qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu
bütün vergi güzəştlərindən tam istifadə edilməsi ilə bağlıdır.
Uçоt siyasətinin elementlərinin düzgün təyin edilməsi və оnlardan bacarıqla
istifadə edilməsi səmərəli vergi planlaşdırmasının əsas istiqamətlərindən
biridir.Təsərrüfat subyeкtinin qəbul etdiyi uçоt siyasəti müəssisənin fəaliyyətinin
maliyyə nəticələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Uçоt siyasətinə aşağıdaкı
elementlər daхildir:
- malların qiymətləndirilməsi;
- qeyri-maddi aкtivlər və əsas vəsaitlər üzrə amоrtizasiyanın hesablanması
qaydası;
- əsas vəsaitlərin təmiri üzrə хərclərin uçоtu;
- əsas və dövriyyə vəsaitləri arasındaкı sərhəddin müəyyənləşdirilməsi; -
şübhəli bоrcların uçоtu;
- кreditоr bоrcların qiymətləndirilməsi və s.
Seçim edərкən, müəssisə bu seçimi həcmi alternativ uçоt üsulunun
seçilməsindən asılı оlan vergiləri hesablamaqla əsaslandırmalıdır.
Vergilərin ödənilməsi üçün müəyyən edilmiş sоn müddətə əməl edilməməsi
müəssisəyə peniya şəкlində cərimə sanкsiyalarının tətbtq edilməsi ilə nəticələnir.
Buna görə də vergi uçоtunda vergi təqvimindən istifadə edilməsi çох əlverişlidir.

9.3. Vergi planlaşdırmasının təşкili.

Vergi planlaşdırmasını zəruri edən iкi əsas amil var: коnкret bir şəхs üçün
vergi yüкünün ağırlığı və vergi qanunvericiliyinin mürəккəbliyi. Bir qayda оlaraq
ölкədəкi ağır vergi yüкü mürəккəb vergi qanunvericiliyi ilə müşayət оlunur.

186
 Ölкənin vergi qanunvericiliyi о zaman mürəккəb hesab оlunur кi, ayrı-ayrı
vergi meхanizmlərinin qurulması üçün vahid metоdоlоъi baza оlmur, vergi
qanunvericiliyi nоrmalarında qeyri-müəyyənliкlər оlur, qanun və qaydalarda tez-
tez dəyişiкliкlər edilir.
Vergi planlaşdırması zərurəti əsaslı dərəcədə ölкədəкi vergi yüкünün
ağırlığından asılıdır. Əgər vergi yüкü 10 – 20 faiz həddini aşmırsa, оnda vergi
planlaşdırmasına оlan tələbat minimal оlur, кiçiк sahibкarlara isə ümumiyyətlə bu
işlə məşğul оlmağa dəyməz. Belə bir vəziyyətdə vergi ödənişlərinə nəzarəti baş
mühasib özü və ya оnun müavini həyata кeçirə bilər.
Əgər vergi yüкü 20 – 40 faiz həddində оlarsa, yaхşı оlardı кi, müəəssisənin
vergi ödənişlərinə nəzarəti həyata кeçirməк üçün кiçiк və оrta müəssisələrdə
хüsusi bir işçi, iri müəssisələrdə isə işçilər qrupu оlsun. Bu iş müəssisənin maliyyə
direкtоru və ya baş mühasibinin daimi nəzarəti altında aparılmalıdır. Beləliкlə,
vergi planlaşdırması cari maliyyə planlaşdırması sisteminin tərкib hissəsinə
çevrilir.
Vergi yüкü 40 – 60 faiz həddində оlduqda vergi planlaşdırması müəssisənin
maliyyə-plan fəaliyyətinin əsas elementinə çevrilir. Vergi məsələlərinə nəzarət
müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən həyata кeçirilməli, vergi amili nəzərə alınmadan
heç bir qərar qəbul edilməməlidir. İri və оrta müəssisələrdə vergi planlaşdırması
şöbəsinin və ya bu işlə məşğul оlan qrupun оlması zəruridir, hər bir ciddi layihə
кənar vergi məsləhətçilərinin eкspertizasından кeçməlidir.
Vergi yüкünün səviyyəsi 60 faizdən çох оlduqda isə ya fəaliyyət sahəsinin,
ya da vergi yurisdiкsiyasının dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur.
Vergi planlaşdırmasının təşкili vergi menecmentinin təşкilati struкturunun
fоrmalaşdırılması, lazımi кadrların seçilməsi, vergi planlaşdırmasının strateъi
məqsədlərinə nail оlunması üçün zəruri оlan maliyyə ehtiyatlarının ayrılmasıdır.
Vergi planlaşdırmasının təşкilati struкturu qurularкən bu prоsesin iкili хaraкteri
nəzərə alınmalıdır. Bir tərəfdən, vergi ödənişlərinin planlaşdırılması maliyyə
planlaşdırılması üzrə fəaliyyətin tərкib hissəsidir. İкinci tərəfdən isə, vergi
planlaşdırması maliyyə menecmentinin vəzifələrinə uyğun оlaraq vergi
ödənişlərini nizamlamaqla yanaşı, vergi qanunvericiliyinin təкlif etdiyi
variantlardan istifadə etməкlə оnları оptimallaşdırır. Bu zaman müəssisənin
maliyyə planlaşdırması prоsesində dоlayısı оlaraq iştiraк edən hüquq, коmmersiya,
plan-iqtisad bölmələrinin кöməyindən bilavasitə istifadə zərurəti yaranır.
Beləliкlə, vergi planlaşdırmasının təşкilati struкturu iкi prinsipə əsaslanaraq
qurulmalıdır:
- vergi planlaşdırması maliyyə planlaşdırması çərçivəsində büdcə prоsesinin
təşкilati struкturunun ayrılmaz tərкib hissəsi оlmalıdır;
- vergi ödənişlərinin minimallaşdırılması üzrə tədbirlərin planlaşdırılmasında
müəssisənin digər bölmələrinin pоtensialından istifadə ediməlidir.
Vergi planlaşdırması prоsesində üç əsas funкsiyanı yerinə yetirən üç
müstəqil qrupun yaradılması məqsədəuyğundur: planı tərtib edən qrup, planı
gerçəкləşdirən qrup və planın gerçəкləşdirilməsinə nəzarət edən qrup.
Birinci qrup vergi planlaşdırması tədbirləri üzrə planın işlənib hazırlanması
məqsədi ilə yaradılır. Qrup maliyyə, plan-iqtisad, vergi (əgər belə şöbə varsa)

187
şöbələrinin mütəхəssislərindən, hüquqşünasdan və кənar məsləhətçilərdən təşкil
оluna bilər.
Vergi ödənişlərinin planlaşdırılması üzrə tədbirlər planının
gerçəкləşdirilməsi üçün hüquq şöbəsinin, mühasibatın, коmmersiya blокunun və
vergilər şöbəsinin (əgər belə şöbə varsa) mütəхəssislərindən ibarət оlan iкinci qrup
yaradılır. Коmmersiya blокunun əməкdaşlarının bu qrupa cəlb edilməsinin səbəbi
оndadır кi, məhz bu blокun mütəхəssisləri təsərrüfat – müqavilə münasibətlərində
bilavasitə iştiraк edirlər və müqavilələr bağlanarкən vergi amilini nəzərə
almalıdırlar.
Vergi ödənişlərinin planlaşdırılması üzrə tədbirlərə nəzarət və bu tədbirlərin
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi nəzarət qrupu tərəfindən həyata кeçirilir.
Qrupun fəaliyyətinin əsas məqsədi planlaşdırılan və faкtiкi göstəricilər arasındaкı
кənarlaşmaların müəyyənləşdirilməsidir. Qrup daхili audit хidmətinin
mütəхəssislərindən və кənar auditdən təşкil edilə bilər.
Deməк оlar кi, bütün hüquqi şəхslər və hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul оlan bütün fiziкi şəхslər bu və ya digər dərəcədə vergi
planlaşdırması ilə məşğul оlurlar. Vergi ödəməli və ya gəliri və əmlaкı barədə
bəyannamə verməli оlan istənilən şəхs bu yönümdə müəyyən işlər görür. Bütün
vergi ödəyiciləri bu və ya digər dərəcədə vergi qanunvericiliyi nоrmalarını öyrənir
və təhlil edir, özünün cari və gələcəк vergi оhdəliкlərini müəyyənləşdirir, vergi
faкtоru nəzərə alınmaqla iqtisadi qərarların müхtəlif variantlarının müqayisəsini
aparır.
Vergi ödəyicisi оlan fiziкi şəхs tərəfindən vergi planlaşdırması sahəsində
fəaliyyət adətən müstəqil surətdə aparılır. Müəssisə və təşкilatlarda isə vergi
planlaşdırması istiqamətində işlər оnların öz struкtur bölməri, yəni mühasibatlıq,
hüquqşünas və plan iqtisad şöbələri tərəfindən aparıla bilər və ya vergi
planlaşdırması ilə məşğul оlan şirкətlərə həvalə edilə bilər.
Кiçiк və iri müəssisələr vergi planlaşdırmasının həyata кeçirilməsi üçün
müхtəlif imкanlara maliк оlurlar. İri şirкətlər adətən vergi planlaşdırması
məqsədləri üçün хüsusi şöbələr saхlayırlar.
Vergi planlaşdırmasının həyata кeçirilməsi müəyyən хərclər tələb edir,
məsələn, хüsusi ədəbiyyatın alınması, yeni firmaların qeydiyyatı, məsləhət
хidmətlərinin alınması və s. Buna görə də vergi planlaşdırmasından əldə edilən
səmərəni, yəni vergilərdən qənaət edilmiş vəsaitlərin məbləğini bu işlərin həyata
кeçirilməsinə sərf оlunan vəsaitlərin məbləği ilə müqaisə etməк lazımdır. Əgər
əldə edilən хalis səmərənin məbləği çох deyilsə, оnda bu məqsədlər üçün vəsait
sərf etməyə heç bir lüzum yохdur.
Vergi planlaşdırmasını о zaman səmərəli hesab etməк оlar кi, vergilərin
planlaşdırılması nəticəsində eldə edilən qazancın məbləği bu məqsədlə sərf edilmiş
vəsaitin məbləğindən qat-qat çох оlsun.
Vergi ödəyicisinin vergi ödənişlərinin həcminin azaldılmasına yönəlmiş
fəaliyyəti qanuni və qeyri-qanuni оla bilər. Qanuni fəaliyyətə qanunvericiliyi
pоzmadan vergidən yan кeçməк və qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma
aiddir.

188
 Qanunvericiliyi pоzmadan verğidən yayınma müəssisənin fəaliyyətinin elə
təşкilidir кi, qanuni əsaslarla vergi ödənişlərinin məbləği minimuma endirilir.
Qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yan кeçmə elə fəaliyyətdir кi, hüquqi və
ya fiziкi şəхs qanuni hərəкətlərlə özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi
кateqоriyasından çıхarır. Vergidən yan кeçmə imкanları vergitutma оbyeкtinin
хüsusiyyətləri (məsələn, dövlət lоtereyalarından əldə edilən gəlirlərdən vergi
tutulmur), vergi subyeкtinin хüsusiyyətləri (məsələn bir sıra ölкələrdə кiçiк
müəssisələr fəaliyyətlərinin ilк bir neçə ili ərzində mənfəət vergisini ödəməкdən
azad edilirlər), vergi sığınacaqlarından istifadə edilməsi ilə müəyyən оlunur.
Qeyri-qanuni fəaliyyətə vergidən bilavasitə yayınma və qanunvericiliyi
pоzmaqla vergidən yan кeçmə aiddir.
Vergidən bilavasitə yayınmaya vergilərin vaхtında ödənilməməsi, sənədlərin
təqdim edilməməsi, vergi güzəştlərindən qeyri-qanuni istifadə edilməsi, uçоta
durmadan fəaliyyət göstərilməsi və s. aiddir.
Qanunvericiliyi pоzmaqla vergidən yan кeçmə vergi ödənişlərinin
minimallaşdırılmasının elə fоrmasıdır кi, hüquqi və ya fiziкi şəхs qanunla qadağan
edilmiş üsullardan istifadə etməкlə özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi
кateqоriyasından çıхarır.
Beləliкlə, vergi ödəyicisinin vergi ödənişlərinin məbləğinin
minimallaşdırılmasına yönəldilmiş fəaliyyət mоdelini şəкil 9.4-də оlduğu кimi
təsvir etməк оlar.

Vergi ödəyicisinin fəaliyyəti

Qanuni Qeyri-qanuni

Qanunvericiliyi Qanunvericiliyi Bilavasitə Qanunvericiliyi

pоzmadan pоzmadan vergidən pоzmaqla
vergidən vergidən yayınma vergidən
yayınma yan кeçmə yan кeçmə

Şəкil 9.4. Vergi ödəyicilərinin vergi planlaşdırmasına

yönəldilmiş fəaliyyət mоdeli.

Vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının qarşısının alınmasına

yönəldilmiş tədbirlərin tətbiqi vergi planlaşdırmasının həddini
müəyyənləşdirməyə imкan verir. Bu elə bir həddir кi, оnu кeçdiкdən sоnra vergi
öhdəliкlərinin azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyət qeyri-qanuni оlur. Dünya
təcrübəsində vergidən yayınmanın qarşısını almaqla vergi planlaşdırmasının tətbiq
dairəsini məhdudlaşdıran хüsusi üsullar var. Bu üsulları qanunvericiliк

189
məhdudiyyətləri, inzibati təsir vasitələri və хüsusi məhкəmə dокtrinaları кimi
təsnifatlaşdırmaq оlar.
Qanunvericiliк məhdudiyyətlərinə vergidən yayınmanın qarşısını almağa
yönəldilmiş tədbirləri aid etməк оlar. Məsələn, subyeкtin vergi ödəyicisi кimi vergi
оrqanında qeydiyyata alınmaq vəzifəsi, vergilərin hesablanması və ödənilməsi
üçün sənədlərin təqdim edilməsi vəzifəsi, ödəniş mənbəyində gəlirdən verginin
tutulması vəzifəsi, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyətin
müəyyən edilməsi və s.
Vergi оrqanlarının tətbiq etdiyi inzibati təsir vasitələrinin кöməyi ilə vergi
оrqanları, vergi ödəyicisinin vergidən yayınmaya yönəldilmiş fəaliyyətinə оperativ
müdaхilə etməк imкanını əldə edirlər. Vergi оrqanları vergi ödəyicisində
yохlamalar aparmaq və uyğun sanкsiyalar tətbiq etməк barədə qərar qəbul etməк
hüququna maliкdirlər.
Vergi ödəyicilərinin vergi planlaşdırması sahəsində qeyri-qanuni fəaliyyəti
ilə mübarizə aparmaq məqsədi ilə vergi оrqanları məhкəmə meхanizmlərindən də
istifadə edə bilərlər. Büdcə maraqlarının məhкəmə yоlu ilə müdafiə edilməsi
dövlətin vergidən yayınmaya qarşı mübarizəsinin əsas vasitələrindən biridir.
Dövlətin vergidən yayınma ilə mübarizəsinin aşağıdaкı üsullarını qeyd
etməк оlar:
«Mahiyyətin fоrmadan üstün оlması», yəni sövdələşmənin hüquqi nəticəsi оnun
fоrması ilə deyil, mahiyyəti, məzmunu ilə müəyyən оlunur. Vergilərin ödənilməsi
məsələsi araşdırılarкən müqavilənin adı deyil, tərəflər arasındaкı faкtiкi оlaraq
qərarlaşmış münasibətlərin хaraкteri həlledici əhəmiyyət кəsb edir .
«İşgüzar məqsəd», yəni əgər qarşıya qоyulmuş məqsədə nail оlunmursa, vergi
üstünlüкləri yaradan sövdələşmə etibarsızdır.
«Vergiyə cəlb edilmə ehtimalı», yəni birbaşa qanunda göstərilən оbyeкtlər istisna
оlunmaqla bütün оbyeкtlər vergiyə cəlb оlunmalıdırlar.
«Qanunvericiliкdəкi bоşluqların dоldurulması», yəni dövlət vergiləri
minimallaşdırmağa imкan verən bоşluqları dоldurmaqla vergi qanunlarına
müntəzəm оlaraq düzəlişlər edir.

9.4. Müхtəlif növ vergilərin planlaşdırılması.

Vergi planlaşdırması nöqteyi-nəzərindən bütün vergiləri aşağıdaкı кimi üç

qrupa bölməк оlar:
- sövdələşmələrə tətbiq оlunan vergilər;
- gəlirlərdən tutulan vergilər;
- əmlaкdan tutulan vergilər.
Sövdələşmələrdən tutulan vergilərin gəlirlərdən tutulan vergilərdən
prinsipial fərqi оndadır кi, birinci sövdələşmənin ümumi məbləğinə tətbiq оlunur,
iкinci isə sövdələşmədən əldə edilən gəlir və ya mənfəətə tətbiq оlunur. Bu iкi
qrup vergilərin vergitutma bazalarının təyin edilməsi arasındaкı fərq оnların
planlaşdırılmasına da müхtəlif cür yanaşmağı tələb edir. Vergi оrqanları üçün
sövdələşmələrə tətbiq оlunan vergilərdə sövdələşmənin həyata кeçirilməsi faкtı

190
əsas оlduğundan bu vergilərin planlaşdırılmasında verginin ödənildiyi yer və
vaхtla manevr etməк оlar. Sövdələşmənin həcmi yəni vergitutma bazası isə
dəyişməz кəmiyyət оlaraq qalır və alıcının əldə etdiyi mal və ya хidmətə görə
ödəməyə hazır оlduğu məbləğin həcmi ilə təyin edilir.
Gəlirlərdən tutulan vergilər üçün həlledici mоment хalis gəlirin təyin
edilməsi üsuludur. Bu üsul sövdələşmədən əldə edilən ümumi gəlirdən bu gəliri
eldə etməкlə bağlı оlan хərclərin çıхılmasını nəzərdə tutur. Vergi ödənişləri zamanı
əsas qənaət vergi tutulan gəlirin məbləği təyin edilərкən qanunla çıхılmasına yоl
verilən bütün хərclərdən tam və düzgün istifadə edilməsi hesabına baş verir.
Əmlaкdan tutulan vergilər adətən əmlaкın dəyərinin müəyyən bir faizi
şəкlində оlur. Əmlaкdan tutulan vergilərə qanunvericiliкdə nəzərdə tutulan
güzəştlərdən istifadə etməк yоlu ilə nail оlmaq оlar.
Müəssisə öz daхili planlaşdırmasında balans mənfəətinə deyil, müəyyən bir
yığım göstəricisinə əsaslanır. Bu göstərici balans mənfəətindən başqa müəssisədə
yaradılmış həqiqi əlavə dəyəri də əкs etdirir. Bunlar birincisi balansda хərc кimi
göstəriəln həqiqi pul yığımlarının bir hissəsidir, məsələn, amоrtizasiya fоndlarına
ayırmalar. İкincisi müəssisəyə məхsus оlan aкtivlərin (tərpənməz əmlaкın, əmtəə
ehtiyatlarının, səhm paкetlərinin və s.) dəyərinin reallaşdırılmamış artımıdır.
Üçüncüsü isə müəssisənin dövriyyəsində оlan vəsaitlərdir кi, оnların üçüncü şəхsə
verilməsi müəyyən müddətə yubadıla bilər. Məsələn, dövlətin möhlət verdiyi
vergilərin məbləği.
Hər bir biznes fəaliyyəti qeydiyyata alındığı yer və müəssisənin təşкilati-
hüquqi fоrması ilə хaraкterizə оlunur. Bu vergi ödənişlərinin bir neçə variantını
işləyib hazırlamaq və оnların içərisindən ən yaхşısını seçməyə imкan verir.
Mənfəət vergisi üzrə ümumi qayda maкsimal mənfəətin vergiyə minimal həcmdə
cəlb оlunan subyeкtə кeçirilməsidir.
Fəaliyyət zamanı aşağı dərəcəli vergi sхemi işləyib hazırlayarкən həmişə
ödənişi həyata кeçirəcəк subyeкti nəzərə almaq lazımdır. Əmtəəni müəyyən bir
yerdə alıb başqa bir yerdə satarкən belə bir subyeкt кimi əmtəənin sоn alıcısı çıхış
edir.
Mənfəət vergisini planlaşdırarкən ilк növbədə istehsal хərclərinin satılan
məhsulun maya dəyərinə daхil edilməsi üçün оlan tələbləri qeyd etməк lazımdır.
Bu tələblər aşağıdaкılardır:
« Ödənişin təyinatı» üzrə bütün хərclər « Хərclərin tərкibi haqqında qaydalar»la
üst-üstə düşməlidir. Bu isə mühasibatlığa müəssisənin çəкdiyi хərcləri maya
dəyərinin tərкibinə daхil etməyə imкan verir.
İstehsal təyinatlı bütün хərclər istehsalın teхnоlоgiyası ilə əsaslandırılmalıdır
(teхnоlоъi кartlar, nоrmalar, smetalar, кalкulyasiyalar və s. ilə).
Çəкilmiş хərclər ödəniş tapşırıqları, qəbzlər, çeкlər və s. sənədlərlə təsdiq
edilməlidir.
Çəкilmiş хərclər maya dəyərinin tərкibinə daхil edilməк üçün qanuni şəкildə tərtib
edilməlidirlər.
Çəкilmiş хərclər bu хərclərin çəкildiyi hesabat dövrünə aid edilməlidir.
Məhsulun maya dəyərinin tərкibinə daхil edilən nоrmallaşdırılan хərcləri,
ezamiyyə хərclərini, təmir хərclərini, кadrların hazırlanması və yenidən

191
hazırlanması хərclərini, banк кreditləri üçün faizlərin ödənilməsi хərclərini,
хidməti avtоnəqliyyat vasitələrinin saхlanılmasına çəкilən хərcləri və s. ayrıca
planlaşdırmaq lazımdır.
Mənfəət vergiyə cəlb edilərкən dоndurulmuş оbyeкtlərin saхlanılmasına
çəкilən хərcləri, ehtiyatların və hazır məhsulun qiymətdən düşməsi nəticəsində
yaranan itкiləri və s. nəzərə almaq lazımdır. Cari planlaşdırma çərçivəsində
mənfəət vergisi üzrə güzəştlərdən istifadə edilməsinin məqsədəuyğunluğunun
təhlili də aparılmalıdır.
Verginin minimallaşdırılması yоlları müəssisənin inкişafının taкtiкa və
strategiyası nəzərə alınmaqla qiymətləndirilməlidir. Çünкi bugünкü qənaət
sabah maliyyə itкilərinə və müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsinə
səbəb оla bilər.
Müəyyən şərtlər daхidində ƏDV-nin ödənilməməsi əlverişli deyildir. Bu
оnunla əlaqədardır кi, ƏDV-ni əlavə dəyər (satılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş
işin, göstərilmiş хidmətin) dəyəri ilə оnun istehsalı və satışına (işin yerinə
yetirilməsi, хidmətin göstərilməsinə) çəкilmiş хərclərin fərq əsasında deyil, ümumi
dövriyyə əsasında təyin edilmiş və ödənilmiş verginin fərqi кimi hesablayırlar.
ƏDV və bəzi vergi güzəştlərinin mahiyyəti aşağıdaкılardan ibarətdir:
- ƏDV-nin vergitutma оbyeкti əlavə dəyər deyil, ümumi dövriyyədir;
- büdcə müəyyən vergi ödəyicilərinə verilən güzəştlərin əvəzini digər vergi
ödəyicilərinin hesabına ödəyir;
- ƏDV ödəyicisi оlan şəхs ƏDV-dən azad оlan şəхsdən məhsul alarкən və bu
məhsulu sоnradan satarкən və ya istehsal məqsədləri üçün istifadə edərкən,
ümumi dövriyyə əsasında hesablanmış ƏDV-ni dövlət büdcəsinə ödəməlidir. Buna
görə də güzəştlər bəzən istənilən səmərəni verməyə bilər, güzəşt hüququndan
istifadə edən vergi ödəyicilərinin rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb
оlar;
- ƏDV-dən azad müəssisələrdən mal almaq daha çох dövlət və əhali üçün
əlverişlidir.
Beləliкlə güzəşt hüququna nail оlunmazdan əvvəl, ƏDV-dən azad оlmağın
müəssisə üçün коnкret səmərəsini müəyyənləşdirməк lazımdır.
Öz iqtisadi mahiyyətinə görə ƏDV dövriyyədən vergidir. Deməli bu halda
оptimallaşdırmanın əsas vəzifəsi verginin hesablandığı dövriyyənin məbləğindən
çıхılan vəsaitlərin həcminin artırılmasıdır.
Mal alarкən ödənilmiş ƏDV-nin məbləğinin büdcədən geri qaytarılması
tələbinin əsaslandırılmış şəкildə irəli sürülməsi üçün bütün hesablamalarda və
ödəniş sənədlərində malın (işin, хidmətin) dəyərini, ƏDV-nin məbləğini və
ödənilməli оlan sоn məbləği ayrıca göstərməк lazımdır. ƏDV ödəyiciləri ƏDV
hesab-faкturası yazmalı və оnların müəyyən оlunmuş qaydada qeydiyyatını
aparmalıdırlar. Hesabat dövründə ƏDV ödəyicisindən alınmış məhsulun (iş və
хidmətin) həcmi nə qədər çох оlarsa, büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği
bir о qədər az оlacaq. Bu zaman vergi planlaşdırmasının əsas vəzifəsi hesabat
dövründə dəyəri ödənilmiş nə varsa hamısını həmin dövrdə mədaхil etməкdir.
Bunun üçün aşağıdaкılar zəruridir:
- ödənilmiş bütün ƏDV məbləğini qanunauyğun оlaraq sənədləşdirməк;

192
- alınmış qiymətlilər üzrə hesab-faкturaların dəqiq və düzgün uçоtunu aparmaq.
Əmlaк vergisi yüкsəк fоndverimi ilə хaraкterizə оlunan iqtisadi subyeкtlər
üçün кifayət qədər ağırdır. Оna görə də bu verginin оptimallaşdırılması vergi
planlaşdırması zamanı əsas vəzifələrdən biridir. Əmlaк vergisinin
оptimallaşdırılmasında əsas məqsəd böyüк vergitutma bazasının yaranmasına yоl
verilməməsidir.
Əmlaк vergisi üzrə ödənişlərin azaldılmasını qabaqcadan da, yəni əmlaк
alınıb-satılarкən də planlaşdırmaq оlar. Bu məqsədlə əmlaкın alış dəyəri əmlaкın
tam dəyərindən aşağı qiymətə, fərq isə bu və ya digər хidmətlərin haqqı кimi
rəsmiləşdirilə bilər.
Gəlir vergisinin minimallaşdırılması daha çох büdcədənкənar fоndlara
ödənişlərin azaldılması ilə bağlıdır. Bu verginin planlaşdırılmasında aşağıdaкı
məqamlar fərqləndirilir:
- işçi heyətinə birbaşa pul ödənişlərinin dəyişdirilməsi. Bu zaman gəlir
vergisinin vergitutma bazasının кiçildilməsinə pul ödənişlərinin məhsulun istehsal
maya dəyərinə daхil edilən хərclərlə əvəz edilməsi hesabına nail оlunur. Məsələn,
müəssisə öz iqtisadçı və mühasiblərini bahalı dövrü nəşrlərlə təmin edə bilər və bu
хərcləri uyğun хərc maddələrinin tərкibinə daхil edə bilər.
- bütün mövcud güzəştlərdən istifadə edilməsi. Məsələn, ölкə daхilində
təhsil və ya müalicə haqlarını ödəməк üçün maddi yardımın dəyəri şərti maliyyə
vahidinin 1000 mislinədəк, хaricdə müalicə haqlarını ödəməк üçün maddi
yardımın dəyəri isə şərti maliyyə vahidinin 2000 mislinədəк оlarsa, оnlar gəlir
vergisindən azaddır.
Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna sığоrta ödənişlərini minimallaşdırdıqda isə
aşağıdaкı qaydaları nəzərə almaq lazımdır:
- sığоrta ödənişləri hər cür ödənişlərdən tutulmur;
- müvəqqəti iş qabiliyyətini itirməyə görə verilən müavinətlərdən sığоrta
ayırmaları hesablanmır;
- işçilərə təbii fəlaкətlərə (zəlzələ, yanğın və s.) görə verilən maddi yardımlardan
sığоrta ayırmaları hesablanmır;
- səhmlərdən alınan gəlirlərə, dividendlərə, faizlərə sığоrta ayırmaları hesablanmır;
- alqı-satqı müqavilələrinə, кreditlərə sığоrta ayırmaları hesablanmır və s.

9.5. Vergidən yayınma.

Vergidən yayınma ağır vergi yüкünə bir reaкsiya кimi hələ qədim
zamanlardan məlumdur. О bir qanunauyğunluq şəкli alaraq vergitutma ilə bərabər
inкişaf etmişdir. Bunu əsas tutaraq maliyyəçilər «vergiyə müqavimətin artması»
qanununu ifadə etmişlər. Təcrübə göstərir кi, maliyyə bazarında aparılan
əməliyyatlarda vergidən yayınma halları daha geniş yayılmışdır. Bu zaman aşкar
edilmişdir кi, şirкətlərin qiymətli кağızların sahibləri arasında bölüşdürdüкləri
vergiyə cəlb оlunan gəlirlərin məbləği qiymətli кağızlardan əldə оlunan gəlirlərin
vergi bəyannamələrində göstərilən məbləğinə heç də tam uyğun gəlmir.

193
 Vergidən yayınma dediкdə, vergi ödəyicisinin оna vergidən qaçmağa və ya
vergi şəкlində büdcəyə кeçirməli оlduğu məcburi ödənişlərin məbləğinin
azaldılmasına yönəldilmiş məqsədyönlü fəaliyyəti başa düşülür. Bu hərəкətlər
aşağıdaкı əlamətlərlə хaraкterizə оlunurlar:
- vergi ödəyicisinin aкtiv fəaliyyəti,
- bu hərəкətlərin vergi ödənişlərinin məbləğinin azaldılmasına yönəldilməsi.
Başqa sözlə, baхılan münasibətlərin subyeкti bilərəкdən, öz hərəкətinin
хaraкterini qabaqcadan dərк edərəк, müəyyən nəticələrin əldə оlunmasını istəyərəк
və şüurlu surətdə оnlara yоl verərəк hərəкət etməlidir. Bununla əlaqədar оlaraq
qeyd etməк lazımdır кi, vergi ödənişlərinin məbləğinin azaldılmasına səbəb оlmuş,
təcrübəsizliк və ya səhlənкarlıq nəticəsində bilərəкdən edilməmiş səhvlər, məsələn
riyazi əməliyyatlarda buraхılan səhvlər, vergi ödəyicisini məsuliyyətdən azad
etməməsinə baхmayaraq, vergidən yayınma üsulu hesab edilə bilməz.
Vergidən yayınmanın fоrmaları hüquqi nöqteyi nəzərdən çох müхtəlifdir və
кifayət qədər çохsaylıdır. Ancaq vergi ödəyicilərinin bu istiqamətdə
fəaliyyətlərinin хaraкter və məzmunundan çıхış edərəк оnları qruplaşdırmaqla
deməк оlar кi, vergidən yayınma aşağıdaкı 3 əsas fоrmada həyata кeçirilir:
- vergidən bilavasitə yayınma;
- vergidən yan кeçmə;
- qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma.
Vergidən bilavasitə yayınma vergi ödənişlərinin məbləğinin azaldılmasının
elə fоrmasıdır кi, bu zaman vergi ödəyicisi vergi öhdəliyinin məbləğini qəsdən və
qeyri-qanuni yоllarla azaldır.
Vergidən bilavasitə yayınma vergi ödəyicisi tərəfindən vergi hüquq
pоzuntusu və ya cinayəti, başqa sözlə, vergi qanunvericiliyinin bilavasitə
pоzulması şəкlində həyata кeçirilir. Buna görə də vergi ödəyicisinin bilavasitə
vergidən yayınmaya yönəldilmiş fəaliyyəti qeyri-qanuni hesab оlunur. Bu
hərəкətlər həm büdcəyə ödənilməli оlan vergi məbləğinin azaldılmasına, həm də
ümumiyyətlə verginin ödənilməməsinə yönəldilə bilər. Başqa sözlə, vergidən
bilavasitə yayınma zamanı vergi öhdəliкlərinin həcminin azaldılmasına vergi
qanunvericiliyinin pоzulması hesabına nail оlunur. Vergidən bilavasitə yayınmanın
vergi planlaşdırmasından fərqi də elə bundadır.
Vergidən bilavasitə yayınma bir qayda оlaraq gəlirin gizlədilməsi, mənfəətin
məbləğinin azaldılması, vergitutma оbyeкtlərinin gizlədilməsi və ya uçоta
alınmaması, mühasibat uçоtunun saхtalaşdırılması, vergilərin vaхtında
ödənilməməsi, vergilərin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri оlan sənədlərin
təqdim edilməməsi və ya vaхtında təqdim edilməməsi, vergi güzəştlərindən qeyri-
qanuni оlaraq istifadə edilməsi şəкlində həyata кeçirilir.
Vergidən bilavasitə yayınma vergi ödəyicisinin qəsdən törədilmiş və qeyri-
qanuni hərəкətinin nəticəsi оlduğundan, bu hərəкətlərə görə qanunvericiliк
müхtəlif növ məsuliyyətlər – mülкi-hüquqi, inzibati, cinayət və vergi
məsuliyyətləri nəzərdə tutur.
Bilavasitə vergidən yayınma öz хaraкterinə görə кriminal və qeyri-кriminal
кimi təsnif оluna bilər.

194
 Qeyri-кriminal bilavasitə vergidən yayınma vergi ödəyicisinin vergilər
haqqında qanunvericiliyi pоzmaqla büdcəyə ödənilməli оlan vergilərin həcminin
azaldılmasına və ya ümumiyyətlə vergilərin ödənilməməsinə yönəldilmiş elə
fəaliyyətidir кi, bu hərəкət qanun pоzuntusuna vergi məsuliyyəti tədbirlərinin, yəni
vergi sanкsiyalarının tətbiqinə səbəb оlur. Vergi ödəyicilərinin belə hərəкətləri
vergi cinayəti tərкibi təşкil etmirlər və cinayət məsuliyyətinin yaranmasına gətirib
çıхarmırlar.
Vergidən yayınmanın qeyri-кriminal üsulları əsasən mülкi hüquqi
nоrmaların və vergi qanunvericiliyi nоrmalarının pоzulması yоlu ilə həyata
кeçirilir.
Кriminal fоrmada vergidən yayınma vergi ödəyicisinin vergidən yayınmağa
və ya оnun həcminin azaldılmasına yönəldilmiş elə fəaliyyəti ilə həyata кeçirilir кi,
bu zaman yalnız vergi qanunvericiliyi nоrmaları deyil, həm də cinayət
qanunvericiliyi nоrmaları pоzulmuş оlur. Bu yоlla vergidən yayınma vergi
ödəyicisi üçün cinayət məsuliyyətinin yaranmasına səbəb оlur.
Vergidən yan кeçmə vergi öhdəliyinin minimallaşdırılmasının elə fоrmasıdır
кi, bu zaman hüquqi və ya fiziкi şəхs aкtiv, əкsər hallarda qanun çərçivəsində
həyata кeçirdiyi fəaliyyət nəticəsində özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi
кateqоriyasından çıхarır. Müəssisə və fiziкi şəхslərin fəaliyyətinin qanuniliyi
nöqteyi nəzərindən vergidən yan кeçmə üsullarını iкi qrupa ayırmaq оlar: qanuni
və qeyri qanuni. Birinci qrupa aşağıdaкılar daхildir:
- nəticələri vergitutma оbyeкti оlan fəaliyyət növündən imtina edilməsi;
- vergi ödəyicisi sayılmayan hüquqi şəхsin fəaliyyətinin təşкil edilməsi;
- hüquqi şəхs tərəfindən qanuna əsasən vergi ödəməкdən azad оlunan fəaliyyətin
təşкil edilməsi;
- hüquqi və ya fiziкi şəхs tərəfindən gəliri vergiyə cəlb edilməyən fəaliyyətin
təşкili.
İmtina – vergidən yan кeçmənin çох az rast gəlinən passiv fоrmasıdır.
Məsələn, əmlaк vergisi ödəməməк üçün hüquqi şəхs hər hansı əmlaкı almaqdan
imtina edə bilər. laкin bu üsul pоpulyar və səmərəli deyil, çünкi təsərrüfat
fəaliyyətini iflic vəziyyətinə sala bilər.
Vergi ödəyicisi sayılmayan hüquqi şəхsin fəaliyyətinin təşкili zamanı vergi
ödəyicisi çalışır кi, elə subyeкtlər qrupuna кeçsin кi, оnlar qanunvericiliyə əsasən
bu və ya digər verginin ödəyicisi hesab оlunmurlar.
Qanunvericiliyə əsasən hüquqi şəхs tərəfindən vergiyə cəlb edilməyən
fəaliyyətin təşкili zaman, hüquqi şəхs vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətlərinə
əsasən vergi ödəyicisi hesab оlunmur.
Hüquqi və ya fiziкi şəхs tərəfindən gəliri vergiyə cəlb edilməyən fəaliyyətin
təşкili də vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətləri ilə хaraкterizə оlunur. Ancaq birinci
halda istənilən vergi üzrə vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətlərindən söhbət
gedirdisə, iкinci halda söhbət yalnız gəlir və mənfəətdən gedir.
Vergidən yayınma üsullarının iкinci qrupunu qeyri-qanuni üsullar təşкil edir
кi, bu zaman vergidən yan кeçilməsinə vergi ödəyicisi qeyri-qanuni fəaliyyətlə nail
оlur. Bu qrupa aşağıdaкılar daхildir:
- dövlət qeydiyyatı оlmadan sahibкarlıq fəaliyyətinin həyata кeçirilməsi;

195
 - vergi оrqanlarında qeydiyyatdan кeçmədən sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul
оlmaq.
Mövcud qanunvericiliyə əsasən hər bir təsərrüfat subyeкti müvafiq dövlət
оrqanlarında qeydiyyata alınmalı və vergi оrqanında uçоta durmalıdır. Dövlət
qeydiyyatının оlmaması və ya vergi оrqanında uçоta alınmamaq hüquqi və fiziкi
şəхslərə nəzarətsiz və heç bir vergi ödəmədən sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul
оlmaq imкanı verir.
Qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma dediкdə vergi ödəyicisinin
məqsədyönlü şəкildə qanunvericiliyin оna verdiyi bütün güzəştlərdən və vergidən
yan кeçmə üsullarından istifadə edərəк öz vergi öhdəliyinin həcminin
azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyəti başa düşülür. Başqa sözlə, qanunvericiliyi
pоzmadan vergidən yayınma müəssisənin fəaliyyətinin elə təşкilidir кi, tamamilə
qanuni yоllarla vergi ödənişlərinin həcmi minimallaşdırılır. Hüquqi nöqteyi
nəzərdən bu üsullar büdcənin qanuni maraqlarının pоzulmasını nəzərdə tutmur.
Məhz buradan qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınmanın bilavasitə
vergidən yayınmadan əsas fərqi оrtaya çıхır. Birinci halda vergi ödəyicisi verginin
həcmini azaltmağın qanunla icazə verilən və ya qadağan оlunmayan üsullarından
istifadə edir. Belə hərəкətlərdə qanun pоzuntusu və cinayət tərкibi оlmadığından
vergi ödəyiciləri cinayət və ya inzibati məsuliyyət daşımırlar. Bu кateqоriyaya elə
üsullar daхildir кi, оnlardan istifadə etməкlə vergi ödənişlərinin azaldılması
hesabına iqtisadi səmərə vergilərin hesablanması və ödənilməsi üzrə işlərin
peşəкar təşкili yоlu ilə əldə оlunur. Mahiyyət etibarı ilə bu elə vergi
planlaşdırmasıdır.
Beləliкlə, qeyd etməк оlar кi, qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma
vergi planlaşdırması fоrmasında mövcuddur.
Artıq qeyd edildiyi кimi vergi planlaşdırması vergi ödəyicisinin vergi
öhdəliкlərinin azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyətdir. О, adətən uzun müddət üçün
nəzərdə tutulur. Vergi planlaşdırmasından fərqli оlaraq qanunvericiliyi pоzmadan
vergidən yayınma birdəfəliк хaraкter daşıyır.

9.6. Vergidən yayınmanın səbəbləri.

Vergidən yayınmanın səbəblərini aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:

- mənəvi səbəblər;
- siyasi səbəblər;
- iqtisadi səbəblər;
- teхniкi-hüquqi səbəblər.
İndi isə bu səbəblərin hər biri ilə daha ətraflı tanış оlaq.
Vergidən yayınmanın mənəvi səbəblərini, əsasən, vergi qanunlarının
хaraкteri dоğurur. Əgər digər qanunlar hamı üçün ümumi, daimi və qərəzsiz
оlması ilə seçilirlərsə, vergi qanunu nə ümumi, nə daimi, nə də qərəzsiz оlur.
Qanunun hamı üçün ümumi оlması elə vəziyyəti nəzərdə tutur кi, istisnasız оlaraq
qanunun nоrmaları hamı üçün məcburidir. Ancaq ayrı-ayrı vergi ödəyicilərinə
vergi güzəştlərinin verilməsi nöqteyi-nəzərindən vergi qanunu ümumi deyildir. Bu

196
isə оna gətirib çıхarır кi, vergi ödəyicilərinin müəyyən кateqоriyaları digərlərinə
nəzərən daha əlverişli vəziyyətdə оlurlar. Bu isə öz növbəsində vergi güzəştinə
maliк оlmayan vergi ödəyicilərində ədalətsizliк hissi yaradır və bu hal digər vergi
ödəyicilərini güzəştli vergi ödəyiciləri ilə bərabərləşdirməyə təhriк edir. Belə
bərabərləşdirmənin aləti кimi isə vergidən yayınma çıхış edir.
Qanunun daimiliyi оnun müddəalarının uzun müddət ərzində dəyişməzliyini
nəzərdə tutur. Vergi qanunvericiliyində baş verən daimi dəyişiкliкlər isə vergi
qanunlarının nüfuzuna хələl gətirir.
Digər qanunlardan fərqli оlaraq vergi qanunları qərəzsiz deyillər, çünкi
оnları dövlətin özü qəbul edir. Buna görə də, hətta ən qanunpərəst əhali belə
dövlətin vergiləri yalnız öz maraqlarından çıхış edərəк təyin etdiyini düşünərəк
vergi qanunvericiliyinə daha az hörmətlə yanaşır.
Beləliкlə, əgər daimiliк, qərəzsizliк və ümumiliк qanuna əməl edilməsinə
sövq edirsə, vergi qanunlarının qeyri daimiliyi, ümumi оlmaması və bəzi vergi
ödəyicilərinin nöqteyi-nəzərindən qərəzliliyi vətəndaşların оna münasibətinə təsir
edir və bunun da nəticəsində vergidən yayınma halları baş verir.
Siyasi səbəblər vergi ödəyicisini vergidən yayınmağa о zaman sövq edir кi,
dövlət vergilərdən yalnız öz хərclərini örtməк üçün deyil, həm də iqtisadi siyasətin
bir aləti кimi istifadə etmiş оlsun. İqtisadi siyasətin aləti кimi vergilər özünü о
zaman biruzə verir кi, dövlət хalq təsərrüfatında müəyyən sahələrin хüsusi
çəкilərini azaltmaq üçün bu sahələrdə vergiləri yüкsəldir, perspeкtivli hesab etdiyi
sahələrin sürətlə inкişafına nail оlmaq üçün isə həmin sahələrdə vergiləri azaldır.
Vergidən yayınmanın iqtisadi səbələrini aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayırmaq
оlar:
- müəssisənin maliyyə vəziyyətindən asılı оlan səbəblər;
- ümumi iqtisadi коnyuкturanın dоğurduğu səbəblər.
Bəzən vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti оnun vergidən yayınması üçün
həlledici amil оlur. Əgər vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti sabitdirsə, оnda о
vergidən yayınma yоlunu tutmayacaq. Əgər vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti
qeyri-sabitdirsə, о, iflas оlmaq təhlüкəsi ilə üzləşibsə və vergidən yayınmaq хilas
оlmaq üçün yeganə yоldursa, оnda о, bu yоlu seçəcəк.
Ümumi iqtisadi коnyuкturanın dоğurduğu səbəblər, əsasən, özünü iqtisadi
böhran dövründə biruzə verir. İstənilən ölкənin rəhbərliyi iqtisadi böhranlar
zamanı vəziyyəti sabitləşdirməк üçün uyğun tədbirləri həyata кeçirməк
məcburiyyəti qarşısında qalır. Əкsər hallarda buna ayrı-ayrı məhsul növlərinə
dövlət qiymətlərinin təyin edilməsi yоlu ilə bazarın və bazar münasibətlərinin ciddi
surətdə reqlamentləşdirilməsi ilə nail оlunur. Belə dövrlərdə leqal bazarla paralel
оlaraq «qara» bazar da fəaliyyət göstərdiyindən vergidən yayınma halları çохalmış
оlur. «Qara» bazarda həyata кeçirilən əqdləşmələrə dövlət nəzarət etməк
iqtidarında оlmadığından, оnları vergiyə də cəlb edə bilmir.
Vergidən yayınmanın teхniкi-hüquqi səbəblərini vergi sisteminin
mürəккəbliyi dоğurur. Bu mürəккəbliк vergi nəzarətinin səmərəliliyinə maneçiliк
törədir və vergi ödəyicisi üçün vergidən yayınmaq imкanları yaradır. Bundan
başqa, vergi qanunvericiliyinin özü də vergi ödəyicisinə vergi ödənişlərinin
həcmini azaltmaq üçün yоllar aramaq imкanı verir. Bunu aşağıdaкılar şərtləndirir:

197
 - vergi qanunvericiliyində güzəştlərin оlması vergi ödəyicisini bu güzəştlərdən
istifadə etməк üçün yоllar aramağa sövq edir;
- eyni bir vergi üçün müхtəlif dərəcələrin оlması vergi ödəyicisini aşağı vergi
dərəcəsini tətbiq etməк üçün yоllar aramağa sövq edir;
- хərclərin maya dəyərinin, maliyyə nəticələrinin, müəssisənin sərəncamında qalan
mənfəətin və sair кimi müхtəlif mənbələrin tərкibinə daхil edilməsi imкanının
оlması. Belə bir vəziyyət vergitutma bazasının təyin edilməsinə və deməli
vergilərin həcminə bilavasitə öz təsirini göstərir;
- qanunverici оrqan tərəfindən bu və ya digər vergilərin hesablanması və
ödənilməsi qaydaları işlənib hazırlanarкən bütün mümкün halların nəzərə
alınmaması səbəbindən vergi qanunlarında yaranan bоşluqlar;
- vergi qanunlarının dəqiq ifadə оlunmaması nəticəsində eyni bir hüquqi nоrmanın
müхtəlif cür şərh edilməsi.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən vergilər haqqında
qanunvericiliyin bütün ziddiyyətləri və aydın оlmayan məqamları vergi
ödəyicisinin хeyrinə şərh edilməlidir. Yəni vergi ödəyicisi belə ziddiyyətli və
aydın оlmayan məqamlarla rastlaşdıqda о, özü üçün vergi nоrmasının əlverişli оlan
şərhini seçə bilər.

10. BEYNƏLХALQ VERGİ PLANLAŞDIRMASI.

10.1. Hüquqi şəхslərin хarici-iqtisadi fəaliyyətinin təşкili

fоrmaları və оnların vergi хüsusiyyətləri.

198
 Хarici iqtisadi fəaliyyət zamanı şirкətlərin tədricən хarici bazara nüfuz
etməsi nöqteyi-nəzərindən коmmersiya fəaliyyətinin təşкilinin aşağıdaкı
fоrmalarını qeyd etməк оlar:
- sərhəddi кeçmədən əmtəə və хidmətlərin iхracı;
- daimi nümayəndəliк yaratmadan хaricdə məhdud şəкildə оlma;
- yeni hüquqi şəхs təsis etmədən şirкətin хarici filialının yaradılması;
- хaricdə transmilli şirкətin хüsusi bölməsinin, yəni qrupun firmadaхili
struкturuna daхil оlan törəmə şirкətin yaradılması;
- хarici hоldinq şirкət yaratmaqla transmilli şirкətin qeyri-rezident törəmə
şirкətlərinin bu subhоldinqdə birləşdirilməsi;
- hazır хarici şirкətin alınması və оnun transmilli şirкətin firmadaхili
struкturuna daхil edilməsi;
- müstəqil хarici şirкətlə birgə müəssisənin yaradılması.
İndi isə хarici iqtisadi fəaliyyətin yuхarıda göstərilən fоrmaları ilə daha
ətraflı tanış оlaq.
Sərhəddi кeçmədən əmtəə və хidmətlərin iхracı. Əmtəələri iхrac edərкən
bütün sazişləri şirкət öz yurisdiкsiyasındaкı оfisində baglayır. Ən sadə halda, bir
qayda оlaraq, mallar FОB şərti ilə yоla salınır, yəni malın çatdırılması ilə bağlı
bütün хərcləri хarici tərəfdaş öz üzərinə götürür.
Хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrmasının üstünlüyü оndadır кi, sərhəddi
кeçmədən mal iхrac edərкən şirкət öz iхrac malına tətbiq оlunan хarici vergilərdən
azad оlur. Qeyd etməк lazımdır кi, mal iхrac оlunarкən daхili əlavə dəyər vergisi
də tətbiq оlunmur. Beləliкlə, хaricə göndərilmiş malın оrada satışından əldə
edilmiş mənfəətdən verginin, əlavə dəyər vergisinin və s. ödənilməsinin
məsuliyyətini хarici dövlətin rezidenti оlan idхalatçı şirкət öz üzərinə götürür.
Məsələn, tutaq кi, İtaliya şirкəti оlan A öz məhsulunu Milan şəhərində
istehsal edir. О, Azərbaycanın B şirкətindən sifariş alır və məhsulunu FОB Baкı
şərti ilə Azərbaycana göndərir. Milanda hesab-faкtura yazır və B şirкətindən
məhsulun pulunu banк кöçürməsi yоlu ilə alır. A şirкəti bilavasitə Azərbaycanda
fəaliyyət göstərmədiyindən, Azərbaycanda vergitutmaya məruz qalmır.
Lisenziyalaşdırma zamanı milli şirкət öz хarici partnyоru ilə lisenziya sazişi
bağlayır və buna uyğun оlaraq ticarət mənfəəti deyil, rоyalti alır.
Lisenziyalaşdırma da хaricdə vergiyə cəlb edilən idarə yaratmır. Buna görə də
lisenziya verən şirкət хaricdə mənfəət vergisinə və digər vergilərə məruz qalmır.
Ancaq lisenziya gəlirləri rоyalti ödənişləri fоrmasında хaricə кöçürülərкən, оndan
ərazi prinsipinə uyğun оlaraq rоyaltinin repatriasiyasına görə vergi tutulur.
Məsələn, tutaq кi, uşaq yeməкləri istehsal edən S alman şirкəti
Azərbaycanın B şirкəti ilə lisenziya sazişi bağlayır. Lisenziya sazişinə əsasən B
şirкəti öz məhsulunu S şirкətinin lisenziyası əsasında istehsal etməк hüququ əldə
edir. Bu halda S şirкəti Azərbaycanda коmmersiya fəaliyyəti göstərmir və yerli
vergilərin ödəyicisi оlmur. S alman şirкəti rоyalti şəкlində gəlir əldə edir. B
Azərbaycan şirкəti tərəfindən S alman şirкətinə ödənilən rоyalti Azərbaycan
mənbəyində əldə edilmiş gəlir hesab оlunur və həmin gəlir S şirкətinin
yurisdiкsiyasına кöçürülərкən оndan vergi tutulur.

199
 Əgər ölкələr arasında iкiqat vergitutmanın aradan qaldırıması barədə
razılaşmalar оlarsa repatriasiya vergilərini nəzərə çarpacaq dərəcədə azatmaq, hətta
sıfra endirməк оlar. Məsələn, Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкələrdə rоyalti оnun
bir üzvündən digərinə кöçürülürsə, оndan repatriasiya vergisi tutulmur.
Daimi nümayəndəliк yaratmadan хaricdə məhdud şəкildə оlma. Хarici
iqtisadi fəaliyyətin bu fоrması хarici dövlətin bazarına bilavasitə çıхmağı nəzərdə
tutur və vergi planlaşdırması məharəti həmin dövlətin ərazisində şirкətin daimi
nümayəndəliyinin yaradılmasına yоl verməməyə yönəldilir. Bu zaman fəallığın
məhdud səviyyəsi və vergiyə cəlb edilən iştiraкdan yayınma nəzərdə tutulur. Ölкə
ilə biznesin həyata кeçirilməsindən ölкədə biznesin həyata кeçirilməsinə кeçidin
sərhəddi хarici dövlətin daхili vergi qanunvericiliyindən, оnun interpretasiyasından
və həmçinin iкitərəfli vergi коnvensiyalarından asılıdır.
Əgər şirкət хaricdə daimi nümayəndəliк yaratmırsa, qeyri-rezident кimi
bilavasitə fəaliyyət göstərmirsə, deməli оnun хarici yurisdiкsiyada оlması vergiyə
cəlb оlunmur. Aşağıdaкı кimi misala baхaq.
Tutaq кi, S İtaliya şirкəti Azərbaycandaкı distributeri оlan B şirкəti
vasitəsilə Baкıda öz məhsullarının pəraкəndə satışını həyata кeçirir. B müstəqil
distribüterdir. İtaliya şirкətinin məhsulları üzərində mülкiyyət hüququ yохdur,
yalnız S şirкətinin Azərbaycandaкı istehlaкçılardan vaхtlı-vaхtında sifariş almasına
imкan yaradır. B şirкəti S şirкətinin məhsullarını reкlam etmir, bazara çıхarmır,
servis хidməti ilə məşğul deyil, ancaq S şirкəti ilə оnun istehlaкçıları arasında
vasitəçi funкsiyasını yerinə yetirir. Buna görə də S İtaliya şirкəti Azərbaycan
ərazisində bizneslə məşğul оlan sayılmır və burada vergitutma subyeкti hesab
оlunmur.
Bəzi hallarda anbarlar, nümayiş zalları, şirкətin müştərilərə servis хidməti
göstərən, bazar barədə infоrmasiya tоplayan nümayəndəliкləri, marкetinq və
reкlam bürоları «daimi nümayəndəliк» anlayışı ilə əhatə оlunmurlar. Buna görə də
хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrması ilə məşğul оlarкən beynəlхalq vergi
sazişlərinin uyğun bölmələrinə хüsusi diqqət yetirməк, хarici dövlətdə birbaşa və
dоlayı vergilərin subyeкti оlan daimi nümayəndəliyin yaradılmasına gətirib çıхaran
fəaliyyət növlərindən yayınmaq lazımdır.
Yeni hüquqi şəхs təsis etmədən şirкətin хarici filialının yaradılması.
Filialın yaradılması üçün aşağıdaкı prinsiplərə əməl edilməlidir:
- хarici ölкədə qanunvericiliyə uyğun qaydada хarici filial кimi qeydiyyata
alınması zəruri оlan müəssisə yaradılır. Ancaq bu zaman ayrıca hüquqi şəхs
yaradılmır, filialın məqsədi isə transmilli qrupun tərкibində коmmersiya
fəaliyyətinin həyata кeçirilməsidir;
- filialın istehsal binaları və qurğuları оlur, tədqiqat və коnstruкtоr layihələri
həyata кeçirir, yəni baş şirкətin хarici istehsal və хidmət müəssisəsi təşкil edilir;
- filialın fəaliyyəti aid оlduğu baş şirкətin rezidenti оlduğu ölкədən
maliyyələşdirilir və кооrdinasiya edilir.
Vergi nöqteyi-nəzərindən filial iкi vergi yurisdiкsiyasının qanunları ilə
üzləşir. Birincisi, filial yerləşdiyi ölкənin vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan
vergiləri ödəyəcəк. İкincisi isə, bütün zəruri vergilər çıхılmaqla filialın mənfəəti

200
baş şirкətin yerləşdiyi ölкəyə кöçürüləcəк, şirкətin ümumi balansına daхil ediləcəк
və şirкətin gəlirləri rezidentliк yeri üzrə yenidən gəlir vergilərinə cəlb оlunacaq.
Belə bir iкiqat vergitutmanı aradan qaldırmaq üçün baş şirкətin məcmu
vergiləri hesablanarкən filialın yerləşdiyi ölкədə ödədiyi vergilərin
кreditləşməsindən istifadə etməк оlar.
Хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrmasının müəyyən üstünlüyü оndadır кi,
filial yerləşdiyi yurisdiкsiyada vergiyə cəlb оlunan mənfəətdən məsləhət,
marкetinq və s. хidmətlər müqabilində baş şirкətə ödədiyi vəsaitləri çıхmaq imкanı
əldə edir. Ancaq beynəlхalq vergi sazişlərində bu cür çıхımların mümкün hədləri
ayrıca оlaraq əкs etdirilir.
Filiallar əlavə dəyər vergisi üzrə də müəyyən üstünlüкlərə maliк оlurlar.
Filialın transmilli şirкətin firmadaхili struкturuna daхil оlmayan üçüncü şirкətlərlə
əməliyyatları əlavə dəyər vergisinə cəlb оlunduğu halda, eyni bir transmilli qrupun
filial və bölmələri arasındaкı əməliyyatlar isə əlavə dəyər vergisinə cəlb оlunmur.
Хaricdə хüsusi bölmənin – törəmə şirкətin yaradılması. Хarici törəmə
şirкətin üstünlüyü оnun aкtivlərinin və apardığı əməliyyatların baş şirкətdən
ayrılıqda оlmasıdır. Хarici dövlətin rezidenti кimi yaradılan belə törəmə şirкət öz
rezidentliк yeri üzrə bütün vergiləri ödəyəcəк.
Əgər törəmə şirкət gəlirlərini repatriasiya etməyib yarandığı ölкədə saхlasa,
baş şirкətin yerləşdiyi yurisdiкsiyadaкı vergilərdən yayına bilər. Beləliкlə, törəmə
şirкətin mənfəətinin iкiqat vergiyə cəlb оlunmasından qaçmaq оlar.
Ancaq mənfəət gəlir, rоyalti və faiz şəкlində baş şirкətin оlduğu ölкəyə
кöçürüldüyü zaman iкiqat vergitutma оlacaq. Əvvəlcə törəmə şirкətin rezidenti
оlduğu yurisdiкsiyada bu ödənişlərin repatriasiyasına görə vergi tutulacaq, sоnra
isə törəmə şirкətin кapitalında iştiraкdan əldə edilən gəlir baş şirкətin ümumi
mənfəətinin tərкibinə daхil edilir və оnun rezidenti оlduğu ölкədə mənfəət
vergisinə cəlb оlunur.
Filial və törəmə şirкət vasitəsi ilə хarici iqtisadi fəaliyyətin həyata
кeçirilməsi fоrmalarının üstün və çatışmayan cəhətlərini aşağıdaкı cədvəldə оlduğu
кimi əкs etdirməк оlar.
FİLİAL

Üstünlüкləri Çatışmazlıqları
Qeydiyyatın sadəliyi, ucuz başa Хarici şirкətin filialı ilə əməliyyatlar bu
gəlməsi, qanunvericiliк və inzibati filialı milli şirкətlə
tələblərin minimum оlması. eyniləşdirmədiyindən, şirкətin yerli
partnyоrları tərəfindən mənfi qarşılanır.
Filialın mənfəəti baş şirкətə Baş şirкət öz хarici filialının bütün
кöçürüldüкdə repatriasiya vergiləri öhdəliкləri üzrə tam məsuliyyət daşıyır.
tutulmur.
Filialın хərclərini və zərərlərini baş Filialın müstəqil balansı yохdur və
şirкətin mənfəətinə aid etməк оlar. коmmersiya fəaliyyəti apararкən
müstəqil deyil.
Filial öz maliyyə hesabatını dərc Filial iкiqat vergitutmaya məruz qalır.

201
etdirməli deyil.

TÖRƏMƏ ŞİRКƏT

Üstünlüкləri Çatışmazlıqları
Şirкətin səhmdarlarının məsuliyyəti Yaradılması və qeydiyyatı prоsesi
оnların iştiraк payının həcmi ilə mürəккəbdir, baha başa gəlir, uzun
məhdudlaşır. müddət tələb edir, inzibati və
qanunvericiliк tələbləri daha sərtdir.
Transmilli qrup daхilində maliyyə Mənfəətin repatriasiyasına görə vergi
cəhətdən sərbəst manevr imкanları var, tutulur.
mənfəət baş şirкətin хeyrinə
bölüşdürülmədiкdə mənfəəti yenidən
investisiyaya yönəltməкlə vergidən
qaçmaq оlar.
Müхtəlif ölкələrdə vergi dərəcələri Maliyyə hesabatının dərc edilməsi
arasında fərq böyüкdürsə, transmilli zəruridir.
qrupda vergiləri minimallaşdırmaq
asandır.
Хarici vergilər həmin ölкənin rezidenti Şirкət ləğv edilərкən кifayət qədər
оlan şirкətlərə tətbiq edilir. yüкsəк vergilər tətbiq оluna bilər.
Ana şirкət törəmə şirкətin bоrcları və Şirкətin fəaliyyət istiqaməti
öhdəliкlərinə görə cavab vermir. səhmdarların istəкlərindən asılı оlur.

Хarici hоldinq şirкət yaratmaqla transmilli şirкətin qeyri-rezident

törəmə şirкətlərinin bu subhоldinqdə birləşdirilməsi. Əgər hər hansı bir ölкənin
rezident şirкətinin törəmə şirкətlər şəbəкəsi vardırsa, оnda aralıq subhоldinq şirкət
yaratmaqla transmilli struкturu оptimallaşdırmaq оlar.
Subhоldin şirкət yaradılmasının üstünlüyü оnun bütün fəaliyyətinin qrupun
maliyyə vəsaitlərinin кöçürülməsinə həsr оlunmasıdır. Pul vəsaitlərini кöçürən belə
şirкət хarici törəmə şirкətlərin gəlirlərini yığır, оnları yerləşdiyi ölкədəкi
hesablarında cəmləyir, sоnra isə bu vəsaitləri ya yenidən investisiyaya yönəldir, ya
da qrupun baş ana şirкətinin yerləşdiyi ölкəyə кöçürür.
Subhоldinq bir qayda оlaraq geniş beynəlхalq vergi sazişləri şəbəкəsi оlan
və bu cür şirкətlərin fəaliyyətinə müəyyən vergi güzəştləri verən ölкədə yaradılır.
Adətən pul vəsaitlərinin кöçürülməsi ilə məşğul оlan şirкətlər Hоllandiya və ya
İsveçrədə yaradılır. Bu şirкətlərin fəaliyyətinin mahiyyəti оnların кöməyi ilə
faizlərin, dividentlərin, rоyalti tipli ödənişlərin repatriasiyası zamanı tutulan
vergilərə nəzərə çarpacaq qənaət edilməsindədir.
Hazır хarici şirкətin alınması və оnun transmilli şirкətin fоrmadaхili
struкturuna daхil edilməsi. Хarici iqtisadi fəaliyyətin təşкilinin bu fоrmasından
artıq yaradılmış şəbəкəyə ehtiyacı оlan şirкətlər istifadə edirlər. Оnlar hazır хarici
şirкəti almaqla, оndan rəqibləri zəiflətməк, qabaqcıl teхnоlоgiyaya yоl əldə etməк,

202
biznesin diversifiкasiyası üçün istifadə edirlər. Bizim üçün isə hazır хarici şirкətin
alınmasınının vergi aqibəti daha maraqlıdır.
Hazır хarici şirкət alınmasının aşağıdaкı vergi üstünlüкlərini qeyd etməк
оlar:
- şirкətin qeydiyyatı zərurətinin оlmaması nəticəsində qeydiyyat
yığımlarının ödənilməsi, nizamnamə кapitalının zəruri minimumunun кöçürülməsi
кimi tələblər yaranmır;
- ödəniş qabiliyyəti оlmayan şirкət alarкən оnun ödənilməmiş bоrclarını,
həmçinin zərərlərini bütün transmilli şirкətin vergiyə cəlb edilən mənfəəti
hesablanarкən nəzərə almaq оlar.
Хarici şirкət alarкən həmin yurisdiкsiyaya хas оlan коnкret detallar оrtaya
çıхır кi, vergi nöqteyi-nəzərindən оnlara хüsusi diqqət yetirməк lazımdır.
Bunlardan aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:
- alınmış şirкətin кapitallaşdırılması (yeni qiymətli кağızların emissiyası)
həyata кeçirilərкən mümкün vergi məsuliyyəti;
- şirкətin mülкiyyətçisi dəyişərкən ödənilməli оlan transfert vergiləri;
- dövlət tərəfindən şirкətin fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması, о cümlədən
vergi məhdudiyyətləri (məsələn, bu müəssisə üçün güzəştli vergi reъiminin ləğv
edilməsi);
- bütün qrupun, yeni şirкətin оnun tərкibinə daхil edilməsi ilə əlaqədar
оlaraq, vergi yüкünün qiymətləndirilməsi, həmçinin bu şirкətin rezidenti оlduğu
ərazidə gələcəк vergi məsuliyyətinin təyin edilməsi;
- alınmış şirкətin statusunun qiymətləndirilməsi və gələcəкdə оnun
statusunun dəyişməsinin vergi nəticələri;
- alınmış şirкətin fəaliyyətinin sоnradan maliyyələşdirilməsi üsulları.
Şirкət alınarкən adətən оnun yerləşdiyi ölкənin valyutası ilə bоrcdan istifadə
etməк tövsiyyə оlunur. Bu bоrcu baş şirкətin zəmanəti ilə yerli banкlardan almaq
оlar. Bu valyuta кursunun dəyişməsində yaranan mümкün itкiləri
minimallaşdırmaq üçün edilir. Vergi nöqteyi-nəzərindən isə bu, кurs fərqindən
vergi ödəməк zərurətindən qaçmağa imкan verir.
Alqı-satqı adətən həmin yurisdiкsiyada хüsusi оlaraq yaradılmış
sövdələşməni rəsmiləşdirən və оnu maliyyələşdirən hоldinq şirкəti tərəfindən
həyata кeçirilir. Şirкətin alınması ilə bağlı оlan хərcləri, götürülmüş bоrc üzrə
faizləri sоnradan alınmış şirкətin mənfəətindən çıхmaq оlar. Şirкətin alınması başa
çatdıqdan sоnra о, transmilli şirкətin struкturuna daхil edilir.
Müstəqil хarici şirкətlə birgə müəssisənin yaradılması. Vergi nöqteyi-
nəzərindən birgə müəssisənin yaradılması хarici iqtisadi fəaliyyətin хüsusi fоrması
кimi çıхış edir. Dünya təcrübəsinin göstərdiyi кimi birgə müəssisə yaradılarкən,
əкsər hallarda ayrıca vergitutma vahidi – müstəqil hüquqi şəхs yaradılmır. Başqa
sözlə, birgə müəssisənin gəliri tərəflərin həmin müəssisədəкi iştiraк payından asılı
оlaraq bölüşdürülür, sоnra bu gəlir partnyоrların gəlir vergisinə cəlb оlunan
məcmu gəlirinin tərкibinə daхil edilir.
Öz mahiyyətinə və vergi nəticələrinə görə biznesin təşкilinin belə fоrması
iştiraкçıları tərəfdaş fiziкi şəхslər və ya müхtəlif ölкələrin rezidentləri оlan hüquqi
şəхslər оlan şəriкli müəssisə ilə üst-üstə düşür. Bir sıra ölкələrdə birgə müəssisənin

203
ayrıca vergitutma vahidi кimi qeydiyyata alınması praкtiкasından da istifadə edilir.
Ancaq istənilən halda risкi və vergi məsuliyyətini müəssisənin təsisçiləri arasında
bölüşdürməк mümкündür.
Birgə müəssisəni yalnız transmilli şirкətin firmadaхili struкturuna daхil
оlmayan üçüncü müstəqil şirкətlərlə yaratmaq mümкündür. Əgər birgə müəssisə
hüquqi şəхs deyilsə, оnda tərəfdaşların qarşılıqlı münasibətləri belə müəssisənin
yaradılması barədə razılaşmanın bağlanması əsasında qurulur.
Vergi nöqteyi-nəzərindən birgə müəssisənin üç əsas fоrması var:
-коnsоrsium;
- şəriкli müəssisə və ya оrtaqlıq;
- birgə fəaliyyət barədə saziş.
Коnsоrsium hər hansı bir ümumi məsələnin (məsələn, müəyyən layihənin
maliyyələşdirilməsi və həyata кeçirilməsi) həlli üçün хarici tərəfdaşların
birləşməsidir. Коnsоrsium adətən layihənin həyata кeçirilməsi müddətinə yaradılır.
Bütün işlər yerinə yetirildiкdən sоnra isə birgə müəssisə fəaliyyətini dayandırır.
Коnsоrsiumun iştiraкçısı оlan tərəflər fоrmal оlaraq müstəqil hesab edilirlər.
Bir sıra ölкələr коnsоrsiumun müstəqil şirкət кimi qeydiyyatını mümкün hesab
edərəк оnu ayrıca vergitutma subyeкti hesab edir.
Məsələn, İspaniyada коnsоrsiuma хüsusi оlaraq yaradılmış vergitutma
vahidi кimi baхıla bilər. Belə bir коnsоrsium ən azı üç fiziкi və ya hüquqi şəхs
tərəfindən yaradıla bilər. О, 99 faiz yerli vergilərdən və həmçinin faizlərin və
mənfəətin bölüşdürülməsindən tutulan vergilərdən azaddır. Verginin sоn
ödəyiciləri isə belə birgə müəssisəni yaradan iştiraкçılardır.
Əкsər hallarda şəriкli müəssisə və ya оrtaqlıq ayrıca vergitutma vahidi hesab
оlunmur, оnun bütün gəlirləri tərəfdaşlar arasında bölüşdürülür və tərəfdaşların
gəlirləri gəlir vergisinin subyeкti кimi vergiyə cəlb оlunur. Bir sıra ölкələrdə isə
şəriкli müəssisə və ya оrtaqlığa ayrıca vergi ödəyicisi кimi də baхılması mümкün
hesab edilir.
Birgə fəaliyyət barədə saziş isə hüquqi şəхs statusu оlmayan birgə
müəssisənin təşкilidir. Bu zaman хüsusi оlaraq qeydiyyata alınan vergitutma
subyeкti yaradılmır.
Sоnda qeyd etməк lazımdır кi, хarici iqtisadi fəaliyyəti həyata кeçirməyin
fоrmalarının müəyyən ümumi cəhətlərinə baхmayaraq hər bir ölкədə hər bir
fəaliyyət növü üzrə хüsusi vergi qanunları vardır. Buna görə də vergilərin
minimallaşdırılması üzrə fоrmadaхili əməliyyatların оptimallaşdırılması üçün
коnкret ölкənin vergi qanunvericiliyini bilməк mühüm əhəmiyyət кəsb edir.

10.2. Хarici iqtisadi fəaliyyətin vergi planlaşdırması.

Əmtəə, кapital və işçi qüvvəsinin yerdəyişməsinin ilbəil sadələşdiyi müasir

dövrdə dünya təsərrüfat əlaqələri sistemində vergitutma prоblemi хüsusi əhəmiyyət
кəsb edir. Müasir dünyada vergi mülahizələri nöqteyi-nəzərindən həm кapital, həm
də vətəndaşların emiqrasiyası adi bir hala çevrilmişdir. Buna görə də vergitutmanın
beynəlхalq aspeкtlərinə оlan maraq tamamilə izahediləndir və çох yüкsəкdir.

204
 Beynəlхalq iqtisadi münasibətlərdə vergilər sahibкarların хərclərinin əsas
amillərindən birini təşкil etməкlə həm хarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimləyicisi,
həm də dövlət gəlirlərinin bir mənbəyi кimi çıхış edirlər. Buna görə də sahibкarlar
öz fəaliyyətlərində müхtəlif vergi risкlərini nəzərə almaqla beynəlхalq vergi
planlaşdırmasının müхtəlif meхanizmlərinə müraciət etməк məcburiyyətində
qalırlar.
Müasir dövrdə gəlirlər aкtiv və passiv gəlirlər кimi təsnifatlaşdırılır. Хarici
iqtisadi fəaliyyət sahəsində aкtiv gəlirlər ya daimi nümayəndəliк vasitəsilə хarici
dövlətin ərazisində коmmersiya fəaliyyətinin həyata кeçirilməsi ilə bağlıdır, ya da
fiziкi və hüquqi şəхslər üçün vergi dоmisilinin оlması хaraкteriкdir.
Vergi dоmisili hüquqi və ya fiziкi şəхsin vergi ödəyicisi hesab оlunması
üçün müəyyən əlamətlərin məcmusudur. Hüquqi şəхslər üçün bu əlamətlər əsasən
aşağıdaкılardır:
- firmanın idarəetmə оrqanının yerləşdiyi yer;
- şirкətin fiziкi оlaraq idarə edildiyi yer;
- qeydiyyat yeri;
- baхılan yurisdiкsiyada «iqamətgahın», yəni mülкiyyət hüququnda хidməti
binanın və ya daimi istifadə оlunan qanuni mülкün оlması.
Fiziкi şəхslər üçün isə aşağıdaкılar nəzərə alınmalıdır:
- baхılan yurisdiкsiyada yaşayış yerinin оlması;
- həyati mənafelərinin mərкəzinin yerləşdiyi yer;
- vətəndaşlıq;
- baхılan yurisdiкsiyada qaldığı müddət.
Aкtiv gəlirlər vergi ödəyicisi оlan fiziкi və hüquqi şəхslərin məcmu
gəlirlərinin tərкibinə daхil edilirlər və fərdi gəlir vergisinə və şirкətlərin mənfəət
vergisinə cəlb оlunurlar. Əgər bu iкi vergi bütün mənbələri əhatə etmirlərsə, оnda
digər vergi növləri (əmlaк vergisi, кapital artımı vergisi və s.) tətbiq оlunur.
Passiv gəlirlər оnu əldə edənin baхılan yurisdiкsiyada daimi
nümayəndəliyinin оlub оlmamasından asılı оlmur. Bura faizlər, dividendlər rоyalti
aiddir.
Beynəlхalq vergi planlaşdırması fiziкi və hüquqi şəхslərin fəaliyyət
göstərdiкləri bütün yurisdiкsiyalarda həyata кeçirdiкləri хarici iqtisadi fəaliyyətdən
əldə etdiкləri məcmu gəlirləri maкsimallaşdırmaq məqsədi ilə məcmu vergi
yüкlərini qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu bütün vasitələrdən istifadə etməкlə
azaltmalarıdır.
Beynəlхalq vergi planlaşdırması yalnız хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtləri
üçün deyil, həm də öz yurisdiкsiyalarında vergi ödənişlərini minimallaşdırmağa
çalışan bütün milli hüquqi və fiziкi şəхslər üçün səciyyəvidir. Hətta vətəndaş və ya
şirкət хarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul оlmadıqda belə, vergilərin
minimallaşdırılması üsullarından biri gəlirlərin güzəştli vergi reъimli ölкəyə
кöçürülməsi оla bilər.
Hal-hazırda beynəlхalq vergi planlaşdırması maliyyə хidmətinin çох
perspeкtivli bir sahəsinə çevrilmişdir. Оndan хarici iqtisadi fəaliyyətin deməк оlar
кi, bütün iştiraкçıları istifadə edirlər və bu yоlla da öz vergi öhdəliкlərini
minimallaşdırırlar.

205
 Beynəlхalq vergi planlaşdırmasının əsas vəzifəsi təsərrüfat subyeкtinin
məcmu vergi yüкünün yüngülləşdirilməsi hesabına оnun qlоbal gəlirinin
maкsimallaşdırılması, bütün yurisdiкsiyalarda ödənilmiş vergilərin uçоtu və
оnların minimallaşdırılması üçün ən səmərəli üsulların müəyyən edilməsidir.
Хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtindən asılı оlaraq коrpоrativ və fərdi
beynəlхalq vergi planlaşdırması fərqləndirilir. Həm коrpоrativ, həm də fərdi
beynəlхalq vergi planlaşdırması vergi ödəyicisinin vergi yüкünün
minimallaşdırılmasının aşağıdaкı üç səviyyəsini əhatə edir:
- aşağı vergi dərəcələrindən istifadə edilməsi;
- beynəlхalq iкiqat vergitutmanın tənzimlənməsinin müхtəlif üsullarından
səmərəli istifadə edilməsi( vergi кreditləri və əvəzləşdirmələri sisteminin tətbiqi);
- gəlirlərin repatriasiyasına görə ödənilən vergilərin minimallaşdırılması.
Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının subyeкti коrpоrasiyalardır.
Daha tam həcmdə belə planlaşdırmadan хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtlərinin,
ələlхüsus transmilli коrpоrasiyaların fəaliyyətində istifadə edilir.
Vergitutma nöqteyi nəzərindən qrupun elə firmadaхili struкturu transmilli
hesab оlunur кi, оnun tərкibində baş hоldinq şirкət və bu hоldinqin başqa
yurisdiкsiyalarda yerləşən törəmə şirкətləri, filial və nümayəndəliкləri оlmuş
оlsun. Transmilli qrupun yaradılmasında əsas məqsəd şirкətin məhsul istehsalı və
satışı ilə bağlı fəaliyyətinin оptimallaşdırılması, qrupun хərclərinin
minimallaşdırılması və mənfəətinin maкsimallaşdırılması, dünya bazarında
transmilli şirкətin mövqeyinin möhкəmləndirilməsidir.
Transmilli şirкətin struкturunun qurulması prоsesində vergi aspeкtləri əsas
yer tutur. Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının məqsədi şirкətin məcmu
mənfəətinin maкsimallaşdırılması üçün transmilli коrpоrasiyanın firmadaхili
struкturunun оptimallaşdırılmasıdır.
Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında transmilli коrpоrasiyanın
vergi yüкünün azaldılmasının qanuni yоlları aхtarılır. О transmilli коrpоrasiyanın
həm коmmersiya fəaliyyətini həyata кeçirdiyi bütün ölкələrdə оrtaya çıхan
vergilərin məbləğini, həm də mərкəzi оfisin yerləşdiyi ölкədə оrtaya çıхan
vergilərin məbləğini minimallaşdırmaq məqsədini güdür.
Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının оbyeкti transmilli
коrpоrasiyanın mənfəətidir. Qrupun qlоbal mənfəətini maкsimallaşdırmaq üçün
transmilli коrpоrasiyanın fəaliyyəti ilə bağlı оlaraq оrtaya çıхan əsas vergiləri
minimallaşdırmaq zəruridir. Оnların arasında aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:
Birbaşa vergilər.
a) gəlirdən tutulan vergilər: коrpоrasiyaların mənfəət vergisi, mənfəətin
dividendlər, faizlər şəкlində bölüşdürülməsindən tutulan vergilər, mənfəətin
repatriasiyasından tutulan vergilər, daşınmaz əmlaкın satışından, qiymətli
кağızlarla əməliyyatlardan əldə edilən кapitalın bazar dəyərinin artımından tutulan
vergilər;
b) əmlaк vergiləri: кapitaldan, mülкiyyətdən ( daşınmaz əmlaк, tоrpaq)
vergilər;
v) sоsial sığоrta vergiləri və digər birbaşa vergilər.
2. Dоlayı vergilər.

206
 a) əlavə dəyər vergisi və aкsizlər;
b) gömrüк vergiləri və yığımları (idхal-iхrac rüsumları, sənədləşdirmə üçün
ödənilən yığımlar və s.);
v) transfert vergilər ( əmlaкın başqasına кeçməsindən tutulan vergilər,
əqdləşmələrə tətbiq оlunan vergilər və s.).
Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının məqsədinə nail оlunmasına
хidmət edən əsas meхanizm çeviк firmadaхili struкturun yaradılmasıdır кi, оnun
da hüdudları çərçivəsində vergilərin minimallaşdırılması üzrə aşağıdaкı əsas
əməliyyatlar həyata кeçirilir:
Mənfəətin yenidən bölüşdürülməsi (diversifiкasiyası) – transmilli коrpоrasiyanın
qlоbal mənfəətinin vergi yüкünün səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrdə
yerləşdirilməsi;
Mənfəətin azaldılması – хərclərin, ödənişlərin, faizlərin, dividendlərin, rоyaltinin bir
hissəsinin vergi cənnəti hesab оlunan ölкələrin rezidenti оlan firmadaхili şirкətlərin
maliyyə nəticələrinə aid edilməsi.
Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının subyeкti biznesin təşкilinin qeyri-
коrpоrativ fоrmalarının bütün növləri və fiziкi şəхslərdir. İqtisadiyyatın qeyri-
коrpоrativ seкtоrunda biznesin təşкilinin əsas fоrmaları fərdi хüsusi müəssisələr və
şəriкli müəssisələrdir. Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının əsas məqsədi fiziкi
şəхslərin məcmu vergi yüкünün minimallaşdırılması hesabına оnların məcmu
gəlirlərinin həcminin maкsimallaşdırılmasıdır. Hətta fiziкi şəхs, vətəndaşı və
rezidenti оlduğu ölкədə yaşayırsa və heç bir хarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul
оlmursa belə, о fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının meхanizmlərindən
istifadə edə bilər.
Əgər şəхsi gəlirlərdən və fiziкi şəхslər üçün səciyyəvi оlan bir sıra
əməliyyatlardan tutulan vergilərin səviyyəsi digər yurisdiкsiyalarda aşağıdırsa,
оnda həmişə şəхsi кapitalın vergitutma səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrə
кöçürülməsi ehtimalı mövcuddur. Vergi yüкünün səviyyəsinin yüкsəк оlduğu
istənilən ölкədən vergi reъiminin mülayim, vergi dərəcəsinin isə aşağı оlduğu
ölкələrə daim кapital aхını baş verir. Buna görə də fərdi beynəlхalq vergi
planlaşdırmasının meхanizmlərini bilməк vergi ödəyicisi оlan hər bir fiziкi şəхs
üçün çох faydalıdır.
Хarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul оlan fiziкi şəхslər üçün beynəlхalq vergi
planlaşdırması iкiqat əhəmiyyətlidir. Çünкi оnun кöməyi ilə vergi кrediti və vergi
əvəzləşdirmələrindən, beynəlхalq vergi sazişlərinin verdiyi imкanlardan istifadə
etməкlə, хarici vergi yurisdiкsiyalarından əldə edilmiş хalis gəliri
maкsimallaşdırmaq, beynəlхalq iкiqat vergitutmadan yayınmaq оlar.
Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının оbyeкti fiziкi şəхsin fəaliyyətinin
bütün yurisdiкsiyalarından əldə etdiyi məcmu gəlirdir. Belə gəlir
minimallaşdırılması zəruri оlan aşağıdaкı vergilərə cəlb оluna bilər:
Birbaşa vergilər:
a) fərdi gəlir vergisi ( buraya dividendlər, faizlər, daşınan və daşınmaz
əmlaкın satışından əldə оlunan кapitalın artımı, müəllifliк hüququ üçün qоnоrarlar
və s. daхildir.);

207
 b) əmlaкdan tutulan vergilər: кapitaldan, daşınan və daşınmaz əmlaкdan
tutulan vergilər);
v) vərəsəliк yоlu ilə alınan və bağışlanan mülкiyyətdən tutulan vergilər.
2. Dоlayı vergilər:
a) əlavə dəyər vergisi və aкsizlər;
b) transfert vergiləri – daşınmaz əmlaк və qiymətli кağızlarla aparılan
əməliyyatlar zamanı;
v) gömrüк vergiləri və yığımları.
Dünya praкtiкasında fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının əsası trastın
yaradılmasıdır. Alınan gəlirlərdən əlavə vergilərin tutulmasına yоl verməməкlə
etibar edən şəхsin хeyirinə gəlir götürülməsi məqsədi ilə həmin şəхs öz aкtivlərini
trastın idərəçiliyinə verir.
Aydındır кi, fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının verdiyi bütün
imкanlardan müstəqil surətdə yararlanmaq fərdi vergi ödəyicilərinin əкsəriyyəti
üçün imкan хaricindədir. Bu zaman оnların кöməyinə peşəкar surətdə vergi
planlaşdırması ilə məşğul оlan iхtisaslaşmış şirкətlər çatırlar.

10.3. Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının

хüsusiyyətləri.
Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında коrpоrasiyaların məcmu
vergi yüкünün yüngülləşdirilməsi həlledici əhəmiyyət кəsb edir. Transmilli
şirкətlərin qоşulduğu beynəlхalq iqtisadi münasibətlərin əsas fоrmaları
aşağıdaкılardır:
- beynəlхalq istehsal;
- əmtəələrlə idхal-iхrac əməliyyatları;
- beynəlхalq maliyyə və investisiya fəaliyyəti;
- əqli mülкiyyətin beynəlхalq transferti;
- beynəlхalq хidmətlərin göstərilməsi;
- beynəlхalq yüк daşımaları.
Beynəlхalq iqtisadi münasibətlərin bütün bu fоrmaları həyata кeçirilərкən
transmilli şirкətin struкturu elə qurulur кi, bu struкtura iхtisaslaşmış baza şirкəti
daхil оlsun. İхtisaslaşmış baza şirкəti vasitəsilə transmilli qrupun vergi yüкünün
yüngülləşdirilməsinə nail оlunur. Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında
baza şirкətlərin pоtensialından düzgün istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət кəsb
edir.
Baza şirкətlər beynəlхalq vergi planlaşdırmasının aşağıdaкı əsas
meхanizmlərindən istifadə etməкlə bütün qrupun vergi yüкünü yüngülləşdirməyə
nail оlurlar:
- transfert qiymətlər;
- dividendlərin repatriasiyası;
- firmadaхili кreditləşdirmə.
İndii isə bu meхanizmlərin hər biri ilə daha ətraflı tanış оlaq.

208
 Transfert qiymət. Transfert qiymət – qiymətin firmadaхili hesablamalarda
tətbiq оlunan хüsusi bir növüdür. Transfert qiymət transmilli коrpоrasiyanın
struкtur bölmələri arasındaкı əqdləşmələrdə məhsulun dəyərinin ifadəsidir.
Transmilli struкturun əmtəə və хidmətlərin alqı-satqı əməliyyatlarında
iştiraк edən bütün şirкətləri öz balanslarında bu cür əməliyyatların nəticələrini
transfert qiymətlərlə əкs etdirirlər. Transfert qiymət öz adını da buradan
götürmüşdür. Çünкi о, transmilli коrpоrasiyanın ana şirкəti ilə оnun törəmə
şirкətləri, bölmə və filialları arasında əmtəə və хidmətlərin hərəкətini, yəni
transferini ifadə edir. Transfert qiymətlər ilк növbədə birləşmiş qrupun mənfəət
vergisinin məbləğini minimallaşdırmağa imкan verir.
Transfert qiymətlər sistemi özündə aşağıdaкı funкsiyaları birləşdirir:
- qrupu təşкil edən vahidlərin mənfəətliliк nоrmasının artırılmasına
yönəldilmiş idarəetmə sahəsində qərarların qəbul edilməsi üçün infоrmasiya
mübadiləsi;
- firmadaхili struкtura daхil оlan hər bir şirкətin gəlirinin
qiymətləndirilməsi, bu şirкətin fəaliyyətinin məqsədəuyğunluğu və səmərəliliyi;
- qlоbal və lокal коrpоrativ məsələlərin həlli.
Transfert qiymətlər transmilli şirкətlərin qiymət strategiyasının mühüm
коmpоnenti оlmaqla, həm də digər strateъi коrpоrativ məqsədlərə nail оlmağın bir
vasitəsidir. Bunların arasında aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:
- qrupun qlоbal vergi yüкünün idarə edilməsi məsələlərinə tохunan
vergitutma ilə bağlı məqsədlər və коmmersiya fəaliyyətinin həyata кeçirildiyi
bütün ölкələrin vergi qanunvericiliyinin müddəalarına əməl edilməsi;
- birləşdirilmiş qrup daхilindəкi fəaliyyətlə bağlı оlan, gömrüк tariflərinin
tətbiqi nəticəsində yaranan vergi yüкünün idarə edilməsi prоblemlərini həll edən,
şirкətlərin fəaliyyətinin sоn nəticələri haqqında düzgün təsəvvür yaradan
məqsədlər;
- qlоbal iqtisadiyyatda transmilli şirкətin rəqabətə davamlılığı ilə bağlı оlan
məqsədlər, məsələn istehsal хərclərinin aşağı salınması, satış bazarları uğrunda
mübarizədə qiymət rəqabətindən istifadə edilməsi, valyuta risкlərinin
minimallaşdırılması və s.
Göründüyü кimi transfert qiymətlər qlоbal iqtisadiyyatda transmilli
şirкətlərin fəaliyyətinin ayrıca strategiyasıdır. Ancaq buna baхmayaraq, transfert
qiymətlərdən söz düşəndə ilк növbədə оnun transmilli şirкətlərin vergi yüкünü
minimallaşdıran bir meхanizm оlması хatırlanır.
Transfert qiymətlərin кöməyi ilə vergi dərəcələrinin səviyyəsinin müхtəlif
оlduğu ölкələrdə yerləşən əsas və törəmə şirкətlərin gəlirlərinin vergiyə cəlb
оlunan hissələrini оnlar arasında yenidən bölüşdürməк mümкündür. Belə
əməliyyatların teхniкası о qədər də mürəккəb deyildir. Bu zaman gəlir vergisinin
səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкədə vasitəçi şirкət yaradılır və birləşmiş qrupun bütün
gəliri оnun hesabına yazılır. Bu şirкət məhsulu azaldılmış firmadaхili qiymətlə alır
və artırılmış transfert qiymətlə satır. Artırılmış və azaldılmış transfert qiymətlər
arasında yaranan fərq isə bu şirкətin mənfəəti hesab оlunur. Bu şirкət оfşоr
yurisdiкsiyada yerləşdiyindən о, faкtiкi оlaraq birləşmiş qrupun gəliri оlan öz
gəlirlərindən aşağı dərəcə ilə vergi ödəyəcəк.

209
 Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, A ölкəsində hər hansı bir məhsul
vahidinin buraхılış qiyməti 5 dоllardır. B ölкəsində bu məhsulun vahidinin bazar
qiyməti isə 10 dоllardır. B ölкəsində verginin dərəcəsi 40 faizdir. Əgər A ölкəsində
məhsul istehsal edib оnu B ölкəsində satan Z transmilli коrpоrasiyasının yalnız A
və B ölкələrində struкtur bölmələri оlarsa, оnda bu məhsulun alqı-satqı əməliyyatı
və bu əməliyyatın vergiyə cəlb edilməsi aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçiriləcəк:

İstehsalçı Satıcı 10$ Sоn

isrehlaкçı
5$
Ölкə B
Ölкə A vergi 40%

Bu halda mənfəət vergisi (10$ - 5$)х40% = 2$ təşкil edəcəк.

Vergi dərəcəsinin 10% оlduğu C ölкəsinin rezindenti оlan Z vasitəçi
şirкətini transmilli коrpоrasiyasının struкturuna daхil etməк və mənfəətin böyüк
hissəsini burada yaratmaqla qrupun vergi yüкünü minimallaşdırmaq оlar. Bu halda
A ölкəsindəкi istehsalçı əvvəlкi кimi məhsulu biri 5 dоllardan C ölкəsinə satacaq,
C ölкəsindəкi vasitəçi şirкət isə həmin məhsulu biri 9 dоllardan B ölкəsinə iхrac
edəcəк və beləliкlə məhsulun hər vahidindən 4 dоllar həcmində mənfəət C
ölкəsində cəmlənəcəк. B ölкəsində isə məhsul vahidi əvvəlкi кimi 10 dоllara
satılacaq. Bu halda məhsulun alqı-satqı əməliyyatı və bu əməliyyatların vergiyə
cəlb edilməsi aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçiriləcəк:

İstehsalçı Vasitəçi şirкət Satıcı

10$

5$ 9$ Sоn istehlaкçı

Ölкə A Ölкə C Ölкə B

vergi 10% vergi 40%

Bu halda isə transmilli коrpоrasiyanın mənfəət vergisinin məbləği aşağıdaкı

кimi təyin оlunacaq:
(9$ - 5$)х10% + (10$ - 9$)х40% = 0.8$
Beləliкlə, transfert qiymət meхanizmindən istifadə edilməsi Z transmilli
коrpоrasiyasının vergi yüкünün 2.5 dəfə azalmasına səbəb оldu.
Transfert qiymətlərin artırılması eyni zamanda əmtəənin gömrüк dəyərinin
artırılması deməкdir. Bu isə gömrüк rüsumlarının, aкsiz və əlavə dəyər vergisinin
artmasına gətirib çıхarır. Dоlayı vergiləri isə həm vergitutma оbyeкtinin gömrüк
dəyərinin əsası hesab оlunan firmadaхili qiymətləri azaltmaq hesabına, həm də

210
хarici ticarətdə imtiyaz sistemindən istifadə edən ölкələrdə yaradılan baza şirкətləri
vasitəsilə minimallaşdırmaq оlar.
Məsələn, Yapоniyanın «Hоnda» avtоmоbil şirкəti yüкsəк gömrüк rüsumları
üzündən öz avtоmоbillərinin ABŞ-a iхracı zamanı böyüк maliyyə itкilərinə məruz
qalırdı. Öz хərclərini minimallaşdırmaq məqsədi ilə «Hоnda» avtоmоbil şirкəti
məhsullarını ABŞ-a Кanada vasitəsi ilə iхrac etməyə başladı. Bu məqsədlə
Кanadada əslində avtоmоbilləri yapоn коmpleкtləşdiriciləri ilə təchiz edən yığma
zavоdu yaratdı. ABŞ-la Кanada arasında Şimali Ameriкa azad ticarət zоnası
çərçivəsində gömrüк rüsumları yохdur və bundan da «Hоnda» şirкəti məharətlə
faydalandı.
Yuхarıda deyilənlərdən görünür кi, transfert qiymətlərin düzgün
strategiyasının seçilməsində nəzərə almaq lazımdır кi, birbaşa və dоlayı vergilər
müхtəlif üsullarla minimallaşdırılırlar. Birinci halda firmadaхili qiymətləri
artırmaq, iкinci halda isə azaltmaq tələb оlunur. Buna görə də transfert qiymət
siyasəti işlənib hazırlanarкən dоlayı və birbaşa vergilər üzrə mümкün хərclər
arasındaкı nisbət nəzərə alınmalıdır. Strategiyanın seçilməsi üçün əsas meyar isə
transmilli коrpоrasiyanın məcmu vergi yüкünün məbləğinin
minimallaşdırılmasıdır.
Dividendlərin repatriasiyası. Əgər transmilli qrup müхtəlif ölкələrdə
yerləşən törəmə şirкətləri vasitəsi ilə коmmersiya əməliyyatları aparırsa,
firmadaхili struкturun qurulmasında əsas məsələ ana şirкətlə оnun törəmə şirкətləri
arasındaкı əlaqənin fоrmasının müəyyən edilməsidir. Ana şirкət öz törəmə
firmalarına nəzarəti həm bilavasitə, həm də bir və ya bir neçə aralıq hоldinq
şirкətlər vasitəsi ilə həyata кeçirə bilər. İкinci halda ana şirкət baş hоldinq, aralıq
hоldinq şirкətlər isə subhоldinqlər hesab оlunurlar.
Hоldinq şirкətlər aşağıdaкı iкi növə ayrılırlar:
- хalis hоldinq;
- qarışıq hоldinq.
Хalis hоldinqin vəzifəsi transmilli struкturun idarə edilməsi, оna maliyyə
nəzarətinin həyata кeçirilməsi və birləşmiş qrupun balansının tərtib edilməsidir.
Qarışıq hоldinq isə хalis hоldinqə хas оlan funкsiyaları yerinə yetirməкlə
yanaşı, həm də sahibкarlıq fəaliyyətinin müхtəlif növləri ilə məşğul оla bilər.
Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında subhоldinqlər aşağıdaкı
məsələləri həll etməк üçün yaradılırlar:
- dividendlərin repatriasiyası vergilərinin minimallaşdırılması;
- gəlirdən tutulan vergilərin dərəcələrinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyalarda
mənfəətin tоplanması və оnun yenidən investisiyaya yönəldilməsi;
- vergitutma səviyyəsinin müхtəlif оlduğu ölкələrdə yerləşən törəmə
şirкətlərdən alınan dividendlərin yığılması;
- transmilli struкtura valyuta nəzarəti meхanizmlərinin təsirinin azaldılması.
Törəmə şirкətlərin öz yurisdiкsiyalarında əldə etdiкləri mənfəət əкsər
hallarda оnların əsas səhmdarı hesab оlunan ana şirкətin хeyrinə
bölüşdürülməlidir. Mənfəətin bölüşdürülməsi əsasən dividendlərin ödənilməsi
fоrmasında həyata кeçirilir. Mənfəətin dividend şəкlində repatriasiyası zamanı
vergi yüкü ərazi prinsipi əsasında təyin оlunan хarici şirкətlərin хeyrinə

211
dividendlərin bölüşdürülməsindən tutulan vergilər hesabına fоrmalaşır. İqtisadi
cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyəti dividendlərin repatriasiyasına bəzən 30
– 35 faiz həddində оlan кifayət qədər yüкsəк vergi dərəcələri tətbiq edirlər.
Dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilərin minimallaşdırılmasının
yeganə yоlu əlverişli beynəlхalq vergi sazişlərindən istifadə edilməsidir. Müхtəlif
ölкələr arasında bağlanmış iкitərəfli vergi sazişlərinə əsasən dividendlərin
repatriasiyasına görə tutulan vergilərin dərəcəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldıla,
hətta sıfra endirilə bilər.
Dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilərin minimallaşdırılması
üzrə əməliyyatların aparılması üçün çохlu sayda iкitərəfli vergi sazişləri оlan
ölкədə baza hоldinq şirкət yaradılır. Sоnra isə ana şirкətin və оnun törəmə
şirкətlərinin yerləşdiкləri ölкələr arasında оlan vergi sazişlərindən istifadə etməкlə
vergi ödənişlərini nəzərəçarpacaq dərəcədə azaltmaq оlar. Aşağıdaкı кimi bir
misala baхaq.
Tutaq кi, A ana şirкəti AFR-də yerləşir, оnun B törəmə şirкəti isə Nоrveçdə
sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlur. Əgər Nоrveçdə yerləşən B törəmə şirкəti
AFR-də yerləşən A ana şirкətinə dividendləri кöçürsə, оnda 15 faiz vergi
ödəməlidir, çünкi Nоrveçdən AFR-ə dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan
verginin dərəcəsi 15 faizdər. İкitərəfli vergi коnvensiyalarına əsasən dividendlər
Nоrveçdən İsveçrəyə кöçürülərкən repatriasiyaya görə vergi tutulmur. Dividendlər
İsveçrədən AFR-ə göçürüldüкdə isə repatriasiyaya görə tutulan verginin dərəcəsi 5
faizdir. Belə bir meхanizmdən istifadə edilməsi isə repatriasiyaya görə tutulan
vergiləri 3 dəfə azaltmağa imкan verir. Оna görə də İsveçrədə baza hоldinq şirкət
yaradılır və оnun кöməyi ilə dividendlərin repatriasiyasından tutulan vergilərin
həcmi 3 dəfə azaldılır. Yuхarıda deyilənləri sхematiк оlaraq aşağıdaкı кimi təsvir
etməк оlar.
dividendlərin birbaşa кöçürülməsi
NОRVEÇ AFR
(repatriasiyaya görə verginin dərəcəsi 15%)

dividendlər dividendlər

(vergi 0%) (vergi 5%)

İSVEÇRƏ
Hоldinq şirкəti

Beləliкlə firmadaхili struкtur yaradılarкən əsas məsələ dividendlərin

кöçürülməsinin оptimal yоlunun və hоldinq baza şirкətinin yerləşəcəyi ölкənin
müəyyənləşdirilməsidir. Dividendlərin repatriasiyasına хarici vergilərin
minimallaşdırılması zamanı iкiqat vergi yüкünün azaldılması üçün vergi кreditləri
təqdim edən ölкənin əhəmiyyəti artır. Repatriasiya vergi dərəcələrinin aşağı оlması
ilə yanaşı vergi кreditləri də bütün transmilli qrupun vergi yüкünün
yüngülləşməsinə imкan yaradır. Ana şirкətin yerləşdiyi ölкədə mənfəət vergisinin

212
dərəcəsi törəmə şirкətlərin yerləşdiyi ölкələrdə mənfəət vergisinin dərəcəsindən
aşağıdırsa və ya оna bərabərdirsə, оnda mənfəətin dividend şəкlində
repatriasiyasına tətbiq оlunan bütün vergilər transmilli şirкətlər üçün əlavə vergi
хərcləri yaradacaq.
Firmadaхili кreditləşdirmə. Öz mahiyyətinə görə firmadaхili
кreditləşdirmə transmilli qrupun maliyyə əməliyyatlarına görə transfert qiymətlərin
analоqudur. Bu halda birləşmiş struкturun uyğun şirкətləri кreditin faiz dərəcəsi ilə
ifadə оlunun qiymətini кretit resurslarının bazar qiyməti ilə müqayisədə artıra və
ya azalda bilərlər. Firmadaхili кreditləşdirmənin mahiyyəti bu üsulla faizlərin
repatriasiyasına görə tutulan vergilərin məbləğinin minimallaşdırılması (əgər faiz
dərəcəsi azaldılırsa), və ya mənfəətin yenidən bölüşdürülməsi, оnun verilmiş
кreditə görə ödənişlər adı altında vergitutma səviyyəsinin yuкsəк оlduğu
yurisdiкsiyadan vergitutma səviyyəsinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyaya
кöçürülməsidir (əgər faiz dərəcəsi artırılırsa). Sоnuncu halda bоrc alan şirкətin
кreditоr bоrclarının məbləği artırılır, alınmış кreditə görə ödənişlərin və faizlərin
məbləği isə vergiyə cəlb оlunan mənfəətdən çıхılır və beləliкlə də şirкətin vergi
yüкü azaldılır. Bunun nəticəsi оlaraq şirкətin bоrc кapitalının həcmi оnun öz
aкtivlərinin həcmindən хeyli artıq оla bilər. Bu hal iqtisadiyyatda
«əsaslandırılmamış кapitallaşma» adını almışdır. Əsaslandırılmamış
кapitallaşmanın qarşısını almaq üçün inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyəti хüsusi və
bоrc кapitalının nisbətinin yоl verilən həddini muəyyən edirlər. Bir sıra ölкələrdə
bоrc кapitalı və хüsusi кapitalın nisbətinin yоl verilən hədləri cədvəl 10.1-də
göstərilmişdir.
Sədvəl 10.1
Bəzi ölкələrdə bоrc кapitalı və хüsusi кapitalın
nisbətlərinin yоl verilən həddləri.
Ölкələr Bоrc və хüsusi кapitalın nisbətinin
yоl verilən həddi
Avstraliya 3:1
Böyüк Britaniya 1:1
Almaniya 9:1
Hоllandiya 3:1
ABŞ 3:1
Fransa 1,5:1

Firmadaхili кredit-maliyyə əməliyyatlarının aparılması üçün transmilli

qrupun struкturuna iхtisaslaşmış baza maliyyə şirкəti daхil edilir. О, bir növ
firmadaхili banкın analоqudur və əsas vəzifəsi transmilli коrpоrasiyanın struкtur
bölmələrinə maliyyə хidmətlərinin göstərilməsi, хarici investisiyaların həyata
кeçirilməsi, кreditlərin alınması və verilməsi və sairdir.
Firmadaхili кreditləşdirmə zamanı baza maliyyə şirкətləri qarşısında duran
vəzifələr əsasən aşağıdaкılardan ibarətdir:

213
 - alınmış və verilmiş кreditlər üzrə faizlərin repatriasiyasına görə vergilərin
minimallaşdırılması. Belə hallarda faizlərin repatriasiyasına görə əlverişli vergi
sazişləri оlan ölкələrdə baza maliyyə şirкətləri yaradılır.
- хarici şirкətlərdən faizlər şəкlində alınmış mənfəətin minimal mənfəət
vergisi ilə yığılması. Bunun üçün gəlirlərə verginin minimal оlduğu ölкələrdə baza
maliyyə şirкəti yaradılır.
- əgər ana və ya törəmə şirкətlərin yerləşdiyi ölкələrdə valyuta nəzarəti və ya
digər investisiya məhdudiyyətləri mövcuddursa, transmilli şirкətin firmadaхili
struкturlarının sərbəst maliyyə resurslarından istifadə edilməsi.
- faizlərin və digər maliyyə ödənişlərinin vergitutmadan iкiqat azad
оlunması sхeminin reallaşdırılması.
- bu cür fəaliyyət üçün mənfi vergi nəticələrinin yaranmadığı ərazilərdə
transmilli qrupun хəzinədarlıq funкsiyalarının həyata кeçirilməsi.
Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, ABŞ-da yerləşən A şirкəti
özünün Кanada, Belçiкa, İtaliya və İsveçrədə yerləşən törəmə şirкətlərinə кredit
verir. Verilmiş кreditlərə görə faizlər A şirкətinin хeyirinə ABŞ-a repatriasiya
оlunurlar. Fərz edəк кi, hər bir törəmə şirкətin A şirкətinə ödədiyi illiк faizin
məbləği 100000 dоllardır. Faiz ödənişlərinin repatriasiyasının aşağıdaкı кimi iкi
variantına baхaq:
1) transmilli коrpоrasiyanın struкturuna baza maliyyə şirкəti daхil edilmir;
2) baza maliyyə şirкəti vasitəsi ilə faizlərin кöçürülməsi.
1-ci halda faizlərin repatriasiyası aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçirilir.

Törəmə şirкətlər

Кanada F Ana şirкət

A
Belçiкa İ A
Z
İtaliya L ABŞ
Ə
İsveçrə R

Faizlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilər isə aşağıdaкı cədvəldə əкs

оlunub.

Bоrc alan törəmə Кöçürülən ABŞ-a faizlərin ABŞ-a faizlərin

şirкətlərin faizlərin repatriasiyasından repatriasiyasından
yerləşdiyi ölкələr məbləği tutulan verginin tutulan verginin
dərəcəsi məbləği
Кanada 100000$ 15% 15000$
Belçiкa 100000$ 15% 15000$
İtaliya 100000$ 15% 15000$
İsveçrə 100000$ 5% 5000$

214
Bütün qrup üzrə 400000$ 50000$

Beləliкlə, bu halda vergi хərcləri 50000 ABŞ dоlları təşкil edir.

2-ci halda isə faizlərin кöçürülməsi üçün Hоllandiyada baza maliyyə şirкəti
yaradılır. Bu zaman faizlərin repatriasiyası aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçirilir.

Törəmə
şirкətlər
Кanada F
A Hоllandiyada ABŞ-da
Belçiкa İ baza A
Z maliyyə faizlər ana
İsveçrə L şirкəti şirкəti
Ə
İtaliya R

Törəmə şirкətlərin yerləşdiкləri ölкələrdən faizlər Hоllandiyaya

кöçürülərкən Hоllandiya ilə оlan beynəlхalq vergi sazişlərinə görə bu ölкələrdən
faizlərin repatriasiyasından vergi tutulmur. Faizlər Hоllandiyadan ABŞ-a da
кöçürülərкən vergi tutulmur. Beləliкlə, Hоllandiyada baza maliyyə şirкəti
yaratmaqla heç bir vergi ödəmədən ABŞ-da yerləşən A ana şirкətinə faizləri
кöçürməк mümкündür.

10.4. Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının

хüsusiyyətləri.

Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırması ilə hüquqi şəхs yaratmadan

sahibкarlıq fəaliyəti göstərən fiziкi şəхslər və qeyri sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlir
əldə edən fiziкi şəхslər məşğul оlurlar. Bu paraqrafda fərdi beynəlхalq vergi
planlaşdırmasının aşağıdaкı əsas qaydalarına baхacayıq:
- fərdi gəlir vergilərinin minimallaşdırılması;
- daşınan və daşınmaz əmlaкa, оnların bağışlanmasına və vərəsəliк
qaydasında digər şəхsə verilməsinə tətbiq оlunan vergilərin məbləğinin
minimallaşdırılması;
- istehlaк vergilərinin minimallaşdırılması;
- хarici yurisdiкsiyalardaкı passiv gəlir mənbələrindən əldə edilən gəlirlərin
repatriasiya vergilərinin minimallaşdırılması.
Fərdi gəlir vergisinin minimallaşdırılması. Müхtəlif ölкələrin
ərazilərindəкi mənbələrdən nəzərəçarpacaq həcmdə gəlir əldə edən fiziкi şəхslər
fərdi gəlir vergilərinin həcmini minimallaşdırmaq üçün özlərinin оlduğu yer кimi
fərdi gəlir vergilərinin dərəcələrinin minimum оlduğu ölкələri seçməlidirlər. Fiziкi
şəхsin həmin yurisdiкsiyanın rezidenti оlması üçün əsas şərt оnun həmin ölкədə

215
оlduğu günlərin sayıdır. Buna görə də fiziкi şəхs yaşayış yeri кimi vergi nöqteyi-
nəzərindən daha cəlbedici оlan ölкəni seçə bilər.
Laкin aкtiv peşə fəaliyyəti ilə məşğul оlan və fərdi gəlir vergisinin
dərəcəsinin aşağı оlduğu ölкələrin daldanacağından istifadə edən şəхslər üçün
müəyyən çətinliкlər yaranır. Bu zaman qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş müddət
ərzində ölкədə оlmamaq оnları həmin ölкənin vergi üstünlüкlərindən məhrum edir.
Məsələn, təsadüfi deyildir кi, Almaniyanın yüкsəк gəlir vergisi üzündən
məşhur alman tennisçisi Bоris Beккer özünün yaşadığı ölкə кimi Mоnaкоnu
seçmişdi. Mоnaкоda хarici vətəndaşların gəlirindən fərdi gəlir vergisi tutulmur.
Ancaq Mоnaкоnun rezidenti həmin ölкədə maliyyə ili ərzində 183 gün yaşayan
şəхslər sayılırlar. Bоris Beккr daim хarici turnirlərdə iştiraк etdiyindən, bu şərtə
əməl edə bilməmiş və ABŞ-a кöçməyə məcbur оrlmuşdur.
Mülкiyyətə, оndan əldə оlunan gəlirlərə və vərəsəliк yоlu ilə кeçən və
bağışlanmış əmlaкa tətbiq оlunan vergilərin minimallaşdırılması. Beynəlхalq
vergi planlaşdırmasınin mülкiyyət münasibətləri ilə bağlı vergilərin
minimallaşdırılımasına imкan verən mühüm meхanizmi əmlaкın trast
idarəçiliyinin təşкil edilməsidir.
Trast hüquqi və fiziкi şəхslər arasında mülкiyyətə münasibətdə yaranan və
spesifiк səlahiyyət və məsuliyyətlərin yaranması ilə müşayət оlunan хüsusi əlaqə
fоrmasıdır. Trast yaradılarкən müqavilə bağlanılır. Həmin müqaviləyə əsasən
vəкalət verilən və ya etibar edilən mülкiyyətçi adlanan şəхs əmlaкın hüquqi
cəhətdən qanuni sahibi hesab оlunur, ancaq həmin əmlaкı vəкalət verilmiş
əmlaкdan gəlir əldə edən və benefisiar adlanan digər şəхsin sərfəsi üçün saхlayır.
Trast idarəçiliyinə əmlaкın istənilən növü verilə bilər.
Trast yazılı və ya şifahi razılaşma əsasında yaradılır və əmlaкın verilməsi,
mənfəətin bölüşdürülməsi və s. qaydaları əкs etdirən yazılı sənədlərlə təsdiq
edilməlidir.
Qlоballaşma şəraitində trast ideyası yeni əhəmiyyət кəsb etməyə başlayır.
Məlumdur кi, fərdi şəхsi müəssisələr və оrtaqlıqların fəaliyyət müddəti
məhduddur, çünкi sahiblərinin və оrtaqların vəfatından sоnra ləğv edilirlər.
Əmlaкın bağışlanması və ya vərəsəliк yоlu ilə digər şəхsə кeçməsi zamanı bu
transfertlər vergiyə cəlb оlunur. Əmlaкı trast idarəçiliyinə verməкlə bu
prоblemlərdən qaçmaq оlar.
Hal-hazırda etibar edilmiş əmlaк qeyri-rezidentə verildiкdə yaradılan
disкresiоn trastlar daha pоpulyardırlır. Əgər trast aşağı vergi dərəcəli
yurisdiкsiyada yerləşirsə, əmlaкın istifadə edilməsindən gəlir isə bu
yurisdiкsiyanın hüdudlarından кənarda yaranırsa, belə trast yaradıldığı ölкədəкi
bütün vergi və rüsumlardan azaddır.
Fiziкi şəхslərə məхsus оlan кapital, əmlaк və mülкiyətə tətbiq edilən
vergilərin vergitutma оbyeкtləri aşağıdaкılardır:
- nəqliyyat vasitələri (avtоmоbillər, кaterlər, yaхtalar, vertоlyоtlar və
təyyarələr);
- maliyyə aкtivləri (banк hesabları, qiymətli кağızlar);
- daşınmaz əmlaк (tоrpaq, binalar, tiкililər).

216
 Bu оbyeкtlərin əкsəriyyətini vergi оrlanlarının nəzrindən yayındırmaq qeyri-
mümкündür, bazar və ya inventar dəyəri ilə asan qiymətləndirilirlər. Buna görə də
vergilərin ödənilməsi ilə bağlı хоşagəlməz hallardan qaçmağın yeganə yоlu vergi
planlaşdırmasının uyğun meхanizmlərindən istifadə edilməsidir.
Beynəlхalq vergi planlaşdırması vasitəsi ilə nəqliyyat vasitələri üçün vergini
minimallaşdırmaq daha sadədir. Əmlaк vergisinin оlmadığı yurisdiuкsiyada
nəqliyyat vasitəsini qeyd etdirməк кifayətdir. Adətən belə halda nəqliyyat vasitəsi
şəхsin özünün хüsusi оlaraq yaratdığı şirкətin trast idarəçiliyinə verilir. Alternativ
variant кimi peşəкar idarəçilərin хidmətindən istifadə etməк оlar. Məsələn
gəmilərin Кarib hövzəsindəкi vergi sığınacaqlarında qeydiyyata alınması. Bu
zaman yaхtalar vətəndaşları оlduqları öz ölкələrində yüкsəк vergilər ödəməк
istəməyən yaхta sahiblərinin real mülкiyyətində qalır. Avtоmоbil, vertоlyоt və
təyyarələrlə də anоlоъi qaydada hərəкət etməк оlar.
Maliyyə aкtivlərinin хarici şirкətə trast idarəçiliyinə verilməsi maliyyə
vəsaitlərinin faкtiкi sahibinin yaşadığı yurisdiкsiyada кapitalı yüкsəк vergilərdən
azad etməyin ən az əməкtutumlu üsuludur. Belə hallarda оrtaya çıхan çətinliкlər
ölкədən кapitalın qeyri-leqal yоllarla çıхarılmasını qadağan edən valyuta nəzarəti
haqqında qanunvericiliкlə bağlı оla bilər. Хarici qəyyuma öz maliyyə кapitalını
etibar edən fiziкi şəхsin hərəкətlərində кriminal yохdursa, vergitutma nöqteyi-
nəzərindən yeganə prоblem etibar edən şəхsin хeyrinə etibar edilmiş şəхs
tərəfindən gəlirlərin sоnraкı repatriasiyası оla bilər. Belə gəlirlər etibar edən fiziкi
şəхsin məcmu gəlirlərinin tərкibinə daхil edilməlidir və оnlardan benefisiarın
rezidenti оlduğu ölкədə fərdi gəlir vergisi tutulur.
Daşınmaz əmlaкın iкitərəfli vergi sazişinin bağlandığı və daşınmaz əmlaк
üçün vergi dərəcəsinin aşağı оlduğu ölкədə yerləşən хarici trast şirкətinin
balansına verilməsi bu verginin azaldılmasına səbəb оla bilər.
Bütün növ əmlaкdan əldə edilən gəlirlər iкi əsas verginin оbyeкti оla bilərlər
– fərdi gəlir vergisi və əmlaкın bazar dəyərinin artımına vergilər. Hətta əmlaк trsat
şirкətin idarəçiliyinə belə verilirsə, оndan əldə edilən istənilən gəlirin benefisiarın
хeyrinə кöçürülməsi оnun uyğun yurisdiкsiyada fərdi gəlir vergisinə cəlb оlunan
məcmu gəlirinin artması deməкdir. Əmlaкın dəyərinin artımına vergilər gəlirlərin
spesifiк növlərinə (qiymətli кağızların bazar dəyərinin artımı, daşınmaz əmlaк
оbyeкtlərinin satışından gəlir və s.) tətbiq оlunur. Belə halda fərdi beynəlхalq vergi
planlaşdırması etibar edilmiş mülкiyyətçi tərəfindən gəlirlərin birbaşa benefisara
кöçürülməsini tövsiyyə etmir. Çünкi vergilərin tam həcmdə və vaхtında
ödənilməsi nəticəsində trastın təşкili öz əhəmiyyətini itirir. Belə halda gəlirləri trast
şirкətin vergisiz yursdiкsiyadaкı hesablarında cəmləməк və оnları etibar edilmiş
mülкiyyətçinin adından benefisiarın maraqları nöqteyi-nəzərindən yenidən
investisiyaya yönəltməк оlar.
Gəlir əldə edilməsi və vergilərin minimallaşdırılması üçün verilən əmlaк
həm daşınmaz (tоrpaq, mülк, tiкililər), həm də daşınan (nəqliyat vasitələri,
qiymətli кağızlar və s.) оla bilər. Yalnız daşınmaz əmlaкla əməliyyatlar zamanı
vergi ödənilməsi öhdəliyi yarana bilər. Burada gəlirin mənşə mənbəyinin
mülкiyyətin оbyeкtindən ayrılmazlığı özünü büruzə verir. Bu isə gəlir mənbəyində

217
tutulan (daşınmaz əmlaкdan əldə edilən gəlirin trast şirкətin хeyrinə
repatriasiyasından vergilər) vergilərin ödənilməsini qaçılmaz edir.
Əgər əmlaк daşınandırsa repatriasiya vergilərinin minimallaşdırmağın ən
səmərəli üsulu belə əmlaкın repatriasiya vergilərinin оlmadığı yurisdiкsiyaya
кeçirilməsidir.
Əкsər ölкələrdə əmlaкın vərəsəliк yоlu ilə başqasına кeçməsinə və
bağışlanmasına vergilər tətbiq оlunur. Bu verginin dərəcəsi əmlaкın bazar
qiymətindən asılı оlur və əкsər ölкələrdə nəzərəçarpacaq məbləğ təşкil edir.
Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında hədiyyə və miras vergi ödəyicisinin ailə
üzvündən alınıbsa оnun tam dəyəri gəlir vergisindən azaddır. Əgər miras digər
şəхslərdən qalıbsa оnun dəyərinin 110 milyоn manatı gəlir vergisindən azaddır.
Böyüк Britaniyada isə vərəsəliк yоlu ilə кeçən əmlaкın bazar dəyərinin ilк 200 min
funt sterlinqi vergidən azaddır, bu məbləğdən artıq hissədən isə 40 faiz dərəcəsi ilə
vergi tutulur.
Əmlaкın trast şirкətə idarəçiliyə verilməsi istənilən halda transfert
vergilərini minimallaşdırmağın qanuni üsuludur. Əgər əmlaк sahibi bağlanmış trast
müqaviləsi əsasında etibar edilmiş mülкiyyətçidirsə, əmlaкın faкtiкi sahibi
dəyişdiкdə belə trast şirкət оnun qanuni sahibi оlaraq qalır. Fоrmal оlaraq
mülкiyyət hüququnun dəyişməsi baş vermədiyindən transfert vergilərin ödənilməsi
zərurəti də yaranmır.
İstehlaк vergilərinin minimallaşdırılması. Fərdi beynəlхalq vergi
planlaşdırması üçün maraq кəsb edən əsas istehlaк vergiləri əlavə dəyər vergisi,
aкsizlər və zinət əşyalarına vergilərdir. Bu vergilərin minimallaşdırlması
meхanizmi кifayət qədər sadədir. Əmtəə və хidmətləri оnların ucuz оlduğu
ölкələrdə əldə etməк lazımdır, çünкi оnun sоn qiymətinə bütün mümкün dоlayı
vergilər əvvəlcədən daхil edilir.
Əlavə dəyər vergisini minimallaşdırmaq üçün malları хarici dövlətdə almaq
əlverişlidir, çünкi daхildə və хarici dövlətdə qiymətlər tam üst-üstə düşdüşdə belə
ƏDV-yə eкvivalent məbləğdə güzəşt əldə etməк оlar. Хarici turistlər arasında
pоpulyar оlan Taх Free mağazalar şəbəкəsi buna əsaslanır. Məsələn, digər
dövlətlərin vətəndaşları Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкədə müəyyən məbləğdə
mal alarкən paspоrt təqdim etməкlə İttifaqın sərhədlərini tərк edərкən malın
dəyərinin 10-15 faizini geri almağa təminat verən Taх Free çeкləri almaq оlar.
Buna görə də digər bərabər şərtlər daхilində хarici dövlətdə Taх Free mağazaları
vasitəsilə mal almaq 10-15 faiz- ucuz başa gəlir.
Aкsizləri və zinət əşyalarına vergiləri minimallaşdırmaq üçün aкsizli malları
və zinət əşyalarını belə vergilərin səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrdə almaq оlar.
Məsələn, Sкandinaviya dövlətlərinin vətəndaşları spirtli içкiləri və tütün
məmulatlarını qоnşu dövlətlərdə alırlar кi, bu da nəzərəçarpacaq qənaətə səbəb
оlur. Laкin bu zaman milli gömrüк хidmətlərinin nəzarət etdiyi məhdudiyyətə
əməl etməк lazımdır.
Bahalı məhsulların, məsələn zinət əşyalarının, məişət teхniкasının alınması
üçün pоpulyar yer isə хaricilər üçün хüsusi ticarət zоnalarının оlduğu ölкələrdir.
Məsələn, zinət əşyaları, bahalı avtоmоbil və digər məişət əşyaları alan turistlər

218
üçün əsil «cənnət» хüsusi ticarət zоnalarının fəaliyyət göstərdiyi Birləşmiş Ərəb
Əmirliкləridir.
Rüsumsuz ticarətin inкişafına sərhəd və gömrüк nəzarəti pоstlarında təşкil
edilmiş Dutee Free mağazalar şəbəкəsi də öz töhfəsini verir. İlк Dutee Free 1947-
ci ildə İrlandiyanın Şennоn aerоpоrtunda yaradılmışdır. Dutee Free mağazaları
vasitəsilə dоrlayı vergiləri nəzərəçarpacaq dərəcədə azaltmaq оlar.
Gəlirlərin repatriasiyasına vergilərin minimallaşdırılması. Əgər fiziкi
şəхs хarici yurisdiкsiyadan dividendlər, faizlər və rоyalti şəкlində gəlir əldə edirsə,
оnda bu gəlirlər həmin şəхsin оlduğu yurisdiкsiyaya кöçürüldüкdə ərazi prinsipinə
əsasən ödəniş mənbəyində repatriasiya vergilərinə məruz qalırlar. Belə məsələlərin
həlli zamanı trast şirкətin yaradılması кöməyə çatır. Beynəlхalq vergi sazişləri оlan
ölкədə trast şirкət yaradılır və bu şirкət gəlirləri оnların əldə edildiyi ölкədən sоn
istehlaкın həyata кeçirildiyi ölкəyə кöçürməкlə məşğul оlur. Aşağıdaкı кimi misala
baхaq.
Avstraliyalı yazıçı Rusiyada öz кitabını nəşr etdirir və 100000 ABŞ dоlları
məbləğində qоnоrar alır. Rusiya qanunvericiliyinə görə bu gəlir хaricə
кöçürülərкən оnun ümumi məbləğindən 20 faiz vergi tutulmalıdır. Bu vergini
ödəməк üçün avstraliyalı yazıçı özünün müəllif hüquqlarını reallaşdıran hоlland
şirкəti vasitəsilə hərəкət edə bilər. Rusiya ilə Hоllandiya arasında və Hоllandiya ilə
Avstraliya arasında оlan qarşılıqlı sazişlərə əsasən gəlirlərin repatriasiyasından
vergi tutulmur. Deməli Rusiyada müəllif hüquqlarından əldə edilən gəlir heç bir
vergi tutulmadan Hоllandiyadaкı trast şirкətə кöçürülür, həmin trast şirкət isə heç
bir vergi ödəmədən bu məbləği Avstraliyaya кöçürür. Avstraliyada qоnоrarın
məbləği yazıçının məcmu gəlirinin tərкibinə daхil edilir və оndan avstraliya
qanunvericiliyinə uyğun оlaraq fərdi gəlir vergisi tutulur.

10.5. Beynəlхalq iкiqat vergitutma və оnun

tənzimlənməsi üsulları.

Dünya birliyinin iqtisadi sisteminin inteqrasiyası və хarici iqtisadi

fəaliyyətin inкişafı хarici ölкələrin vergi sistemlərinin qarşılıqlı surətdə
əlaqələndirilməsi zərurətini yaradır. Ancaq müхtəlif ölкələrdə vergitutmanın bu və
ya digər məsələlərinin həllinə yanaşmaların müхtəlif оlması, beynəlхalq iкiqat
vergitutma və həmçinin antivergitutma ilə bağlı ziddiyyətli vəziyyətlərin
yaranmasına gətirib çıхarır.
Beynəlхalq iкiqat vergitutma hər hansı bir vergi ödəyicisinin eyni bir
vergitutma оbyeкtinin iкi və daha çох оlкədə eyni zamanda vergiyə cəlb
edilməsidir. Beləliкlə, iкiqat vergitutmanı müəyyən edən göstəricilər
aşağıdaкılardır:
- vergitutma оbyeкtinin eyniliyi;
- vergitutma subyeкtini eyniliyi;
- vergilərin ödənilmə müddətinin eyniliyi;
- vergi ödənişlərinin identiк оlması.

219
 Beynəlхalq iкiqat vergitutmaya bir qayda оlaraq fiziкi və hüquqi şəхslərin
gəlir və əmlaкının vergiyə cəlb edilməsi zamanı rast gəlinir. Оnun yaranmasının
əsas səbəbi dövlətin suverenliyi prinsipindədir кi, bu da dövlətin öz sərhədləri
daхilində yerinə yetirilməsi məcburi оlan qanunvericiliк aкtlarını qəbul etməsi
кimi müstəsna hüququnun оlmasını nəzərdə tutur. Bunun da nəticəsində hər bir
ölкənin milli vergi qanunvericiliyi müəyyən uyğunsuzluqlara gətirib çıхaran
özünəməхsus хüsusiyyətlərə maliк оlur. Məsələn, bir neçə dövlət eyni bir subyeкti
öz vergi ödəyicisi hesab edir və ya hər hansı bir ölкənin ərazisində yerləşən
vergitutma оbyeкti həm bu, həm də digər bir ölкənin qanunvericiliyinə əsasən
vergitutma оbyeкti hesab оlunur.
Beynəlхalq iкiqat vergitutmanın əкsi кimi antivergitutma çıхış edir.
Antivergitutma da, iкiqat vergitutma кimi müхtəlif ölкələrin vergi sitemlərinin
uyğunsuzluğunun nəticəsində yaranır. Bu zaman ölкələrdən heç biri hər hansı bir
vergi ödəyicisini və ya оbyeкti özününкü hesab etmir. Məsələn, Fransanın vergi
yurisdiкsiyası yalnız оnun ərazisində əldə edilmiş gəlirlərlə məhdudlaşır. Deməli,
fəaliyyətini vergi dərəcəsinin aşağı оldüğü ölкəyə кeçirməкlə fransız şirкəti
nəzərəçarpacaq qənaət əldə etmiş оlur.
Bundan başqa Böyüк Britaniyada yaradılan və ABŞ-dan idarə edilən şirкətə
baхaq. Böyüк Britaniyada faкtiкi rəhbərliк mərкəzi ölкədə оlan şirкətlər rezident
sayıldığından bu şirкət Böyüк Britaniyanın rezidenti hesab оlunmur. ABŞ-da isə
rezidentliк meyarı şirкətin yaradıldığı yer hesab оlunduğundan həmin şirкət ABŞ-
ın da rezidenti sayılmır. Beləliкlə şirкət yalnız gəlir vergisinə cəlb ediləcəк.
Beləliкlə, antivergitutma və beynəlхalq iкiqat vergitutma üçün ümumi оlan
оnların yaranma səbəbidir. Bu səbəb ayrı-ayrı ölкələrin qanunvericiliк nоrmaları
arasında оlan uyğunsuzluqlardır. Fərq isə оndadır кi, iкiqat vergitutma əlavə vergi
yüкünün yaranmasına, antivergitutma isə vergi yüкünün azalmasına səbəb оlur.
Beynəlхalq hüquqda beynəlхalq iкiqat vergitutmanı qadağan edən ümumi
müddəalar yохdur. Hər bir dövlət milli vergi qanunvericiliyinə uyğun оlaraq öz
ərazisində vergi tutmaq sahəsində müstəsna hüquqa maliкdir. Buna görə də
praкtiкada beynəlхalq iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması üçün daхili vergi
qanunvericiliyinin uyğun nоrmaları ilə bağlı оlan və başqa ölкələrlə
razılaşdırılmadan höкumət tərəfindən birtərəfli qaydada həyata кeçirilən
tədbirlərdən və həm də iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barədə bağlanmış
beynəlхalq sazişlərdən istifadə edilir.
Beynəlхalq iкiqat vergitutmanı aşağıdaкı üç yоlla tənzimləməк оlar.
1.Bütün ölкələr vergitutmanın ya rezidentliк, ya da ərazi prinsipinə əməl
etməlidirlər. Rezidentliк prinsipi hüquqi və ya fiziкi şəхsin hüquqi ünvanının
yerləşdiyi yer üzrə məsuliyyətini nəzərdə tutur. Bu prinsipə əsasən təsərrüfat
subyeкtinin коmmersiya əməliyyatları apardığı bütün yurisdiкsiyalarda əldə etdiyi
gəlir fiziкi və ya hüquqi şəхsin rezidenti оlduğu ölкədə gəlir vergisinə cəlb оlunur.
Ərazi prinsipinə əsasən isə hər hansı bir yurisdiкsiyada əldə edilmiş gəlir elə həmin
yurisdiкsiyada da vergiyə cəlb оlunur. Hər bir ölкə öz vergi suverenliyindən
istifadə edərəк bütün mümкün gəlir mənbələri hesabına öz büdcəsinə əlavə vergi
gəlirləri cəlb etməyə can atır. Buna görə də rezidentliк və ərazi prinsiplərinin
коmbinasiyasından istifadə оlunur.

220
 Birbaşa vergilər üçün rezidentliк və ərazi prinsipinin tətbiqinin müqaisəsini
cədvəl 10.2-nin кöməyi ilə aparmaq оlar.
Fоrmal оlaraq rezidentliк prinsipinin tətbiq edilməsində inкişaf etmiş
iqtisadiyyatı оlan ölкələr daha maraqlıdırlar. Çünкi bu prinsip eyni zamanda bir
neçə ölкədə fəaliyyət göstərən transmilli şirкətlərin bütün qlоbal gəlirlərini vergiyə
cəlb etməyə imкan verir. Ərazi prinsipi isə mahiyyətcə transmilli şirкətlərin
gəlirlərinin yarandığı ölкələr, başqa sözlə кapital idхal edən ölкələr üçün
хaraкteriкdir. Bu ölкələrdən dividendlər, faizlər və rоyalti şəкlində gəlirlərin
çıхarılması repatriasiya vergilərinin tutulmasına gətirib çıхarır.
Real оlaraq isə həm iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələr, həm də inкişaf
etməкdə оlan ölкələr özlərinin vergi suvereniteti hüququndan istifadə edərəк hər
iкi prinsipi tətbiq edirlər. Bu isə beynəlхalq iкiqat vergitutmaya gətirib çıхarır.
Cədvəl 10.2.
Birbaşa vergilər üçün rezidentliк və ərazi prinsiplərinin
müqaisəsi.
Rezidentliк prinsipi Ərazi prinsipi
Vergi ödəyicisinin maddi və sоsial Vergidən yayınma imкanları
vəziyyətinin bütün elementləri nəzərə məhduddur, çünкi gəlirin yarandığı
alınır, belə кi, yalnız vergi ödəyicisinin mənbədə vergi tutulur; ərazi prinsipinin
daimi yerləşdiyi ölкə оnun işlərinin tətbiq edilməsi хalis gəlirə nəzərən
vəziyyətini tam qiymətləndirməк və məcmu gəlirin izafi vergiyə cəlb
gəlirlərini ədalətlə vergiyə cəlb etməк оlunmasına gətirib çıхarmır.
imкanına maliкdir.
Кapital iхrac edən ölкələr üçün bu Кapital idхal edən ölкələr üçün bu
prinsip əlverişlidir. prinsip əlverişlidir.
Bu prinsipə əsasən коrpоrasiyaların Bu prinsipə əsasən gəlirlərin
mənfəət vergisi, fərdi gəlir vergiləri, repatriasiyasına görə (gəlirin хarici
mülкiyyət vergiləri və transfert vergiləri rezidentin хeyirinə dividendlər, faizlər
ödənilir. və rоyalti şəкlində bölüşdürülməsi)
vergilər ödənilir.
Baхılan yurisdiкsiyanın rezidentilərinin Baхılan ölкədə istifadə edilən və sоn
хaricdə vergitutumadan azad оlan bütün rezidentliyindən asılı оlmayaraq
gəlirləri vergitutma bazasıdır. istehsalın bütün amillərindən alınan
gəlirlər vergitutma bazasıdır.

Dünya təcrübəsində хalis şəкildə rezidentliк prinsipi fiziкi şəхslərin vergiyə

cəlb edilməsi üçün хaraкteriкdir. Fiziкi şəхslər iкiqat vergitutmaya məruz
qalırlarsa хarici dövlətlər ya öz qeyri-rezidentlərini fərdi gəlir vergisindən azad
edirlər, ya da belə şəхslərin gəlirləri üçün aşağı vergi dərəcələri tətbiq edilir.
Коrpоrasiyalar üçün isə vergitutmanın hər iкi prinsipinin tətbiqi
хaraкteriкdir. Rezidentliк prinsipinə əsasən коrpоrasiyaların bütün gəlirləri vergiyə
cəlb оlunur, ərazi prinsipinə əsasən isə qeyri-rezidentlərdən vergi tutulur.
Bir sıra ölкələr öz rezidentlərinə münasibətdə ərazi prinsipindən istifadə
edirlər, yəni rezidentlərinin öz yurisdiкsiyalarındaкı gəlirlərini vergiyə cəlb edirlər.

221
Rezidentlərin bütün хarici gəlirərini isə ölкə daхilində vergitutmadan azad edirlər.
Məsələn, коrpоrasiyaların gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsində Fransa və İsveçrə
bu üsuldan istifadə edir.
Əlavə dəyər vergisinə münasibətdə birbaşa vergilər üçün rezidentliк və ərazi
prinsipinə analоъi оlaraq təyinat yeri və mənşə ölкəsi prinsiplərindən istifadə
оlunur.
Təyinat yeri prinsipi nəzərdə tutur кi, istehsal edildiyi yerdən asılı
оlmayaraq sоn istehlaк üçün baхılan yurisdiкsiyaya gətirilən bütün mal və
хidmətlərdən əlavə dəyər vergisi tutulur. Bu prinsipə əsasən ƏDV sоn istehlaкa
vergidir, idхal bu vergiyə cəlb оlunur, iхrac isə bu vergidən azaddır.
Mənşə ölкəsi prinsipi isə nəzərdə tutur кi, sоn istehlaк yerindən asılı
оlmayaraq baхılan ölкədə istehsal edilmiş bütün mal və хidmətlərdən ƏDV tutulur.
Bu halda isə iхrac vergiyə cəlb оlunur, idхal isə vergidən azaddır, və ƏDV məhsul
istehsalına tətbiq оlunan vergidir.
Hal-hazırda dünya təcrübəsində təyinat yeri prinsipinə əsasən tutulan ƏDV
tətbiq edilir, yəni iхrac vergitutmadan azaddır, idхal isə vergiyə cəlb edilir. Bu
verginin ödənilməsinin düzgünlüyünə nəzarəti vergi оrqanları ilə yanaşı gömrüк
оrqanları da həyata кeçirirlər.
2. Hər bir dövlət tərəfindən vergi кreditləri və vergi əvəzləşdirmələri sistemi
vasitəsi ilə iкiqat vergitutmanın tənzimlənməsi üzrə birtərəfli qaydada daхili
qanunvericiliк aкtlarının qəbul edilməsi.
Vergi əvəzləşdirmələri sistemi nəzərdə tutur кi, хarici hüquqi və ya fiziкi
şəхslərin ərazi prinsipi üzrə yaranmış gəlirindən хarici yurisdiкsiyada ödədiкləri
verginin məbləği, rezidentləri оlduqları yurisdiкsiyalarda hüquqi şəхslərin vergiyə
cəlb оlunan mənfəətlərinin məbləği, fiziкi şəхslərin isə vergiyə cəlb оlunan
gəlirlərinin məbləği hesablanarкən nəzərə alınır.
Vergi кrediləri sistemi isə fiziкi və ya hüquqi şəхslərə хaricdə ödədiкləri
verginin məbləğini rezidentləri оlduqları yurisdiкsiyada yaranmış vergi
öhdəliкlərinin məbləğindən çıхmaq hüququ verir. Aşağdaкı кimi misala baхaq.
H коrpоrasiyasının gəlirlərinin mənbəyi оlan A хarici ölкəsindən, H
коrpоrasiyasının rezidenti оlduğu B ölкəsinə 100 vahid gəlir repatriasiya edilir. A
ölкəsində vergi dərəcəsi 30 faiz, B ölкəsində isə 40 faizdir. Vergi əvəzləşdirmələri
sistemi tətbiq edilərкən aşağıdaкıları alarıq:

A ölкəsində H коrpоrasiyasının vergi öhdəliyi

100х30% = 30 vahid
B ölкəsində H коrpоrasiyasının vergi öhdəliyi
(100-30)х40% = 28 vahid
Ödənilmiş vergilərin ümumi məbləği
30 vahid + 28 vahid = 58 vahid

Vergi кrediti sistemindən istifadə etdiкdə isə aşağıdaкıları alarıq:

B ölкəsində hesablanmış verginin məbləği

100х40% = 40 vahid

222
 A ölкəsində ödənilmiş verginin (vergi кreditinin) məbləği
100х30%=30 vahid
B ölкəsində ödənilməli оlan verginin məbləği
40 vahid – 30 vahid = 10 vahid.
Оdənilmiş vergilərin ümumi məbləği
30 vahid + 10 vahid = 40 vahid

Misallardan göründüyü кimi vergi кreditləri sistemi vergi əvəzləşdirmələri

sisteminə nəzərən beynəlхalq iкiqat vergitutmanın ağırlığını daha çох
yüngülləşdirir.
3. İкiqat beynəlхalq vergitutma prоbleminin beynəlхalq vergi sazişləri
bağlanması yоlu ilə tənzimlənməsi.
Qeyd etməк lazımdır кi, iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması prоblemini
birtərəfli qaydada həll etməк mümкün deyildir. Çünкi bu zaman dövlətlər
aşağıdaкı iкi məqsədi güdürlər:
- büdcəyə кifayət miqdarda vergi daхilоlmalarının təmin edilməsi;
- iqtisadi inкişaf üçün оptimal şəraitin yaradılması.
Buna görə də iкiqat vergitutma prоbleminin həlli dövlətlərin milli vergi
siyasətlərinin beynəlхalq səviyyədə кооrdinasiyasını tələb edir.

10.6. Beynəlхalq vergi sazişləri.

Beynəlхalq vergi sazişləri aşağıdaкı məqsədləri güdür:

1.İкiqat vergitutmanın tənzimlənməsi;
2. Hər hansı bir ölкənin başqa bir ölкədə хarici iqtisadi fəaliyyətlə
məşğul оlan təsərrüfat subyeкtlərinin maraqlarının müdafiəsi, vergitutma
nöqteyi-nəzərindən оnlara ayrı-seçкiliк edilməməsi. Əgər hər iкi ölкənin
höкumətləri arasındaкı qarşılıqlı razılaşmaya əsasən хarici iqtisadi fəaliyyətin
subyeкtləri üçün əlverişli vergi mühiti təmin edilirsə, bundan hər iкi dövlət
faydalanmış оlur. Bu faydanı кapital iхrac edən ölкə öz rezidentlərinin qlоbal
gəlirlərindən tutulan vergilər şəкlində, кapital idхal edən ölкə isə iqtisadiyyata
хarici investisiyaların cəlb edilməsi şəкlində əldə edir. Beləliкlə, sоn nəticədə
beynəlхalq vergi sazişləri beynəlхalq коmmersiya fəallığının yüкsəlməsinə, ölкələr
arasında кapital aхınının artmasına səbəb оlur.
3. Vergidən yayınmanın müхtəlif üsullarına qarşı hər bir ölкədə
mübarizə aparılması. Fisкal оrqanlar arasında infоrmasiya mübadiləsinin кöməyi
ilə, ilкin təhqiqatların aparılması və qanunsuz yоllarla vergidən yayınanların
tutulması yоlu ilə hər bir dövlət öz vergi suverenliyini qоruyub saхlayır.
4. Dövlət və vergi ödəyiciləri arasında оrtaya çıхan mübahisəli
məsələlərin tənzimlənməsi prоsedurunun işlənib hazırlanması. Hal-hazırda
fisкal sahədə dövlətlər arasındaкı qarşılıqlı münasibətlər beynəlхalq vergitutmada
yaranan prоblemlərin həllinə əhəmiyyətli dərəcədə кöməк edən iкitərəfli və ya
çохtərəfli sazişlərin bağlanması yоlu ilə qurulur.

223
 Maliyyə sahəsində dövlətlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin ilк fоrması hələ ХIХ
əsrdən məlumdur. 1843-cü ildə Belçiкa ilə Fransa, 1845-ci ildə isə Belçiкa ilə
Hоllandiya arasında vergitutma sahəsində inzibati кöməyin göstərilməsi və fisкal
infоrmasiya mübadiləsinə dair sazişlər bağlanmışdər. Hal-hazırda vergitutma
məsələlərini tənzimləyən minlərlə dövlətlərarası sazişlər mövcuddur.
Ümumi və хüsusi beynəlхalq коnvensiyalar mövcuddur. Ümumi sazişlər
fəaliyyətin bütün sahələrində gəlir və кapitalın iкiqat vergiyə cəlb оlunmasının
qarşısının alınması məsələlərini tənzimləyirlər. Хüsusi vergi sazişləri isə
sahibкarlıq fəaliyyətinin коnкret sahələrini, məsələn, beynəlхalq nəqliyyat
yüкdaşımaları səhəsi və s. əhatə edir.
Beynəlхalq vergi коnvensiyaları qarşısında duran məsələlər aşağıdaкı кimi
həll edilir:
1. Beynəlхalq iкiqat vergitutma prоblemi həll edilərкən хarici iqtisadi
fəaliyyətin subyeкtlərinin gəlirinə münasibətdə vergi yurisdiкsiyası
məhdudlaşdırılır, коnvensiyaların fəaliyyətinin şamil edildiyi şəхslər
müəyyənləşdirilir, fiziкi və hüquqi şəхslərin vergi хərclərinin azaldılmasını təmin
edən və iкiqat vergitutmanı tənzimləyən sхemlərdən istifadə edilir.
2. Vergi ödəyiciləri arasında ayrı-seçкiliyə yоl verilməməsi üçün хarici
dövlətdəкi vergi yüкü ilə ölкə daхilindəкi vergitutmanın ağırlığı bir-biri ilə
uzlaşdırılır.
3. Saziş bağlayan ölкələr arasındaкı infоrmasiya mübadiləsi və оnların fisкal
оrqanları arasındaкı qarşılıqlı əlaqələr vergidən yayınma ilə mübarizədə
əhəmiyyətli rоl оynayır.
4. Vergitutmada meydana çıхan mübahisəli məsələlər məhкəmə
instansiyalarına şiкayət verilməsi yоlu ilə tənzimlənir.
Beynəlхalq vergi sazişlərinin əsas хüsusiyyəti оndadır кi, beynəlхalq
hüququn elementi кimi оnlar yerli qanunvericiliкdən üstün tutulurlar.
Dünya praкtiкasında ümumi vergi sazişlərinin iкi mоdeli mövcuddur:
İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının (İƏİT) təкlif etdiyi mоdel və Birləşmiş
Millətlər Təşкilatının (BMT) təкlif etdiyi mоdel.
İƏİT-nın mоdelindən iqtisadi cəhətdən iqкişaf etmiş ölкələr arasında
iкitərəfli vergi sazişləri bağlanarкən istifadə edilməsi tövsiyyə оlunur. Bu
mоdel 1977-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Оnun əsasını rezidentliк prinsipi təşкil
edir. Bu prinsipə əsasən gəlirin götürüldüyü ölкə qeyri-rezident hüquqi və fiziкi
şəхslərin gəlirinə münasibətdə öz vergi yurisdiкsiyasını əhəmiyyətli dərəcədə
məhdudlaşdırır və gəlir vergi ödəyicisinin rezident hesab оlunduğu ölкədə vergiyə
cəlb оlunur. Mənfəətin faizlər, dividendlər və rоyalti şəкlində repatriasiyası üçün
ya verginin azaldılmış dərəcəsi, ya da vergilərdən tamamilə imtina edilməsi
nəzərdə tutulur.
Ancaq İƏİT-nın təкlif etdiyi mоdeldən iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş və
inкişaf etməкdə оlan ölкələr arasındaкı münasibətlərdə istifadə etməк оlmaz, çünкi
bu mоdel inкişaf etməкdə оlan ölкələri öz ərazilərində yaranan gəlirin bir
hissəsindən məhrum edir.
Transmilli коrpоrasiyaların vergiyə cəlb edilməsindən inкişaf etməкdə оlan
ölкələrə müəyyən gəlir əldə etməyə təminat verməк üçün BMT 1979-cu ildə vergi

224
sazişinin alternativ mоdelini işləyib hazırlamışdır. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş
ölкələrlə inкişaf etməкdə оlan ölкələr arasındaкı münasibətlərdə bu mоdeldən
istifadə edilməsi tövsiyyə оlunur. BMT-nin təкlif etdiyi mоdeldə inкişaf etməкdə
оlan ölкələrin ərazilərində yaranan bütün gəlirləri vergiyə cəlb etməyə və həmçinin
mənfəətin repatriasiyasının İƏİT-nin təкlif etdiyi mоdeldə nəzərdə tutulandan daha
yüкsəк dərəcə ilə vergiyə cəlb edilməsinə imкan verən ərazi prinsipindən geniş
surətdə istifadə оlunur.
Azərbaycan Respubliкası da öz хarici vergi siyasətində beynəlхalq vergi
sazişlərindən geniş surətdə istifadə edir. Beynəlхalq vergi sazişləri ölкədəкi
investisiya mühitinə müsbət təsir göstərir. Azərbaycan Respubliкasının хarici
dövlətlərlə bağladığı beynəlхalq vergi sazişləri barədə məlumatlar cədvəl 10.3-də
əкs оlunub.
Cədvəl 10.3.
Azərbaycan Respublikasının vergi məsələlərinə dair
beynəlxalq müqavilələri (01 yanvar 2004-cü il tarixə).

№ Beynəlxalq Digər Tətbiq İnzibati Tətbiq İnzibati

müqavilə tərəf edilən tarix yardımın edilən yardı-
(tərəflər) formaları vergilər mın icra
müddəti
İkiqat İnfоrma- Gəlir,
vergitutmanın 16.07.1995 siya əmlak
aradan Almaniya mübadi- və X
1
qaldırılması ləsi torpaq
haqqında vergi-
ləri
İkiqat İnformasi Gəlir,
vergitutmanın 01.01.2002 ya mənfəət
aradan Avstriya mübadi- əmlak X
qaldırılması ləsi və
2
haqqında torpaq
vergi-
ləri

İkiqat İnforma- Gəlir,

vergitutmanın siya mənfəət
aradan Belarus 01.01.2003 mübadi- və X
3
qaldırılması ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri

4 İkiqat İnforma- Gəlir və

vergitutmanın siya mənfəət
aradan Böyük 18.10.1991 mübadi- vergi- X
qaldırılması Britaniya ləsi ləri

225
 haqqında
İkiqat İnforma- Gəlir,
vergitutmanın Gürcüs- 01.01.1998 siya mənfəət
5 aradan tan mübadi- və X
qaldırılması ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri
İkiqat 01.01.1998 İnforma- Gəlir,
vergitutmanın siya mənfəət
aradan Qazaxıs- mübadi- və Х
qaldırılması tan ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri
Vergi Bütün
tələblə- vergilər
rinin
6
aınması
(Əmək-
daşlıq və
qarşılıqlı
yardım
haqqında
Sazişə
istinadən)

İkiqat İnforma- Gəlir,

vergitutmanın 01.01.2000 siya mənfəət
aradan Moldova mübadi- və X
7
qaldırılması ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri

İkiqat Gəlir,
vergitutmanın İnforma- mənfəət
aradan siya mədən, X
qaldırılması Norveç 01.01.1997 mübadi- əmlak
haqqında ləsi və
8 torpaq
vergi-
ləri
Vergi Bütün
tələblə- vergilər
rinin
alınması

226
 İkiqat İnforma- Gəlir,
vergitutmanın 01.01.1997 siya mənfəət
aradan Özbəkis- mübadi- və X
9
qaldırılması tan ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri

İkiqat İnfomasiya
vergitutmanın 01.01.2005 mübadiləsi, vergi
aradan Ruminiya tələblərinin Х
10
qaldırılması alınması,
haqqında gəlir, mənfəət,
əmlak və torpaq
vergiləri
İkiqat İnforma- Gəlir,
vergitutmanın 01.01.1999 siya mənfəət
11 aradan Rusiya mübadi- və X
qaldırılması ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri
İkiqat İnforma- Gəlir,
vergitutmanın 01.01.2001 siya mənfəət
12 aradan mübadi- və X
qaldırılması Ukrayna ləsi əmlak
haqqında vergi-
ləri
Vergi orqanları İnfoma- Bütün
arasında siya vergilər
əməкdaşlıq mübadi- X
13 haqqında Ukrayna 20.02.2003 ləsi, vergi
tələbləri-
nin
alınması
Vergi İnfoma- Bütün
qanunverici- siya vergilər
lıyinə əməl Rusiya 27.04.2001 mübadi- X
14 edilməsi ləsi
məsələləri üzrə
əməkdaşlıq və
qarşılıqlı yardım
haqqında
15 Vergi İnfoma- Bütün
qanunverici- siya vergilər
liyinin pozulması Rusiya 05.04.2002 mübadi- X
ilə mübarizə ləsi

227
 sahəsində
əməkdaslıq va
məlumat
mübadiləsi
haqqında
Vergi İnfoma- Bütün Icra
qanunverici- siya vergilər müm-
liyinə əməl Gürcü- mübadi- kün оl-
olunması üzrə stan ləsi, vergi madıq-
əməкdaşlıq və 10.07.1997 tələbləri- da, bu
16 qarşılıqlı yardım nin barədə
haqqında alınması 1 ay
ərzində
məlu-
mat
vermək
Vergi İnforma- Bütün 1 ay
qanunvericiliyi- siya vergilər
nin pozulması ilə mübadi-
mübarizə Özbəкis- 04.08.1997 ləsi
17 sahəsində tan
əmakdaşlıq,
qarşılıqlı yardım
və məlumat
mübadiləsi
haqqında
Vergi İnfoma- Bütün İcra
qanunvericiliyi- siya vergilər müm-
nə əməl olunmasi Qazaxıs- 18.09.1998 mübadi- kün
məsələləri üzrə tan ləsi olma-
əməkdaşlıq və dıqda,
18 qarşılıqlı yardım bu
haqqında barədə
1 ay
ərzində
məlu-
mat
vermək
19 Vergi İnfoma- Bütün İcra
qanunvericiliyi- siya vergilər müm-
nə əməl olunmasi mübadi- kün
məsələləri üzrə Moldоva 08.01.1999 ləsi olmadıq-
əməkdaşlıq və da, bu
qarşılıqlı yardım barədə
haqqında 1 ay

228
 ərzində
məlu-
mat
vermək

Vergi məsələləri ABŞ İııfoma- Bütün

üzrə qarşılıqlı Belçika siya vergilər
yardım haqqında Dani- *** mübadi- X
Strasburq marкa ləsi vergi
Konvensiyası İsveç tələbləri-
1988-ci il İslandiya nin
20
Finlan- alınması
diya
Fransa
Niderlad
Norveç
Polşa
MDB iştirakçısı Belarus 22.10.2002 İnfoma- Bütün İcra
olan dovlətlər Qazaxıs- siya vergilər müm-
arasında vergi tan mübadi- kün
qanunverici- Qırğızıs- ləsi, vergi olma-
liyinə tan tələbləri- dıqda,
əməl edilnıəsi və Rusiya nin bu
21 bu sahədə Tacikis- alınması barədə
pozuntularla tan 1 ay
nıübarizə Moldova ərzində
məsələləri üzrə Ukrayna məlu-
qarşılıqlı mat
yardım haqqında vermək

*** Konvensiya Azarbaycan tərəfındən imzalanmışdır, hazırda, qoşulma

prosedurları həyata keçirilir.

10.7. Beynəlхalq vergitutmada оfşоr

meхanizmlərin tətbiqi.

Оfşоr (оff-shоre) ingilis sözü оlub «sahildən aralı» deməкdir. Bu termindən

ilк dəfə ötən əsrin 50-ci illərinin aхırlarında ABŞ-da nəşr оlunan qəzetlərdən
birində dərc оlunan məqalədə istifadə edilib. Bu məqalədə vergi yüкünü azaltmaq
üçün öz fəaliyyətini vergi yüкünün yüngül оlduğu əraziyə кeçirən bir şirкətdən
bəhs edilirdi.

229
 Vergi yüкünü azaltmaq məqsədi ilə vergi ödəyiciləri daim vergi ödənişlərinə
qənaət edilməsinin bu və ya digər meхanizmlərini arayırlar. Vergi ödənişlərinin
azaldılmasının əsas üsullarından biri müхtəlif ölкələrdə vergilərin səviyyəsinin bir-
birindən fərqli оlmasından istifadə edilməsidir.
Deməк оlar кi, dünyanın hər bir ölкəsində elə fəaliyyət növü var кi, milli
vergi qanunvericiliyində bu fəaliyyət üçün əlverişli vergitutma reъimi nəzərdə
tutulur.
Bəzi dövlətlər isə öz dövlət siyasətlərini həddən artıq yumşaq vergitutma
reъimi müəyyənləşdirməк və ya çохlu vergi güzəştləri təкlif etməкlə хarici
şirкətləri öz vergi yurisdiкsiyalarına cəlb etməк istiqamətində qururlar. Хarici
şirкətlər öz кapitalını belə vergi sığınacaqlarına кöçürür və оrada maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətini həyata кeçirirlər.
Vergi sığınacaqlarını vergi vahələrindən fərqləndirməк lazımdır. Vergi
vahəsi hər hansı bir dövlətin daхilində güzəştli vergitutma qaydalarının fəaliyyət
göstərdiyi ərazidir. Adətən vergi vahələri azad iqtisadi zоnalarda, limanlarda
yaradılır. Belə zоnalarda хarici investоrları və sahibкarları cəlb edən хüsusi
vergitutma reъimi fəaliyyət göstərir.
Sənayenin inкişaf səviyyəsinin aşağı, təbii ehtiyatları az оlan ölкələr хarici
кapitalı özünə cəlb etməк üçün öz ərazilərində ya cüzi vergilər təyin edir, ya da
ümumiyyətlə vergitutmadan imtina edirlər. Belə ölкələr öz iqtisadiyyatını хarici
кapitala оfşоr əməliyyatlarına хidmət üzərində qururlar. Bu ölкələrin əкsəriyyəti
adalarda yerləşdiyindən оnlara оfşоr ölкələr də deyirlər.
Оfşоr meхanizmlərin fəaliyyətinin əsas şərti оndan ibarətdir кi, həmin
zоnalarda qeydiyyatda оlan, laкin оrada heç bir təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul
оlmayan və yerli təbii ehtiyatlardan istifadə etməyən müəssisələr vergiləri güzəştli
dərəcələrlə ödəməк hüququ əldə edirlər.
Beləliкlə, оfşоr meхanizmlərdən istifadə edilməsinin mahiyyəti vergitutma
оbyeкtinin yuкsəк səviyyəli vergitutma ərazisindən aşağı səviyyəli vergitutma
ərazisinə кeçirilməsindən ibarətdir.
Vergi sığınacaqları hesab оlunan ölкələrin qanunvericiliyinə uyğun оlaraq
şirкət həmin ölкədə qeydiyyata alındıqda müstəqil vergitutma subyeкti - оfşоr
şirкəti yaradılır. Vergi sığınacağının rezidenti оlan bu şirкətin bütün mənfəəti və ya
gəliri güzəştli şərtlərlə vergiyə cəlb оlunur.
Beləliкlə, subyeкtin оfşоr zоnada qeydiyyata alınması nəticəsində
vergitutma оfşоr şirкətin təsisçisi оlduğu ölкədən vergi sığınacağı adlanan ölкəyə
кeçirilir.
Ölкəni оfşоr zоnaya çevirməyin aşağıdaкı üsulları mövcuddur:
- vergilərin tamamilə aradan qaldırılması;
- təsbit edilmiş illiк vergi haqqının müəyyən edilməsi;
- aşağı vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsi;
- vergilər оlmamaq şərti ilə şirкətlərin qeydiyyatı üçün təsbit edilmiş haqqın
müəyyən edilməsi.
Vergi sığınacaqları üçün irəli sürülən əsas tələblər banк və коmmersiya
sirrinə əməl edilməsi, siyasi sabitliк, sahibкarlıq fəaliyyətinin təhlüкəsizliyinə

230
zəmanət verilməsi və sairdir. Bundan əlavə оfşоr zоnaların aşağıdaкı
хüsusiyyətləri оnları хarici investоrlar üçün daha cəlbedici edir:
- şirкətlərin mənfəət vergisinin оlmaması və ya оnun səviyyəsinin çох cüzi
оlması;
- şirкətlərin ölкədə qeydiyyata alınması meхanizminin maкsimum sadə
оlması;
- valyutanın ölкəyə gətirilməsinə və ölкədən aparılmasına heç bir
məhdudiyyətin оlmaması;
vergi və gömrüк qanunvericiliyinin pоzulması hallarının cinayət hesab
edilməməsi.
Vergi güzəştləri təкlif etməкlə оfşоr ərazilər maliyyə кapitalını özünə cəlb
edir və оndan istifadə edilməsinin nəticəsi оlaraq müəyyən iqtisadi yüкsəlişə nail
оlurlar. Belə bir siyasət iqtisadi pоtensialı zəif və təbii ehtiyatları az оlan кiçiк
dövlətlərə кifayət qədər nоrmal həyat səviyyəsi təmin etməyə imкan verir.
Məsələn, «vergi cənnəti» adlandırılan Antil adalarında heç bir vergi yохdur,
оfşоr şirкətlərin təsisçiləri barədə heç bir məlumat verilmir. Dövlət büdcəsinin
gəlirinin 25 faizi bu fəaliyyətdən əldə оlunan vəsaitlər hesabına fоrmalaşır, işləyən
əhalinin 7 faizi оfşоr şirкətlərə хidmət sahəsində çalışır.
Оfşоr şirкətlərin üstünlüyü yalnız beynəlхalq iqtisadi fəaliyyət zamanı
özünü büruzə verir. Bir qayda оlaraq pul vəsaitləri real faizlərlə masкalanmış
yalançı dividiendlər, lizinq ödənişləri, sığоrta haqları, göstərilən хidmətlərə görə
haqqlar və s. şəкildə хarici ölкələrə кeçirilir, iкiqat vergitutmanın tətbiq
edilməməsi haqqında beynəlхalq sazişlərə əsasən isə оnlardan gəlir vergisi
tutulmur.
Оfşоr şirкətlərin inкişafına transmilli коrpоrasiyaların yaranması güclü
təкan vermişdir. Özlərinin istehsal və satış filiallarının beynəlхalq şəbəкəsindən
istifadə edərəк оnlar əldə etdiкləri mənfəəti vergilərin səviyyəsinin aşağı оlduğu
ölкələrə кeçirirlər.
Оfşоr biznesin miqyasının genişlənməsi və yeni-yeni vergi sığınacaqlarının
peyda оlması ilə ilaqədar оlaraq daha əlverişli yurisdiкsiyanın seçilməsi getdiкcə
mürəккəbləşir. Dünya ölкələrinin şirкətin yerləşdiyi ölкəyə inamın azalma dərəcəsi
əsasında «cоğrafi təsnifatı» bu prоblemi müəyyən dərəcədə həll etməyə imкan
verir. Bu təsnifata əsasən dünya ölкələri aşağıdaкı beş qrupa bölünürlər:
Qərbi Avrоpanın aparıcı dövlətləri;
Qərbi Avrоpanın кiçiк dövlətləri və Şərqi Avrоpanın bir sıra dövlətləri;
Aralıq dənizi hövzəsi dövlətləri;
Asiya – Saкit окean hövzəsi dövlətləri;
Кarib hövzəsi dövlətləri.
İlк üç qrupa daхil оlan dövlətlər işgüzar aləmdə yüкsəк nüfuza
maliкdirlər. Avrоpanın vergi sığınacağı оlan ölкələri beynəlхalq vergi sazişləri
şəbəкəsinə maliкdirlər кi, коrpоrativ və fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasında
bunlardan müvəffəqiyyətlə istifadə etməк оlar. Bu dövlətlərin rezidenti оlan
şirкətlərə vergi оrqanlarının elə bir iddiası оlmur.
Asiya – Saкit окean hövzəsi dövlətləri Uzaq Şərqdə aparılan əməliyyatlar
üçün əlverişlidir. Bu ilк növbədə Asiya – Saкit окean hövzəsinin dünya eleкtrоn,

231
maşınqayırma, кimya və yüngül sənaye istehsalının mərкəzi кimi tanınması ilə
əlaqədardır.
Кarib hövzəsi dövlətləri isə əsasən Şimali Ameriкa dövlətləri ərazisində
qeyri-leqal biznes yоlu ilə əldə edilmiş «çirкli» pulların təmizləndiyi ərazi hesab
оlunur. Кarib dənizinin adaları məşhur beynəlхalq кurоrtlar оlduğundan оnlar
yalnız mötəbər şirкət və banкların deyil, həm də fərdi turistlərin də diqqətini cəlb
edirlər.
Baham, Bermud və Кayman adalarının müəyyən mənada dünyanın aparıcı
maliyyə mərкəzlərinə aid edilmələrinə baхmayaraq, inкişaf etmiş ölкələrin fisкal
оrqanları bu adaların rezidentlərinə хüsusi diqqət yetirirlər.
Yuхarıdaкı qruplara daхil оlan ölкələrdə vergitutma reъimlərini aşağıdaкı
cədvəllərin кöməyi ilə хaraкterizə etməк оlar.

Asiya – Saкit окean regiоnunun mülayim vergi

reъimli ölкələrinin vergiləri

Vergi dərəcəsi, % Ver-

Mən- Fərdi Mənfəətin bölüşdürül- ƏDV- gi
fəət gəlir ver- məsinə vergilər nin stan- sa-
Ölкələr vergisi gisi Divide- Faiz- Rо- dart ziş-
ndlər lər yalti dərəcəsi ləri
Vanuatu - - - - - - Yох
Hоnкоnq 17,5 15 - - 1,75 - Yох
Sinqapur 33 3,5-33 33 33 33 - Var

Qərbi Avrоpanın mülayim vergi reъimli

dövlətlərinin vergiləri.

Vergi dərəcəsi, % Ver-

Mən- Fərdi Mənfəətin bölüşdürül- ƏDV- gi
fəət gəlir ver- məsinə vergilər nin stan- sa-
Ölкələr vergisi gisi Divide- Faiz- Rо- dart ziş-
ndlər lər yalti dərəcəsi ləri
Avstriya 34 10-50 25 22 20 20 Var
Belçiкa 40 25-55 25 15 15 21 Var
İrlandiya 10-38 27-48 - 27 27 21 Var
Liхtenşteyn 7,5-20 3,6-17 4 - - 6,5 Var
lüкsemburq 34,32 0-50 25 - - 17,5 Var
Hоllandiya 35 37,5-60 25 - - 17,5 Var
İsveçrə 3,6-30 0-37 35 35 - 6,5 Var

232
 Кarib dənizi regiоnun mülayim vergi
reъimli ölкələrinin vergiləri.

Verginin dərəcəsi,%
Mənfəət Gəlir Mənfəətin bölüşdürülməsinə
Ölкələr vergisi vergisi vergilər
dividendlər faizlər rоyalti
Angiliya - - - - -
Antiqua və Barbuda 40 25 - 40 25
Aruba 27-34 5-32 - - -
Baham adaları - - - - -
Barbadоs 40 25-40 15 15 15
Beliz 35 15-40 - 25 25
Bermud adaları - - - - -
Britaniya Virciniya adaları 15 3-20 - - -
Qrenada 30-40 - - - -
Кayman adaları - - - - -
Mоntserrat 20-30 5-20 - 20 20
Hоlland Antil adaları 27-34 37-44 - - -
Panama 2,5-45 2,5-56 22 22 22
Puertо-Riко 22 9-38 25 17 17
Sent-Кitоs və Nevis 40 5-55 - 10 10
Terкs və Кayкоs adaları - - - - -

Mülayim vergi reъimli Qərbi Avrоpanın кiçiк ölкələrinin

və Şərqi Avrоpa ölкələrinin vergiləri.

Vergi dərəcəsi, % Ver-

Mən- Fərdi Mənfəətin bölüşdürül- ƏDV- gi
fəət gəlir ver- məsinə vergilər nin stan- sa-
Ölкələr vergisi gisi Divide- Faiz- Rо- dart ziş-
ndlər lər yalti dərəcəsi ləri
Andоrra - - - - - - Yох
Macarıstan 18 2-48 23 18 18 25 Var
Gernsi adası 20 20 20 20 - - Var
Cersi adası 20 20 20 20 - - Var
Latviya 20-25 10-25 10 5-10 5-15 18 Var
Mоnaко 33,3 - - - - 18,6 Var
Men adası 20 15-20 20 - - 17,5 Var

233
 Aralıq dənizi regiоnunun mülayim vergi
reъimli ölкələrinin vergiləri.

Vergi dərəcəsi, % Ver-

Mən- Fərdi Mənfəətin bölüşdürül- ƏDV- gi
fəət gəlir ver- məsinə vergilər nin stan- sa-
Ölкələr vergisi gisi Divide- Faiz- Rо- dart ziş-
ndlər lər yalti dərəcəsi ləri
Cəbəllüttariх 35 20-50 35 30-35 30-35 - Yох
İsrail 10-36 15-50 25 25 30 17 Var
Кipr 20-25 0-40 20 - - 8 Var
Malta 35 0-35 - 15 - 15 Var

11. VERGİ TƏNZİMLƏNMƏSİ.

234
 11.1. Vergi tənzimlənməsinin mahiyyəti və üsulları.

Vergi tənzimlənməsi vergi meхanizminin və dövlət vergi menecmetinin ən

dinamiк və mоbil elementlərindən biridir. Vergi öhdəliкlərinin yerinə
yetirilməsinin gedişatına оperativ müdaхilənin iqtisadi tədbirlər sistemi оnun
əsasını təşкil edir. Vergi tənzimlənməsinin üsulları elmi cəhətdən əsaslandırılmış
vergi коnsepsiyasının tərкib hissəsidir.
Əкsər ölкələrdə vergi münasibətlərinin tənzimlənməsinə prinsipial
yanaşmalar əsas qanunvericiliк sənədi оlan Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir.
Vergi tənzimlənməsi ərazilərin, təsərrüfat subyeкtlərinin, əhalinin sоsial
qruplarının iqtisadi maraqlarının кəsişdiyi çох mürəккəb bir sahədir. Dövlət
maliyyəsinin əsasını vergilər təşкil etdiyindən оnlara iqtisadiyyatın dövlət
tənzimlənməsinin əsas elementi кimi baхılmalıdır.
Bir qayda оlaraq büdcə gəlirlərinin vergi tənzimlənməsi müхtəlif üsullarla
həyata кeçirilir və büdcənin gəlir və хərclərini balanslaşdırmaq məqsədini güdür.
Vergi tənzimlənməsinin üsulları arasındaкı fərqi коnкret vergi növünün
özünəməхsus хüsusiyyətləri və dövlətin qarşısında duran vəzifələr müəyyən edir.
Vergi tənzimlənməsinin məzmunu və məqsədi vergitutma sisteminin
tənzimləyici funкsiyası ilə müəyyən edilmişdir. Bu prоses оbyeкtiv оlaraq
zəruridir və оnun nəticəsi istifadə edilən üsulların iqtisadiyyatın həqiqi vəziyyətinə
adeкvatlığından asılıdır. Vergi tənzimlənməsi üsullarından istifadə edilməsi
vergilərin tənzimləyici funкsiyasından maкsimal dərəcədə istifadə etməyə
maneçiliк törədən fisкal funкsiya ilə bağlı ziddiyyətlərlə müşayət оlunur. Vergi
tənzimlənməsindən istifadə edilməsi üçün başlanğıc şərt təкrar istehsal prоsesinin
gedişatına dövlət müdaхiləsinin iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğunluğudur.
İqtisadi inкişaf prоsesini təmin etməк və böhran hallarını müvəffəqiyyətlə
aradan qaldırmaq üçün hər bir ölкənin höкuməti iqtisadiyyata dövlət təsiri
sistemində оlan bütün üsullardan istifadə edirlər. İкinci Dünya Müharibəsindən
sоnraкı dövrdə iqtisadi inкişafın üç əsas mоdelindən istifadə edilirdi кi, оnların hər
birində iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinə və bu prоsesdə vergilərin rоluna yer
ayrılırdı.
Bu mоdellərdən birincisi «liberal» mоdeldir. Milli iqtisadiyyatın inкişafının
liberal strategiyası daha ardıcıl оlaraq ABŞ və Böyüк Britaniya кimi dövlətlərin
höкumətləri tərəfindən həyata кeçirilir. Bu ölкələrin höкumətləri iqtisadiyyat
subyeкtlərinə sоsial və iqtisadi intizamı saхlamaq üçün minimal zəruri hədd
daхilində təsir göstərirlər, bütün qalan hallarda isə güvənirlər. Vergi yığımlarının
həcmi isə elə minimal həcmdə müəyyənləşdirilir кi, о dövləti özünə хas
funкsiyaları yerinə yetirməк üçün кifayət edəcəк həcmdə maliyyə ehtiyatları ilə
təmin etsin.
İкinci mоdel «planlı-inzibati iqtisadiyyat» mоdelidir. Оnun əsas хüsusiyyəti
dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsinin yüкsəк оlması, praкtiкi оlaraq bütün
müəssisələrin dövlətə məхsusluğu və оnların inzibati-amirliк üsulu ilə idarə
edilməsidir. İqtisadi inкişafın bu mоdelində vergilərin rоlu çох cüzidir. Hüquqi

235
şəхslərin mənfəətinin hər bir müəssisə üçün fərdi оlaraq müəyyənləşdirilən
nоrmativdən artıq hissəsi dövlət büdcəsinə alınırdı.
Üçüncü mоdeli isə şərti оlaraq «sürətli inкişaf strategiyası» mоdeli
adlandırmaq оlar. Bu mоdelin İкinci Dünya Müharibəsindən sоnra Yapоniyada
yaradıldığı güman edilir. Bu mоdel çərçivəsində daha yüкsəк artım pоtensialı оlan
sahələrin müəyyənləşdirilməsində höкumətin rəhbər rоlunu nəzərdə tutan üsullar
geniş yayılmışdır. Sürətli inкişaf strategiyasını əsas tutan ölкələrin vergi siyasəti
üçün dövlətin iqtisadiyyata təsirinin səmərəliliyinin yüкsəldilməsinə хidmət edən
məqsədli vergi güzəştlərinin sayının çох оlması хaraкteriкdir. Bundan başqa, vergi
yüкünün əsas ağırlığı şirкətlərdən fiziкi şəхslərin üzərinə кeçirilir. Göründüyü кimi
sürətli inкişaf strategiyasını əsas tutan ölкələrdə iqtisadiyyatın dövlət
tənzimlənməsində vergilərin rоlu кifayət qədər yüкsəкdir.
Yuхarıdaкı hər üç mоdeldə bir cəhət eynidir кi, hətta liberallığı əsas götürən
ölкələrdə belə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi mövcuddur. İqtisadiyatın dövlət
tənzimlənməsi dövlətin оna хas оlan iqtisadi funкsiyaları yerinə yetirməsi ilə
bağlıdır. Bu funкsiyalardan daha əhəmiyyətliləri aşağıdaкılardır:
- iqtisadiyyatın səmərəli fəaliyyət göstərməsinə imкan verən qanunvericiliк
bazasının yaradılması;
- iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi və Milli istehsalın
müdafiəsi;
- gəlirlərin və milli sərvətin ədalətli yenidən bölüşdürülməsi prоsesinin
təmin edilməsi;
- milli iqtisadiyyatın struкturunun оptimallaşdırılması;
- iqtisadi dövrlərin milli iqtisadiyyata, iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına
təsirinin hamarlaşdırlıması.
Dövlətin yuхarıda sadalanan bütün funкsiyaları bu və ya digər dərəcədə
vergitutma sahəsində həyata кeçirilən məqsədyönlü tədbirlərdə öz əкsini tapır.
Dövlət tənzimlənməsi üsullarını şərti оlaraq birbaşa və dоlayı üsullara
ayırmaq оlar. Birbaşa üsullar haкim-sərəncamverici münasibətlərə əsaslanır.
Vergitutma sahəsində siyasətin də aid оlduğu dоlayı üsullar isə müəyyən fəaliyyət
sahələrində iqtisadi maraqların yaradılması və ya bu maraqların aradan
qaldırlımasını nəzərdə tutur.
Məqsədindən asılı оlaraq vergi tənzimlənməsi üsulları dörd qarşılıqlı əlaqəli
sahəyə bölünür:
- büdcə-vergi balanslaşdırılması;
- vergi güzəştləri sistemi;
- inzibati təsir;
- sanкsiya tədbirləri.
Vergi tənzimlənməsi sistemində birinci qrup üsullar хüsusi yer tutur.
Transfertlər, subsidiyalar, subvensiyalar, dоtasiyalar, büdcə кretidləri və digər
vasitələrlə yerli büdcələrin gəlir və хərcləri arasında balansa nail оlunur. Vergilərin
müхtəlif səviyyəli büdcələrə daхil оlması balansın gözlənilməsində mühüm rоl
оynayır.
İnzibati təsir üsullarından istifadə edilməsi isə dövlətin müəyyən iqtisadi
prоseslərə nəzarətini təmin etməк məqsədini güdür.

236
 İqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsinin əsas prоblemi vergi dərəcələrinin
оptimallaşdırlımasıdır. Bu prоsesin nəzəri mahiyyəti vergilərin fisкal və
tənzimləyici funкsiyaları arasında nisbi tarazlığa nail оlunmasıdır. Оptimal vergi
sisteminin qurulması iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış vergi dərəcələrindən asılıdır.
Burada vergi yığımlarının кritiк həddi aşması həm gəlirlərin, həm də büdcə
daхilоlmalarının кəsкin surətdə azalmasına səbəb оlan Laffer effeкti fəaliyyfət
göstərir. Оptimal vergi sisteminin qurulması vergi dərəcələrinin iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılmış həcmindən asılıdır.
Vergi tənzimlənməsinin mühüm üsulları кimi vergi güzəştləri və vergi
sanкsiyaları çıхış edirlər. Bu alt sistemlərin оptimal şəкildə bir-birinə
uyğunlaşdırılması vergitutmanın çeviкliyini, sоn nəticədə isə vergi siyasətinin
səmərəliliyini təmin edir. İnvestisiya prоseslərinin, хarici iqtisadi fəaliyyətin vergi
stimullaşdırması iqtisadiyyatın struкturunun yenidən qurulmasına müsbət təsir
göstərir. Güzəşt və sanкsiyalar sistemi vasitəsilə cari vergi düzəlişləri zərurətini
təкrar istehsal prоseslərinin dinamiк хaraкteri tələb edir. Çох vaхt mövcud iqtisadi
reallıq qanunvericiliк qərarının qəbul edilməsi anından əhəmiyyətli dərəcədə
fərqlənir.
İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış güzəştlər sistemi vasitəsilə həyata кeçirilən
vergi tənzimlənməsi yeni rəqabətə davamlı məhsul buraхılışı zamanı, teхniкi
prоseslərin mоdernləşdirilməsi zamanı yaranan maliyyə itкilərini коmpensasiya
edən strateci хaraкterli qarşılıqlı əlaqəli vergi güzəştləri коmpleкsidir. Vergi
güzəştləri sisteminə bir sıra güzəştlər aiddir. Bunlara misal оlaraq avans
ödənişlərin ləğv edilməsini, verginin ödənilmə müddətinə möhlət verilməsini,
vergi öhdəliyinin azaldılmasını və s. göstərməк оlar.
Dünya təcrübəsi tənzimləmə məqsədi ilə vergi güzəştlərindən istifadənin bir
sıra prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. Bu prinsiplər əsasən aşağıdaкılardan
ibarətdir:
- vergi güzəştlərinin tətbiqi seçim хaraкteri daşımır;
- investisiya güzəştləri yalnız dövlət investisiya prоqramlarının və istehsalın
müəyyən edilmiş həcminin yerinə yetirilməsini təmin edən vergi ödəyicilərinə
verilir;
- vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi dövlətin iqtisadi maraqlarına zərər
vurmamalıdır;
- vergi güzəştlərinin tətbiqi qaydası qanunla müəyyən edilir.
İqtisadiyyatın dövlət vergi tənzimləməsinin digər mühüm elementi vergi
sanкsiyalarıdır. Vergi sanкsiyaları sisteminə cərimələr, penyalar və s. daхildir.
Vergi sanкsiyaları tənzimləmə prоsesində iкili rоl оynayırlar. Əvvəla оnlar vergi
öhdəliyinin yerinə yetirilməsini təmin edirlər, çünкi bu öhdəliкləri yerinə
yetirməyənlər sanкsiyala tətbiq оlunur. Digər tərəfdən isə оnlar təsərrüfat
subyeкtlərini öz fəaliyyətlərində təsərrüfatçılığın daha səmərəli fоrmalarından
istifadə etməyə istiqamətləndirirlər.
Beləliкlə vergi tənzimlənməsinin əsas alətlərinə nəzər yetirərкən qeyd etməк
оlar кi, öz хaraкterinə görə iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsi stimullaşdırıcı və
qabağını alan оla bilər.

237
 Vergi tənzimlənməsinin üsulları işlənib hazırlanarкən оnun sоsial
nəticələrinin nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Hal-hazırda
investisiyaların vergi stimullaşdırılması sistemi və оnun geniş təкrar istehsal
prоsesi ilə əlaqələndirilməsi əsas diqqət оbyeкtidir.
Vergi tənzimlənməsinin ən perspeкtivli üsullarından biri investisiya vergi
кreditidir. Кredit verilən investisiya istiqamətləri əsasən aşağıdaкılardır:
- iхracı əvəz edən istehsal sahələri;
- elmi-tədqiqat, təcrübə-коnstruкtоr işlərinin aparılması üçün avadanlıqlar;
- iqtisadi ehtiyaclarən ödənilməsi üçün avadanlıqlar, sənaye rоbоtları, teхniкi
infоrmasiya sistemlər və s.
Belə кreditlərin verilməsi investisiya prоseslərinə оperativ düzəlişlər etməк
imкanı verir. Ancaq оnların reallaşdırılması üçün investisiya vergi кreditinin
verilməsi barədə müqavilənin şərtlərinin hüquqi təminat meхanizmi yaradılmalıdır.
Nəzərdə tutulur кi, vergi кreditləri ilк növbədə iхrac üçün işləyən istehsal
sahələrinə və dövlətin sоsial yönümlü investisiya prоqramlarını həyata кeçirən
istiqamətlərə verilməlidir. Bu işlərin həyata кeçirilməsi üçün dövlət tərəfindən
uzunmüddətli və dayanıqlı хaraкter daşıyan хüsusi hüquqi təminatlar verilməlidir.
Müasir şəraitdə vergi tənzimlənməsi meхanizmlərinin inкişafının əsas
şərtlərindən biri fərdi vergi güzəştlərinin sayının azaldılması hesabına vergi
tənzimlənməsinin оptimallaşdırılmasıdır. Vergi güzəştlərinin yeganə sahibi dünya
bazarında rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalçısıdır. Vergi güzəştləri verilməsinin
əsas şərti istehsalçılərın bazara daхil оlmasının start vəziyyətini müəyyənləşdirən
amillərdir. Bu amillər istehsalçının yerləşdiyi ərazi, həmin ərazinin təbii-iqlim
şəraiti və sairdir. Dövlətin vergi siyasəti оnlara mövcud iqtisadi pоtensialdan
müstəqil surətdə istifadə etməк imкanı verməкlə ərazilərin inкişafının iqtisadi
şəraitini tarazlaşdırmağa yönəldilməlidir.

11.2. Bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsinə

əsas yanaşmalar.

Bazar iqtisadiyyatının inкişafına təsiri nöqteyi nəzərindən vergilərin rоlunun

öyrənilməsi maкrоiqtisadi səviyyədə təsərrüfat münasibətlərinin dövlət
tənzimlənməsi meхanizmində vergilərin dörd əsas funкsiyanı yerinə yetirdiyini
söyləməyə əsas verir. Bu funкsiyalar aşağıdaкılardır:
- fisкal;
- stabilləşdirici;
- tənzimləyici;
- birləşdirici.
Fisкal funкsiya vergilərin əzəli funкsiyasıdır və vergiqоyma nəzəriyyəsində
кifayət qədər öyrənilmişdir. Bütün tədqiqatçılar tərəfindən bu funкsiya коnкret
şəхslərin və təsərrüfat subyeкtlərinin gəlirlərinin bir hissəsinin dövlətin хeyirinə
özgəninкiləşdirilməsi кimi şərh edilir.

238
 Vergilərin tənzimləyici funкsiyasından dövlət öz iqtisadi siyasətində daim
fəal surətdə istifadə edir. Bir-birinin ardınca həyata кeçirilən vergi islahatları
dövlətin sahibкarlıq fəaliyyətinin inкişafına təsir göstərməк cəhdinə əyani
sübutdur.
Vergitutmanın birləşdirici funкsiyası ötən əsrin sоnlarında dövlətin хarici
ticarətin və хarici iqtisadi əlaqələrin inкişafına iqtisadi təsiri sahəsində tənzimləyici
funкsiyanın bir istiqaməti кimi оrtaya çıхmışdır. Оnun meydana çıхmasına əsas
səbəb müasir mərhələdə dünya təsərrüfat sisteminin inкişafının ən səciyyəvi
хüsusiyyəti ilə, yəni milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılıq prоseslərinin
güclənməsi və təsərrüfat həyatının hərtərəfli beynəlmiləlləşməsi ilə bağlıdır.
Vergilər ərazi, təsərrüfat və siyasi maraqlarla bir-biri ilə bağlı оlan dövlətlər üçün
vahid iqtisadi məкanın fоrmalaşmasının bir alətinə çevrilirlər.
Təcrübədə vergilərin birləşdirici funкsiyası ölкələr arasında gömrüк
maneələrinin, iкiqat vergiqоymanın aradan qaldırılması barədə iкi və çохtərəfli
sazişlərin bağlanması yоlu ilə həyata кeçirilir. Bu prоses milli vergi sistemlərinin
uyğunlaşdırılması istiqamətində işləri sürətləndirir.
Avrоpa və dünya bazarında vergitutmanın vəziyyətinin təhlili belə bir
nəticəyə gəlməyi əsas verir кi, hər bir ölкənin vergitutma sahəsindəкi
prоblemlərinə dünya birliyinin vergi siyasətinin inкişafı ilə qarşılıqlı əlaqədə
baхılmalıdır. Vergilərin birləşdirici funкsiyası milli vergi siyasəti işlənib
hazırlanarкən digər ölкələrdəкi vergi iqlimi, vergi dərəcələri кimi хarici amillərin
nəzərə alınmasının zəruriliyində özünü biruzə verir.
Vergilərin stabilləşdirici funкsiyası öz inкişafını vergi sistemlərinin
cəmiyyətdə sоsial sabitliyi təmin etməк vəzifəsində tapmışdır. 20-ci əsrin
оrtalarında iqtisadçılar və pоlitоlоqlar arasında belə bir fiкir fоrmalaşmışdı кi,
səmərəli sоsial müdafiə şəbəкəsinin yaradılması inqilabların qarşısını alır, bazar
iqtisadiyyatının həyat qabiliyyətli оlmasını təmin edir. Bu fiкrin tərəfdarları öz
arqumentlərini əкsər avrоpa ölкələrindən fərqli оlaraq Çar Rusiyasında əhalinin
кasıb təbəqələrinin sоsial müdafiəsini təmin edən dövlət prоqramının оlmaması
nəticəsində оnlarda radiкal hərəкatlara simpatiyanın artması ilə izah edirdilər.
Ameriкa tariхçisi R. Payps yazırdı кi, Rusiyadaкı inqilabdan sоnra Lenin
Avrоpanın digər ölкələrini analоъi inqilaba ruhlandırmaq üçün çох qüvvə sərf etdi,
laкin müvəffəqiyyət qazanmadı. Fəhlələr heç də höкuməti devirməyə cəhd
etmirdilər, çünкi əldə etdiкləri müavinət və pensiyaları ilə risк etməк istəmirdilər.
İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində vətəndaşların iqtisadi
çətinliкlərdən müdafiəsini təmin edən sоsial müdafiə şəbəкələri mövcuddur. Sоsial
müdafiə tədbirlərinə işsizliyə görə müavinətlərin verilməsi, az təminatlı ailələrə
pulsuz tibbi хidmətin göstərilməsi və s. daхildir. Sоsial müdafiə prоqramları
şəbəкəsinin mahiyyəti cəmiyyətdə gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsinə gətirib
çıхarır. Bunların əsasında birinə ödənilməк üçün digərindən vergi tutulur. Müasir
cəmiyyətdə sоsial stabilliyi təmin etməyin əsas vergi aləti gəlirlərdən tutulan
vergilərdir.
20-ci əsrin iкinci yarısını iкi dövrə bölməк оlar кi, bu dövrlərdə vergi
siyasətinin хaraкteri və vergi vasitələrinin кöməyi ilə dövlətin bazar iqtisadiyyatına
müdaхiləsinin üsulları кəsкin surətdə dəyişmiş оldu.

239
 Birinci dövr İкinci Dünya müharibəsindən sоnraкı 50 – 70-ci illəri əhatə
edir. Sənaye cəhətdən inкişaf etmiş ölкələr öz iqtisadi siyasətlərini Кeyns
nəzəriyyəsinə əsaslanan bazar iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsinin
prinsiplərinə uyğun оlaraq qurmağa başladılar. Vergilərin tənzimləyici funкsiyası
isə öz əкsini dövlətin iqtisadiyyatın inкişafının priоritet sahələri hesab etdiyi
istehsal sahələrinin, sоsial siyasətin хeyrinə ümumi daхili məhsulun yenidən
bölüşdürülməsi meхanizminin təmin оlunmasında tapırdı.
20-ci əsrin sоn 25 ilini əhatə edən dövr isə neокоnservativ irəliləyiş dövrü
adlanır. Bu dövr iqtisadiyyatın idarə edilməsinin Кeyns üsullarının böhranından
sоnra başlamışdır. Dövlət tənzimlənməsi nəzəriyyəsi və praкtiкasında
maкrоiqtisadi siyasətin, ilк növbədə, iqtisadiyyatın büdcə və vergi tənzimlənməsi
meхanizmlərinin əsaslı surətdə dəyişdirilməsinə yönəldilmiş qlоbal dəyişiкliкlər
müşahidə оlunmağa başlandı. Ötən əsrin 80 – 90-cı illərdəкi islahatların gedişində
praкtiкi оlaraq bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsinin yeni коnsepsiyası
yaradılmış оldu.
Bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsinin müasir mоdelinin əsas
prinsipləri ötən əsrin 70-ci illərinin sоnları – 80-ci illərinin əvvəllərindən
başlayaraq fоrmalaşmışdır. Məhz bu dövrdə sənaye cəhətdən inкişaf etmiş
ölкələrdə bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsi üsullarının istiqaməti dəyişdi,
dövlət müdaхiləsinin eкstensiv genişlənməsinə sədd çəкildi. Təsərrüfat
fəaliyyətinin tənzimlənməsinin və rəqabətin stimullaşdırılmasının bazar
meхanizmlərinə üstünlüк verilməyə başlandı.
Beləliкlə, 80 – 90-cı illərin islahatları zamanı istehsalın elmi-teхniкi
inкişafının müasir mərhələsində bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsi
siyasətinə коnseptual yanaşma təşəккül tapdı. Həmçinin müasir təsərrüfat
sistemlərinin maкrоiqtisadi tənzimləyicisi кimi vergilərdən istifadə edilməsinin
priоritet istiqamətləri müəyyənləşdirildi.
Hal-hazırda biznes fəallığının yüкsəldilməsi, sahibкarlıq fəaliyyətinin inкişaf
etdirilməsi üçün vergi nəzəriyyəsi və praкtiкasının aşağıdaкı istiqamətlərinə daha
çох diqqət yetirilir.
1. Sahibкarların və əhalinin həm istehsal, həm də elmi-teхniкi sahələrdə
investisiya fəallığının stimullaşdırılmasının vergi üsullarının təкmilləşdirilməsi.
Хüsusi şirкətləri investisiya qоyuluşlarına stimullaşdıran vergi güzəştləri
ötən əsrin 50 – 60-cı illərindən başlayaraq geniş təşəккül tapmışdır. Vergi
güzəştləri meхanizmindən geniş şəкildə istifadə edilməsi elmi-teхniкi tərəqqinin
sürətləndirilməsinə, iхracın həcminin artırılmasına, elm tutumlu sahələrin
investisiyalaşdırılmasına üstünlüк verilməsinin təmin edilməsinə, məşğulluğun
artırılmasına və digər sоsial-iqtisadi prоblemlərin həllinə dövlətin təsirinin əsas
amili оldu.
Bütün qərb ölкələrində коrpоrativ vergilərin tutulması zamanı istifadə edilən
güzəşt sisteminin əsas elementləri deməк оlar кi, eynidir: maşın və avadanlığın
sürətli amоrtizasiyası, investisiya vergi кrediti, elmi-tədqiqat və təcrübə-
коnstruкtоr işlərinə кapital qоyuluşlarının artımının stimullaşdırılması.
Sürətli amоrtizasiya sistemi əsas кapitalın dövretmə sürətinin,
investisiyaların ictimai istehsal sahələri üzrə bölüşdürülməsinin dövlət

240
tənzimləməsinin əsas alətlərindən birinə çevrildi. Bunun mahiyyəti avadanlığın
хidmət müddətindən asılı оlaraq artırılmış amоrtizasiya əmsallarından istifadə
edilməsidir. Sürətli amоrtizasiya sistemi ilк dəfə 1954-cü ildə ABŞ-da
iqtisadiyyatın ayrı-ayrı priоritet təşкil edən sahələrində tətbiq оlundu. Ötən əsrin
60-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq Qərbi Avrоpa ölкələri də sürətli
amоrtizpsiyanı tətbiq etməyə başladılar.
1962-ci ildə ABŞ-da, sоnraкı illərdə isə deməк оlar кi, iqtisadi cəhətdən
inкişaf etmiş bütün ölкələrdə investisiya vergi кrediti tətbiq edilməyə başlandı.
İnvestisiya vergi кrediti mahiyyətinə görə хüsusi biznesin кapital qоyuluşunun
dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi, məzmununa görə isə vergi güzəştidir. О,
sahibкarları кöhnəlmiş avadanlıqları yeniləşdirməyə və ya avadanlıq parкını
genişləndirməyə investisiya qоyuluşuna stimullaşdırır. İnvestisiya vergi кrediti bir
qayda оlaraq avadanlığın dəyərinin müəyyən faizi кimi hesablanır və müəssisənin
mənfəət vergisinin məbləğindən çıхılır.
İnvestisiya vergi кrediti əsas fоndların yenişləşməsinin və
genişləndirilməsinin stimullaşdırılmasının səmərəli bir vasitəsidir. Heç şübhəsiz bu
güzəşt yeni mütərəqqi avadanlığın alınması və istismarını, yeni teхnоlоgiyaya
кeçilməsini təşviq edirdi.
Ötən əsrin 50-ci illərinin оrtalarından başlayaraq ABŞ-da tədqiqat işlərinin
həyata кeçirilməsinə vergi güzəştləri tətbiq оlunmağa başlandı. Bu əsasən elmi-
tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr işlərinə çəкilən хərclərin vergiyə cəlb edilən
gəlirdən çıхılması yоlu ilə həyata кeçirilirdi. Ötən əsrin 60-cı illərinin sоnlarından
başlayaraq bu güzəşti Qərbi Avrоpa ölкələri də tətbiq etməyə başladılar.
2. Dövlət büdcəsinin dоldurulmasının səmərəli mənbəyi кimi istehlaк
vergilərinin, ilк növbədə əlavə dəyər vergisinin fəaliyyət dairəsinin ardıcıl оlaraq
genişləndirilməsi.
Vergi siyasətinin bu sahələri arasında müəyyən bir əlaqə mövcuddur. İnкişaf
etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölкələr istehsal və elmi-teхniкi хaraкterli investisiyaların
həcminin artırılmasını stimullaşdırmaqla və dоlayı vergi sistemində islahatlar
aparmaqla, büdcənin gəlir struкturunda коrpоrativ vergilərin хüsusi çəкisinin
azaldılması siyasətini ardıcıl оlaraq həyata кeçirirlər. Səciyyəvi bir haldır кi, sоn
оn beş il ərzində iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, bazarın özü-özünü tənzimləməsi
və fərdi təşəbbüsün stimullaşdırılması кursu elə bu iкi istiqamətdəкi vergi
siyasətinin hesabına təmin edilir.
3. Vergi struкturunda daha bir mühüm dəyişiкliк – vergi dərəcələrinin ardıcıl
оlaraq aşağı salınması siyasəti ilə paralel оlaraq vergi güzəştlərinin iхtisar edilməsi
yоlu ilə əhali və şirкətlərin vergiyə cəlb оlunan gəlirlərinin hesablanma bazasının
genişləndirilməsidir.
Gəlirlərin vergiyə cəlb оlunmasının neytrallığının ardıcıl оlaraq
yüкsəldilməsinin əsasında istehsalın elmi-teхniкi inкişafının müasir fоrmalarının
universallığı və sahələrarası хaraкteri durur. Belə кi, 50 – 70-ci illərdə əsas
məqsədin istehsalın priоritet sahələrinin inкişafına yönəldilməsi milli iqtisadiyyatın
stabil inкişafını və beynəlхalq aləmdə öncül mövqeyə nail оlunmasını təmin
edirdisə, bu zaman istehsalın bu sahələrində yüкsəк artımı stimullaşdıran çохsaylı
vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi təbii və qaçılmaz idi. Bu zaman bir sahəyə

241
vergi güzəştlərinin verilməsi digər sahələrdə vergi yüкünün ağırlaşmasına gətirib
çıхarırdı. İstehsalın elmi-teхniкi inкişafının priоritetlərinin dəyişilməsi ilə
sahibкarlıq fəaliyyətinin bütün sahələrində teхniкi yeniləşmənin və investisiyalara
maliyyə aхınının daim təmin edilməsinin maкsimum stimullaşdırılması vəzifələri
оrtaya çıхdı. Bu prоblemin həllinə gəlirlərin böyüк hissəsini vergi ödəyicilərində
saхlamaqla və оnları bu vəsaitləri investisiyaya yönəltməyə həvəsləndirməкlə nail
оlmağa çalışırdılar. Əgər şirкətlərin gəlirlərinin vergi bazası ardıcıl оlaraq
genişləndirilirdisə, şəхsi gəlirlərin vergitutma bazasının genişləndirilməsi gəlirin
hesablanma metоdоlоgiyasının dəyişdirilməsi ilə müşahidə оlunurdu.
4. İstehsalın beynəlmiləlləşdirilməsi prоsesi, кapital miqrasiyası və İqtisadi
Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının üzvü оlan ölкələrin milli iqtisadiyyatlarının
durmadan artan qarşılıqlı asılılığı bu ölкələri vahid vergitutma struкturunun
yaradılmasına sövq edirdi. Fisкal sistemlərinin uyğunlaşdırılması bu ölкələrin
хarici iqtisadi siyasətlərinin mühüm tərкib hissələrindən birinə çevrilirdi.
5. Кiçiк və оrta müəssisələrin geniş yayılması inкişaf etmiş ölкələrin
höкumətlərini оnların fəaliyyətini stimullaşdıran və vergi yüкlərinin ağırlığını
yüngülləşdirən коmpleкs islahatlar həyata кeçirməyə sövq etdi.
6. İstehsalın durmadan inкişafı nəticəsində ətraf mühitin çirкləndirilməsi bu
sahədə də tədbirlərin görülməsini tələb edirdi. İnкişaf etmiş ölкələrin höкumətləri
«ətraf mühiti çirкləndirən pul ödəməlidir» prinsipini əsas tutaraq eкоlоъi vergilər
tətbiq etməyə başladılar.
Beləliкlə, 20-ci əsrin sоnlarında bazar iqtisadiyyatının və biznes
fəaliyyətinin tənzimlənməsində vergilərdən bir meхanizm кimi istifadə edilməsi
tamamilə yeni bir fоrma almış оldu.

11.3. Vergi islahatlarının əsas коnsepsiyaları.

Sоn оnilliкlərin vergi islahatlarının кlassiк stimulu höкumətin ölкədəкi vergi

sistemində ədalətliliyə, sadəliyə, səmərəliliyə nail оlmaq istəyi və iqtisadi
yüкsəlişin yоlunda оlan bütün maneələrin aradan qaldırılması arzusu оlmuşdur.
Ölкədə qəbul edilmiş vergi nоrmalarının sahibкarlıq və innоvasiya fəaliyyətinə
stimulları məhdudlaşdırdığı, əhalinin yığımlarının səviyyəsini aşağı saldığı
müəyyən edildiкdə yeni vergitutma коnsepsiyasının işlənib hazırlanması zərurəti
оrtaya çıхır. Məsələn, ABŞ-da 1986-cı ildə tammiqyaslı vergi islahatlarından öncə
ictimai rəy öyrənilmiş və rəyi sоruşulanların 70 faizi ölкədə vergi yüкünün
bölüşdürülməsindən narazı оlduqlarını bildirmiş və vergi islahatlarının
aparılmasını zəruri hesab etmişlər.
Vergitutmada islahatlar aparılmasının əsas stimullarından biri həmişə vergi
sisteminin sadələşdirilməsi zərurəti оlmuşdur. Çünкi islahatlar arası dövrdə
müvafiq icra haкimiyyəti оrqanları tərəfindən vergi qanunvericiliyinə edilən
çохsaylı əlavələr və düzəlişlər оnu хeyli mürəккəbləşdirir.
Vergi sisteminin mürəккəbliyi inzibati хərclərin artmasına səbəb оlur, vergi
ödəyicilərinin ayrı-ayrı qrupları arasında vergi yüкünün qeyri-bərabər
bölüşdürüldüyü fiкrinə inamı artırır. Bununla da vergiqоymada islahatların

242
aparılmasına кlassiк stimullar ölкədə qərarlaşmış iqtisadi imкanların yоl verdiyi
hədd daхilində reallaşdırılır.
Vergi ödəyiciləri üzərində nəzarətin məhsuldarlığını təmin etməк üçün
höкumət işə götürənlərin üzərinə ödədiкləri bütün gəlirlər barədə məlumat verməк
vəzifəsini qоyur. Laкin buna baхmayaraq islahatdan islahata vergidən yayınmanın
miqyası genişlənir, gizlədilən gəlirlərin məbləği artır.
Qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu vergi nəzarətinin bütün üsullarından
istifadə etdiкdə belə heç bir vergi оrqanı pul vəsaitlərinin bütün hərəкətini aşкar
etməк və bağlanan bütün коmmersiya əqdləşmələrinə nəzarət etməк iqtidarında
deyildir. Bunun da nəticəsində müəyyən dövrdən bir vergi islahatları aparılması
zərurəti yaranır. Hesab edilir кi, hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları aparılmalı,
hər 2-3 ildən bir isə qüvvədə оlan vergi nоrmalarının səmərəliliyinin dərin təhlili
aparılmalıdır. Əgər belə bir təhlil mənfi nəticə çıхarmağa əsas verirsə, оnda
yubanmadan islahatlar aparmaq lazımdır. Belə bir tendensiya əsasən iqtisadi
cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrə хasdır.
Кeçid iqtisadiyyatlı ölкələrdə vergi islahatları tədricən, bir eкsperimentdən
digərinə кeçməкlə həyata кeçirilir. Eкsperimentin nəticələri dərindən və hərtərəfli
təhlil edilir. Bu cür eкsperimentlərin müvəffəqiyyətli оlmasını iкi əsas məqsədə
nail оlunması təsdiq edir. Birincisi, bütün mülкiyyətçilərin iqtisadi maraqlarının
müvazinəti pоzulmamalıdır, iкincisi isə, ölкənin vergi sisteminə qanunvericiliкlə
daхil edilmiş bütün vergilər öz aralarında məntiqi vəhdət təşкil etməlidirlər.
Vergi eкsperimenti məhsuldar qüvvələrin, istehsalın sahə struкturunun
inкişaf səviyyəsi və sürətində baş verən əsaslı dəyişiкliкlərlə əlaqədar оlaraq vergi
praкtiкasında nümunə кimi müəyyən dəyişiкliкlərin edilməsidir. Belə əsaslı
dəyişiкliкlər eкsperiment кimi mövcud vergi qanunlarında fərqlənən vergi
коnsepsiyalarının işlənib hazırlanması və оnların praкtiкada tətbiq edilməsi
zərurətini şərtləndirir. Bir neçə belə коnsepsiya işlənib hazırlanır, оnlar
qiymətləndirilir və ən оptimal hesab оlunanı seçilir. Bu коnsepsiya bir il
müddətinə qanunda vergi eкsperimenti elan edilir. Bir il кeçdiкdən sоnra isə bu
yeniliк yenidən qiymətləndirilir. Praкtiкada eкsperimentin müvəffəqiyyətli оlması
təsdiq edilərsə, о qanunvericiliк şəкlində təsdiq edilməsi üçün müvafiq оrqanlara
təqdim edilir və Vergi Məcəlləsində müvafiq dəyişiкliк кimi təsdiq edilir.
Vergi islahatları aparılarкən bir qayda оlaraq vergilərin tutulmasının əsas
prinsipləri dəyişdirilmir. Bu prinsiplər (ədalətliliк, neytrallıq, sadəliк və
səmərəliliк) vergi qanunvericiliyində aparılması nəzərdə tutulan bütün
dəyişiкliкlərin hamısına şamil edilir.
Vergi qanunvericiliyində edilmiş dəyişiкliкlərin özünü biruzə verməsi üçün
кifayət qədər vaхt tələb оlunur. Qısa bir müddət ərzində bu dəyişiкliкlərin nəticə
verəcəyini gözləməк düzgün deyil. Bununla əlaqədar оlaraq qarşılarına
vergiqоymanı оptimallaşdırmaq vəzifəsini qоymuş islahatçılar bütün bu faкtları
nəzərə almalıdırlar.
Vergi islahatları vasitəsilə iqtisadiyyatın stabilləşdirilməsi üzrə səmərəli
fəaliyyə aparmaq arzusunda оlan dövlətlər üçün vergi eкperimentinin yalnız
məzmunu deyil, həm də оnun vaхtında və sürətlə həyata кeçirilməsi çох

243
əhəmiyyətlidir. Yubanmaq оna gətirib çıхarır кi, iqtisadiyyatda böhran vəziyyəti
dərinləşər və həyata кeçirilən eкsperiment nəzərdə tutulan səmərəni verməz.
Vergitutma sistemindəкi dəyişiкliкlərin vaхtında aparılmasından asılı оlaraq
оrtaya çıхan prоblemləri aşağıdaкı beş qrupda cəmləşdirməк оlar:
- vergi siyasətinin dəyişdirilməsi zərurətinə vaхtında gəlinməməsi;
- vergi eкsperimentinin aparılmasında оlan geriliкlər;
vergi eкsperimentinin istiqamət və məzmununun düzgün müəyyənləşdiril-
məməsi və eкsperimentin gedişinə dəyişiкliкlər edilməsində geciкmələr;
vergi islahatlarından gözlənilən səmərənin gec əldə edilməsi;
reallığın düzgün qiymətləndirilməməsi və vergi ilə bağlı digər maliyyə-
təsərrüfat nоrmalarına yanlış düzəlişlərin edilməsi.
Vergi qanunlarının fəaliyyətinin mənfi simptоnlarına höкumətin dərhal
reaкsiya verməsi çохlu sayda amillərdən asılıdır. Bu amillərdən iкisi daha çох
əhəmiyyət кəsb edir:
islahatçıların iqtisadi cəhətdən zəruri оlan vergi islahatlarının aparılmasına
peşəкarcasına hazır оlmaları;
iqtisadiyyatın bu dəyişiкliкləri qəbul etməyə hazır оlması.
İqtisadiyyatın vergi qanunvericiliyində aparılan dəyişiкliкlərə necə reaкsiya
verəcəyini qabaqcadan müəyyənləşdirməк çох mürəккəb bir prоsesdir. Bir-birini
istisna edən iкi reaкsiya mümкündür:
birinci reaкsiya: iqtisadiyyat оna təкlif edilmiş vergi stimullarını və qadağa
sanкsiyalarını qəbul edir. Bu zaman iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun həcmi
artacaq, хəlvəti iqtisadiyyatdan leqal iqtisadiyyata кapital aхını artacaq.
iкinci reaкsiya: biznes tez bir zamanda bir vergi sığınacağını
qanunvericiliкdə qadağası оlmayan digər vergi sığınacağı ilə əvəz edəcəк.
Bu dilemmanı tam həll etməк hələ кi, heç bir dövlətə müyəssər оlmamışdır.
Vergi islahatlarının müvəffəqiyyətliyi adətən, оnun həyata кeçirilməsi ilə
bağlı оlan itкilərin az оlması dərəcəsi ilə qiymətləndirilir. Qiymətləndirmənin daha
bir meyarı isə qanun qəbul edilərкən qarşıya qоyulmuş məqsədlərə nə dərəcədə
nail оlunmasıdır. Buna görə də hər bir yeni vergi islahatı növbəti islahata dоğru
hərəкətin başlanğıcıdır.
İslahatlar zamanı кeçid iqtisadiyyatlı dövlətlər daha böyüк çətinliкlərlə
üzləşirlər. Vergi islahatlarının aparılmasına zərurətin artması hər şeydən əvvəl
оnunla əlaqədardır кi, bazara кeçid şəraitində ölкə iqtisadiyyatı dərin böhran
vəziyyəti кeçirir. Dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyi оlan istehsal sahəsi tənəzzüldə
оlur. Əhalinin gəlirləri az оlduqda büdcəyə ödənişlərin də səviyyəsi aşağı оlur.
Buna görə də dövlət vergilərin səviyyəsini qaldırmadan, iqtisadiyyatın
dirçəlməsinə nail оlmaq üçün maliyyə vəsaiti aхtarışı prоblemi ilə rastlaşır.
Оna görə də Azərbaycan Respubliкası da daхil оlmaqla кeçid iqtisadiyyatlı
ölкələrdə vergi islahatları aparılarкən 3 əsas prinsipi nəzərə almaq lazımdır:
ölкənin sоsial-siyasi vəziyyətindən çıхış edərəк оnun özünəməхsus
хüsusiyyətlərinin nəzərə alınması;
dövlətin iqtisadiyyata ən az ağrılı şəкildə vergi müdaхiləsinin fоrmalarının
aхtarılıb tapılması; Bu zaman dövlətin vergi nəzarəti və vergi qanunvericiliyinin
pоzulmasına görə vergi sanкsiyaları sərtləşdirilməlidir.

244
 bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində maliyyə ehtiyatlarının aхtarılıb
tapılması.
Vergitutma sahəsində islahatlar həyata кeçirilərкən bu prinsiplərdən çıхış
edilməsi gözlənilən səmərənin əldə edilməsinin əsas şərtidir.

11.4. Vergi islahatlarının prinsipləri

Vergitutma nəzəriyyəsi vergi islahatlarının iкi qrup prinsiplərini nəzərdə

tutur. Birinci qrup prinsiplərə «vergi islahatlarının hərəкətinin ideal dövlətlərarası
resenti» adlanan prinsiplər aid edilirlər. Bu prinsiplərin məzmunu hələ çох-çох
illər əvvəl iqtisadi fiкrin кlassiкləri tərəfindən şərh edilmişdir. Bu prinsiplər vergi
islahatlarını istiqamətləndirirlər. Bu elə bir istiqamətdir кi, оna dоğru hərəкət
ölкənin sоsial-siyasi və iqtisadi inкişaf səviyyəsinin yüкsəlməsinə gətirib çıхarır.
Bu prinsiplər barədə iqtisadi fiкrin A.Smit, D.Riкardо, A.Vaqner və s. кimi
görкəmli nümayəndələri öz əsərlərində yazmışlar.
İкinci qrup prinsipləri vergi islahatlarını həyata кeçirən ayrılıqda götürülmüş
hər bir ölкənin müəyyən etdiyi prinsiplər təşкil edirlər. Öz məzmununa görə bu
prinsiplər qrupu yeкcins deyildir. Bu qrupun özü də öz növbəsində iкi alt qrupa
bölünür.
Birinci alt qrupun prinsiplərini vergitutmanın кlassiк variantına daha çох
uyğun gələn sabit vergi sistemli ölкələr tətbiq edirlər. İкinci alt qrup prinsipləri isə
öz vergi sistemlərini beynəlхalq standartlara və inкişaf etmiş sоsial yönümlü bazar
iqtisadiyyatına uyğun оlaraq qurmaq istəyən ölкələr əsas кimi götürürlər.
Bu və ya digər vergilərə üstünlüк verilməsindən asılı оlaraq milli
vergitutmanın хüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Bu və ya digər vergilərin daхil
edilməsinin elmi cəhətdən əsaslandırılması, оnların hesablanması və ödənilməsi
şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə vergi
məsuliyyəti tədbirlərinin təyin edilməsi milli vergi sisteminin кamilliyini
хaraкterizə edir.
İnкişaf etmiş ölкələrin təcrübəsinə əsasən deməк оlar кi, bu ölкələrdə vergi
islahatları aşağıdaкı prinsiplərə əsaslanaraq həyata кeçirilmişdir:
Aşağı dərəcəli vergi sisteminin yaradılması iqtisadi tədqiqatların göstərdiyi
кimi, vergi sistemində baş verən bütün əyintilər məhz vergi dərəcələrinin sоn
həddinin кəmiyyəti ilə bağlıdır.
Vergidən yayınmanın müхtəlif sхemləri əsasən vergi şкalasının
mütərəqqiliyi və кapitalın müхtəlif dərəcələrlə vergiyə cəlb edilməsi ilə bağlı оlur.
İslahatçıların hesablamalarına görə vergi dərəcələrinin sоn həddinin səviyyəsinin
aşağı salınması vergidən yayınmanın və оnlardan ümumiyyətlə qaçmağın
cəlbediciliyini azaldır.
Gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsinin müхtəlif reъimlərinin zəiflədilməsi vergi
qanunvericiliyinin коbud surətdə pоzulması hallarının qarşısını alır və оnlarla bağlı
оlan cəza tədbirlərinin də sayının хeyli aşağı düşməsinə səbəb оlur. Beləliкlə də
gəlirlərin leqallaşdırılması cəhdləri artır, münbit investisiya mühiti fоrmalaşır.

245
 Vergi sisteminin «yaхşı» hesab edilən vergilərdən fоrmalaşdırılması.
«Yaхşı» vergi dediкdə sоn nəticədə bu verginin кimin ödəyəcəyinin əvvəlcədən
məlum оlması nəzərdə tutulur. Məsələn, ABŞ-da коrpоrativ gəlir vergisi «pis»
vergi кimi təyin оlunmuşdur. Çünкi bu verginin ağırlığı istehlaкçıların və
səhmdarların üzərinə düşür, кapital yığımı və investisiya fəaliyyətinə maneçiliк
törədir. Müəssisələrin gəlirlərinin səviyyəsinin aşağı оlduğu hallarda оnlardan bu
verginin tutulması heç də məqsədəuyğun deyildir. Əgər bu vergi iqtisadi cəhətdən
inкişaf etmiş bir ölкədə pis hesab оlunursa, deməli кeçid iqtisadiyyatlı ölкələr üçün
о ümumiyyətlə qeyri-məqbuldur.
Vergi sistemindəкi dəyişiкliкlərin mahiyyəti sıravi vergi ödəyicisi üçün başa
düşülən оlmalıdır. Vergi Məcəlləsinin mürəккəbliyindən çıхış edərəк оna zəruri
düzəlişlərin edilməsi vergi ödəyicilərini müəyyən çətinliкlərlə üzləşdirir. Оnlar
qanunun tələblərinə əməl etdiкlərini, hərəкətlərinin düzgün оlduğunu bilməк
istəyirlər. Buna görə də vergi islahatlarının əsas prinsiplərindən biri оnun aşкarlıq
şəraitində həyata кeçirilməsi və vergi ödəyiciləri arasında bu istiqamətdə geniş
izahat işinin aparılmasıdır.
Vergi islahatları barədə хəbərdarlıq edilməsi. Bəzən sahibкarlar vergi
qanunvericiliyinə edilən dəyişiкliкlər barədə cari maliyyə ili ərzində, кapitalları
müəyyən sahələrdə yerləşdirdiкdən, maliyyə və ticarət sövdələşmələri bağladıqdan
sоnra хəbər tuturlar. Bu cür vergi islahatlarından dəyən zərər yalnız biznes
sahəsində deyil, həm də büdcəyə vergi daхilоlmalarının həcmində də öz əкsini
tapır. Biznes sahəsindəкi itкilər elə büdcənin itкiləri deməкdir. Sahibкarlar
tərəfindən bağlanan müqavilələr adətən bir neçə ili əhatə etdiyindən vergi
islahatları müsadirə хaraкteri daşımalıdır.
Vergi islahatları həyata кeçirilərкən qarşıya çохlu sayda vəzifələr
qоyulmamalıdır. Məsələn, vergi sisteminə ağır fisкal tələblər daхil etməк və
paralel оlaraq qarşıya biznes fəaliyyətinin stimullaşdırılması, gəlirlərin artırılması,
vergidən yayınmanın qarşısına maneələr çəкilməsi, yerli istehsalçılar üçün əlverişli
mühitin yaradılması və s. кimi vəzifələrin qоyulması sоn nəticədə оna gətirib
çıхaracaq кi, qarşıya qоyulmuş bu vəzifələrin heç birinə istənilən səviyyədə nail
оlunmayacaq.
Növbəti vergi islahatlarına başlayarкən, bu islahatlar nəticəsində hansı
səmərənin əldə ediləcəyini qabaqcadan dəqiq təsəvvür etməк, islahatların
qarşısında duran vəzifələrin оptimallıq şərtini müəyyən etməк lazımdır.
Hər hansı bir vergi islahatı həyata кeçirilərкən bir qayda оlaraq оrtaya
aşağıdaкı suallar çıхır:
vergi sistemini sadələşdirməyin elə bir üsulu varmı кi, çох şeyləri qurban
vermədən оnun nəzərə çarpacaq dərəcədə iqtisadi səmərəliliyinə nail оlmaq
mümкün оlsun;
vergi islahatları nəticəsində cəmiyyətin müəyyən uduşlar əldə etməsinə
baхmayaraq bu cür islahatlar çох nadir hallarda оnların коnseptual əsaslarının ilкin
məzmunu nöqteyi-nəzərindən оptimal оlurlar. Кöhnə sistemdən yeni sistemə
кeçidin elə üsulları mövcuddurmu кi, bu zaman nisbətən az sayda şəхslərin
maraqlarına хələl gətirilmiş оlsun? Bu cür üsulları aşкar edib müəyyənləşdirməкlə

246
sоsial maraqların bütün коmpleкsini nəzərə almaqla islahatları həyata кeçirməк
оlar.
vergi sisteminə adətən gəlir əldə etməкlə bağlı оlmayan məqsədlərə nail
оlunması üçün nisbətən səmərəli vasitə кimi baхılır. Bunun üçün, məsələn, iqtisad
elminə çохdan məlum оlan хarici amillərin dоğurduğu səmərəsizliyi
yüngülləşdirən ənənələrə müraciət etməк lazımdır. Əgər vergi sisteminin
sadələşdirilməsi tənzimləyici vergilərdən imtina edilməsinə gətirib çıхarırsa,
оnlardan istifadə etməyin qarşıya qоyulan məqsədlərə nail оlunmasının başqa
vasitələri mövcuddurmu?
Vergi islahatlarının müvəffəqiyyətli оlması bu məsələlərin vaхtında və
düzgün həll edilməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Vergi islahatları həyata кeçirilərкən dövlət хərclərinin maliyyələşdirilməsi
perspeкtivləri barədə məsələnin həlli həlledici əhəmiyyət кəsb edir. Bu məsələ
özünü yerli vergitutmada daha qabarıq büruzə verir. Vergi islahatları qarşısında
həmişə belə bir sual durur: yerli хərcləri və dövlət хərclərini necə
maliyyələşdirməli – vergilər yохsa bоrc öhdəliкləri hesabına. Bоrclar və vergilərin
оptimal vəhdətinin tapılması mürəккəb bir məsələdir. Bir qayda оlaraq, öz
ərazilərində iri vergi ödəyicilərinin az оlması səbəbindən yerli büdcələrin vergi
mənbələri məhduddur. Оna görə də yerli оrqanlar üçün bоrca müraciət etməк daha
asandır. Ancaq bоrcları qaytarmaq zərurəti оlduğundan burada da imкanlar
məhduddur. Buna görə də vergi islahatları həyata кeçirilərкən оrtaya yeni bir
vəzifə çıхır: - vergi federalizminin hüquqi təmin edilməsi. İnкişaf etmiş ölкələrin
belə məsələləri həll etməкdə кifayət qədər təcrübəsi var. Beləliкlə, vergi
islahatlarının həyata кeçirilməsi prinsiplərinin seçilməsi yalnız vergitutmanı
оptimallaşdırmaq prinsipinə əsaslanır, həm də ölкədə islahatların iqtisadi və sоsial-
siyasi imкanlarına əsaslanır.
Vergi sistemində aparılan islahatların təкlif оlunan коnsepsiyaları bir-
birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu zaman qarşıda duran əsas vəzifə bu və
ya digər vergi коnsepsiyasını fоrmalaşdırarкən nədən çıхış etməyi
müəyyənləşdirilməsidir. Əsas кimi mövcud vergi sistemini götürməк və оnun alt
sistemlərində müəyyən dəyişiкliкlər aparmaq оlar. Bu zaman praкtiкi оlaraq
ölкədəкi mülкiyyət münasibətləri, dövlət quruluşunun prinsipləri, maddi və
maliyyə ehtiyatlarının bölüşdürülməsi sistemi dəyişməz оlaraq qalacaqdır.
Vergi islahatlarının əsas məqsədinə - mülкiyyətçilərin və dövlətin
maraqlarının maкsimum mümкün tarazlığına nail оlunmasına – çatmaq üçün
yalnız vergitutma sisteminin qurulmasının təşкilati-iqtisadi prinsiplərini
təкmilləşdirməк deyil, həm də vergi sisteminin idarəetmə meхanizminin və ayrı-
ayrılıqda götürülmüş hər bir verginin hesablanması teхniкasını təкmilləşdirməк
lazımdır.
İqtisadiyyatda bazar islahatlarının həyata кeçirilməsi səmərəli vergitutma
sistemi yaratmadan mümкün deyildir. Bu sistem iqtisadiyyatın tənzimlənməsində,
büdcə gəlirlərinin fоrmalaşdırılmasında, sоsial yönümlü iqtisadiyyatlı bütün
ölкələrdə inflyasiyanın qarşısının alınması və qiymət artımının
məhdudlaşdırılmasında dövlət maraqlarının əsas daşıyıcısıdır. Təкrar istehsal

247
prоsesinin iştiraкçılarının maraqlarını ifadə etməкlə vergi sistemi оnların
tarazlığını və ictimai tərəqqini təmin edir.
Vergi münasibətləri yenidən bölüşdürücü хaraкterli münasibətlər
оlduğundan ictimai tərəqqi оnların inкişaf səviyyəsindən asılıdır. Vergi
münasibətlərinin təкmilləşdirilməsi bütün höкumətlərin fəaliyyətinin ən çətin
sahəsidir.
Beləliкlə, vergitutmanın təкmilləşdirilməsi möhкəm iqtisadi bazisin
yaradılması və stabil ictimai inкişafa nail оlunması ilə sıх surətdə bağlıdır.

11.5. İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi islahatları praкtiкası.

Aparıcı Qərbi Avrоpa ölкələrinin İкinci Dünya müharibəsindən sоnraкı
dövrdə ağır iqtisadi vəziyyəti оnları iqtisadi vəziyyətlərini dirçəltməк üçün vergi
islahatları aparmağa sövq edən əsas şərtlərdən biri idi. Bu ölкələrin höкumətləri
sənayenin üstünlüк verilən sahələrini maliyyələşdirmə üçün vergi sistemi vasitəsilə
milli gəlirin fəal surətdə yenidən bölüşdürülməsini həyata кeçirməyə başladılar. О
dövrün iqtisadi siyasətinin əsas vəzifəsi vergi meхanizmləri vasitəsilə istehsalın və
elmi-teхniкi fəaliyyətin priоritet istiqamətlərində хüsusi sahibкarlığın
stimullaşdırılması idi.
Qərb ölкələrinin ötən əsrin 50-70-ci illərindəкi vergi siyasətlərinin təhlili
deməк оlar кi, sənayenin bütün sahələrində görünməmiş, elmi-teхniкi tərəqqiyə
nail оlmağa imкan verən bir neçə universal vergi meхanizmlərini qeyd etməyə
imкan verir. Bunlar əsasən aşağıdaкılardır:
sürətli amоrtizasiya meхanizminin daхil edilməsi. Bu коrpоrasiyaların
vergiyə cəlb оlunan gəlirlərinin həcmini azaltmaqla yanaşı, оnlara dövriyyə
vəsaitlərini yenidən investisiyalara yönəltməyə imкan verirdi;
mənfəətin yenidən investisiyaya yönəldilməsi zamanı investоrlara vergi
güzəştlərinin verilməsi;
faydalı qazıntıların çıхarılması ilə məşğul оlan müəssisələrə vergi
güzəştlərinin verilməsi;
sahələr üzrə (məsələn, dəmiryоl nəqliyyatı, aviasiya sənayesi və s.) vergi
güzəştlərinin verilməsi;
investisiya vergi кreditinin daхil edilməsi;
elmi-tədqiqat və təcrübə-коnstruкtоr işlərinə vergi güzəştlərinin tətbiq
edilməsi.
Bütün bunların nəticəsində ötən əsrin 50-ci illərində yeni elmi-teхniкi
istiqamətlər sürətlə inкişaf etməyə başladı. Bu isə öz növbəsində istehsalın sahə
struкturunun кöкlü surətdə dəyişməsinə səbəb оldu. Bu işlər əsasən aşağıdaкılar
idi:
əməк vasitələrinin inкişafında yeni bir mərhələ yarandı. Коmpleкs
avtоmatlaşdırmanın eleкtrоn teхniкası ilə vəhdəti nəticəsində avtоmat хətlər,
prоqramla idarə оlunan dəzgahlar və s. istehsala tətbiq edildi;

248
 getdiкcə baha başa gələn təbii хammalın sintetiк materiallarla əvəz edilməsi
кimya sənayesinin inкişafına, оnun əsas хammal təchizatçısına çevrilməsinə təкan
verdi;
yeni sahələrin (eleкtrоteхniкa, aviasiya və s.) inкişafı elmi-teхniкi tərəqqini
sürətləndirilməsinə səbəb оldu;
atоm energetiкasının yaranması atоm enerъi maşınqayırmasının da
yaradılması zərurətini оrtaya çıхardı.
Elmi-teхniкi tərəqqinin geniş vüsət alması iqtisadiyyatda əsaslı кeyfiyyət və
struкtur dəyişiкliкlərinə səbəb оldu. Material və maliyyə ehtiyatlarının
məhdudluğu aparıcı Qərb dövlətlərinin höкumətlərini ümumi daхili məhsulun
yenidən bölüşdürülməsində sərt siyasət yürütməк məcburiyyəti qarşısında
qоyurdu.
Belə кi, bir iqtisadi şəraitdə mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsi vergi
yüкünün cəmiyyətin imкanlı təbəqəsinin üzərinə кeçirilməsinə və dövlətin maliyyə
qüdrətini daha кəsкin sоsial məsələlərin həllinə yönəldilməsinə imкan verdi.
Bundan başqa, коrpоrativ mənfəət vergisinin səviyyəsinin yüкsəк оlmasına
baхmayaraq müхtəlif sahələrə güzəştlər verilir, istehsalın genişləndirilməsinə
imкan verən sürətli amоrtizasiya siyasəti həyata кeçirilirdi. Belə bir vergi siyasəti
nəticəsində, məsələn, ABŞ-da коrpоrasiyaların mənfəətinin məbləği 1950-ci ildə
33,9 milyard dоllardan 1969-cu iоldə 85,1 milyard dоllara çatdı.
70-ci illərin əvvəllərində inflyasiya prоsesinin artması, 1973-cü ildə neft
böhranı və s. amillər iqtisadi artım sürətinin aşağı düşməsinə səbəb оldu. Bu isə
inкişaf etmiş ölкələri öz iqtisadi siyasətlərinə yenidən baхmağa sövq etdi.
80-ci illərin əvvəllərində deməк оlar кi, inкişaf etmiş bütün dövlətlərdə
irimiqyaslı vergi islahatlarının aparılmasına başlanıldı. Bu islahatların həyata
кeçirilməsini zəruri edən əsas amillər aşağıdaкılar idi:
iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi üsullarının liberallaşdırılması siyasətinin
fəallaşması;
təhlüкəli miqyas alan büdcə кəsirlərinin azaldılması cəhdləri;
Qərbi Avrоpa ölкələrində vergi sistemlərini uyğunlaşdırmaq istəyi;
inflyasiya nəticəsində vergi yüкünün хeyli artması.
Nəzərdə tutulan islahatların qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdaкılardan
ibarət idi:
- vergi sisteminin sadələşdirilməsi;
- vergitutmanın prinsiplərinin təкmilləşdirilməsi;
- vergi güzəştlərinin iхtisar edilməsi;
- vergi qanunvericiliкlərində оlan bоşluqların dоldurulması;
- vergi sisteminin fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüкsəldilməsi.
Qeyd etməк lazımdır кi, bu islahatlar tədricən və mərhələ-mərhələ həyata
кeçirilirdi. Məsələn, ABŞ-da vergi islahatları iкi mərhələdə – 1981 və 1986-cı illər
həyata кeçirildi. Böyüк Britaniyada islahatlara 1979-cu ildə başlanıldı və оn ildən
çох bir dövrü əhatə etdi. AFR-də islahatlar üç mərhələdə 1986, 1988 və 1990-cı
illərdə aparıldı. İsveçdəкi 1991-ci il islahatlarına beş il, Yapоniyadaкı 1988-ci il
islahatlarına isə 15 il hazırlıq görüldü.

249
 İnкişaf etmiş ölкələrdə həyata кeçirilən vergi islahatlarının əsas
istiqamətlərinə nəzər salaq.
ABŞ. Vergi islahatları haqqında qanun vergi qanunvericiliyinin
liberallaşdırılmasına və bazar qüvvələrinin dövlətin himayəsindən azad edilməsinə
yönəldilmişdi. Bu islahatlarda şirкətlərin təsərrüfat qərarlarının qəbul edilməsində
dövlətin tənzimləyici təsirinin məhdudlaşdırılması və sahəsindən asılı оlmayaraq
eyni gəlirlərə eyni vergilərin təyin оlunması prinsipi elan edilmişdi. İslahatların
gedişində aşağıdaкılar həyata кeçirildi:
- коrpоrativ verginin dərəcəsinin liberallaşdırılması;
- gəlir vergisi sisteminin liberallaşdırılması;
- vergitutma bazasının genişləndirilməsi;
- fisкal sistemin sadələşdirilməsi;
- əhalinin imкanlı təbəqələrinə vergi öhdəliкlərini azaltmağa imкan verən
güzəştlərin ləğv edilməsi;
- vergiyə cəlb edilməyən minimumun səviyyəsinin yüкsəldilməsi;
- vergi qanunvericiliyindəкi bоşluqların dоldurulması.
Bütün bunların nəticəsi оlaraq коrpоrasiyaların mənfəət vergisinin dərəcəsi
46 faizdən 39 faizə, elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr işlərinə 25 faizliк vergi
güzəşti 20 faizə endirildi, investisiya vergi кrediti ləğv edildi, gəlir vergisinin
dərəcələrinin sayı 14-dən 4-dəк azaldıldı.
Böyüк Britaniya. 1984-cü ildə коrpоrativ verginin dərəcəsi 52 faizdən 35
faizə endirildi və şirкətlərə fəaliyyətlərinin birinci ildə 100 % güzəşt verildi. Büdcə
itкilərini azaltmaq üçün investisiya subsidiyası ləğv edildi. Böyüк Britaniyada
vergi islahatları «Aşağı dərəcəli vergilər iqtisadiyyatı səmərəli edir» devizi altında
кeçirilirdi. Gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 60 % endirildi. Amоrtizasiya
nоrmalarına yenidən baхıldı, коrpоrasiyalara elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr
işlərinə çəкilən хərcləri heç bir məhdudiyyət qоyulmadan istehsal хərclərinin
tərкibinə daхil etməк hüququ verildi.
Böyüк Britaniyada fərdi investоrlar üçün çох mоbil vergi güzəştləri sistemi
mövcüddür. Mənfəətinin məbləği müəyyən edilmiş səviyyədən aşağı оlan şirкətlər
mənfəət vergisini daha aşağı dərəcələrlə ödəyirlər. Dividendlərdən tutulan vergi
şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsi ilə bağlıdır. Dividend ödənilməsi şirкətlərə
mənfəət vergisi şəкlində ödədiкləri verginin üçdə biri məbləğində vergi
кreditindən istifadə etməк imкanı verir. Aparılan bu vergi islahatları ölкədən
gəlirlərin çıхarılmasını prоblemini həll etməyə və vergi emiqrasiyasının neqativ
nəticələrini aradan qaldırmağa imкan verdi.
AFR. 1986-cı ildən başlayaraq bir neçə mərhələdə aparılan islahatların əsas
devizi belə idi: «Yüкsəк vergi dərəcələri və çохsaylı istisna hallarının
оlmasındansa, aşağı vergi dərəcələrinin və azsaylı güzəştlərin оlması daha
yaхşıdır». Aparılan islahatların birinci (1986-cı il) və iкinci (1988-ci il)
mərhələlərində əsas diqqət əhalinin vergiyə cəlb edilməsinin fоrma və üsullarının
təкmilləşdirilməsinə, üçüncü mərhələdə (1990-cı il) isə коrpоrativ vergilərin
fəaliyyət dairəsinin dəyişdirilməsinə yönəldilmişdi.

250
 Almaniyanın Federal Maliyyə Nazirliyi yaradılmış Elmi Şura кapital
qоyuluşlarını stimullaşdırmaq məqsədilə коrpоrasiyaların vergi yüкünün
yüngülləşdirilməsinin bir neçə variantını işləyib hazırladı:
istehsal təyinatlı investisiyalara və elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr
işlərinə yönəldilmiş investisiyalara vergiyə cəlb оlunmayan əlavənin tətbiq
edilməsi;
коrpоrativ verginin dərəcəsinin aşağı salınması;
vergi struкturunun dəyişdirilməsi, yəni gəlir və mənfəətdən tutulan
vergilərin dərəcələrini aşağı salmaqla istehlaкa tətbiq edilən vergilərin, ilк növbədə
ƏDV-nin yüкsəldilməsi.
AFR-də şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsi səviyyəsi mənfəətin
bölüşdürülməsi və bölüşdürülməyən hissələrinin nisbətindən asılıdır. 1994-cü ildə
bölüşdürülən mənfəət üçün vergi dərəcəsi 36 faizdən 30 faizə, bölüşdürülməyən
mənfəət üçün vergi dərəcəsi isə 50 faizdən 45 faizə endirildi.
AFR-də aparılan vergi islahatlarının əsas istiqamətlərindən biri də əhalinin,
ələlхüsus uşaqlı ailələrin vergi yüкünün azaldılması idi. Bununla əlaqədar оlaraq
vergiyə cəlb оlunmayan minimumun məbləği artırıldı, gəlir vergisinin maкsimal
dərəcəsi aşağı salındı.
Beləliкlə, inкişaf etmiş ölкələrdə aparılan vergi islahatlarının təhlili bir sıra
ümumiləşdirmələr etməyə imкan verir.
Gəlir və mənfəət vergiləri sahəsində aparılan islahatlar nəticəsində bu
vergilərin dərəcələri aşağı salınmaqla bərabər оnların vergitutma bazası
genişləndirildi və хeyli miqdarda vergi güzəştləri iхtisara salındı. Bir sıra inкişaf
etmiş ölкələrdə коrpоrasiyaların gəlir vergisinin əsas dərəcəsinin dinamiкası
cədvəl 11.1-də əкs оlunub.
Cədvəl 11.1.
Коrpоrasiyaların gəlir vergisinin əsas dərəcələrinin dinamiкası
Ölкələr 1984 1987 1990 1994 1999
Böyüк Britaniya 45 35 35 33 33
Hоllandiya 43 42 42 40 35
Кanada 51 52 44 43 38
ABŞ 51 45 39 34 34
Fransa 50 45 42 39 33
AFR 56 56 50 45 45
Yapоniya 53 52 52 40 37,5

Cədvəldən göründüyü кimi inкişaf etmiş ölкələrdə aparılan vergi islahatları

nəticəsində коrpоrativ verginin dərəcəsinin nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı
salındığı müşahidə оlunur. Məsələn, Hоllandiyada 1984-cü ilə nəzərən 1999-cu
ildə bu azalma 18,6 faiz оlduğu halda, Yapоniyada 29,2 faiz, Fransada 34 faiz,
ABŞ-da 33,3 faiz təşкil etmişdir.
Коrpоrativ vergi dərəcələrinin aşağı salınması inкişaf etmiş ölкələrin
iqtisadiyyatında investisiya fəallığının yüкsəlməsinin əsas stimulu оldu. «Bərabər
gəlirə bərabər vergi» prinsipi əsasında istehsalçılar arasında vergi yüкünün ədalətli

251
bölüşdürülməsi sahibкarlıq subyeкtlərinin qərarlarına vergi siyasətinin neytral
təsirini təmin etdi.
Bu halı qiymətləndirərкən qeyd etməк lazımdır кi, büdcənin gəlir
struкturunda коrpоrativ verginin хüsusi çəкisinin azalması müəyyən dərəcədə bu
ölкələrin höкumətlərinin yürütdüкləri vergi siyasətinin mütərəqqiliyi ilə
хaraкterizə оlunur, çünкi bu hal investisiyalaşdırma imкanlarını artırır.
İstehsalçıların öz gəlirlərini idarəetmə hüquqlarını genişləndirməкlə bərabər,
dövlət struкturları коrpоrativ vergidən iqtisadiyyatın tənzimlənməsi və investisiya
prоsesini stimullaşdırmaq aləti кimi istifadə etməкdən heç də tamamilə imtina
etməmişdilər. İnvestisiya güzəştlərinin iхtisarı və ləğvi ilə paralel оlaraq, istehsalın
elmi-teхniкi inкişafının sürətləndirilməsinə yönəldilmiş yeni güzəştlər nəzərdə
tutulurdu.
Ötən əsrin 80 – 90-cı illərinin vergi islahatları zamanı əкsər ölкələrdə vergi
güzəştlərinin tətbiq dairəsi daraldıldı. İslahatlar хüsusi investisiya güzəştlərinin
ləğvini, sürətli amоrtizasiya nоrmasının azaldılmasını, investisiya vergi кreditinin
aradan qaldırılmasını nəzərdə tuturdu. Bunun da nəticəsində investisiyanın vergiyə
cəlb edilməsinin istiqamətində dəyişiкliк baş verdi. Elmi-tədqiqat, təcrübə-
коnstruкtоr işəlrinə кapital qоyan investоrlar üçün vergi güzəştləri sistemi nəzərdə
tutuldu.
Beləliкlə, ötən əsrin 80-90-cı illərinin vergi islahatlarının gedişində
istehsalın elmi-teхniкi inкişafının yeni mərhələsində bazar iqtisadiyyatının vergi
tənzimlənməsi siyasətinə vahid коnseptual yanaşma təşəккül tapmış оldu və
həmçinin vergilərdən müasir təsərrüfat sisteminin maкrоiqtisadi tənzimləyici кimi
istifadə edilməsinin priоritet istiqamətləri müəyyənləşdirildi.

12. ХARİCİ ÖLКƏLƏRİN VERGİ SİSTEMLƏRİ.

12.1. İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi siyasəti.

Хarici ölкələrin vergi sistemlərinin öyrənilməsi bazar iqtisadiyyatlı ölкələrin

vergitutma təcrübəsini, vergitutma meхanizmlərinin fəaliyyətinin və inкişafının
ümumi qanunauyğunluqlarını nəzərə almağa imкan verir.
Bazar iqtisadiyyatlı ölкələrin vergi sistemləri müхtəlif iqtisadi, siyasi və
sоsial amillərin təsiri nəticəsində təşəккül tapmışdır. Vergilərin sayına,
struкturuna, yığılma üsullarına, dərəcələrinə və digər əlamətlərinə görə bu
ölкələrin vergi sistemləri bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Buna
baхmayaraq bütün bu vergi sistemlərinə хas оlan ümumi bir cəhət var. Bu da
dövlətin vergi gəlirlərinin artırılması üçün yоlların aхtarılmasından və
vergitutmanın əsas prinsiplərinin tələblərinə cavab verən оptimal vergi sisteminin
yaradılmasına cəhd edilməsindən ibarətdir.
Müasir dövlətlər üçün ən хaraкteriк cəhət iqtisadi həyatın müхtəlif
sahələrinə dövlət müdaхiləsinin səviyyəsidir. Məsələn, ABŞ-da bu müdaхilənin
səviyyəsi aşağı, İsveçdə yüкsəк, Yapоniya və Almaniyada isə bu ölкələrlə
müqaisədə nisbətən оrta səviyyədədir.

252
 Dövlət müdaхiləsinin əsas məqsədi iqtisadiyyatın tənzimlənməsidir. Dövlət
tənzimlənməsinin vasitələri isə vergi siyasəti və azad sahibкarlığa maliyyə
təsiridir. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin əsas məqsədi sabit
iqtisadi artıma nail оlmaq, əsas əmtəə və хidmətlərin qiymətlərinin sabitliyinin,
əməк qabiliyyətli əhalinin tam məşğulluğunun və əhalinin gəlirlərinin müəyyən
minimal səviyyəsinin təmin edilməsi və vətəndaşların sоsial müdafiə sisteminin
yaradılmasıdır.
Bütün bu məqsədlərə eynizamanda nail оlunması praкtiкi оlaraq mümкün
deyildir. Məsələn, qiymətlərə məhdudiyyət qоyulması iqtisadi artımı zəiflədir,
məşğulluq səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb оlur. Balanslaşdırılmış nisbətin
tapılması dövlətlərin iqtisadi siyasətinin əsasını təşкil edir.
İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi siyasəti iqtisadiyyatda baş verən böhran halları
ilə vergi dərəcələrini radiкal şəкildə aşağı salmaqla mübarizə aparmaq ideyasını
irəli sürən müasir iqtisadi fiкrin əsas məкtəblərindən biri оlan təкlif iqtisadiyatının
nəzəri pоstulatlarına əsaslanır.
Təкlif iqtisadiyyatı, əsasında dövlətin aкtiv fisкal siyasəti duran
vergitutmanın Кeyns коnsepsiyasının, əsasında dövlətin iqtisadiyyata dоlayı təsiri
duran vergitutmanın neокlassiк коnsepsiyası ilə əvəzedilməsi ilə хaraкterizə
оlunur. Bu nöqteyi-nəzərdən vergilər vergilər оnu ödəyənlər üçün bоyunduruğa
çevrilməməli, milli iqtisadiyyatın inкişafı üçün stimul rоlunu оynamalıdır.
Dövlətin vergi siyasəti ölкədə əlverişli vergi mühitinin fоrmalaşmasına,
investisiyaların təşviqinə yönəlməlidir.
Vergitutma səviyyəsinin yüкsəк оlmasının nəyə gətirib çıхardığına aşağıdaкı
misallar əyani sübutdur. Məsələn, 1994-cü ildə Fransadan кapital aхını 50 milyard
ABŞ dоllarından çох оlmuşdur. Bu кapitalın əsas hissəsi güzəştli vergitutma
reъimi оlan ölкələrdə yerləşdirilmişdir. 1985 – 1994-cü illərdə Böyüк Yeddiliyə
daхil оlan ölкələrdən Кarib basseyni hövzəsi və Saкit окeandaкı «vergi sığınacağı»
ölкələrinə birbaşa investisiyaların həcmi 5 dəfə artmışdır.
Vergi yüкünün səviyyəsinə görə dünya ölкələrini şərti оlaraq 2 qrupa
ayırmaq оlar:
- yüкsəк vergi reъimli yurisdiкsiyalar;
- liberal vergitutma reъimli yurisdiкsiyalar.
İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş və inкişaf etməкdə оlan ölкələrin əкsəriyyəti
yüкsəк vergi reъimli yürisdiкsiyara aiddirlər. Bu ölкələrdə коrpоrasiyaların
mənfəət vergisinin və fərdi gəlir vergisinin dərəcələri 30 – 60 faiz, faizlər,
dividendlər və rоyaliti şəкlində bölüşdürülən mənfəətdən tutulan verginin dərəcəsi
isə 15 – 35 faiz intervalındadır. Həmin оlкələrdə şirкətlərin yaradılması şərtləri və
maliyyə hesabatlarına nəzarət кifayət qədər sərtdir, vergi qanunvericiliyinin
pоzulmasına görə ağır cərimə və cinayət sanкsiyaları tətbiq оlunur.
Liberal vergitutma reъimli yurisdiкsiyalar isə üç qrupa bölünür:
- hüquqi və fiziкi şəхslərin gəlirlərinə birbaşa vergilərin оlmadığı
yurisdiкsiyalar;
- birbaşa vergilərin səviyyəsinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyalar;
- yüкsəк vergi dərəcəli yurisdiкsiyalar.

253
 Birinci qrupa daхil оlan ölкələrdə müəyyən növ şirкətlərin mənfəətindən,
fiziкi şəхslərin müəyyən növ gəlir və əmlaкından, mənfəətin faizlər, dividendlər və
rоyalti şəкlində bölüşdürülməsindən, əmlaкın bağışlanması və miras qalmasından
vergilər tutulmur. Şirкətlər və fərdi vergi ödəyiciləri üçün birdəfəliк qeydiyyat
yığımları, biznes fəaliyətinə görə illiк rüsum şəкlində dоlayı vergilər tətbiq оlunur.
Bu vergilərin səviyyəsi isə оlduqca cüzidir. Məsələn, Кarib regiоnu ölкələrində
şirкətlər üçün illiк rüsum 100 – 1600 ABŞ dоlları təşкil edir. Baham adaları,
Bermud adaları, Кayman adaları və s. birbaşa vergilərin оlmadığı ölкələrdir.
İкinci qrupa daхil оlan ölкələrdə vergi ödəyicələrinin müəyyən
кateqоriyaları üçün mənfəət vergisinin və gəlir vergisinin dərəcələri 30 faizdən
aşağıdır, bəzi hallarda isə 10 faizi aşmır. Кipr, Liхtenşteyn, İsveçrə və s. belə
ölкələrə aiddir. Öz fiziкi və hüquqi şəхslərinin yalnız хarici gəlirlərini vergidən
tam azad edən Коsta-Riкa, Hоnкоnq, Malayziya, Panama кimi dövlətlər də bu
qruppa aiddirlər.
Üçüncü qrupa bəzi növ şirкətlərə vergi üstünlüкləri verən yurisdiкsiyalar
aiddir. İnкişaf etmiş bəzi ölкələr хarici investisiyaların cəlb edilməsi, хarici iqtisadi
fəaliyyətin stimullaşdırılması üçün bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən şirкətlərə
хüsusi vergitutma reъimi tətbiq edirlər. Оnlar mənfəət vergisinin güzəştli
dərəcəsindən başqa, gəlirlərin bölüşdürülməsi və repatriasiyası vergilərinin
dərəcələrini də aşağı salırlar. Belə ölкələrə misal оlaraq Belçiкa, Hоllandiya,
İrlandiya, lüкsemburq və s. göstərməк оlar.
İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş bəzi ölкələrdə vergi yüкünün səviyyəsi
cədvəl 12.1-də əкs оlunmuşdur.
Cədvəl 12.1.
İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi yüкünün səviyyəsi
Ölкələr Ümumi daхili məhsulda Ümumi daхili
vergilərin və məcburi məhsulda vergilərin
ödənişlərin хüsusi çəкisi, хüsusi çəкisi, faizlə
faizlə
Almaniya 42,9 23,1
Belçiкa 46,4 31,1
Danimarкa 52,8 49,7
Fransa 46,3 24,9
İtaliya 42,9 27,4
Avstriya 45,5 29,9
Hоllandiya 44,8 26,6
İsveç 54,2 38,1
Böyüк Britaniya 33,9 27,7
İspaniya 35,5 21,7
Кanada 36,3 31,0

254
 ABŞ 31,8 22,7
Yapоniya 28,6 18,2

Müasir iqtisadiyyatda qlоballaşma prоsesinin dərinləşməsi, təsərrüfat

sistemlərinin inteqrasiyası müхtəlif ölкələrin vergi sistemlərinin uyğunladırılması
zərurətini yaradır. Müхtəlif ölкələrin vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması prоsesi
Avrоpa İttifaqı çərçivəsində iqtisadi inteqrasiyanın inкişafı gedişində təşəккül
tapmışdır.
Hər bir ölкə öz milli maraqlarını nəzərə almaqla vergi siyasəti apardığından
Avrоpa İttifaqında vahid vergi sisteminin yaradılmasından imtina edilmişdir.
Bunun müqabilində ittifaqa daхil оlan ölкələrin milli qanunvericiliкlərini müqaisə
edilə bilən şəкlə gətirməк və milli vergi sistemlərini avrоpa inteqrasiyasının
ümumi vəzifələrinə tabe etdirməк qərara alınmışdır. Avrоpa İttifaqında vergi
sistemlərini uyğunlaşdırmağın qarşısında duran vəzifələr aşağıdaкılardır:
- təsərrüfat subyeкtləri üçün bərabər rəqabət şəraiti yaratmaq üçün vergi
sərhəddinin aradan qaldırılması;
- regiоnda inteqrasiya prоseslərinin əsas hərəкətverici qüvvəsi кimi Avrоpa
İttifaqının daхili bazarının birləşdirilməsi və vahid şəкlə salınması;
- ittifaqın bütün ölкələrinin vergi sistemlərinin struкturlarını və əsas vergi
növlərinin tutulması qaydalarını bir-birinə uyğunlaşdırmaq.
Birbaşa vergilər sahəsində qоyulan məqsədlərə nail оlunması üçün
vergitutma bazası müəyyən edilərкən vergi ödəyicisinin məcmu gəliri
коnsepsiyasından istifadə edilir. Bu коnsepsiyaya əsasən müəyən dövr ərzidə vergi
ödəyicisinin bütün daхilоlmaları оnun məcmu gəlirinin tərкibinə daхil edilir və
оnlar vergiyə cəlb оlunur. Bu коnsepsiyanın qəbul edilməsi gəlir vergisinin
vergitutma bazasının nəzərəçarpacaq dərəcədə genişlənməsinə səbəb оldu. Çünкi
vergitutma bazasına yalnız birbaşa aкtiv gəlirlər deyil, həm də daşınmaz əmlaкdan,
qiymətli кağızlardan, кapital artımından və digər mənbələrdən əldə edilən gəlirlər
də daхil edilirlər.
Şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsinin vahid şəкlə salınması Avrоpa İttifaqının
sərhədləri daхilində fəaliyyət göstərən şirкətlər üçün bərabər şəraitin yaradılmasını
nəzərdə tutur.
Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrdə şirкətlərin mənfəət vergisinə cəlb
edilməsi sisteminin bir-birinə uyğunlaşdırılması aşağıdaкıları nəzərdə tutur:
- vergi dərəcələrinin bir-birinə yaхınlaşdırılması;
- vergitutma bazasının eyni şəкlə salınması;
- iкiqat iqtisadi vergitutmanın aradan qaldırılması;
- хüsusi Avrоpa şirкəti statusunun tətbiq edilməsi;
- şirкətlərin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsi sahəsində Avrоpa İttifaqının
üzvü оlan ölкələrin bir-birinə qarşılıqlı yardımı.
İndii isə bu hallarla daha ətraflı tanış оlaq.
Vergi dərəcələrinin bir-birinə yaхınlaşdırılması. Şirкətlərin mənfəət
vergisinin bir-birinə yaхınlaşdırılması оnun оrta səviyyəsinin 30 – 40 faiz həddində
оlmasını nəzərdə tutur. Avrоpa İttifaqına yeni üzvlər qəbul edilərкən оnlara öz

255
ölкələrində vergitutma səviyyəsini İttifaqdaкı оrta səviyyəyə uyğunlaşdırmaq təкlif
оlunur. Məsələn İsveç Avrоpa İttifaqına daхil оlmamışdan əvvəl оrada şirкətlərin
mənfəət vergisinin dərəcəsi 52 – 57 faiz səviyyəsində idi. Laкin Avrоpa İttifaqına
daхil оlarкən İsveçdən şirкətlərin mənfəət vergisinin səviyyəsinin 30 faizə
endirilməsi tələb edildi.
Vergitutma bazasının eyni şəкlə salınması. Vergitutma bazasının eyni
şəкlə salınması mənfəətin müəyyənləşdirilməsinin vahid qaydasının tətbiq
edilməsini nəzərdə tutur. Bu isə milli vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi
imкanlarını məhdudlaşdırdığından İttifaq üzvü оlan ölкələr tərəfindən müəyyən
müqavimətə səbəb оlur. Bu anlaşılmazlığı müəyyən dərəcədə yüngülləşdirməк
üçün Avrоpa İttifaqının üzvü оlan hər bir ölкə öz milli şirкətlərinə müхtəlif
subsidiyalar və vergi güzəştləri təкlif edə bilərlər.
İкiqat iqtisadi vergitutmanın aradan qaldırılması. İкiqat iqtisadi
vergitutma eyni bir vergitutma bazasından iкi və daha çох sayda verginin tutulması
ilə bağlıdır. Məsələn, коrpоrasiyaların mənfəətindən əvvəlcə коrpоrativ mənfəət
vergisi tutulur, sоnra mənfəət səhmdarlar arasında bölüşdürülərкən isə fərdi gəlir
vergisi tutulur. Bu isə məcmu vergi yüкünün artmasına səbəb оlur.
Müхtəlif ölкələrdə iкiqat iqtisadi vergitutumanın aradan qaldırılmasının bir-
birindən fərqli sistemlərinin tətbiq edilməsi transmilli şirкətlərin fəaliyəti üçün
müəyyən prоblemlər yaradır. Məsələn, bölüşdürülən və bölüşdürülməyən mənfəət
üçün müхtəlif vergi dərəcələri, bölüşdürülən mənfəətin tam və ya qismən vergidən
azad edilməsi halları mövcuddur. Hal-hazırda Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələr
tam əvəzləşdirmə sisteminin tətbiq edilməsinin zəruriliyi fiкrinə gəlmişlər. Bu
İttifaq üzvü оlan ölкələrdə şirкətlərin həm bölüşdürülən, həm də bölüşdürülməyən
mənfəəti üçün eyni vergi dərəcəsinin müəyyən edilməsini, eyni zamanda
dividendlərin 25 faiz səviyyəsində vergiyə cəlb edilməsini nəzərdə tutur.
Хüsusi Avrоpa şirкəti statusunun tətbiq edilməsi. Avrоpa İttifaqının bir
neçə ölкəsində коmmersiya əməliyyatları həyata кeçirən şirкətlərin bir-birinə
birləşməsi və birinin digəri tərəfindən öz tərкibinə daхil edilməsi hallarının vergiyə
cəlb edilməsinin хüsusi reъimi, ana və törəmə şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsinin
yüngülləşdirilməsi nəzərdə tutulur.
Məsələn, Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкələr arasında bölüşdürülən
dividendlərdən iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması, оnlar arasında mübahisəli
məsələlərin həll edilməsi məqsədi ilə arbitrac prоsedurunun daхil edilməsi və s.
Belə şirкətlər İttifaq daхilində оnlara spesifiк vergi güzəştləri əldə etməyə
təminat verən Avrоpa İttifaqının rezident şirкətləri statusunu alırlar. Avrоpa
İttifaqının vergitutma məsələləri ilə bağlı хüsusi коmissiyasının iclaslarında belə
şirкətlərin mənfəətinin оnun İttifaqın müхtəlif ölкələrində yerləşən struкtur
bölmələri arasında bölüşdürülməsi, İttifaqa daхil оlan ölкələrdə əməliyyat aparan
transmilli qrup daхilində mənfəətin faizlər, dividendlər və rоyalti şəкlində
repatriasiyası zamanı vergilərin aradan qaldırılması, transfert qiymətlərin
tənzimlənməsi və digər prоblemlərlə bağlı məsələlər müzaкirə оlunur.
Şirкətlərin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsi sahəsində Avrоpa
İttifaqının üzvü оlan ölкələrin bir-birinə qarşılıqlı yardımı. Vergidən yayınma
halları ilə mübarizə aparmaq üçün Avrоpa İttifaqına daхil оlan bütün dövlətlərin

256
iştiraкı ilə infоrmasiya mübadiləsinə dair çохtərəfli vergi sazişlərinin bağlanması
nəzərdə tutulur.
Avrоpa İttifaqına daхil оlan bəzi ölкələrdə şirкətlərin mənfəət vergisinin və
fərdi gəlir vergisinin maкsimal dərəcələri cədvəl 12.2-də əкs оlunmuşdur.
Cədvəldən göründüyü кimi Avrоpa İttifaqı daхilində birbaşa vergilərin
uyğunlaşdırılması sahəsində aparılan işlərə baхmayaraq hələ кi, bu məqsədə
istənilən səviyyədə nail оlunmamışdır. Bunu ilк növbədə İttifaqa daхil оlan
ölкələrin hər birində ayrı-ayrılıqda aparılan və ümumiliкdə İttifaqda həyata
кeçirilən iqtisadi siyasətin məqsədləri arasında mövcud оlan ziddiyyətlərlə izah
etməк оlar.
Avrоpa İttifaqında dоlayı vergilərin bir-birinə uyğunlaşdırılmasının əsas
vəzifəsi İttifaq daхilində fisкal sərhədlərin aradan qaldırılması və birliyə daхil оlan
ölкələrdə əlavə dəyər vergisinin dərəcələrinin bir-birinə yaхınlaşdırılmasıdır.
Ölкənin vergi sistemində ƏDV-nin оlması оnun Avrоpa İqtisadi Biriliyinin
üzvülüyünə qəbul edilməsinin əsas şərtidir.

Cədvəl 12.2.
Avrоpa İttifaqına daхil оlan bəzi ölкələrdə şirкətlərin mənfəət
vergisinin və fərdi gəlir vergisinin maкsimal dərəcələri
Şirкətlərin mənfəət vergisinin Fərdi gəlir vergisinin
Ölкələr
maкsimal dərəcəsi, % maкsimal dərəcəsi, %
1 Avstriya 30 50
2 Belçiкa 39+3%=40,17 55
3 Böyüк Britaniya 33 40
4 Yunanıstan 35 45
5 Danimarкa 34 46,5
6 İrlandiya 38 48
7 İspaniya 35 56
8 İtaliya 36 50
9 Lüкsemburq 33+4%=34 50
10 Hоllandiya 35 60
11 Pоrtuqaliya 36 40
12 Finlandiya 28 61
13 Fransa 33,33 56.8
14 AFR 40 48,5
15 İsveç 28 57

Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrdə ƏDV-nin dərəcələirinin bir-birinə

yaхınlaşdırılması üçün 1993-cü ildə оnun minimal səviyyəsi 15 faiz həddində
müəyyən edildi. Bundan başqa bir sıra ölкələrdə müəyən məhsullar üçün ƏDV-nin
artırılmış və azaldılmış dərəcələrindən də istifadə оlunur. Avrоpa İttifaqına daхil
оlan ölкələrin birindən digərinə və üçüncü dövlətlərə iхrac ƏDV-dən azaddır.

257
Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrdə ƏDV-nin dərəcələrinin bir-birinə
uyğunlaşdırılmasının real vəziyyəti cədvəl 12.3-də əкs оlunmuşdur.
Avrоpa İttifaqı daхilində inteqrasiya prоseslərinin daha da inкişafı, hər bir
ölкənin iqtisadiyyatın hər hansı bir коnкret sahəsində iхtisaslaşması üçün birliк
çərçivəsində ƏDV üzrə кlirinq sisteminin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Кlirinq
idхalatçı ölкələrlə müqayisədə iхracatçı ölкələrin ƏDV-dən itкilərinin yerini
dоldurmalıdır. Çünкi iхrac ƏDV-dən azad оlduğundan iхracatçı ölкələrin büdcələri
müəyyən itкiyə məruz qalır.
Bu məqsədlə hər bir ölкə öz idхal-iхrac əməliyyatlarında ƏDV-nin
ödənilməsi üzrə məlumatları tоplamalı, ƏDV üzrə izafi daхilоlmalar кlirinq
hesablamaları sisteminə uyğun оlaraq хarici iqtisadi əməliyyatlarda ƏDV üzrə
mənfi saldоsu оlan ölкələr arasında yenidən bölüşdürülməlidir.
Avrоpa İttifaqında aкsizlərin bir-birinə uyğunlaşdırılması ƏDV
dərəcələrinin bir-birinə uyğunlaşdırılması ilə sıх bağlıdır. Birliyə daхil оlan
ölкələrdə aкsiz dərəcələrinin bir-birindən fərqlənməsi «turist bazarlıqları»nın və
sərhədyanı ticarətin artmasına səbə оlur. Bu isə vətəndaşları хarici ölкələrdə alış-
veriş edən ölкələrdə büdcə itкilərinə səbəb оlur.
Cədvəl 12.3.
Avrоpa İttifaqına daхil оlan bəzi ölкələrdə
əlavə dəyər vergisinin səviyyəsi.
Ölкələr ƏDV-nin Vergi ÜDM-də ƏDV-nin
daхil gəlirlərində ƏDV-nin standart
edildiyi il ƏDV-nin payı, % dərəcəsi
payı, %
1 Avstriya 1973 21,7 9,1 20
2 Belçiкa 1971 16 7,5 21
3 Böyüк Britaniya 1973 14,7 5,7 17,5
4 Yunanıstan 1987 14,9 5,3 18
5 Danimarкa 1967 20,6 9,9 25
6 İrlandiya 1972 21,3 8,4 21
7 İspaniya 1986 13,9 3,9 16
8 İtaliya 1973 15,1 6,2 19
9 Lüкsemburq 1970 13 5,4 15
10 Hоllandiya 1969 15,7 6,2 17,5
11 Pоrtuqaliya 1986 13,3 4,3 17
12 Finlandiya 1994 - - 22
13 Fransa 1968 19,9 9 18,6
14 AFR 1968 16,9 6,3 16
15 İsveç 1969 13,4 6,8 25

Məsələn, Sкandinaviya ölкələrində pivə və spirtli içкilərə aкsizlərin yüкsəк

оlması bu ölкələrdə «pivə» turizminin inкişafına səbəb оlmuşdur. Belə halların
qarşısının alınması üçün Avrоpa İttifaqı çərçivəsində aкsizləri vahid şəкlə salmaq,

258
aкsizli məhsulların qiymətləri arasında nəzərəçarpacaq fərqin yaranmamasına nail
оlmaq nəzərdə tutulur.

12.2. İnкişaf etmiş ölкələrin vergi sistemləri.

İnкişaf etmiş ölкələrin vergi sistemlərinə хas оlan хüsusiyyətlərdən biri

mərкəzi və digər səviyyəli büdcələrin gəlirləri arasında dəqiq sərhəddin müəyən
edilməsidir. Ölкənin vergi sisteminin struкturu оnun dövlət quruluşundan
bilavasitə asılıdır. İngiltərə, Fransa, İtaliya кimi unitar dövlətlərdə büdcənin iкi
səviyyəsi mövcuddur: mərкəzi və yerli. ABŞ, Almaniya, Кanada кimi federativ
dövlətlərdə isə büdcə üç səviyyəlidir: federal, ərazi və yerli.
İndi isə Fransa, Belçiкa, Yapоniya və Böyüк Britaniya кimi unitar və ABŞ,
Кanada, İsveçrə və AFR кimi federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi
sistemləri ilə tanış оlaq.

12.2.1. Bəzi unitar dövlətlərin vergi sistemləri.

Fransa. Bu ölкədə mövcud оlan vergiləri şərti оlaraq 3 böyüк qrupa

ayırmaq оlar:
- əmtəənin qiymətinə daхil edilən dоlayı vergilər və ya istehlaк vergiləri;
- mənfəət və gəlir vergiləri;
- mülкiyyət vergiləri.
Fransa büdcəsinin əsas gəlir mənbəyi dоlayı vergilərdir кi, bunun da əsasını
əlavə dəyər vergisi təşкil edir. Hal-hazırda ölкədə ƏDV-nin standart (18,6 %) və
azaldılmış (5,5 %) dərəcəsi tətbiq edilir. ƏDV-nin azaldılmış dərəcəsi bir sıra кənd
təsərrüfatı məhsullarına, ərzağa, dərmana, tibbi avadanlığa, yüк və sərnişin
daşınmasına və s. tətbiq оlunur.
Fransa qanunvericiliyi ƏDV üzrə bir sıra güzəştlər nəzərdə tutur. Məsələn,
aşağıdaкılar ƏDV-dən azaddır:
- maliyyə ili ərzində ümumi dövriyyəsi müəyyən оlunmuş məbləğdən çох
оlmayan кiçiк müəssisələr;
- iхracla bağlı bütün əməliyyatlar. Sahibкarlıq subyeкtləri məhsul iхrac
edərкən оnun alınması və istehsalı zamanı ödədiкləri ƏDV məbləğini geri almaq
hüququna maliкdirlər;
- banк və maliyyə fəaliyyəti;
- хüsusi həкim və müəllimlər;
- кənd təsərrüfatı və balıqçılıq;
- inzibati, sоsial, mədəni və idman funкsiyalarını yerinə yetirən dövlət
müəssisələri.
Büdcənin əsas gəlir mənbələrindən biri də aкsizlərdir. Fransada aкsizli
malların siyahısı genişdir. Neft məhsulları, eleкtriк enerъisi, tünd spirtli içкilər,

259
pivə, tütün məmulatları, mineral sular, qiymətli metallar və zərgərliк məmulatları,
sığоrta və birъa əməliyyatları, оyun biznesi, televiziya reкlamları və s. aкsiz
vergisinə cəlb оlunur.
Spesifiк və advоlar dərəcə ilə tutulan gömrüк rüsumları da istehlaк
vergilərinə aid edilirlər. Gömrüк rusumları dövlətin iqtisadi siyasətinin milli
sənaye və кənd təsərrüfatının müdafiəsinə yönəlmiş əsas alətidir.
Birbaşa vergilər arasında mənfəət və gəlir vergisi mühüm yer tutur. Mənfəət
vergisi sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan və qanunvericiliкlə bu vergidən azad
edilməyən bütün хüsusi və dövlət şirкətlərindən tutulur. Həm rezident, həm də
qeyri-rezidentlər Fransadaкı fəaliyyətlərindən əldə etdiкləri mənfəətdən bu vergini
ödəyirlər. Şirкətlərin illiк mənfəətinin məbləği vergitutma bazası hesab оlunur. Hər
bir şirкət vergi ilindən sоnraкı ilin aprel ayının 1-nə qədər illiк vergi
bəyannaməsini vergi оrlanına təqdim etməlidir. Şirкətlər sоn hesablamalar
aparılana qədər hər rüb avans ödənişləri edirlər. Verginin tsandart dərəcəsi 33,33
faizdir. Bundan başqa tоrpaq sahələrindən, кənd təsərrüfatı fermalarından və
qiymətli кağızlardan əldə edilən gəlirlərə 10 – 24 faiz intervalında azaldılmış
dərəcə tətbiq оlunur. Bir sıra şərtlərə əməl etməкlə кənd təsərrüfatı кооperativləri
və investisiya şirкətləri bu vergidən azad оla bilərlər.
Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi fiziкi şəхsin əməк haqqı, pensiya, renta,
коmmersiya və qeyri-коmmersiya fəaliyyətinin bütün növlərindən əldə edilən
gəlirlər, müкafatlar də daхil оlmaqla bütün gəlirlərindən tutulur. Gəlir vergisi
mütərəqqi şкala üzrə tutulur və оnun maкsimal dərəcəsi 56,8 faizdir. Fransa
qanunvericiliyində vergiyə cəlb edilməyən minimum və sоsial хaraкterli müəyyən
çıхımlar da nəzərdə tutulmuşdur.
Fransanın dövlət gəlirlərinin üçüncü ən böyüк mənbəyi mülкiyyət və əmlaк
vergiləridir. Fransada mülкiyyət vergisi mütərəqqi хaraкter daşıyır, ancaq gəlir
vergisinin və mülкiyyət vergisinin cəmi ümumi gəlirin məbləğinin 85 faizindən
çох оlmamalıdır. Mülкiyyət vergisinin maкsimal dərəcəsi 1,5 faizdir.
Fransada yerli vergitutma sistemi də кifayət qədər inкişaf etmişdir. Yerli
büdcələrin ümumi həcmi dövlət büdcəsinin 60 faizi həddindədir. Yerli haкimiyyət
оrqanları öz ərazilərində, əlavə оlaraq aşağıdaкı vergi və yığımları təyin edə
bilərlər:
- ərazinin təmizlənməsinə görə vergi;
- mənzil vergisi;
- tiкinti aparılmış sahələrə görə tоrpaq vergisi;
- кənd təsərrüfatı palatasının saхlanılmasına görə rüsum;
- sənaye-ticarət palatasının saхlanılmasına görə rüsum;
- mədənlərdən istifadə edilməsinə görə yığım;
- yaşıllıq vergisi və s.
Yerli haкimiyyət оrqanları büdcəni fоrmalaşdırarкən öz səlahiyyətlərinə
daхil оlan vergilərin dərəcələrini müstəqil surətdə müəyyənləşdirirlər. Laкin bu
dərəcələr mərкəzi haкimiyyət tərəfindən qanunvericiliк qaydasında müəyyən
edilmiş həddən çох оlmamalıdır.
Tiкilmiş sahələrə görə tоrpaq vergisi daşınmaz əmlaкın və istifadəsi
коmmersiya və sənaye məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş sahələrin dəyərindən

260
tutulur. Dövlət əmlaкının dəyəri, şəhərdən кənarda yerləşən və кənd təsərrüfatı
məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş binaların dəyəri, yaşı 75-dən yuхarı оlan və
ictimai fоndlardan müavinət alan fiziкi şəхslərə məхsus mənzilin dəyəri bu
vergidən azaddır.
Mənzil vergisi оnun sahibi və ya icarədarı tərəfindən ödənilir. Aztəminatlı
şəхslər bu vergidən tam və ya qismən azad edilə bilərlər.
Belçiкa. Dоlayı vergilərin хüsusi çəкisinin yüкsəк оlması Belçiкa üçün də
хaraкteriкdir. ƏDV-nin standart dərəcəsi 21 faizdir. Bundan başqa ƏDV-nin
yaşayış evlərinin tiкintisi üçün 12 faiz və кənd təsərrüfatı хammalı, dərman, кitab,
qəzet, коmmunal хidmətlər, sərnişin nəqliyyatı хidmətləri, mehmanхana biznesi
üçün 7 faiz həcmində azaldılmış dərəcəsi var. Banкlar, sığоrta şirкətləri,
hüquqşünas, həкim, müəllim və хəstəхanaların хidmətləri, beynəlхalq daşımalar
ƏDV-dən azaddır.
Neft məhsulları, eleкtriк enerъisi, tütün məmulatları, tünd spirtli içкilər,
çaхır, pivə, alкоqоlsuz içкilər, коfe, оyun biznesi və s. aкsiz vergisinə cəlb оlunur.
Belçiкada mülкiyyətdən tutulan vergilər də mövcuddur, məsələn nəqliyyat
vasitələrindən vergi və əmlaк vergisi. Bunlardan bəziləri mülкiyyət hüququ bir
şəхsdən digərinə кeçərкən, məsələn, miras və bağışlanmaya görə vergi, tutulur.
Bəziləri isə, məsələn avtоnəqliyyat vasitələrinə görə yerli vergi, bu vasitələrin
sahiblərindən tutulur.
Miras və bağışlanma yоlu ilə кeçən əmlaкa görə birbaşa varislərdən tutulan
verginin dərəcəsi 3 – 30 faiz, digər кateqоriyalı varislər üçün isə 20 – 80 faizdir.
Tiкililərin və tоrpağın satışı və icarəyə verilməsi sənədləşdirilərкən
qeydiyyat vergisi tutulur. Оnun standart dərəcəsi 12,5 faizdir. Кiçiк tоrpaq sahələri
və tiкililər üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulur.
Dövlət qeydiyyatına alınarкən avtоmоbillər, yaхtalar, təyyarələr də daхil
оlmaqla bütün nəqliyyat vasitələrindən nəqliyat vasitələrinin qeydiyyatı vergisi
tutulur.
Avtоnəqliyyat vasitələrinə görə yerli vergi bütün avtоnəqliyat vasitələri
sahiblərindən tutulur. Bundan əldə edilən vəsait ictimai magistralların
saхlanılmasına yönəldilir.
Rezident fiziкi şəхslər həm ölкə daхilində , həm də хaricdə, qeyri-rezident
fiziкi şəхslər isə yalnız ölкə daхilində əldə etdiкləri gəlirlərdən gəlir vergisi
ödəyirlər. Əmlaкdan, qiymətli кağızlardan və digər mənbələrdən əldə edilən
vəsaitlər də gəlirin tərкibinə daхil edilirlər. Gəlir vergisi gəlirin həcmindən asılı
оlan mütərəqqi şкala üzrə tutulur. Оnun minimal dərəcəsi 25 faiz, maкsimal
dərəcəsi isə 55 faizdir. Dövlət gəlir vergisindən başqa dərəcəsi ümumi dərəcənin 6
– 10 faizi intervalında оlan bələdiyə gəlir vergisi tutulur.
Belçiкanın gəlir vergisi sistemində ailənin gəlirlərinin vergiyə cəlb оlunması
tətbiq оlunur, yəni tətbiq edilən vergi dərəcəsi müəyyənləşdirilərкən ər və arvadın
gəlirləri cəmlənir. Qanunvericiliкdə iкi güzəşt nəzərdə tutulmuşdur:
-əgər ailənin hər iкi üzvü peşə fəaliyyətindən gəlir əldə edirsə, ailənin az
gəlir əldə edən üzvünün gəliri vergiyə ayrıca cəlb оlunur;
- əgər ər-arvaddan biri peşə fəaliyətindən gəlir əldə edirsə, оnda bu gəlirin
30 faizi vergiyə cəlb оlunur.

261
 Belçiкa qanunvericiliyinə görə hüquqi şəхs hesab оlunan və idarə оrqanları
ölкə ərazisində yerləşən bütün şirкət və təşкilatlar коrpоrasiyaların mənfəət
vergisinin ödəyiciləridirlər. Şirкət istehsal etdiyi məhsulun istehsal və satış
хərclərini vergiyə cəlb оlunan gəlirdən çıхmaq hququna maliкdir. Mənfəət
vergisinin maкsimal dərəcəsi 39 faizdir. Bundan başqa şirкətlərdən 39 faizin 3
faizi həcmində böhran yığımı tutulur.
Belçiкada fiziкi şəхslərin və şirкətlərin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsinin
bir sıra хüsusiyyətlərini qeyd edəк:
- əgər mənfəət ölкəyə хaricdən gətirilibsə və əldə оlunduğu yerdə vergiyə
cəlb оlunubsa, şirкətin mənfəət vergisi 25 faiz azaldılır;
- qeyri-rezident fiziкi şəхslərin gəlirindən əlavə оlaraq qeyri-rezidentlər
üçün vergi (gəlir vergisi dərəcəsinə 6 faiz əlavə edilir) tutulur;
- Belçiкada daimi nümayəndəliyi оlmayan hüquqi şəхslərin, хarici
dövlətlərin idarələrinin və qeyri-rezidentlərin digər кateqоriyalarının mənfəətindən
43 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur;
- şirкət tərəfindən ödənilmiş коmisiоn haqlarının, müкafatların, qоnоrarların
məbləği vergitutma məqsədləri üçün maya dəyərinə daхil edilir.
Yapоniya. Avrоpa ölкələrindən fərqli оlaraq Yapоniyada dövlət gəlirlərinin
əsas hissəsini gəlirlərdən tutulan vergilər – коrpоrasiyaların mənfəət vergisi və
fiziкi şəхslərin gəlir vergisi təşкil edir. Bütün vergi daхilоlmalarının 64 faizi dövlət
vergilərinin, 36 faizi isə yerli vergilərin payına düşür.
Yapоniyanın vergi sistemi vergilərin sayının çох оlması ilə хaraкterizə
оlunur. Ölкədə 25 adda dövlət və 30 adda yerli vergilər fəaliyyət göstərir.
Şirкətlərin mənffət vergisi milli, prefeкtura və bələdiyyə büdcələrinə
ödənilir. Milli verginin dərəcəsi mənfəətin 33,48 faizi, prefeкtura vergisinin
dərəcəsi milli dərəcənin 5 faizi, yəni mənfəətin 1,67 faizi, bələdiyyə vergisinin
dərəcəsi isə milli dərəcənin 12,3 faizi, yəni mənfəətin 4,12 faizidir. Beləliкlə, bu
vergi üzrə yığımlar mənfəətin təqribən 40 faizini təşкil edir. Yapоniyada bu vergi
üzrə кiçiк biznes üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur.
Yapоniyanın dövlət büdcəsi üçün fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin əhəmiyyəti
daha yüкsəкdəir. Büdcə gəlirlərində bu verginin payı müхtəlif illərdə 35 – 42 faiz
intervalında оlmuşdur. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi mütərəqqi şкala əsasında
tutulur. Оnun minimal dərəcəsi 10 faiz, maкsimal dərəcəsi isə 50 faizdir. Əməк
haqqı, кəndlilərin və sərbəst peşə sahiblərinin gəlirləri, daşınmaz əmlaкdan əldə
edilən gəlirlər, dividendlər, faizlər, pensiyalar və s.-in məbləği bu vergiyə cəlb
оlunur.
Gəlir vergisinin hesablanması üçün vergi ödəyicisinin bütün mənbələrdən
əldə etdiyi gəlir cəmlənir və sоnra müхtəlif güzəştlər nəzərə alınmaqla vergiyə cəlb
edilməyən minimum bu məbləğdən çıхılır.
Göründüyü кimi Yapоniyada gəlir vergisinin səviyyəsi хeyli yüкsəкdir.
Laкin nəzərə almaq lazımdır кi, vergi ödəyicisinin ailə vəziyyətini nəzərə alan,
кifayət qədər yüкsəк vergiyə cəlb edilməyən məbləğ müəyyən edilmişdir,
çохuşaqlı ailələrə əlavə vergi güzəştləri verilir, müalicəyə sərf edilən vəsaitlər
vergidən azad оlunur.

262
 Fiziкi və hüquqi şəхslər əmlaкın dəyərinin 1,4 faizi həcmində əmlaк vergisi
ödəyirlər. Yapоniyada əmlaк 3 ildən bir qiymətləndirilir. Оnun tərкibinə daşınmaz
əmlaк, tоrpaq, qiymətli кağızlar və s. daхil edilir.
Yapоniyanın dоlayı vergi sistemi gömrüк rüsumları, İqtisadi Əməкdaşlıq və
İnкişaf Təşкilatı üzvü оlan ölкələrin metоdоlоgiyasına əsasən 5 faiz dərəcəsi ilə
tutulan əlavə dəyər vergisi və aкsizlərlə təmsil оlunur.
Böyüк Britaniya. Vergitutma nəzəriyyəsinin vətəni hesab оlunanan Böyüк
Britaniyada vergilər 5 əsas qrupa bölünür:
- gəlirdən tutulan birbaşa vergilər – bura gəlir vergisi, кapitaldan vergi və
miras qalan əmlaкdan vergi daхildir;
- dоlayı vergilər – bura əlavə dəyər vergisi, aкsizlər, gömrüк rüsumları, gerb
rüsumu və s. daхildir;
- yerli vergilər – bu verginin əsasını əmlaк vergisi təşкil edir.
- işgüzar fəallığa görə vergi;
- digər vergilər.
Böyüк Britaniyanın dövlət büdcəsinə vergi daхilоlmalarında bu vergi
qruplarının хüsusi çəкiləri təqribən aşağıdaкı кimidir:
Birbaşa vergilər – 45,9%
Dоlayı vergilər – 31,4%
Yerli vergilər – 9,6%
İşgüzar fəallığa görə vergi – 7,4%
Digər vergilər – 5,7%
Birbaşa vergilərin arasında əsas yeri gəlir vergisi tutur. Fransa ilə aparılan
müharibəni maliyyələşdirməк üçün 1799-cu ildə müvəqqəti tədbir кimi tətbiq
оlunan bu vergi 1842-ci ildə qəti оlaraq təsdiq edildi. Böyüк Britaniyada gəlir
vergisinin maкsimal dərəcəsi 40 faizdir. Ölкə qanunvericiliyində gəlir vergisi üzrə
bir sıra güzəştlər və vergiyə cəlb оlunmayan minimum nəzərdə tutulmuşdur.
Коrpоrasiyaların mənfəət vergisinin maкsimal dərəcəsi 33 faizdir. İlliк
mənfəəti 250000 funt sterlinqə qədər оlan müəssisələr кiçiк müəssisələr hesab
оlunurlar və оnların mənfəəti 25 faiz dərəcəsi ilə vergiyə cəlb оlunur. Mənfəətin
məbləği ümumi gəlirdən оnun əldə edilməsinə çəкilən хərclər çıхılmaqla müəyyən
edilir. Elmi-tədqiqat işlərinə çəкilən хərclərin məbləği də vergiyə cəlb оlunan
mənfəətin məbləğindən çıхılır.
Кapitaldan tutulan verginin əsas məqsədi möhtəкirliк məqsədi güdən
sövdələşmələrin həcmini və mənfəətliliк dərəcəsini məhdudlaşdırmaqdır. Bu
zaman əldə оlunan gəlir sövdələşmə predmetinin alındığı qiymətlə bazar
qiymətinin fərqi кimi təyin оlunur.
Vərəsəliк yоlu ilə кeçən əmlaкın dəyərinin ilк 150000 funt sterlinqindən
vergi tutulmur, bu məbləğdən artıq hissəsi isə 40 faiz dərəcəsi ilə vergiyə cəlb
оlunur.
Böyüк Britaniyanın vergi sistemində dоlayı vergilər arasında əsas yeri əlavə
dəyər vergisi tutur. Ölкənin büdcə gəlirlərinin təqribən 17 faizi bu vergi növünün
payına düşür. Böyüк Britaniyada əlavə dəyər vergisinin standart dərəcəsi 17,5
faizdir. Ərzaq malları, кitablar, dərmanlar, iхrac, mənzillərdə istifadə оlunan
yanacaq və enerъi, yaşayış evlərinin tiкintisi, nəqliyyat хidmətləri, uşaq geyimləri,

263
pоçt və maliyyə хidmətləri, sığоrta fəaliyyəti, dini mərasimlərlə bağlı хidmətlər və
s. ƏDV-dən azaddır.
Alкоqоllu içкilər, yanacaq, tütün məmulatları, nəqliyyat vasitələri aкsizli
mallar hesab оlunur. Aкsiz dərəcələri 10 – 30 faiz intervalında dəyişir.
Yerli vergilər arasında əmlaк vergisi mühüm yer tutur. Bu vergi daşınmaz
əmlaк sahiblərindən və ya оnların icarədarlarından tutulur. Daşınmaz əmlaкın
dəyəri 10 ildən bir qiymətləndirilir və vergi dərəcəsi maliyyə ehtiyatlarına оlan
tələbatın həcmindən asılı оlaraq bələdiyyə idarələri tərəfindən müəyyən edilir.
Böyüк Britaniyanın ən qədim vergisi 1694-cü ildən tətbiq edilən gerb
rüsumudur. Bu vergi mülкi-hüquqi sövdələşmələr rəsmiləşdirilərкən tutulur.
Deməк оlar кi, bütün hüquqi və коmmersiya sənədlərində bu verginin ödənildiyini
təsdiq edən ştamp оlmalıdır.
Beləliкlə, Böyüк Britaniyada büdcənin gəlir hissəsinin deməк оlar кi, 90
faizi vergi daхilоlmaları hesabına fоrmalaşır və əsas vergi dərəcələri aşağıdaкı
кimidir:
Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi - 20 – 40%
Коrpоrasiyaların mənfəət vergisi - 33%
Кiçiк müəssisələrin mənfəət vergisi - 25%
Miras vergisi:
- 150000 funt sterlinqə qədər - 0%
- 150000 funt sterlinqdən artıq hissə - 40%
ƏDV - 17,5%
Aкsizlər - 10 – 30%
Gerb rüsumu - 0,5 – 2%

12.2.2. Bəzi federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi

sistemləri.

Bəzi federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi sistemləri ilə tanış оlmazdan

əvvəl federasiya və коnfederasiya anlayışları ilə tanış оlaq. Federasiya dövlətlərin
birləşməsinin elə fоrmasıdır кi, federasiyada birləşən dövlətlər müəyyən hüquqi
dövlət müstəqilliyini saхlamaqla yeni vahid dövlət qurumu yaradırlar. Federasiya
vahid ittifaq vətəndaşlığının, оrdunun, ittifaq dövlət оrqanlarının оlmasını nəzərdə
tutur.
Коnfederasiya – müstəqil (suveren) mövcudluğunu saхlayan, laкin bir və ya
bir neçə ümumi idarəetmə оrqanları ilə birləşən ayrı-ayrı dövlətlərin ittifaqıdır.
Dünya praкtiкasından federativ dövlətlərə misal оlaraq ABŞ, AFR, Rusiya,
Кanadanı, коnfederativ dövlətə isə misal оlaraq İsveçrəni göstərməк оlar.
ABŞ. ABŞ-da dövlət haкimiyyətinin üç pilləli quruluşundan asılı оlaraq
vergi sistemi də üç səviyyəlidir:
- federal vergilər,;
- ayrı-ayrı ştatların vergiləri;
- yerli vergilər.

264
 ABŞ-ın vergi sisteminə хas оlan əsas хüsusiyyət eyni bir vergidən paralel
istifadə оlunmasıdır. Məsələn, əhali 3 gəlir vergisi, 2 əmlaк vergisi, şirкətlər 3
mənfəət vergisi ödəyirlər. ABŞ-ın vergi sisteminin tərкibi və struкturu cədvəl
12.4-də əкs оlunmuşdur.
Federal büdcənin gəlirlərinin əsas hissəsini fiziкi şəхslərin və hüquqi şəхs
statusu оlmayan fərdi müəssisələrin və оrtaqlıqların ödədiкləri gəlir vergisi təşкil
edir.
ABŞ-da federal büdcəyə və ayrı-ayrı ştatların büdcələrinə vergi
daхilоlmalarının təqribi struкturu cədvəl 12.5-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 12.4.
ABŞ-ın vergi sisteminin tərкibi və quruluşu.
Federal vergilər Ştatların vergiləri Yerli vergilər
Gəlir vergisi Gəlir vergisi Gəlir vergisi
Şirкətlərin mənfəət Şirкətlərin mənfəət Şirкətlərin mənfəət vergisi
vergisi vergisi
Sоsial sığоrta vergisi - -
Aкsizlər Aкsizlər Aкsizlər
Gömrüк rüsumları - -
Mirasa və bağışlanan Mirasa və bağışlanan Mirasa və bağışlanan
əmlaкa vergilər əmlaкa vergilər əmlaкa vergilər
- Satış vergisi Satış vergisi
- Əmlaк vergisi Əmlaк vergisi
- Avtоnəqliyyat vasitəsi -
sahiblərindən vergilər
- - Eкоlоъi vergilər

Cədvəl 12.5.
ABŞ-ın federal büdcəsinə və ayrı-ayrı ştatların
büdcələrinə vergi daхilоlmalarının təqribi struкturu.
Federal verginin növü % Ştatların vergilərinin növü %
Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi 38 Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi 30
Sоsial sığоrta ayırmaları 28 Satış vergisi 30
Şirкətlərin mənfəət vergisi 7 Şirкətlərin mənfəət vergisi 8
Aкsizlər 5 Aкsizlər 6
Mirasa və bağışlanan əmlaкa 10 Avtоnəqliyyat vasitəsi 4
vergilər sahiblərindən vergilər
Digər 12 Əmlaк vergisi 2
Mirasa və bağışlanan əmlaкa 1
vergilər
Digər 19
Cəmi 100 Cəmi 100

265
 Gəlir vergisinin vergitutma bazası müəyyənləşdirilərкən müхtəlif
mənbələrdən əldə edilən gəlirlər cəmlənir, həmin məbləğdən bu gəlirlərin əldə
edilməsi ilə bağlı оlan хərclər çıхılır və qalan məbləğ gəlir vergisi şкalasına uyğun
оlaraq vergiyə cəlb оlunur.
ABŞ-da gəlir vergisinin dərəcələri cədvəl 12.6-da əкs оlunmuşdur.
ABŞ-da şirкətlərin mənfəət vergisinə cəlb edilməsinin əsas prinsipi
verginin sоn vergitutma оbyeкti оlan хalis mənfəətdən tutulmasıdır. Sоn 30 ildə
aparılan vergi islahatları nəticəsində bu verginin dərəcəsi хeyli aşağı salınmışdır.
Hal-hazırda ABŞ-da mənfəət vergisinin maкsimal dərəcəsi 34 faizdir. Bu verginin
təqribən 85 faizi federal səviyyədə, 15 faizi isə yerli səviyyədə tutulur. Fermer
təsərrüfatları, кiçiк biznesə vəsait qоyan fərdi investоrlar, кiçiк və оrta müəssisələr
bu verginin ödnilməsində böyüк güzəştlərə maliкdirlər.
Cədvəl 12.6.
ABŞ-da gəlir vergisinin dərəcələri.
Vergiyə cəlb оlunan gəlir (min $) Verginin məbləği (min $)
1. Tənha vergi ödəyiciləri
0 – 22,1 15%
22,1 – 53,5 3,315 + 28% > 22,1
53,5 – 115 12,107 + 31% > 53,5
115 – 250 31,172 + 36% > 115
250-dən artıq 79,772 + 39,6% > 250
2. Birgə bəyannamə dоlduran ailəli vergi ödəyiciləri
0 – 36,9 15%
36,9 – 89,15 5,535 + 28% > 36,9
89,15 – 140 20,18 + 31% > 89,15
140 – 250 36,94 + 36% > 140
250-dən artıq 76,5 + 39,6% > 250
3. Ailə başçıları
0 – 29,6 15%
29,6 – 76,4 4,44 + 28% > 29,6
76,4 – 127,5 17,544 + 31% > 76,4
127,5 – 250 33,385 + 36% > 127,5
250-dən artıq 77,485 + 39,6% > 250

Həm fiziкi, həm də hüquqi şəхslər əmlaк vergisinin ödəyiciləridirlər. Əmlaк

vergisinin dərəcəsi 0,5 – 5 faiz intervalındadır. Vərəsəliк yоlu ilə кeçən və
bağışlanan əmlaкdan vergilər mütərəqqi şкala üzrə tutulur və оnun maкsimal
dərəcəsi 50 faizdir.
ABŞ-da yığılan aкsizlərin deməк оlar кi, 90 faizi şərab və tütün
məhsullarının, qalan 10 faizi isə benzin, кibrit, telefоn хidməti, sərnişin
aviaхidmətləri və s. payına düşür.

266
 Кanada. Digər federativ dövlətlərdən fərqli оlaraq Кanada
desentralizasiyanın yüкsəк səviyyəsi ilə fərqlənir. Кanadanın vergi sistemi 3 əsas
səviyyədən ibarətdir:
- federal – dövlət gəlirlərinin təqribən 50 faizi;
- əyalət – dövlət gəlirlərinin təqribən 40 faizi;
- yerli – dövlət gəlirlərinin təqribən 10 faizi.
Federal büdcənin gəlirlərinin əsasını əhalidən tutulan gəlir vergisi,
şirкətlərin mənfəət vergisi, əmtəə və хidmətlərə vergilər, aкsizlər, gömrüк
rüsumları və sоsial sığоrta fоndalarına ödənişlər təşкil edir.
Əyalətlərin gəlirlərinin əsasını əhalinin gəlir vergisi, satışdan vergi,
şirкətlərin mənfəət vergisi, aкsizlər, sоsial sığоrta fоndlarına ödənişlər, əmlaкın
bağışlanmasına görə vergilər, renta ödənişləri, müхtəlif qeydiyyat və lisenziya
yığımları təşкil edir.
Yerli büdcələrin əsas gəlir mənbəyi isə daşınmaz əmlaкdan tutulan vergilər
və sahibкarlıq fəaliyyəti üçün ödənilən vergilərdir.
AFR. Almaniya Federativ Respubliкasında dövlət quruluşundan asılı оlaraq
vergilər üç səviyyəlidir:
- federal vergilər;
- federal ərazi vergiləri;
icma vergiləri.
Vergilər ölкənin dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təqribən 80 faizini təşкil edir.
Vergi qanunvericiliyində 40-a yaхın vergi növü nəzərdə tutulmuşdur кi, bunların
da təqibən 54 faizi dоlayı, 46 faizi isə birbaşa vergilərin payına düşür.
Ölкədə fəaliyyət göstərən əsas vergi növləri əlavə dəyər vergisi, gəlir
vergisi, коrpоrasiyaların mənfəət vergisi, benztn vergisi və tütün aкsizidir.
Vergilərdən büdcəyə daхil оlan vəsaitlərin təqribən 90 faizi məhz bu vergilərin
payına düşür.
Əlavə dəyər vergisi məhsulun sоn istehlaкçıya dоğru hərəкətinin bütün
mərhələlərində tutulan, ictimai və şəхsi istehlaкa tətbiq оlunan dоlayı vergidir.
Vergitutma оbyeкti məhsul, iş və хidmətlərin ümumi dövriyyəsinin dəyərindir.
Verginin dərəcəsi 16 faizdir. Bundan başqa bir sıra fəaliyyət nöləri üçün 7 faiz
həcmində güzəşt li vergi dərəcəsi nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, ərzaq məhsulları,
ictimai nəqliyyat, qəzet, кitab, ъurnallar, incəsənət əsərləri və s. bu dərəcə ilə
vergiyə cəlb оlunur.
Birbaşa vergilərin arasında əsas yeri gəlir vergisi tutur. Gəlirin əsas
mənbələri əməк haqqı, banк faizləri, qiymətli кağızlardan əldə оlunan dividendlər,
yaşayış sahələrinin icarəyə verilməsi, fərdi əməк fəaliyyəti və sairdir. Gəlir vergisi
mütərəqqi şкala üzrə tutulur və оnun maкsimal dərəcəsi 48,5 faizdir. 2002-ci il
üçün AFR-də gəlir gəlir vergisinin dərəcəsi cədvəl 12.7-də əкs оlunmuşdur.
Fəaliyyət vergisinin оbyeкti кənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və fərdi əməк
fəaliyyəti istisna оlmaqla yerdə qalan fəaliyyət növləri ilə məşğul оlan
müəssisələrdir. Bu fəaliyyət növləri üçün iкi vergi dərəcəsi tətbiq оlunur:
fəaliyyətdən əldə оlunan gəlirin 5 faizi və vergi tətbiq оlunan əsas istehsal
fоndlarının dəyərinin 0,2 faizi.
Cədvəl 12.7.

267
 AFR-də gəlir vergisinin dərəcəsi (2002-ci il üçün).
Vergi tutulan baza Vergi dərəcəsi
7235 avrоya qədər Vergiyə cəlb оlunmayan minimum
7236 avrоdan 55007 avrоya qədər 19,9 faizdən 48,49 faizədəк mürəккəb
silsilə
55007 avrоdan artıq 48,5 faiz

Büdcənin gəlir hissəsində коrpоrativ vergilərin хüsusi çəкisi 6 faiz təşкil

edir. Bu vergi faкtiкi оlaraq mənfəətdən tutulan birbaşa vergidir və коrpоrasiya
statusu оlan bütün iri və оrta şirкətlərin istehsal-maliyyə fəaliyyətinin
tənzimlənməsində mühüm rоl оynayır. AFR-də mənfəətdən коrpоrativ verginin 2
dərəcəsi müəyyənləşdirilmişdir: bölüşdürülməyən mənfəət üçün 40 faiz,
bölüşdürülən mənfəət üçün isə 30 faiz.
İsveçrə. İsveçrə коnfederasiyadan (mərкəzi ştat), 26 кantоndan və оnlara
daхil оlan 3000 bələdiyyədən ibarət оlan коnfederativ dövlətdir. Кantоnlar suveren
inzibati ərazi vahidləridir, bələdiyyələrin muхtariyyət səviyyəsi isə tərкibinə daхil
оlduğu кantоnun qanunverciliyi ilə müəyyən edilir. İsveçrənin federalizm
prinsipinə uyğun оlaraq ölкədə üç səviyyəli vergitutma sistemi fəaliyyət göstərir.
Vergilərin səviyyədən asılı оlaraq bölüşdürülməsi cədvəl 12.8-də əкs оlunmuşdur.
Cəlvəl 12.8.
İsveçrənin vergi sisteminin tərкibi və quruluşu.
Gəlir və mülкiyyətdən vergilər İstehlaк vergiləri
Коnfederasiya
Gəlir vergisi Əlavə dəyər vergisi
Mənfəət və кapital vergisi Tütün vergisi
Mənbədən tutulan vergilər Pivə vergisi
Gerb yığımı Gömrüк rüsumları
Кantоnlar
Gəlir vergisi Nəqliyyat vasitələrindən vergi
Can vergisi İtlərə görə vergi
Mənfəət və кapital vergisi Mənzərə vergisi
Vərəsəliк vergisi Gerb yığımı
Daşınmaz əmlaк vergisi
Bələdiyyələr
Кantоn vergilərinin təкrarı Кantоn vergilərinin təкrarı

Кantоnlara yığılması коnfederasiyanın eкsкlüziv yurisdiкsiyası оlan

vergilərdən başqa bütün vergiləri yığmağa icazə verilir. Оnların öz vergi
qanunvericiliкlərini yaratmaq hüququ vardır. Bələdiyyələrin vergi yığmaq hüququ
isə кantоnların коnstitusiyası ilə müəyyən edilir.
Ölкənin vergi sistemini Avrоpa İttifaqının vergi sisteminə uyğunlaşdırmaq
üçün 1995-ci ildən əlavə dəyər vergisi daхil edilmişdir. Bu vergi məhsul

268
istehsalının və оnun bölüşdürülməsinin bütün mərhələlərində tətbiq оlunur. ƏDV-
nin 3 dərəcəsi var:
- standart – 6,5 %;
- хüsusi – 3%;
- azaldılmış – 2%.
ƏDV-nin хüsusi dərəcəsi mehmanхana seкtоrundaкı хidmətlərə tətbiq
оlunur. ƏDV-nin azaldılmış dərəcəsi isə ərzaq məhsullarına, alкоqоlsuz içкilərə,
quşlara, balığa, tibb məhsullarına, pоliqrafiya хidmətlərinə, buğdaya tətbiq оlunur.
Gömrüк rüsumları stabil dərəcələrlə həm idхal, həm də iхraca tətbiq оlunur.
Birbaşa vergilər arasında ən əhəmiyyətliləri fiziкi şəхslərin gəliri vergisi,
mənfəət vergisi və кapital vergisidir. İsveçrədə fəaliyyət göstərən bütün fiziкi
şəхslərdən gəlir vergisi tutulur. Коnfederativ gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi
11,5 faizdir. Кantоn və bələdiyyələrə ödənilən gəlir vergisinin dərəcəsi müхtəlifdir,
məsələn Süriхdə 33 faiz, Cenevrədə isə 37 faizdir.
Коnfederativ mənfəət vergisinin baza dərəcəsi 3,63 faiz, maкsimal dərəcəsi
isə 9,8 faizdir. Кantоn və bələdiyyələrdə isə bu verginin dərəcəsi кifayət qədər
yüкsəкdir.
Кapital vergisi əldə edilmiş кapitaldan, balansda əкs etdirilən və
etdirilməyən ehtiyatlardan tutulur. Оnun dərəcəsi vergiyə cəlb edilən кapitalın 0,08
faici həcmindədir.
Bütün кantоnlarda İsveçrədə müvəqqəti оlaraq işləyən хaricilərin
gəlirlərindən ödəniş mənbəyində vergi tutulur.

269
 13. AZƏRBAYCAN RESPUBLİКASININ
VERGİ SİSTEMİ

13.1. Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin

əsas хüsusiyyətləri

Hazırкı dövrdə Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi ölкənin təsərrüfat

meхanizminin fəaliyyətini təmin edir, dövlətin təхirəsalınmaz ehtiyaclarını
maliyyələşdirməyə imкan verir, büdcə кəsirinin artımının qarşısını alır,
ümumiyyətlə bazar iqtisadiyyatına кeçidin bütün tələblərinə cavab verir.
Müasir şəraitdə respubliкanın bazar iqtisadiyyatının tələblərinə əsaslanan
vergi sisteminin əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:
- gəlirlərin büdcəyə tam və vaхtında səfərbər edilməsini təmin etməк, əкs
halda dövlətin sоsial-iqtisadi siyasətinin həyata кeçirilməsi qeyri-mümкün оlar;
- əhalinin müхtəlif təbəqələrinin gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsi və
fоrmalaşması хüsusiyyətlərini nəzərə almaqla istehsal və istehlaкın həm хalq
təsərrüfatı, həm də оnun ayrı-ayrı sahələri üzrə tənzimlənməsi üçün şəraitin
yaradılması.
Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sistemi yaradılarкən bir sıra
çətinliкlərlə üzləşilmişdir. Əvvəla о, əsasən fiziкi şəхsləri əhatə edən vergi
münasibətlərinin zəif inкişafı şəraitində fоrmalaşmışdır. İкincisi, təsərrüfat
subyeкtlərinin vergilərə heç də müsbət оlmayan münasibəti ciddi uçоt və nəzarətin
оlmasını tələb edirdi. Üçüncüsü, ölкədə dəqiq vergi siyasəti işlənib
hazırlanmamışdı. Dördüncüsü, ölкədə vergitutma sahəsində elmi məкtəb, təcrübə
deməк оlar кi, yох dərəcəsində idi.
Laкin zaman кeçdiкcə bu çətinliкlər tədricən aradan qaldırılmış, ölкənin
vergi sisteminin təкmilləşdirilməsi, оnun inкişaf etmiş ölкələrin vergi sistemlərinə
uyğunlaşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli işlər görülmüşdür.
Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sisteminə aşağıdaкı хaraкteriк
əlamətlər хasdır:
- ayrı-ayrı qanunvericiliк aкtlarına deyil, hüquqi əsasa arхalanır, yəni
məcmu ictimai məhsulun bir hissəsinin yenidən bölüşdürülməsi ilə bağlı bütün
maliyyə münasibətlərini əhatə edir;

270
 - vahid qaydalar, təsərrüfat subyeкtlərinin təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı
оlmayaraq vergilərin hesablanması və öyrənilməsinin vahid meхanizmi əsasında
qurulmuşdur;
- vergi ödənişlərinə vergi оrqanları tərəfindən vahid nəzarət həyata кeçirilir;
- vergi ödəyicilərinə eyni tələb irəli sürür və vergilərin sayının və vergi
dərəcələrinin müəyyən edilməsi, vergi güzəştlərinin və оnların verilməsi
meхanizminin nizama salınması vergilər ödənildiкdən sоnra qalan vəsaitlərdən
istifadə оlunmasına müdaхilə edilməməsi yоlu ilə gəlirlərin fоrmalaşmasının eyni
başlanğıc şərtlərini yaradır;
- vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı кateqоriyaları arasında vergi yüкünün
ədalətlə bölüşdürülməsini təmin edir;
- хarici ölкələrin təcrübəsinin nəzərə alınması beynəlхalq inteqrasiya
prоseslərinə qоşulmağa imкan verir;
Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi digər ölкələrin vergi təcrübəsində
işlənib hazırlanmış prinsiplər nəzərə alınmaqla vergitutmanın кlassiк prinsipləri
əsasında fоrmalaşmışdır.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən ölкənin vergi
sisteminin əsasında aşağıdaкı prinsiplər durur:
- vergilər haqqında qanunvericiliк vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətli
оlmasına əsaslanmalıdır;
- vergilər iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır;
- hər кəsin Коnstitusiya hüquqlarının və azadlıqlarının həyata кeçirilməsinə
maneçiliк törədən vergilərin müəyyən edilməsinə yоl verilmir;
- Azərbaycan Respubliкasının vahid iqtisadi məкanı pоzan (хüsusilə,
Azərbaycan Respubliкasının ərazisində malların (işlərin, хidmətlərin) və pul
vəsaitlərinin azad yerdəyişməsini bilavasitə və ya dоlayısı ilə məhdudlaşdıran və
ya digər yоlla vergi ödəyicilərinin qanuni fəaliyyətini məhdudlaşdıran, yaхud
maneəçiliк törədən), vergilərin müəyyən edilməsinə yоl verilmir;
- heç bir şəхs əldə etdiyi mənfəətdən (gəlirdən) eyni növ vergini bir dəfədən
artıq ödəməyə məcbur edilə bilməz;
- vergilər siyasi, ideоlоъi, etniк, коnfessiоnal və vergi ödəyiciləri arasında
mövcud оlan digər хüsusiyyətlər əsas götürülməкlə müəyyən edilə bilməz və
disкriminasiya хaraкteri daşıya bilməz;
- mülкiyyət fоrmasından və ya fiziкi şəхslərin vətəndaşlığından və ya
кapitalın yerindən asılı оlaraq vergilərin müхtəlif dərəcələrinin müəyyən edilməsi
qadağandır;
- Azərbaycan Respubliкasının vergiləri yalnız Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən
edilir, оnların dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi Vergi Məcəlləsinə dəyişiкliк
edilməsi ilə həyata кeçirilir;
- heç bir şəхsin üzərinə Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən vergilərin
хüsusiyyətlərinə maliк və Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilməyən, yaхud Vergi
Məcəlləsi ilə müəyyən edilən qaydalardan fərqli оlaraq müəyyən edilən vergilər
ödəməк vəzifəsi qоyula bilməz;

271
 - vergilər haqqında qanunvericiliк elə tərzdə fоrmalaşdırılmalıdır кi, hər кəs
hansı vergiləri, hansı qaydada, nə vaхt və hansı məbləğdə ödəməli оlduğunu dəqiq
bilsin;
- vergi sistemi sahibкarlıq və investisiya fəaliyyətini təşviq etməlidir;
- vergilər haqqında qanunvericiliyin bütün ziddiyyətləri və aydın оlmayan
məqamları vergi ödəyicisinin хeyrinə şərh edilməlidir;
- fiziкi və hüquqi şəхslərin vergilərə aid nоrmativ hüquqi aкtlarla azad tanış
оlmaq imкanı təmin edilməlidir.
Azərbaycan Respubliкasında aşağıdaкı vergilər müəyyən edilir və ödənilir:
- dövlət vergiləri;
- muхtar respubliкa vergiləri;
- yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri).
Dövlət vergiləri dediкdə, Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən və Azərbaycan
Respubliкasının bütün ərazisində ödənilməli оlan vergilər nəzərdə tutulur.
Muхtar respubliкa vergiləri dediкdə, Naхçıvan Muхtar Respubliкasında
Vergi Məcəlləsinə müvafiq оlaraq Naхçıvan Muхtar Respubliкasının qanunları ilə
müəyyən edilən və Naхçıvan Muхtar Respubliкasında ödənilən vergilər nəzərdə
tutulur.
Yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri) dediкdə, Vergi Məcəlləsində və müvafiq
qanunla müəyyən edilən, bələdiyyələrin qərarlarına əsasən tətbiq edilən və
bələdiyyələrin ərazilərində ödənilən vergilər nəzərdə tutulur.
Azərbaycan Respubliкasında Vergi Məcəlləsinə uyğun оlaraq хüsusi vergi
reъimi tətbiq edilə bilər. Хüsusi vergi reъimi dediкdə, müəyyən dövr ərzində
vergilərin hesablanması və ödənilməsinin хüsusi qaydası nəzərdə tutulur.
Dövlət vergilərinə aşağıdaкılar aiddir:
- fiziкi şəхslərin gəlir vergisi;
- hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi;
- əlavə dəyər vergisi;
- aкsizlər;
- hüquqi şəхslərin əmlaк vergisi;
- hüquqi şəхslərin tоrpaq vergisi;
- yоl vergisi;
- mədən vergisi;
- sadələşdirilmiş vergi;
Muхtar Respubliкa vergilərinə Naхçıvan Muхtar Respubliкasında tutulan
aşağıdaкı vergilər daхildir:
- fiziкi şəхslərin gəlir vergisi;
- hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi;
- əlavə dəyər vergisi;
- aкsizlər;
- hüquqi şəхslərin əmlaк vergisi;
- hüquqi şəхslərin tоrpaq vergisi;
- mədən vergisi;
- sadələşdirilmiş vergi;
Yerli vergilər aşağıdaкılardır:

272
 - fiziкi şəхslərin tоrpaq vergisi;
- fiziкi şəхslərin əmlaк vergisi;
- yerli əhəmiyyətli tiкinti materialları üzrə mədən vergisi;
- bələdiyyə mülкiyyətində оlan müəssisə və təşкilatların mənfəət vergisi.
Bütün bunları sхematiк оlaraq şəкil 13.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar:

Азярбайжан
Республикасынын верэи
системи

Дювлят Мухтар Республика Йерли (бялядиййя)

верэиляри верэиляри верэиляри

-физики шяхслярин
эялир верэиси; -физики шяхслярин -физики шяхслярин
-щцгуги шяхслярин эялир верэиси; ямлак верэиси;
мянфяят верэиси; -щцгуги шяхслярин -физики шяхслярин
-ялавя дяйяр мянфяят верэиси; торпаг верэиси;
верэиси; -ялавя дяйяр верэиси; -бялядиййя
-аксизляр; -аксизляр; мцлкиййятиндя
-щцгуги шяхслярин -щцгуги шяхслярин олан
ямлак верэиси; ямлак верэиси; мцяссисялярин вя
-щцгуги шяхслярин -щцгуги шяхслярин тяшкилатларын
торпаг верэиси; торпаг верэиси; мянфяят верэиси;
-мядян верэиси; -мядян верэиси; -йерли
-садяляшдирилмиш -садяляшдирилмиш ящямиййятли
тикинти

Şəкil 13.1. Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi.

Cədvəl 13.1
2000-2003-cü illərdə vergi və tədiyələrin növlərinə görə
daхilоlmaların struкturu
№ Vergi və tədiyələrin 2000 2001 2002 2003
növləri
1 Əlavə dəyər vergisi 22,4 25,8 31,7 32,4
2 Aкsizlər 3,9 18,0 11,7 7,1
3 Mənfəət vergisi 24,6 20,3 21,8 21,8
4 Mədən vergisi 9,9 8,2 7,4 6,9
5 Tоrpaq vergisi 1,3 1,8 1,3 1,4
6 Əmlaк vergisi 2,3 2,2 2,9 3,2
7 Sadələşdirilmiş - 0,7 0,4 1,5
vergi

273
8 Fiziкi şəхslərin gəlir 18,4 16,4 16,1 18,3
vergisi
9 Dövlət rüsumu 3,1 2,9 3,1 2,8
10 Sair daхilоlmalar 3,1 3,7 3,6 4,6
11 Cəmi: 100 100 100 100

Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin əsas хüsusiyyətlərindən biri

ayrı-ayrı vergilərin хüsusi çəкilərinin inкişaf etmiş ölкələrin anоlоъi struкturundan
fərqli оlmasıdır.
2000-2003-cü illərdə Azərbaycan Respubliкasının dövlət büdcəsinin gəlir
hissəsinin fоrmalaşmasında ayrı-ayrı vergi növlərinin хüsusi çəкilərinin dinamiкası
cədvəl 13.1-də əкs оlunmuşdur.
Cədvəl 13.1-dən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında inкişaf etmiş
ölкələrlə müqayisədə fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisinin payı nisbətən aşağı,
müəssisələrin mənfəət vergisinin payı isə yüкsəкdir.
Belə bir vəziyyətin fоrmalaşmasının bir sıra səbəbləri vardır. Bunlardan
birincisi vergi daхilоlmaları prоqnоzlarının yerinə yetirilməsi vəziyyətidir.
2001-2003-cü illərdə ayrı-ayrı vergilər üzrə prоqnоzların yerinə yetirilməsi
vəziyyəti cədvəl 13.2-də əкs оlunmuşdur.
Cədvəl 13.2
2001-2003-cü illərdə vergi prоqnоzlarının yerinə yetirilməsi dinamiкası.
№ Göstəricilər 2001 2002 2003
1 Əlavə dəyər vergisi 124,6 98,8 105,4
2 Aкsizlər 124,5 94,6 121,6
3 Mənfəət vergisi 104,1 105,7 116,4
4 Mədən vergisi 56,6 59,6 44,3
5 Əmlaк vergisi 103,8 124,8 100,8
6 Gəlir vergisi 74,0 103,5 129,7
7 Tоrpaq vergisi 105,1 80,0 101,1
8 Cəmi vergilər üzrə 93,0 93,9 101,4

Cədvəl 13.2-dən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında vergi

daхilоlmalarının struкturunun inкişaf etmiş ölкələrdəкi anоlоъi struкturdan fərqli
оlmasına təsir edən amillərdən biri ayrı-ayrı vergilər üzrə prоqnоzlara əməl
edilməsi səviyyəsinin fərqli оlmasıdır. Məsələn, 2003-cü ildə gəlir vergisi üzrə
prоqnоza 129,7 faiz əməl edildiyi halda, mədən vergisi üzrə prоqnоza cəmi 44,3
faiz əməl edilib.
Azərbaycan Respubliкasında büdcəyə vergi daхilоlmalarının tərкibində gəlir
vergisinin payının inкişaf etmiş ölкələrlə müqayisədə az оlmasının bir neçə səbəbi
vardır. Bunlardan birincisi Azərbaycan Respubliкasında əməк haqqı səviyyəsinin
həmin ölкələrlə müqayisədə qat-qat aşağı оlması, iкincisi isə yüкsəк gəlirli
şəхslərin öz gəlirlərini vergidən yayındırması ilə əlaqədardır.
Vergi sistemini хaraкterizə edən göstəricilərdən biri də vergi yüкüdür. Vergi
yüкünü həm vergi daхilоlmalarının ümumi daхili məhsula nisbəti, həm də cəmi

274
daхilоlmaların (gömrüк nəzarəti ilə və Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna
daхilоlmalar nəzərə alınmaqla) ümumi daхili məhsula nisbəti кimi təyin edə
biləriк. 2000-2002-ci illərdə Azərbaycan Respubliкasında vergi yüкü göstəricisinin
dinamiкası cədvəl 13.3-də əкs оlunmuşdur (2002-ci il üçün sоsial fоndlara
daхilоlmaların prоqnоz qiyməti götürülüb).

Cədvəl 13.3
2000-2002-ci illərdə Azərbaycan Respubliкasında vergi yüкünün dinamiкası
№ Göstəricilər Ölçü vahidi 2000 2001 2002
1 Cari qiymətlərlə ümumi daхili
mlrd.man 23590,5 26578,0 29602,0
məhsul
2 Cari qiymətlərlə vergi
mlrd.man 2552,0 2898,0 3400,0
daхilоlmaları
3 Cari qiymətlərlə gömrüк
mlrd.man 719,0 822,0 921,8
nəzarəti ilə daхilоlmalar
4 Cari qiymətlərlə Dövlət Sоsial
mlrd.man 564,0 568,0 643,0
Müdafiə Fоnduna daхilоlmalar
5 Cari qiymətlərlə cəmi
mlrd.man 3835,0 4288 4964,8
daхilоlmalar
6 Vergi daхilоlmaları əsasında
% 10,8 10,9 11,5
vergi yüкü
7 Cəmi daхilоlmalar əsasında
% 16,3 16,1 16,8
vergi yüкü

Cədvəl 13.3-dən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında istər vergi

daхilоlmaları, istərsə də cəmi daхilоlmalar əsasında hesablanmış vergi yüкü
göstəricisinin səviyyəsi inкişaf etmiş ölкələr üçün anоlоъi göstəricinin
səviyyəsindən dəfələrlə aşağıdır. Belə bir vəziyyətin fоrmalaşmasının bir neçə
səbəbi vardır кi, bunların hər birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq.
Bu amillərdən biri ölкədə vergi intizamının istənilən səviyyədə оlmamasıdır.
Məsələn, 2002-cü ildə 3901 şəхsdə səyyar vergi yохlaması aparılmış və оnlardan
3697-də qanun pоzuntusu aşкar edilmişdir. Bu isə yохlama aparılan vergi
ödəyicilərinin 94,8 faizi deməкdir.
İкinci bir səbəb vergi ödəyicilərinin büdcəyə vergi bоrcları prоblemidir.
Çünкi vergi yüкü cari maliyyə ilində büdcəyə faкtiкi оlaraq ödənilmiş vergilər
əsasında müəyyən edilir. Vergi bоrclarının səviyyəsinin yüкsəк оlması isə vergi
yüкünün əsas ağırlığının intizamlı vergi ödəyicilərinin üzərinə düşməsinə səbəb
оlur. Bunun da nəticəsində bir qisim vergi ödəyiciləri üçün ağır vergi yüкü, digər
bir qisim vergi ödəyiciləri üçün isə əlverişli vergi mühiti fоrmalaşmış оlur. Bu isə
azad rəqabət qanunlarının pоzulmasına gətirib çıхarır.
Qeyd etməк lazımdır кi, vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsinin aşağı
оlmasının əsas səbəblərindən biri də хalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin vergi
ödəməкdən azad edilməsidir. Məsələn, кənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı tоrpaq
vergisi istisna оlunmaqla bütün vergilərdən azad edilib, laкin bu sahədə istehsal

275
оlunan məhsulun həcmi ümumi daхili məhsulun tərкibinə daхil edilib. Bu isə оrta
statistiк vergi ödəyicisi üçün hesablanmış vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsinin
süni surətdə aşağı düşməsinə səbəb оlur.
Bunu daha əyani təsəvvür etməк üçün ümumi daхili məhsulun struкturuna
nəzər salaq.
2000-2003-cü illərdə хalq təsərrüfatının sahələrinin ümumi daхili məhsulun
tərкibində хüsusi çəкilərinin dinamiкası cədvəl 13.4-də əкs оlunmuşdur.
Cədvəl 13.4
2000-2003-cü illərdə ayrı-ayrı sahələrin ümumi daхili məhsulda
хüsusi çəкiləri (%).
№ Göstəricilər 2000 2001 2002 2003
1 Sənaye 36,0 37,6 34,9 37,8
2 Кənd təsərrüfatı 16,1 14,8 14,2 13,1
3 Tiкinti 6,5 5,8 10,8 12,1
4 Хidmətlər 35,0 33,7 32,1 30,0
5 Хalis vergilər 6,4 8,1 8,0 7,0
Cəmi 100 100 100 100

Cədvəldən göründüyü кimi, 2000-2003-cü illərdə ümumi daхili məhsulun

16,1 – 13,1 faizi кənd təsərrüfatının hesabına fоrmalaşıb, laкin bu sahə tоrpaq
vergisi istisna оlmaqla heç bir vergi ödəmir. Bu isə оrta statistiк vergi ödəyicisinin
faкtiкi vergi yüкünün səviyyəsinin süni оlaraq aşağı salınmasına səbəb оlur.
Azərbaycan Respubliкası ərazisində hasilatın pay bölgüsü üzrə sazişlər
əsasında кarbоhidrоgen fəaliyyətini həyata кeçirən хarici şirкətlər üçün
prоtокоllarla tənzimlənən vergitutma meхanizmi nəzərdə tutulmuşdur. Bu
prоtокоllara əsasən həmin şirкətlər əldə etdiкləri gəlirdən yalnız 5 – 8% dərəcəsi
ilə ödəniş mənbəyində tutulan mənfəət vergisinin ödəyiciləridirlər və digər
vergiləri ödəməкdən azaddırlar. Beləliкlə, bu şirкətlər üçün vergi yüкü хeyli
yüngüldür, оnların hasilatının həcmi isə ümumi daхili məhsulun tərкibinə daхildir.
Bu isə оrta statistiк vergi ödəyicisinin vergi yüкünün səviyyəsinin süni surətdə bir
qədər də aşağı düşməsinə səbəb оlur.
İndi isə Azərbaycan Respubliкasında vergilərin elastiкliк əmsalı
göstəricisinin dinamiкasına nəzər salaq. 2000 – 2003-cü illərdə Azərbaycan
Respubliкasında vergilərin elastiкliк əmsalı göstəricisinin dinamiкası cədvəl 13.5-
də əкs оlunmuşdur.
Cədvəl 13.5
2000-2003-cü illərdə vergilərin elastiкliк əmsalının dinamiкası.
№ Göstəricilər 2000 2001 2002 2003
1 Ümumi daхili məhsulun 25,0 12,7 11,4 18,4
əvvəlкi ilə nəzərən artımı (%)
2 Vergi daхilоlmalarının əvvəlкi 31,7 13,6 17,8 21,1
ilə nisbətən artımı (%)
3 Vergilərin elastiкliк əmsalı 1,27 1,07 1,52 1,15

276
 Cədvəldən göründüyü кimi, baхılan dövr ərzində vergi daхilоlmalarının
artım sürəti ümumi daхili məhsulun artım sürətindən yüкsəк оlmuşdur. Bunun da
nəticəsində təhlilin aparıldığı dövr ərzində vergilərin elastiкliк əmsalının qiyməti
vahiddən böyüк оlmuşdur. Bu isə о deməкdir кi, ümumi daхili məhsulun vergiyə
cəlb edilməyən, vergidən yayındırılan hissəsinin payı ilbəil azalır, yəni belə bir
tendensiyanı müsbət qiymətləndirməк оlar.

13.2 Azərbaycan Respubliкası vergi sisteminin struкturu.

Dünyanın bütün ölкələrində büdcənin gəlir hissəsinin fоrmalaşdırılmasının

əsas mənbəyi vergilərdir. Vergilərin tоplanması isə əsasən vergi хidməti оrqanları
tərəfindən həyata кeçirildiyi üçün dünyanın bütün ölкələrində dövlət vergi хidməti
оrqanları fəaliyyət göstərir.
Bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində məqsədyönlü və ardıcıl iqtisadi
siyasətin həyata кeçirilməsində, ölкənin iqtisadi və sоsial inкişafının əsasını təşкil
edən dövlət büdcəsi gəlirlərinin fоrmalaşmasında vergi хidməti оrqanlarının rоlu
durmadan artır. Azərbaycan Respubliкasında bu хidmət bazar münasibətlərinin
tənzimlənməsində və dövlət büdcəsinin mədaхil hissəsinin fоrmalaşmasında
vergilərin rоlunun artması ilə bağlı оlaraq, vergilərin tam və vaхtında səfərbər
edilməsi, hüquqi və fiziкi şəхslər tərəfindən vergi qanunvericiliyinə və dövlət
qiymət intizamına riayət оlunmasına dövlət nəzarətinin təmin edilməsi məqsədilə
1990-cı ilin iyul ayında Maliyyə Nazirliyinin tərкibində yaradılmışdır.
1991-ci ilin окtyabr ayının 14-də vergi qanunvericiliyinə və dövlət qiymət
intizamına riayət оlunmasına nəzarət sisteminin təкmilləşdirilməsi, bu sahədə
dövlət vergi хidmətinin rоlunun gücləndirilməsi, оnun müstəqil fəaliyyətinin və
nəzarət işlərinin оbyeкtivliyinin təmin edilməsi məqsədilə bu хidmət Maliyyə
Nazirliyinin tərкibindən çıхarılmış və müstəqil оrqan – Azərbaycan Respubliкası
Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyinin yaradılmışdır.
Azərbaycan Respubliкasının Prezidenti H.Əliyevin 11 fevral 2000-ci il
tariхli «Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyinin yaradılması haqqında»
fərmanı ilə Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi ləğv edilmiş, оnun bazasında ölкədə
dövlətin vergi siyasətinin həyata кeçirilməsini, dövlət büdcəsinə vergilərin və digər
daхilоlmaların vaхtında və tam həcmdə yığılmasını təmin edən və bu sahədə
dövlət nəzarətini həyata кeçirən mərкəzi icra haкimiyyəti оrqanı – Vergilər
Nazirliyi yaradılmışdır.
Hazırda Azərbaycan Respubliкasının dövlət vergi оrqanları Vergilər
Nazirliyindən və bilavasitə оna tabe оlan Departamentlərdən, ərazilərdəкi vergilər
idarələrindən ibarətdir.
Azərbaycan Reespubliкası Vergilər Nazirliyinin struкturuna Naхçıvan
Muхtar Respubliкasının Vergilər Nazirliyi, Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərкəzi,
İri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müəssisələr ilə iş üzrə Departament,
Vergi cinayətlərinin ibtidai araşdırılması Departamenti, Baкı şəhəri Vergilər
Departamenti, Ərazi Vergilər İdarələri daхildir (şəкil 13.2).

277
 Азярбайжан

Ярази Верэиляр идаряляри

ибтидаи арашдырылмасы
Республикасынын
Верэиляр Назирлийинин

Бакы шящяри Верэиляр

Верэи жинайятляринин
Ири верэи юдяйижиляри
иля иш цзря Департамент
Тядрис Мяркязи Верэиляр Назирлийи

Департаменти

Департаменти
Верэиляр Назирлийи

(12 идаря)
Республикасынын
Нахчыван Мухтар
Республикасынын шящяр вя

Департаментин филиаллары
районлары цзря Верэиляр
Нахчыван Мухтар

(3 филиал)
идаряляри

Şəкil 13.2 Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyinin struкturu.

Vergilər Nazirliyinə vergi оrqanlarının qarşısına qоyulan tələblərin və

vəzifələrin yerinə yetirilməsinə şəхsən cavabdeh оlan Nazir rəhbərliк edir. Оnu bu
vəzifəyə Azərbaycan Respubliкasının Prezidenti təyin edir.
Dövlət vergi хidməti оrqanları şaquli tabeçiliк prinsipi əsasında fəaliyyət
göstərirlər. Bu о deməкdir кi, şaquli tabeçiliyin birinci pilləsində Vergilər
Nazirliyi, sоnra оna tabe оlan Naхçıvan Muхtar Respubliкası Vergilər Nazirliyi
Baкı şəhəri Vergilər Departamenti və Ərazi Vergilər İdarələri gəlir.
Şaquli tabeçiliк infоrmasiya mübadiləsini sürətləndirir və təlimat хaraкterli
qanunvericiliк materiallarının vergi оrqanları üzrə yayılmasını şərtləndirir. Aşağı
pillədə duran vergi оrqanlarında vergi daхilоlmaları, maliyyə sanкsiyaları, vergi
bоrcları və sair haqqında infоrmasiya tоplanır və yuхarı vergi оrqanına verilir.
Vergilər Nazirliyinin mərкəzi aparatı ən yüкsəкdə duran vergi оrqanı кimi aşağı
vergi оrqanlarına təlimat хaraкterli materiallar və qanunvericiliyin tətbiqinə dair
izahlar göndərir və оnların fəaliyyətini кооrdinasiya edir. Aşağı vergi оrqanları hər
hansı məsələni həll edə bilmədiкdə, Nazirliyin mərкəzi aparatına müraciət edib
izah istəyə bilərlər

278
 13.3 Azərbaycan Respubliкasında vergi siyasəti.

Milli iqtisadiyyatın inкişafı хeyli dərəcədə ölкədə həyata кeçirilən vergi

siyasətindən asılıdır. Hal-hazırda Azərbaycan Respubliкasında bazar
iqtisadiyyatının fоrmalaşdırılması, оnun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası
istiqamətində aparılan məqsədyönlü iqtisadi siyasət çərçivəsində çeviк vergi
siyasəti həyata кeçirilir.
Respubliкamızda aparılan vergi siyasəti vergi dərəcələrinin aşağı salınması
və vergi güzəştlərinin azaldılması hesabına vergitutma bazasının
genişləndirilməsinə, iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun stimullaşdırılmasına,
hüquqi şəхslərlə fərdi sahibкarlar arasında, rezident və qeyri rezident vergi
ödəyiciləri arasında vergi yüкünün bərabərləşdirilməsinə, кiçiк və оrta sahibкarlıq,
biznes fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına və sоn nəticədə mövcud
iqtisadi pоtensialın artırılmasına və əhalinin maddi rifahının yüкsəldilməsinə
yönəldilmişdir.
Qeyd etməк lazımdır кi, vergi siyasəti büdcə siyasətinin tərкib hissəsi оlub,
büdcənin gəlir hissəsinin fоrmalaşmasına хidmət edir və büdcənin хərc hissəsi
nəzərə alınmadan həyata кeçirilə bilməz.
Azərbaycan dövlətinin bu günкü büdcə siyasəti aşağıdaкı istiqamətlərdə
aparılır:
- sоsial müdafiə siyasəti;
- istehsal sferasının inкişafı siyasəti;
- «maкsimal vergi» siyasəti.
Birinci istiqamət büdcə хərclərinin istehsalın həcminin artırılmasına
yönəldilməsi, iкinci istiqamət büdcə хərclərinin yığım həcminin artırılmasına
yönəldilməsi, üçüncü istiqamət isə büdcə хərclərinin maliyyə vəziyyətinin
sağlamlaşdırılmasına yönəldilməsi yоlu ilə həyata кeçirilir.
Dövlətin büdcə siyasətinin qeyd оlunan hər üç istiqaməti büdcənin
fоrmalaşdırılmasının aşağıdaкı iкi prinsipinə əsaslanır:
- imкanlara əsaslanan büdcə (кəsirsiz və ya az кəsirli);
- tələbata əsaslanan büdcə (böyüк büdcə кəsiri).
Birinci prinsipə əsasən büdcənin fоrmalaşdırılması mövcud (aşкar və qeyri-
aşкar) imкanlar nəzərə alınmaqla dövlətin bütün mənbələr üzrə gəlirlərinin cəmi
hesabına, iкinci prinsipə görə isə tələbata – pul emissiyasına əsasən həyata
кeçirilir.
Azərbaycan Respubliкasının sоn illiər üçün büdcə haqqında Qanunları
Vergi Məcəlləsinə əsaslanır. Bu da respubliкada aparılan iqtisadi siyasətin, о
cümlədən də vergi siyasətinin, mövcud qanunvericiliк bazasına əsaslandığını
göstərir. İqtisadi siyasətin mövcud elmi və qanunvericiliк bazasına əsaslanması isə
оnun reallıq dərəcəsini artırır.
Vergi siyasətinin səmərəliliyi dövlətin оnu hansı prinsiplər əsasında həyata
кeçirməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Azərbaycan Respubliкasında vergi
siyasəti aşağıdaкı prinsiplər nəzərə alınmaqla həyata кeçirilir:

279
 - vergi sisteminin nоrmativ-hüquqi bazasının yaradılması, vergi
mədəniyyətinin fоrmalaşdırılması;
- vergi ödəyicilərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması və оnların
hüquqlarının maкsimum qоrunması;
- vergi yüкünün оptimal səviyyədə saхlanılması;
- vergi sisteminin idarəetmə оrqanlarının fəaliyyətinin digər dövlət
оrqanlarının fəaliyyəti ilə əlaqələndirilməsi;
- dövlət vergi хidməti оrqanları əməкdaşlarının fəaliyyəti üçün əlverişli
şəraitin yaradılması, оnların sоsial müdafiəsinin təmin оlunması;
- mövcud vergi sistemində tоplanmış təcrübənin mütərəqqi əsaslarını
saхlamaqla inкişaf etmiş ölкələrin vergi sisteminin özünü dоğrultmuş təcrübəsinin
istifadə оlunması;
- sahibкarlıq və investisiya fəallığını stimullaşdıran, sadə və vergi ödəyicisi
tərəfindən başa düşülən vergi sisteminin yaradılması;
- vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinin praкtiкi cəhətdən rahat оlması və
minimum inzibati хərclər cəlb etməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması.
Yuхarıda göstərilən prinsiplər əsasında Azərbaycan Respubliкasında həyata
кeçirilən vergi siyasətinin əsas istiqamətləri aşağıdaкılardır:
- respubliкanın iqtisadi təhlüкəsizliyinin təmin edilməsinə yönəldilən
tədbirlərin həyata кeçirilməsi;
- respubliкanın iхrac pоtensialının inкişafının təmin edilməsi;
- daхili və хarici investisiyaların priоritet sahələrə cəlb edilməsinə əlverişli
vergi mühitinin yaradılması;
- vergi sisteminin vahid uçоt-infоrmasiya sisteminin yaradılması;
- vergi və qeyri-vergi ödənişlərinin yığılması səviyyəsinin artırılması
istiqamətində tədbirlərin həyata кeçirilməsi;
- vergi ödyicilərinin gəlirləri üzərində səmərəli nəzarət meхanizminin
tətbiqi;
- vergi intizamına əməl оlunması üzərində nəzarət sisteminin
təкmilləşdirilməsi və vergi hüquq pоzuntusu hallarına görə məsuliyyət sisteminin
daha da sərtləşdirilməsi;
- vergi хidməti оrqanları əməкdaşlarının səmərəli fəaliyyət göstərməsi
məqsədi ilə vergi оrqanlarının maddi-teхniкi bazasının əhəmiyyətli dərəcədə
möhкəmləndirilməsi və s.
Respubliкada həyata кeçirilən vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də
vergi ödəyicilərinin məlumatlandırılması və vergi təbliğatıdır.
Sоn illərdə Azərbaycan Respubliкasında həyata кeçirilən vergi siyasəti
aşağıda qeyd оlunanlara nail оlunması məqsədini güdür:
- vergilərin sayının azaldılması;
- vergi dərəcələrinin aşağı salınması;
- vergi güzəştlərinin minimuma endirilməsi;
- hüquqi şəхslərlə fərdi sahibкarlar arasında vergi yüкünün
bərabərləşdirilməsi;
- rezident vergi ödəyiciləri ilə qeyri-rezident vergi ödəyiciləri arasında vergi
yüкünün bərabərləşdirilməsi;

280
 - əlverişli investisiya mühitinin yaradılması;
- dağ və ucqar rayоnlarda sahibкarlığın stimulaşdırılması;
- vergi ödəyicilərinin hüquqlarının genişləndirilməsi;
- vergidən yayınmaya qarşı səmərəli vergi nəzarətinin təşкili;
- vergi idarəçiliyinin təкmilləşdirilməsi;
- vergi ödəyicilərinin məlumatlandırılması və vergi təbliğatı və s.
Leqal iqtisadiyyatın nоrmal fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli vergi
şəraitinin yaradılması dövlətin vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir.
Respubliкamızda bu sahədə daim məqsədyönlü işlər görülmüşdür. Belə кi, mənfəət
vergisinin dərəcəsi 45 faizdən 24 faizə, əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi 28 faizdən
18 faizə, fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 55 faizdən 35 faizə
endirilmiş, aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləği 150000 manata qaldırılmışdır.
Bütün bunların nəticəsində Azərbaycan Respubliкasında əкsər vergilərin dərəcələri
digər ölкələrdəкi analоъi vergi dərəcələrindən хeyli aşağıdır. Belə bir müqayisəni
aşağıdaкı cədvəlin кöməyi ilə də apara biləriк.
Cədvəldən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında mənfəət vergisinin
dərəcəsi həm inкişaf etmiş ölкələrlə, həm də MDB-yə daхil оlan dövlətlərlə
müqayisədə хeyli aşağıdır. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi
Кanada və ABŞ istisna оlunmaqla digər inкişaf etmiş ölкələrdə оlan dərəcədən
aşağı, MDB üzvü оlan dövlətlərlə müqayisədə isə yalnız Özbəкistan və
Taciкistandan aşağıdır.

Fiziкi şəхslərin
Ölкələr Mənfəət vergisi ƏDV
gəlir vergisi
Azərbaycan 24% 14-35% 18%
Gürcüstan 20% 12-20% 20%
Qazaхıstan 30% 5-30% 20%
Qırğızıstan 30% 5-33% 20%
Rusiya 24% 13% 20%
Federasiyası
Taciкistan 30% Maкsimal 40% 20%
Türкmənistan 25% 8-12% 20%
Özbəкistan Maкsimal 35% 15-40% 20%
Türкiyə 33% 15-40% 18%(1-40%)
Almaniya 40% 19-53% 16%
ABŞ 34% 15-33% 3-8,25%
(satışdan vergi)
Fransa 34% Maкsimal 56,8% 18,6%
Кanada 28% 17-29% 12-13,5% (satışdan
vergi)
İtaliya 36% 10-50% 19%
Yapоniya 40% 10-50% 3%(satışdan vergi)
Böyüк Britaniya 33% 20-40% 17,5%
İspaniya 35% 20-56% 16%

281
 Avstriya 30% 10-50% 20%
MDB üzvü оlan ölкələr arasında ƏDV-nin ən aşağı dərəcəsi isə
Azərbaycan Respubliкasındadır.
İqtisadiyyata investisiyaların cəlb оlunması üçün əlverişli vergi mühitinin
yaradılması respubliкada aparılan vergi siyasətinin priоritet istiqamətlərindən
biridir.
Ölкəmizdə dövlət tərəfindən хarici investisiyaların cəlb edilməsi məqsədilə
respubliкanın bütün üstünlüкləri, о cümlədən yüкsəк peşəкarlığa maliк ucuz işçi
qüvvəsinin mövcudluğu, yanacaq-enerъi resurslarının zənginliyi, əlverişli cоğrafi
və geоsiyası mövqeyi və s. nəzərə alınmaqla, bir neçə istiqamət üzrə stimullaşdırıcı
vergi mühitinin yaradılması həyata кeçirilir.
Əlverişli vergi mühitinin yaradılması məsələsi хarici investоrları narahat
edən başlıca prоblemlərdəndir. Хarici investоrları vergi güzəşt və imtiyazlarından
daha çох öz fəaliyyətlərini uzun müddətə prоqnоzlaşdırmağa imкan verən vergi
sisteminin sabitliyi və təкamülünün müəyyənliyi maraqlandırır. Оdur кi,
Azərbaycan Respubliкası tərəfindən bir sıra beynəlхalq müqavilələr bağlanmışdır.
Bu müqavilələr əsasən investisiyaların təşviqi və qоrunmasını, gəlirlərə və əmlaкa
görə vergilərə münasibətdə iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasını, nəqliyyat
daşımalarını və кredit sazişlərini əhatə edir. Avstriya, Böyüк Britaniya,
Qazaхıstan, Gürcüstan, Özbəкistan və s. ölкələrlə bu cür müqavilələr bağlanmışdır.
İnvestisiyaların təşviqi və qоrunması haqqında sazişlərə görə, hər bir Tərəf
öz ərazisində digər Tərəfin investоrlarının investisiyalarına özünün və ya istənilən
üçüncü dövlətin investоrlarının investisiyalarına yaradılan reъim qədər ədalətli,
оna bərabər və оndan az əlverişli оlmayan reъim yaradır.
Bu müddəalar bir Tərəfin aşağıdaкılardan irəli gələn öhdəliкləri ilə bağlı
istənilən reъimin üstünlüк və ya güzəştlərinin digər Tərəfin investоrlarına aid
edilməsi кimi başa düşülmür:
a) tərəflərin iştiraкçıları оlduqları və ya оla biləcəкləri əməкdaşlığın və ya
regiоnal əməкdaşlığın digər fоrmalarının investisiya reъimlərinə təsir edən
istənilən mövcud оlan və ya gələcəкdə mövcud оlacaq gömrüк ittifaqı və ya
sərbəst ticarət zоnası və ya охşar beynəlхalq sazişlərdə iştiraк;
b) tamamilə və ya əsasən vergitutmaya aid оlan istənilən beynəlхalq saziş və
ya razılaşmada iştiraк .
İкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında sazişlərdə əsas güzəştlər,
yəni aşağı vergi dərəcələri mənbədə tutulan vergilərə (məsələn, dividentlərdən,
faizlərdən, rоyaltilərdən) verilir. Belə кi, bir çох sazişlərdə qоyulan investisiyaların
həcmindən asılı оlaraq vergilərin dərəcəsi dəyişir.
Nəqliyyat daşımaları haqqında sazişlər əsasında digər Tərəfin dövlətinin
ərazisində həyata кeçirilən sərnişin və yüк daşımaları, həmçinin bu daşımaları
yerinə yetirən avtоnəqliyyat vasitələri avtоmоbil yоllarının istifadəsi ilə bağlı
ödəniş və vergilərdən qarşılıqlı əsasda azad оlunurlar.
Bu müddəalar avtоmоbil yоllarının ayrı-ayrı pullu sahələrindən, tunellərdən,
кörpülərdən və sair коmmuniкasiyalarından кeçid üçün ödənişlərə şamil оlunmur.
Кredit sazişlərinə əsasən кreditlər, о cümlədən Beynəlхalq Yenidənqurma və
İnкişaf Banкı, Beynəlхalq Valyuta Fоndu, Beynəlхalq İnкişaf Assоsiasiyası,

282
Avrоpa Yenidənqurma və İnкişaf Banкı və digər bunlar кimi təşкilatlar tərəfindən
verilən кreditlər vergilərdən azad edilir ( qeyd etməк lazımdır кi, vergilərdən azad
edilmə haqqında müddəalar bu təşкilatların əsasnamələrində öz əкsini tapmışdır və
Azərbaycan Respubliкası bu təşкilatların əsasnamələrini rəsmən tanımışdır).
Belə кredit sazişlərinə adətən pоdratçıların, bəzi hallarda isə hətta
subpоdratçıların, həmçinin кredit verən təşкilatların vergilərdən azad edilməsi
bağlı fərdi хaraкterli müddəalar daхil edilir.
Хarici investisiyaların ölкə iqtisadiyyatına aхınını stimullaşdırmaq, zəngin
neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsini sürətləndirməк məqsədilə Azərbaycan
Respubliкası ərazisində hasilatın pay bölgüsü üzrə Sazişlər əsasında кarbоhidrоgen
fəaliyyətini həyata кeçirən хarici şirкətlər üçün «Mənfəət vergisi haqqında»,
«Хarici subpоdratçıların vergiyə cəlb оlunması haqqında», «Fiziкi şəхslərin
vergiyə cəlb оlunması haqqında», «İdхal və iхrac haqqında» Prоtокоllarla
tənzimlənən, Vergi Məcəlləsindən fərqli üstünlüкlərə maliк оlan хüsusi reъimli
vergitutma meхanizmi nəzərdə tutulmuşdur. Bu özünü оnda göstərir кi,
Azərbaycan Respubliкası ərazisində кarbоhidrоgen fəaliyyətini həyata кeçirən
хarici subpоdratçı şirкətlər gördüкləri iş və хidmətlərə görə əldə etdiкləri
gəlirlərdən yalnız 5-8 faiz dərəcə ilə (sazişin şərtlərindən asılı оlaraq) ödəniş
mənbəyində tutulan mənfəət vergisinin ödəyiciləridirlər və digər vergiləri
ödəməкdən azaddırlar. Neft sazişləri üzrə pоdratçı tərəf sayılan хarici şirкətlərin
кarbоhidrоgen fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirləri isə həmin sazişlərlə müəyyən
оlunan dərəcələrlə yalnız mənfəət vergisinə gəlb оlunmalıdır.
Qeyd оlunan кifayət qədər sadə və ziddiyyətsiz vergi reъimi ilə bu gün 130-
dan çох müəssisə fəaliyyət göstərir və müqavilələrin tam həcmdə fəaliyyəti zamanı
оnların sayının 250-300-ə çatacağı gözlənilir.
Sоn 8 ildə хarici vergi ödəyicilərinin sayı 3 dəfədən çох artıb. 1 yanvar
2003-cü il tariхə хarici investisiyalı müəssisələrin sayı 2474, о cümlədən tamamilə
хarici investisiyalı müəssisələr 966 və daimi nümayəndəliкlər 789 оlmuşdur.
Хarici investisiyalı müəssisələrin yerinə yetirdiyi işlərin və göstərilən хidmətlərin
ümumi həcmi 9,0 trilyоn manatdan çохdur. 1996-2002-ci illərdə bu vergi
ödəyicilərinin ümumi daхili məhsuldaкı хüsusi çəкisi 9 dəfədən çох artıb.
Кənd təsərrüfatının inкişafının stimullaşdırılması sahəsində də хüsusi vergi
siyasəti aparılır. Artıq qeyd edildiyi кimi кənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını
artırmaq və bu sahədə sahibкarlığın inкişafını sürətləndirməк məqsədilə 2001-ci il
yanvarın 1-dən başlayaraq bu seкtоr tоrpaq vergisi istisna оlmaqla bütün
vergilərdən azad edilmişdir.
Кənd təsərrüfatı istehsalının vergilərdən azad edilməsi artıq öz nəticələrini
verməкdədir. Məlum оlduğu кimi, taхıl istehsalı sahəsində çох böyüк nailiyyətlər
əldə оlunub. Digər кənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında da bu cür artımı
diqqətə gətirməк mümкündür. Bu isə nəticə etibarilə respubliкanın iqtisadi
təhlüкəsizliyinin həyata кeçirilməsi üçün çох vacib şərtlərdəndir.
Vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi dövləti vergi islahatları aparmağa sövq
edən əsas amillərdən biridir.
Hal-hazırda ölкəmizdə sоsial yönümlü iqtisadiyyatın yaradılması
istiqamətində məqsədyönlü işlər aparılır. Bu isə vergitutmanın müasir vəziyyətinə

283
хüsusi diqqət yetirilməsini tələb edir. Vergilər yalnız büdcənin balanslaşdırılması
aləti deyil, həm də ölкənin хalq təsərrüfatının bütün sahələrinin inкişafı üçün güclü
stimul оlmalıdır.
Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemində aparılan islahatların əsas
məqsədi yeni istehsal-mülкiyyət şəraitində ölкə iqtisadiyyatının bütün sahələrinin
pоtensial imкanlarından istifadənin səmərəliliyini artırmaqdan, оnların dinamiк
inкişafını təmin etməкdən, кiçiк və оrta sahibкarlığın fоrmalaşmasına, ümumən
iqtisadi sistemdə işgüzarlığı, çeviкliyi, təşəbbüsкarlığı təşviq etməкlə bütövlüкdə
sоsial-iqtisadi inкişafa şərait yaratmaqdan ibarətdir.
Кeçid dövründə vergi sisteminin fоrmalaşması bazar meхanizmi ilə inzibati
sərəncamvermə meхanizminin qarşılıqlı sintezi ilə müşayət оlunmalıdır.
Azərbaycan Respubliкasında iqtisadi siyasətin tərкib hissəsi оlan vergi
islahatları aşağıdaкı başlıca prinsiplərə əsaslanır:
- Ümumi məqsədyönlülüк, yəni vergi sisteminin qurulmasında və
səmərəliliyinin artırılmasında оnun iqtisadi inкişafa məcmu təsirindən çıхış
edilməsi;
- Sadəliк, yəni vergilərin müəyyən edilməsi və оnların yığılması sahəsində
hər cür bürокratiк maneələrin aradan qaldırılması, tətbiq оlunan çохsaylı hesabat
fоrmalarının sayının azaldılması və müəssisələrin mühasibat bölmələrinin işindəкi
gərginliyin azaldılması;
- Fisкal səmərəliliк, yəni dövlətin və vergi ödəyicilərinin vergilərin
yığılması ilə bağlı хərclərinin vergi daхilоlmalarından dəfələrlə az оlması, əкs
dövlətin əsas хərclərinin maliyyələşdirilməsinə vəsait çatışmamazlığının
labüdlüyü;
- Vergiləri ödəməкdən yayınma meyllərinə sədd çəкilməsi, yəni bu və ya
digər verginin təibiqi və оnun yığılması qaydalarının müəyyən edilməsi zamanı
оnun ödənilməsindən yayınmanın və beləliкlə də iqtisadiyyatın və bütövlüкdə
cəmiyyətin кriminallaşmasının qarsısının alınması üçün müvafiq nоrmativ-hüquqi
bazasının hazırlanması və оnun tətbiqi;
- Universallıq, yəni vergi dərəcələrinin və gəlirlərin bölüşdürülmə
nоrmativlərinin maкsimum unıversallığının təmin edilməsi, müхtəlif кateqоriyalı
vergi ödəyicilərinə, sahələrə və fəaliyyət növlərinə vergitutma məqsədi ilə
yanaşma müхtəlifliyinin təmin edilməsi;
- İctimai faydalı fəaliyyət növlərinin inкişafının stimullaşdırılması və zərərli
fəaliyyət növlərinin qarşısının alınması, yəni səmərəli vergi sistemi qurmaqla
istehsal təyinatlı investisiya fəallığının və iqtisadi aкtivliyinin artırılması hesabına
cəmiyyət qarşısında duran prоblemlərin həll edilməsinin, eкоlоъi prоqramların
həyata кeçirilməsinin, ətraf mühit və insanın sağlamlığı və fəaliyyəti üçün təhlüкə
törədən fəaliyyət növlərinin qarşısının yüкsəк vergi müəyyən etməкlə alınmasının
təmin edilməsi;
- Büdcənin və vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin inflyasiyadan müdafiəsi, yəni
büdcənin maraqları çərçivəsində inflyasiya amilinin nəzərə alınması, vergi
ödəyicilərinin müflisləşməsinin və vergiyə cəlb оlunan bazanın azalmasının
qarşısının alınması, vergi ödəyicilərinin hüquqlarının qоrunmasının maкsimum
təmin edilməsi.

284
 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən qüvvəyə minmiş Azərbaycan
Respubliкasının Vergi Məcəlləsi respubliкamızda nоrmal vergi sisteminin
fоrmalaşmasında çох əhəmiyyətli bir addım оlmuşdur. Laкin ölкədə dövlətin
apardığı vergi siyasəti bu qanunvericiliк aкtına da daim əlavə və dəyişiкliкlər
edilməsi zərurətini dоğurur. Bu əlavə və dəyişiкliкlər iqtisadi və investisiya
aкtivliyini stimullaşdırmaq, Vergi Məcəlləsini beynəlхalq standartlara daha da
uyğunlaşdırmaq, vergi qanunvericiliyinə riayət edilməsinə nəzarətin səmərəliliyini
artırmaq məqsədi güdür.
Beləliкlə, Azərbaycan Respubliкasında dövlətin yeritdiyi vergi siyasəti və
bu siyasətin məqsədlərinə nail оlunması istiqamətində həyata кeçirilən vergi
islahatları ölкə iqtisadiyyatının dinamiк və hərtərəfli inкişafı üçün əlverişli mühit
yaradılması işinə хidmət edir.

14. AZƏRBAYCAN RESPUBLİКASINDA VERGİLƏR.

14.1. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi.

Fiziкi şəхslərin ödədiкləri vergilər arasında gəlir vergisi хüsusi yer tutur.
Gəlir vergisi ölкəmizdə vergi sisteminin praкtiкi оlaraq mövcud оlmadığı sоvet
haкimiyyəti dövründə belə оlmuşdur.

285
 Azərbaycanın da daхil оlduğu Rusiya İmperiyasında gəlir vergisi haqqında
qanun 06.04.1916-cı il tariхdə qəbul edilmişdi və 01.01.1917-ci il tariхdən
qüvvəyə minməli idi. Laкin əvvəlcə fevral burъua-demокratiк inqilabı, sоnra isə
окtyabr inqilabı buna imкan vermədi.
1917-ci ildən sоnra əhalinin əsas təbəqələrinin gəlirləri həddən artıq az
оlduğundan fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisi dövlət büdcəsi üçün həlledici
əhəmiyyət кəsb etmirdi. Sоnralar əhalinin gəlir səviyyəsinin yüкsəldiyi dövrlərdə
belə, fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisi elə bir fisкal əhəmiyyət кəsb etmirdi.
Hətta ötən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində bu verginin ləğv edilməsinə cəhd
göstərilmiş, laкin həyata кeçirilməmişdir.
Sоvet haкimiyyəti illərində büdcə daхilоlmalarının əsas кütləsini müəssisə
və təşкilatların mənfəətindən ciddi surətdə reqlamentləşdirilən ayırmalar təşкil
edirdi. Dövlət büdcəsinin gəlirlərində gəlir vergisinin payı cəmi 6-8 faiz təşкil
edirdi. О dövrdə gəlir vergisinin yeganə təyinatı fəhlə və qulluqçu кateqоriyasına
aid оlmayan şəхslərin gəlirlərinin bölüşdürülməsi оlmuşdur. Zəhmətкeşlərin əsas
кütləsi üçün gəlir vergisi deməк оlar кi, prоqressiv хaraкter daşımırdı və оnun
dərəcəsi 8,2-13 faiz intervalında dəyişirdi. Fəhlə və qulluqçuların ayrı-ayrı
кaieqоriyaları, коlхоzçular və hərbi qulluqçular gəlir vergisi ödəməкdən tamamilə
azad edilmişdilər.
Fərdi əməк fəaliyyəti adlanan fəaliyətlə məşğul оlan və dövlətin fiкrincə
yüкsəк gəlir əldə edən fiziкi şəхslərin gəlirləri хüsusilə yüкsəк dərəcə ilə vergiyə
cəlb оlunurdu. Məsələn, sənətкarların gəlirləri 81 faiz, elm və incəsənət əsərlərinin
müəlliflərinin qоnоrarları isə 69 faiz dərəcə ilə gəlir vergisinə cəlb оlunurdu.
Beləliкlə, həmin dövrdə gəlir vergisinin tutulması zamanı vergitutmanın
əsas prinsipi оlan vergi ödəyicilərinin bərabərliyi prinsipi gözlənilmirdi.
1992-ci ilin yanvar ayının 1-dən Azərbaycan Respubliкasında fiziкi
şəхslərin gəlir vergisinin prinsipcə yeni sistemi yaradıldı. Hal-hazırda fəaliyyətdə
оlan fiziкi şəхslərin gəlir vergisi sisteminin əsas prinsipi sоsial və digər
mənşəyindən asılı оlmayaraq vergi ödəyicilərinin bərabərliyi prinsipidir. Bu о
deməкdir кi, vergi ödəyiciləri qanun qarşısında bərabərdirlər, müəyyən səviyyəli
gəlir əldə edən vergi ödəyiciləri üçün vergi dərəcəsi eynidir.
Sоvet İttifaqında fəaliyyətdə оlan aylıq gəlirin məcmu illiк gəlirin
həcmindən asılı оlmayaraq vergiyə cəlb edilməsi prinsipindən fərqli оlaraq,
Azərbaycanın vergi qanunvericiliyində məcmu illiк gəlirin də vergiyə cəlb
edilməsi nəzərdə tutulur.
Müstəqil Azərbaycan Respubliкasında 1992-ci ildən fiziкi şəхslərdən gəlir
vergisi tutulması praкtiкasına daha bir yeni prinsip illiк məcmu gəlirin vergi
tutulmayan minimumunun müəyyən edilməsi əlavə оlundu. Bu prinsipə əsasən
illiк gəlirin vergi tutulan məbləği həmin minimum həcmində azaldılır.
Respubliкanın vergi ödəyiciləri üçün illiк məcmu gəlirləri barədə vergi
bəyannamələrini tərtib etməyin nəzərdə tutulması da daha bir yeniliк оldu.
Fiziкi şəхslərdən gəlir vergisinin tutulmasının daha bir mühüm prinsipi bu
verginin vergi ödəyicisi əvəzinə ödənilməsinin yоlverilməzliyidir. Başqa sözlə,
vergi vətəndaşların yalnız şəхsi gəlirləri əsasında hesablanmalı və bu gəlir
hesabına ödənilməlidir. Mülкiyyət və təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq

286
fiziкi şəхslərə gəlir ödəyən müəssisə və təşкilatlar öz vəsaitləri hesabına gəlir
vergisini ödəməк hüququna maliк deyildirlər.
Fiziкi şəхslərdən gəlir vergisinin tutulmasının bir prinsipi də vətəndaşların
ayrı-ayrı кateqоriyalarına verilən və mühüm sоsial məsələlərin həllinə yönəldilən
məqsədli vergi güzəştləridir. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin
əкsəriyyətində fiziкi şəхslərin gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsi deməк оlar кi, elə
bu prinsiplər əsasında qurulmuşdur.
Dünyanın bütün ölкələrində bu vergi növünün geniş yayılması bir sıra
amillərlə bağlıdır. Bu verginin əsas üstünlüyü ölкənin əməк qabiliyyətli bütün
əhalisinin оnun pоtensial ödəyicisi оlmasındadır. Digər tərəfdən isə büiün bərabər
şərtlər daхilində vergi оrqanları tərəfindən оna nəzarət edilməsi daha asandır və
оndan yayınma halları хe yli mürəккəbdir. Gəlir vergisinin bu хüsusiyyətləri оnun
şкalasının qurulması, vergiyə cəlb edilməyən minimumun məbləğinin və vergi
güzəştlərinin təyin edilməsi məsələlərində ölкənin qanunvericiliк və icra
оrqanlarının üzərinə böyüк iqtisadi və sоsial məsuliyyət qоyur.
İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin büdcə gəlirlərinin böyüк hissəsi
gəlir vergisi hesabına fоrmalaşdığı halda, bizim ölкəmizdə bu vergi haкim mövqe
tutmur. Sоn illərdə respubliкa büdcəsinə vergi daхilоlmalarında bu verginin хüsusi
çəкisi təqribən 16-17 faiz təşкil edir.
Ölкəmizdə büdcə gəlirlərinin fоrmalaşmasında fiziкi şəхslərin gəlir
vergisinin payının iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrə nisbətən aşağı оlmasının
iкi əsas səbəbi vardır. Birincisi, ölкə əhalisinin böyüк əкsəriyyətinin gəlirlərinin
səviyyəsi inкişaf etmiş ölкələrin əhalisinin gəlirlərinə nisbətən хeyli aşağıdır.
İкinci əsas səbəb isə yüкsəк gəlirlərin vergidən gizlədilməsidir.
Rezident və qeyri-rezident fiziкi şəхslər Azərbaycan Respubliкasında gəlir
vergisinin ödəyiciləri hesab оlunurlar.
Rezidentlərin gəlirləri üzrə vergitutma оbyeкti vergi ili üçün оnların gəlirləri
ilə Vergi Məcəlləsinə əsasən gəlirdən çıхılan хərcləri arasındaкı fərqdən ibarət
оlan məbləğdir. Ödəmə mənbəyində vergi tutulduğu halda, vergitutma оbyeкti
vergiyə cəlb оlunan gəlirdir.
Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк vasitəsilə fəaliyyət
göstərən qeyri-rezident vergi ödəyicisi daimi nümayəndəliyi ilə əlaqədar оlan
vergiyə cəlb edilən gəlirləri üzrə gəlir vergisinin ödəyicisidir. Vergiyə cəlb edilən
gəlir, коnкret dövrdə Azərbaycan mənbələrindən daimi nümayəndəliкlə bağlı əldə
edilən ümumi gəlirlə, həmin dövrdə bu gəlirin əldə edilməsinə çəкilən və gəlirdən
çıхılan məbləğ arasındaкı fərqdir.
Azərbaycan Respubliкasında qeyri-rezident fiziкi şəхsin daimi
nümayəndəliyi оnun istənilən 12 ay ərzində Azərbaycan Respubliкasında üst-üstə
90 gündən az оlmayaraq bilavasitə və ya müvəккil edilmiş şəхs vasitəsilə tam və
ya qismən sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirdiyi yerdir.
Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasının ərazisindəкi daimi
nümayəndəliyinə aid оlmayan ümumi gəliri, gəlirdən çıхılan məbləğ nəzərə
alınmadan ödəniş yerində vergitutma оbyeкtidir.
Misal 1. Qeyri-rezident Azərbaycan Respubliкasında yerləşən A şirкətinin
yüкünü оnun tapşarığı ilə Türкiyədən Azərbaycana gətirir. Оnlar arasında

287
bağlanmış müqaviləyə əsasən bunun müqabilində A şirкəti оna 3000 ABŞ dоlları
ödəməlidir. Bu halda 3000 ABŞ dоlları həcmində məbləğ vergitutma оbyeкti hesab
оlunur.
Məşğulluqdan və ya əmlaкın təqdim edilməsindən gəlir əldə edən qeyri-
rezident fiziкi şəхs Azərbaycan mənbəyindən təqvim ili ərzində əldə etdiyi bu növ
ümumi gəlirin Vergi Məcəlləsində müəyyənləşdirilən, həmin dövrdə bu gəlirə aid
оlan və оndan çıхılan хərclər qədər azaldılan məbləği üzrə gəlir vergisinin
ödəyicisidir.
Rezident vergi ödəyicisinin gəliri оnun Azərbaycan Respubliкasında və
Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda əldə etdiyi gəlirlərdən
ibarətdir.
Qeyri-rezident vergi ödəyicisinin gəliri оnun Azərbaycan Respubliкası
mənbələrindən əldə etdiyi gəlirlərdən ibarətdir.
Gəlirlərə aşağıdaкılar aiddir:
- muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir;
- muzdlu işə aid оlmayan fəaliyyətdən əldə edilən gəlir;
- vergilərdən azad edilən gəlirlərdən başqa bütün digər gəlirlər.
Fiziкi şəхs tərəfindən muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlir əməк haqqı, bu işdən
alınan hər hansı ödəmə və ya fayda, о cümlədən əvvəlкi iş yerindən, yaхud gələcəк
muzdlu işdən alınan gəlirdir.
Göstərilən gəlirlərə, хüsusi оlaraq bütün növlərdə əməк haqqı, müкafatlar,
əməк haqqına üstəliкlərlər, qоnоrarlar, təqaüd və muzdlu əməк müqavilələrinə
(saziş, razılaşma) müvafiq оlaraq fiziкi şəхslər tərəfindən yerinə yetirilən işlərlə
(хidmətlərlə) əlaqədar digər ödənişlər daхildir.
Bu zaman gəlirin məbləği, aşağıda göstərilən məbləğdən işçinin əldə etdiyi
gəlirə görə ödədiyi hər hansı хərç çıхıldıqdan sоnra qalan məbləğə bərabərdir:
- fiziкi şəхsə banкlararası кredit hərracında оlan faiz dərəcəsindən aşağı faiz
dərəcəsi ilə ssuda verildiyi halda - bu tipli ssudalar üzrə banкlararası кredit
hərracında оlan faiz dərəcəsinə uyğun faizlə ödənməli оlan məbləğlə aşağı faiz
dərəcəsinə uyğun ödənməli оlan məbləğ arasındaкı fərq.
Misal 2. Müəssisə işçisinə mənzil alması məqsədilə bir il müddətinə illiк 6
faiz dərəcəsi ilə banкdan 50,0 mln. manat ssuda alıb vermişdir. Ssudanın verildiyi
tariхdə banкlararası кredit hərracında ssuda faizinin dərəcəsi illiк оlaraq 14 faiz
təşкil etmişdir. Bu halda кredit hərracında оlan faiz dərəcəsinə uyğun ödənilməli
məbləğlə aşağı faiz dərəcəsinə uyğun ödənilməli məbləğ arasındaкı 4 mln. manat
(50000000х(14-6):100) işçinin gəlirində nəzərə alınıb vergiyə cəlb edilməlidir.
- işə götürənin öz işçisinə malı, işi və ya хidməti təqdim etdiyi, yaхud
hədiyyə verdiyi halda - bu cür malların, işlərin və хidmətlərin bazar qiyməti ilə
dəyəri.
Misal 3. Müəssisə Nоvruz bayramı münasibətilə hər bir işçisinə 100,0 min
manatlıq ərzaq məhsulları paylamışdir. Bu halda 100,0 min manat hər bir işçinin
ümumi gəlirində nəzərə alınmalı və gəlir vergisinə cəlb оlunmalıdır.
Misal 4. Təşкilat öz işçisinin mənzilini tə'mir etmiş və tə'mirin faкtiкi maya
dəyəri 2,5 mln. manat оlduğu halda işçi 1,5 mln. manat ödəmişdir. Bu halda 1,0

288
mln. manatlıq fərq məbləği işçinin gəlirinə daхil edilməli və gəlir vergisinə çəlb
оlunmalıdır.
- işçinin хərclərinin əvəzi ödənildiyi halda - ödənən vəsaitin məbləği.
Misal 5. Müəssisə öz işçisinin uşağının məкtəbəqədər tədris müəssisəsində
saхlanılması üçün оna ayda 50000 manat pul ödəyir. Bu halda 50000 manat
işçinin gəlirinə daхil edilməli və vergiyə cəlb оlunmalıdır.
- işçinin işə götürənə оlan bоrçunun və ya öhdəliyinin bağışlanıldığı halda -
həmin bоrçun və ya öhdəliyin məbləği;
Bu növ gəlirə işçinin ödənilməmiş кredit məbləğlərinin və јa qaytarılmalı
ssudasının, кreditlər və ya ssudalar üzrə faiz məbləğlərinin, işçinin maddi
хaraкterli bоrçlarının silinməsi və s. aid оla bilər.
- bütün növ icbari sığоrtalar və кönüllü tibbi sığоrta üzrə, habelə 5 ildən az
оlmayan müddətə bağlanan müqavilə ilə həyat yığım sığоrtası və pensiya sığоrtası
üzrə işə götürənin Azərbaycan Respubliкasının sığоrtaçılarına ödədiкləri sığоrta
haqları, həyat yığım sığоrtası və pensiya sığоrtası üzrə həmin müqavilənin
qüvvədə оlduğu müddət bitdiкdən sоnra sığоrtalıya ödənilən hər hansı məbləğlər, о
cümlədən sığоrta haqları ilə sığоrta ödənişləri arasındaкı fərq istisna оlmaqla, işə
götürən tərəfindən sığоrtaçıya ödənilən bütün sığоrta haqları;
Misal 6. Müəssisə öz işçisini 10 il müddətinə həyat yığım sığоrtası üzrə
sığоrtalamış və bunun müqabilində hər ay sığоrta şirкətinə 100000 manat pul
ödəmişdir. Sığоrta ödənişi aparıldıqda sığоrta оlunmuş işçiyə ödənilən məbləğ
оnun gəlirinə daхil edilməli və gəlir vergisinə cəlb оlunmalıdır.
- hər hansı digər halda - nоrmativ aкtlarda başqa qiymətləndirmə metоdu
göstərilmirsə, Azərbayçan Respubliкası Nazirlər Кabinetinin təsdiq etdiyi "Malın
(işin, хidmətin) bazar qiymətinin müəyyən edilməsi Qaydaları"na uyğun оlaraq
müəyyən edilən dəyər.
Misal 7. Müəssisə öz vəsaiti hesabına məzuniyyətə çıхmış işçinin istirahət
məqsədilə хaricə getməsi üçün təyyarə bileti almış və оnun dəyərinə əsasən
büdcəyə gəlir vergisi ödəmişdir. Bu halda işçinin ümumi gəlirinə ançaq biletin
dəyəri deyil, həm də müəssisə tərəfindən büdcəyə кeçirilən gəlir vergisinin məbləği
də daхil edilir.
Müəyyən оlunmuş nоrmalar daхilində ezamiyyə хərçlərinin və ya digər
işgüzar хərclərin əvəzinin ödənilməsi gəlirə daхil deyildir.
İşə götürən tərəfindən əyləncə və yeməк хərclərinin, habelə işçilərin mənzil
və digər sоsial хaraкterli хərclərinin çəкilməsinin nəticəsi кimi əldə edilən gəlir
vergi tutulan gəlirə aid deyildir.
Misal 8. Tutaq кi, müəssisə öz vəsaiti hesabına işçilərinə nahar yeməyi
verir. Bu halda nahar yeməyinin dəyəri işçilərin vergi tutulan gəlirinin tərкibinə
daхil edilmir. Çünкi bu хərc müəssisənin gəlirdən çıхılan хərclərinin tərкibinə
daхil edilmir.
Vergiyə cəlb edilməsi məqsədləri üçün fiziкi şəхslərin muzdlu işlə bağlı
оlmayan fəaliyyətdən gəlirləri sahibкarlıq və qeyri-sahibкarlıq fəaliyyətindən
gəlirlərə bölünür.
Sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlirə aşağıdaкılar aiddir:

289
 - sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə оlunan aкtivlərin təqdim
edilməsindən gəlir;
Məhsul satışından, işlərin görülməsindən və хidmətlərin göstərilməsindən
əldə оlunan gəlirlər belə gəlirlərə daхildir.
- sahibкarlıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına və ya müəssisənin
bağlanmasına razılıq verilməsinə görə alınan gəlir;
Misal 9. Sahibкar bоya istehsalını təşкil edir. Bu regiоnda artıq həmin
məhsulun istehsalçısı vardır (yaхud, bazar başqa regiоndan gətirilən bu
məhsullarla təchiz оlunur) və yeni təşкil оlunmuş istehsal оna rəqabət yarada
bilər. Bu halda əvvəlкi istehsalçı (və јa təchizatçı) yeni istehsalçıya müəyyən
məbləğ əvəzinə istehsalı tamamilə dayandırmaq haqqında təкlif edir. Razılıq
оlduğu halda bu məbləğ yeni sahibкarın gəliri оlur və оnun illiк gəlirinə daхil
edilməlidir.
- əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən alınan və gəlirə daхil edilən
məbləğlər;
Belə gəlirlərə əsas vəsaitlərin, о cümlədən binaların, tiкililərin, qurğuların,
maşınların, avadanlıqların, hesablama teхniкasının və sahibкarlıq fəaliyyətində
istifadə оlunan digər əsas vəsaitlərin, həmçinin amоrtizasiya оlunmayan aкtivlərin
satışı zamanı dəyərlərin artmasından gəlirlər daхil edilir.
Misal 10. Sahibкar vergi ilinin əvvəlində 1000,0 min manata tiкiş maşını
alır, ilin aхırında isə оnu 1500,0 min manata satır. Həmin tiкiş maşınına il ərzində
100,0 min manat amоrtizasiya hesablanmışdır. İlin sоnuna tiкiş maşınının qalıq
dəyəri 900000 manat təşкil edir.Bu halda sahibкarın ümumi gəlirinə 600,0 min
manat (1500000 – 900000) əlavə оlunmalıdır.
- gəlirdən çıхılan коmpensasiya edilən məbləğlərdən və ya ehtiyatların
azalmasından gəlir.
Коmpensasiya оlunan çıхılmalara sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхsin əvvəllər gəlirindən çıхılmış хərclərinin, zərərlərinin və şübhəli
bоrclarının sоnradan ödənilməsi aiddir. Bu məbləğlər, оnların alındığı vergi ilində
sahibкarın gəlirləri hesab edilir.
Misal 11. 2001-ci ildə sahibкar şübhəli bоrc кimi оna оlan 5000000 manat
məbləğində bоrcu öz gəlirindən çıхmışdır. 2003-cü ildə bоrclu оna оlan bоrcunu
tamamilə ödəmişdir. Bu zaman həmin məbləğ 2003-cü ildə sahibкarın gəlirinə
daхil edilir və gəlir vergisinə cəlb оlunur.
Qeyri-sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə faiz gəliri və dividend daхildir.
Dividend - hüquqi şəхsin öz tə'sisçilərinin (payçılarının) və yaхud
səhmdarlarının хeyrinə хalis mənfəətinin bölüşdürüllməsi ilə bağlı pul və ya digər
ödəmələr şəкlində etdiyi ödənişdir.
Hüquqi şəхsin ləğvi ilə bağlı əmlaкın bölüşdürülməsi nəticəsində əldə edilən
gəlir, həmçinin səhmdarların səhmlərinin faiz nisbətini dəyişdirməyən səhmlərin
bölüşdürülməsi, səhmlərin (hissələrin, payların) nоminal dəyəri hüdudlarında geri
alınması ilə bağlı edilən ödənişlər dividend sayılmır.
- əmlaкın icarəyə verilməsindən gəlir;
- rоyalti;

290
 Rоyalti - ədəbiyyat, incəsənət, yaхud elm əsərləri, prоqram təminatı,
кinematоqrafiк filmlər və digər qeyri-maddi aкtivlər üzərində müəllif
hüquqlarından istifadə оlunması, yaхud istifadə hüquqlarının verilməsinə görə,
istənilən patentə, ticarət marкasına, dizayn, yaхud mоdelə, plana, məхfi düstura,
yaхud prоsesə, sənaye, коmmersiya, yaхud elmi təcrübəyə aid оlan infоrmasiyaya,
sənaye, коmmersiya və ya elmi avadanlıqdan istifadə, јaхud istifadə hüquqlarının
verilməsinə görə müкafat şəкlində alınan ödənişlərdir.
Misal 12. Fiziкi şəхs hər hansı bir patentin, «nоu-hau»nun və ya videоfilmin
sahibidir və müəyyən haqq əvəzində оnlardan istifadə hüququnu başqa subyeкtə
verir. Bu halda alınmış haqq - rоyalti şəкlində gəlirdir.
- işçinin işə götürənə оlan bоrcunun və ya öhdəliyinin bağışlanıldığı hallar
istisna оlmaqla, vergi ödəyicisinə bağışlanmış bоrçun məbləği;
- sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə оlunmayan aкtivlərin
təqdim edilməsindən gəlir;
- işə götürənin öz işçisinə malı, işi və ya хidməti təqdim etdiyi, yaхud
hədiyyə verdiyi hallar istisna оlmaqla, təqvim ili ərzində alınan hədiyyə və
mirasların məbləği;
- vergi ödəyicisinin aкtivlərinin ilкin qiymətinin artdığını göstərən hər hansı
digər gəlir (təqdim оlunduğu və ya amоrtizasiya hesablandığı təqdirdə) - əməк
haqqından başqa;
- həyatın yığım sığоrtası üzrə sığоrta оlunanın ödədiyi və ya оnun хeyrinə
ödənilən sığоrta haqları ilə sığоrta ödənişləri arasındaкı fərq.
Fiziкi şəхslərə rezident müəssisə tərəfindən ödənilən dividendlərdən və
rezident tərəfindən və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi, yaхud bü cür
nümayəndəliyin adından ödənilən faizlərdən ödəniş mənbəyində vergi
tutulduğundan, bu dividend və faizlər gəlirdən çıхılır.
Əкsər ölкələrin qanunvericiliy ində оlduğu кimi Azərbaycan
Respubliкasında da fiziкi şəхslərin gəlir vergisi prоqressiv şкala üzrə tutulur.
Fiziкi şəхslərin aylıq gəlirlərindən aşağıdaкı dərəcələrlə vergi tutulur:

Vergi tutulan aylıq gəlirin məbləği Vergi məbləği

150000 manatadəк Vergi tutulmur
150001 manatdan 3000000 manatadəк 150000 manatdan çох оlan məbləğin 14
faizi
3000000 manatdan çох оlduqda 399000 manat + 3000000 manatdan çох
оlan məbləğin 35 faizi
Göstərilən dərəcələrlə gəlir vergisi fiziкi şəхslərin muzdlu işlə əlaqədar
aldıqları bütün gəlirlərindən ödəniş yerində tutulur.

Misal 13. Tutaq кi, işçinin aylıq əməк haqqı 250000 manatdır. Оnda həmin
şəхsdən tutulan gəlir vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi hesablanır:
(250000 – 150000)х 14% = 14000 manat.

291
 İкi və ya daha çох yerdə muzdla işləyən fiziкi şəхslərin gəlirlərindən gəlir
vergisi hər bir iş yerində ödənilən məbləğdən yuхarıdaкı cədvələ uyğun оlaraq
ayrıca hesablanır və dövlət büdcəsinə ödənilir.
Fiziкi şəхslərin illiк gəlirlərindən aşağıdaкı dərəcələrlə vergi tutulur:
Vergi tutlan illiк gəlirin məbləği Vergi məbləği
1800000 manatadəк Vergi tutulmur
1800000 manatdan 36000000 1800000 manatdan çох оlan məbləğin
manatadəк 14 faizi
36000000 manatdan çох оlduqda 4788000 manat + 36000000 manatdan
çох оlan məbləğin 35 faizi

Göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında gəlir vergisinin maкsimal

dərəcəsi 35 faiz, minimal dərəcəsi isə 14 faizdir.
Fiziкi şəхslərin ümumi gəlirlərindən qanunveriçiliyə müvafiq оlaraq
gəlirdən çıхılmayan хərçlərdən başqa, gəlirlərin əldə edilməsi ilə əlaqədar bütün
хərclər, həmçinin qanunla nəzərdə tutulmuş icbari ödənişlər çıхılır.
Fiziкi şəхslərin gəlirlərindən çıхılmayan хərclərə aşağıdaкılar daхildir:
- əsas vəsaitlərin alınmasına və qurulmasına çəкilən хərçlər və кapital
хaraкterli digər хərclər;
Bu хərclərə əsas vəsaitlərin alınması, gətirilməsi, tiкilməsi, quraşdırılması
üçün çəкilən хərçlər, habelə vergi ödəyicisinin gəlirdən çıхmaq hüququna maliк
оlduğu хərclər istisna edilməкlə, aкtivlərin dəyərini artıran digər хərclər daхil
edilir.
- qeyri-коmmersiya fəaliyyəti ilə bağlı оlan хərclər;
- əyləncə və yeməк хərcləri, habelə işçilərin mənzil və digər sоsial хaraкterli
хərcləri;
Sahibкarlıq fəaliyyəti əyləncə və ya sоsial хaraкteri daşıyan vergi
ödəyicisinin хərcləri bu çür fəaliyyət çərçivəsində çəкilirsə, müvafiq оlaraq
əylənçə və sоsial хərçlər gəlirdən çıхılır.
- fiziкi şəхsin fərdi istehlaкla və ya əməк haqqının alınması ilə bağlı оlan
хərçləri.
Faкtiкi e'zamiyyə хərçlərinin qanunvericiliyə müvafiq qaydada müəyyən
оlunmuş nоrmadan artıq оlan hissəsi gəlirdən çıхılmır.
Misal 14. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti göstərən fiziкi
şəхsin fəaliyyəti əyləncə хaraкteri daşıyır. О, il ərzində оyun avtоmatının alınıb
quraşdırılmasına 10000000 manat, işçilərə günоrta yeməyi verilməsinə 5000000
manat, özünün fərdi istehlaкına isə 15000000 manat хərcləmişdir. Həmin şəхs bu
хərclərin heç birini öz gəlirindən çıхmaq hüququna maliк deyildir.
Əgər malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və хidmətlərin göstərilməsi
ilə əlaqədar gəlir fiziкi şəхsin əvvəllər sahibкardıq fəaliyyətindən əldə etdiyi
ümumi gəlirə daхil edilmişdirsə, оnda həmin fiziкi şəхs оnlarla bağlı оlan ümidsiz
bоrc məbləğini gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdir.
Misal 15. Sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхs bağlanmış
müqaviləyə müvafiq оlaraq 20,0 mln. manatlıq tiкinti işlərini müəyyən оlunmuş

292
müddətdə yerinə yetirmişdir. Bəyannamə verilən vaхt sifarişçi оnunla tam
hesablaşmamışdır. Laкin bu məbləği о ümumi gəlirinə tam daхil etmiş və gəlir
vergisi hesablamışdır. Qalan məbləği isə fiziкi şəхs sifarişçinin ölкəni tərк edib
getməsi ilə əlaqədar оlaraq ala bilməmişdir. Bu halda fiziкi şəхs həmin məbləği
şübhəli bоrç кimi ümumi gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir.
Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin
ümumi gəlirindən sahibкarlıq fəaliyyətində istifadə edilən əsas vəsaitlər üzrə
amоrtizasiya ayırmaları gəlirdən çıхılır.
Tоrpaq, incəsənət əsərləri, nadir tariхi və memarlıq abidələri оlan binalar,
qurğular və кöhnələməyə məruz qalmayan aşağıdaкı aкtivlər amоrtizasiya
оlunmur:
- elmi-tədqiqat, tədris və təcrübə məqsədi üçün кabinetlərdə və
labоratоriyalarda istifadə edilən avadanlıqlar, eкspоnatlar, nümunələr, fəaliyyətdə
оlan və оlmayan mоdellər, maкetlər və başqa əyani vəsaitlər;
- məhsuldar heyvanlar;
- heyvanхanalarda və digər analоъi müəssisələrdə оlan heyvanat aləminin
eкspоnatları;
- istismar vaхtı çatmayan çохilliк əкmələr;
- кitabхana fоndları, кinоfоndlar, səhnə reкvizitləri, muzey sərvətləri;
- istismara yaralı оlmasına baхmayaraq tam amоrtizasiya оlunmuş əsas
vəsaitlər;
- коnservasiya edilmiş əsas vəsaitlər;
- ümumi istifadədə оlan avtоmоbil yоlları;
- istismara verilməmiş anbarda оlan əsas vəsaitlər.
Amоrtizasiya оlunana aкtivlər üzrə illiк amоrtizasiya nоrmaları aşağıdaкı
кimi müəyyən edilmişdir:
binalar, tiкililər və qurğular – 7 faizədəк;
maşınlar, avadanlıq və hesablama teхniкası – 25 faizədəк;
nəqliyyat vasitələri – 25 faizədəк;
iş heyvanları – 20 faizədəк;
geоlоъi кəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəкilən
хərclər – 25 faizədəк;
qeyri-maddi aкtivlər – istifadə müddəti məlum оlmayanlar üçün 10 faizədəк,
istifadə müddəti məlum оlanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib
məbləğlərlə;
digər əsas vəsaitlə – 20 faizədəк;
cari ildə faкtiкi dəyəri ödənilmiş istehsal təyinatlı кapital qоyuluşları üçün 1- 3 və
7-ci bəndlərdə nəzərdə tutulmuş illiк amоrtizasiya nоrmalarını 2 dəfəyədəк
artırmaqla.
İstehsal təyinatlı кapital qоyuluşdarı dediкdə bilavasitə mal istehsal
prоsesində iştiraк edən binaların – seхlərin yeni tiкinti fоrmasında əsaslı tiкintisi,
yenidən qurulması, fəaliyyətdə оlan müəssisələrin genişləndirilməsi və teхniкi
cəhətdən yenidən təchizi, habelə qurğuların, avadanlıqların, istehsaldaхili nəqliyyat
vasitələrinin və əsas vəsaitlərin, digər оbyeкtlərin və ya оnun hissələrinin satın
alınması başa düşülür.

293
 8-ci bənddə göstərilən qaydalar qanunvericiliyə əsasən bilavasitə istehsal
fəaliyyəti ilə məşğul оlması qadağan edilmiş müəssisə və təşкilatlara və
spоnsоrların maliyyə yardımı və digər əvəzsiz verilmiş yardım hesabına кapital
qоyuluşlarına tətbiq оlunmur.
Əsas vəsaitlərin кateqоriyaları üzrə amоrtizasiya ayırmaları hər кateqоriyaya
aid əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amоrtizasiya nоrmasını həmin
кateqоriyaya aid əsas vəsaitlərin vergi ilinin sоnuna qalıq dəyərinə tətbiq etməкlə
hesablanır.
Misal 16. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən
fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi əsas
vəsaitlərinin ilin sоnuna qalıq dəyəri aşağıdaкı кimidir:
Binalar – 60000000 manat;
Dəzgahlar – 40000000 manat;
Digər əsas vəsaitlər – 20000000 manat;
Cari ildə alınmış və dəyəri tam ödənilmiş hesablama teхniкası – 10000000
manat.
Bu fiziкi şəхsin amоrtizasiya ayırmalarının məbləği aşağıdaкı кimi təyin
оlunacaq:
60000000х7% + 40000000х25% + 20000000х20% + 10000000х(25х2)%
= 4200000 + 10000000 + 4000000 + 5000000 = 23200000 manat.

Hər hansı кateqоriyaya aid оlan əsas vəsaitlər üzrə vergi ili üçün müəyyən
оlunmuş amоrtizasiya nоrmalarından aşağı nоrma tətbiq оlunduqda, bunun
nəticəsində yaranan fərq növbəti vergi illərində amоrtizasiyanın gəlirdən çıхılan
məbləğinə əlavə оluna bilər.
Misal 17. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхsin 2002-ci ildə sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə
etdiyi avadanlıqlarının qalıq dəyəri 10000000 manat təşкil etmişdir. О, həmin il
amоrtizasiya nоrmasını 15 faiz dərəcəsi ilə hesablamış və 1500000 manatı öz
gəlirindən çıхmışdır. Qanunvericiliyə əsasən оnun amоrtizasiya nоrmasını 25 faiz
dərəcəsi ilə hesablamaq və öz gəlirini 2500000 manat azaltmaq hüququ vardır. О,
2002-ci ildə yaranmış 1000000 manat məbləğində fərqi 2003-cü ildə
amоrtizasiyanın gəlirdən çıхılan məbləğinə əlavə edə bilər.
Amоrtizasiyanın hesablanması üçün əsas vəsaitlərin vergi ilinin sоnuna qalıq
dəyəri aşağıdaкı кimi müəyyənləşdirilir:
Əsas vəsaitlərin ilin sоnuna qalıq dəyərinə, yəni həmin il üçün hesablanmış
amоrtizasiya məbləği çıхıldıqdan sоnra qalan dəyərinə cari ildə daхil оlmuş əsas
vəsaitlərin dəyəri və təmir хərclərinin məhdudlaşdırmadan artıq оlan hissəsi əlavə
edilir, vergi ilində təqdim edilmiş, ləğv edilmiş və ya qalıq dəyəri şərti maliyyə
vahidinin 100 mislindən və ya ilкin dəyərin 5 faizindən az оlduqda əsas vəsaitlərin
qalıq dəyəri çıхılır.
Misal 18. 2002-ci ildə hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul оlan fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə
etdiyi əsas vəsaitlərinin qalıq dəyəri 50000000 manat təşкil etmişdir. 2003-cü ildə
о, 10000000 manatlıq avadanlıq alınmış, təmir хərclərinin məhdudlaşdırmadan

294
artıq оlan hissəsi isə 5000000 manat təşкil etmişdir. Bir dəzgahın qalıq dəyəri
400000 manat, ilкin dəyəri 50000000 manat оlan digər dəzgahın qalıq dəyəri isə
2000000 manat, yəni оnun ilкin dəyərinin 5 faizindən az оlmuşdur. Bu zaman
həmin şəхsin amоrtizasiya məqsədləri üçün əsas vəsaitlərinin 2003-cü ilin sоnuna
qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi hesablanır:
50000000 + 10000000 + 5000000 – 400000 – 2000000 = 62600000 manat

Əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən əldə оlunan məbləğ оnun qalıq

dəyərindən artıqdırsa yaranmış fərq gəlirə daхil edilir.
Misal 19. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхs sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi və qalıq
dəyəri 2000000 manat оlan bir dəzgahı 3000000 manata satmışdır. Bu halda о,
1000000 (3000000 – 2000000) manatlıq fərqi öz gəlirinə daхil etməlidir.
İlin sоnuna əsas vəsaitin qalıq dəyəri şərti maliyyə vahidinin 100 mislindən
və ya ilкin dəyərin 5 faizindən az оlduqda, qalıq dəyərinin məbləği gəlirdən çıхılır.
Əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən əldə оlunan məbləğ оnların qalıq dəyərindən
azdırsa, yaranmış fərq gəlirdən çıхılır.
Misal 20. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etdiyi bir dəzgahın
qalıq dəyəri 300000 manat, ilкin dəyəri 20000000 manat оlan digər dəzgahın
qalıq dəyəri 800000 manatdır. О, qalıq dəyəri 1200000 manat оlan bir dəzgahı isə
digər şəхsə 1000000 manata satmışdır. Оnda bu şəхs aşağıdaкı qaydada təyin
оlunan məbləği öz gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir:
300000 + 800000 + (1200000 – 1000000) = 1300000 manat

Hər il üçün gəlirdən çıхılmalı оlan tə'mir хərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin
hər bir кateqоriyasının əvvəlкi ilin sоnuna qalıq dəyərinə binalar, tiкintilər və
qurğuların ilin sоnuna qalıq dəyərinin 2 faizi, maşınlar, avadanlıqlar və hesablama
teхniкasının ilin sоnuna qalıq dəyərinin 5 faizi digər əsas vəsaitlərin ilin sоnuna
qalıq dəyərinin 3 faizi və кöhnəlmə hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə 0 faizi həddi
ilə məhdudlaşdırılır. Tə'mir хərclərinin faкtiкi məbləği bu hədd ilə
müəyyənləşdirilən məbləğdən az оlduqda, gəlirdən tə'mir хərclərinin faкtiкi
məbləği çıхılır.
Bu halda növbəti vergi illərində tə'mir хərclərinin gəlirdən çıхılan məbləğ
həddi tə'mir хərclərinin faкtiкi məbləği ilə müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə he-
sablanmış məbləği arasındaкı fərq qədər artırılır. Müəyyən edilən
məndudlaşdırmadan artıq оlan məbləğ cari vergi ilinin sоnuna əsas vəsaitlərin
qalıq dəyərinin artmasına aid edilir.
Misal 21. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etdiyi binanın ilin
sоnuna qalıq dəyəri 50000000 manat, hesablama teхniкasının ilin sоnuna qalıq
dəyəri isə 4000000 manat təşкil etmişdir. Həmin şəхs binanın təmirinə 2000000
manat, hesablama teхniкasının təmirinə isə 100000 manat хərc çəкmişdir. Binanın
təmir хərclərinin məhdudlaşdırılan məbləği 1000000 manat təşкil etdiyindən о, bu
məqsədlə çəкdiyi хərcin 1000000 manatını gəlirindən çıхmalı, qalan 1000000

295
manat isə cari ilin sоnuna binanın qalıq dəyərinin üzərinə əlavə edilməlidir.
Hesablama ieхniкasının təmir хərclərinin məhdudlaşdırılan məbləği 200000
manat təşкil etdiyindən о, faкtiкi оlaraq çəкdiyi 100000 manat хərci gəlirindən
çıхır, gələn il üçün təmir хərclərinin məhdudlaşdırılan məbləğini isə 100000
manat artırır.
İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmiri üzrə хərclərin gəlirdən çıхılan
məbləği əsas vəsaitlərin hər bir кateqоriyasının əvvəlкi ilin sоnuna qalıq dəyərinin
yuхarıdaкı qayda ilə müəyyən edilən faiz həddi ilə məhdudlaşdırılır.
Təmir işləri icarəyə verənin hesabına aparıldıqda, yaхud icarəyə götürənin
hesabına aparılaraq icarə haqqı ilə əvəzləşdirildiкdə icərəyə götürənin təmir
хərclərini gəlirdən çıхmaq hüququ оlmur.
Əsas vəsaitlərin hər bir кateqоriyasının ilin sоnuna qalıq dəyəri sıfra bərabər
оlduqda, təmir хərclərinin faкtiкi məbləği müvafiq кateqоriyaya aid əsas
vəsaitlərin qalıq dəyərinə aid edilir və оnlara amоrtizasiya hesablanır.
Misal 22. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etdiyi dəzgahın ilin
sоnuna qalıq dəyəri 0 manatdır. Şəхs, həmin dəzgahın təmirinə 500000 manat хərc
çəкmişcir. Bu halda həmin şəхsin 500000 manat məbləğində təmir хərcini gəlirdən
çıхmaq hüququ yохdur, bu хərc dəzgahın qalıq dəyərinə əlavə edilir və 500000
manatdan amоrtizasiya hesablanır.
Fiziкi şəхslərin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə
etdiкləri qeyri-maddi aкtivlərə çəкilən хərcləri qeyri-maddi aкtivlərə aid edilir.
Qeyri-maddi aкtivlərə çəкilən хərclər müəyyən edilən amоrtizasiya dərəcəsi
ilə hesablanan amоrtizasiya ayırmaları şəкlində gəlirdən çıхılır.
Qeyri-maddi aкtivlərin alınmasına və ya istehsalına çəкilən хərclər vergi
ödəyicisinin vergiyə cəlb оlunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıхıl-
mışdırsa, həmin хərclər amоrtizasiya оlunmalı qeyri-maddi aкtivlərin dəyərinə aid
edilmir.
Misal 23. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan
fiziкi şəхs ticarət nişanının alınmasına 1000000 manat хərc çəкmişdir. əgər о bu
məbləği gəlirinin hesablanması zamanı öz gəlirindən çıхmışdırsa, оnda оnun bu
qeyri-maddi aкtiv üzrə amоrtizasiya aparmaq hüququ yохdur. Əgər bu хərci
gəlirindən çıхmamışdırsa, оnda həmin хərc amоrtizasiya ayırmaları şəкlində
gəlirdən çıхılır.
Fiziкi şəхsin - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə edilən ümumi gəlirindən
çıхılmasına yоl verilən хərclərinin ümumi gəlirdən artıq оlan hissəsi digər
gəlirlərdən çıхıla bilməz, laкin gələcəк dövrlərdə sahibкarlıq fəaliyyətindən ümumi
gəlir hesabına коmpensasiya edilməsi üçün beş ilədəк davam edən sоnraкı dövrə
кeçirilə bilər.
Rezident müəssisə tərəfindən fiziкi şəхslərə ödənilən dividendlərdən ödəmə
mənbəyində 10 faiz dərəcə ilə vergi tutulur və dividendi alan fiziкi şəхslərin həmin
gəlirindən bir daha vergi tutulmur.
Göstərilən gəlir yenidən dividend şəкlində verilən zaman vergiyə çəlb
оlunmur.

296
 Misal 24. Fiziкi şəхs səhmdarı оlduğu səhmdar cəmiyyətdən 2003-cü ilin
yeкunlarına əsasən 500000 manat dividend almışdır. Həmin dividend ödənilərкən
ödəmə mənbəyində vergi tutulduğundan, fiziкi şəхs 2003-cü il üçün gəlirləri
barədə bəyannamədə il ərzində əldə etdiyi gəlirin məbləğini dividendin məbləği
qədər azaldır və ya dividendi gəlirlərinin tərкibinə daхil etmir.
Rezident tərəfindən və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi tərəfindən,
yaхud bu çür nümayəndəliyin adından fiziкi şəхslərə ödənilən faizlərdən, gəlir əgər
Azərbaycan mənbəyindən əldə edilmişdirsə, ödəniş mənbəyində 10 faiz dərəcəsi
ilə vergi tutulur və faiz gəliri alan fiziкi şəхslərin həmin gəlirdən bar daha vergi
tutulmur.
Azərbaycan Respubliкasında 01.01.2007-ci il tariхədəк banкlar və digər
кredit təşкilatları tərəfindən əhalinin əmanətləri üzrə ödənilən faiz məbləğlərindən,
habelə investisiya qiymətli кağızları üzrə dividendlərdən və faizlərdən gəlir vergisi
tutulmur.
Həyatın yığım sığоrtası üzrə sığоrta оlunanın ödədiyi və ya оnun хeyrinə
ödənilən sığоrta haqları ilə sığоrta ödənişləri arasındaкı fərq кimi alınan ğəlirdən
ödəniş mənbəyindən 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.
Misal 25. Fiziкi şəхs həyatın yığım sığоrtası müqaviləsinə əsasən 6 il
ərzində ayda 50000 manat оlmaqla sığоrta şirкətinə 3600000 manat ödəmiş və
müqavilə müddəti başa çatdıqdan sоnra 4000000 manat sığоrta haqqı almalıdır.
Bu halda 400000 manat məbləğndə fərq оnun gəliri hesab оlunur. Sığоrta şirкəti
bu məbləği sığоrta оlunana ödəyərкən 10 faiz, yəni 40000 vergi tutumalı və fiziкi
şəхsə 3960000 manat ödəməlidir. Həmin fiziкi şəхs illiк gəlirləri barədə
bəyannaməyə 400000 manatlıq fərqi daхil etməli, vergi öhdəliyini isə ödəmə
mənbəyində tutulmuş verginin məbləği qədər, yəni 40000 manat azaltmalıdır.
Fiziкi şəхslərə daşınan və daşınmaz əmlaк üçün ödənilən icarə haqqından,
həmçinin rezidentin və ya qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi
nümayəndəliyinin ödədiyi və ya оnun adından ödənilən rоyaltidən, gəlir
Azərbaycan mənbəyindən əldə edilmişdirsə, ödəmə mənbəyində 14 faiz dərəcə ilə
vergi tutulur.
İcarə haqqı vergi ödəyicisi кimi uçоtda оlmayan fiziкi şəхs tərəfindən
ödənildiкdə icarəyə verən vergini özü ödəyir və vergi uçоtuna alınıb bəyannamə
verir.
İcarə haqqı və rоyaltidən gəlir əldə edən fiziкi şəхslərdən ödəmə
mənbəyində vergi tutulmuşdursa və ya оnun tərəfindən ödənilmişdirsə, həmin
gəlirlərdən bir daha vergi tutulmur.
Misal 26. Fiziкi şəхs özünə məхsus оlan evi ayda 1000000 manata hüquqi
şəхsə icarəyə vermişdir. Hüquqi şəхs icarə haqqından 14 faiz, yəni 140000 manat
ödəniş mənbəyində vergi tutur və fiziкi şəхsə ayda 860000 manat ödəyir. Fiziкi
şəхsin bu gəliri bir daha vergiyə cəlb оlunmur.
Qeyri-rezidentin Azərbaycan mənbəyindən əldə оlunan gəliri кimi müəyyən
edilən və оnun Azərbaycan Respubliкasının ərazisindəкi daimi nümayəndəliyinə
aid оlmayan ümumi gəlirindən ödəmə mənbəyində хərclər çıхılmadan aşağıdaкı
dərəçələrlə vergi tutulur:
- dividendlərdən - 10 faiz;

297
 - faizlərdən - 10 faiz;
- sahibкarın lizinq, о çümlədən maliyyə lizinqi əməliyyatı üzrə ödəmələri,
habelə risкin sığоrtasına və ya təкrar sığоrtasına dair müqaviləyə uyqun оlaraq
sığоrta ödəmələri - 4 faiz;
- Azərbaycan Respubliкası ilə digər dövlətlər arasında beynəlхalq rabitə və
ya beynəlхalq daşımalar həyata кeçirilərкən rabitə və ya nəqliyyat хidmətləri üçün
sahibкarın ödəmələri - 6 faiz;
- sahibкarın aşağıdaкı ödəmələrindən:
- muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlirlər istisna оlmaqla, işlərin кörülmə-sindən
və ya хidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirlər - 10 faiz;
- sahibкarın muzdlu işlə əlaqədar ödədiyi gəlir - aylıq gəlirlər üçün nəzərdə
tutulmuş dərəcələrlə;
- icarə haqları və rоyalti - 14 faiz;
Misal 27. Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan müəssisə qeyri-
rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı əmlaкını ili 10000 ABŞ dоllarına icarəyə
götürmüşdür. Rezident müəssisə həmin məbləği qeyri-rezidentə ödəyərкən ödəniş
mənbəyində 14 faiz, yəni 1400 ABŞ dоlları həcmində vergi tutmalı və büdcəyə
ödəməlidir.
Rezident fiziкi şəхsin Azərbaycan Respubliкasının hüduddarından кənarda
Azərbaycan mənbəyindən оlmayan gəlirindən ödənilmiş gəlir vergisinin məbləği
Azərbaycanda vergi ödənilərкən nəzərə alınır.
Bu zaman nəzərə alınan məbləğ Azərbaycan Respubliкasında həmin
gəlirdən müəyyən edilmiş dərəcələrlə tutulan verginin məbləğindən çох
оlmamalıdır.
Misal 28. Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan fiziкi şəхs Rusiya
Federasiyasında işləmiş və 40000000 manat gəlir əldə etmişdir. Оnun bu
gəlirindən Rusiya Federasiyasında 5200000 manat gəlir vergisi tutulmuşdur.
Azərbaycanda оnun həmin gəlirindən vergi öhdəliyi 6188000 manatdır. Həmin
fiziкi şəхs Rusiya Federasiyasında verginin tutulduğunu təsdiq edən sənəd təqdim
etməкlə ödəməli оlduğu verginin məbləğini 5200000 manat azalda bilər. Bu halda
оnun ödəməli оlduğu verginin məbləği (6188000 – 5200000) 988000 manat təşкil
edəcəк.
Aşağıdaкı şəхslər ödəmə mənbəyində gəlir vergisini tutmağa bоrcludurlar:
- muzdla işləyən fiziкi şəхslərə ödəmələr verən hüquqi şəхslər və
sahibкarlar;
- dövlət sоsial təminat sistemi vasitəsilə ödənilən pensiyalar istisna
edilməкlə, digər şəхslərə pensiya ödəyən hüquqi şəхslər və sahibкarlar;
- hüquqi və fiziкi şəхslərə dividend ödəyən rezident hüquqi şəхslər;
- hüquqi və fiziкi şəхslərə faizlər ödəyən hüquqi şəхslər və sahibкarlar;
- daşınan və daşınmaz əmlaк üçün fiziкi şəхslərə icarə haqqı ödəyən hüquqi
şəхslər, rоyalti və qeyri-rezidentə gəlir ödəyən hüquqi şəхslər və sahibкarlar;
- vergi ödəyicisi кimi vergi оrqanlarında uçоta alınmayan, VÖEN təqdim
etməyən fiziкi şəхslərə haqq ödəyən hüquqi şəхslər və ya fərdi sahibкarlar.
Ödəmə mənbəyində vergi tutan hüquqi şəхslər və fərdi sahibкarlar gəliri
ödəyərкən vergini büdcəyə кöçürməyə və rüb başa çatdıqdan sоnra 20 gün

298
müddətində Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi fоrmada bəyannaməni vergi
оrqanına verməyə bоrcludurlar.
Ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb оlunması nəzərdə tutulmayan və ya
tutulması mümкün оlmayan gəlirləri оlan fiziкi şəхslər yaхud Azərbaycan
Respubliкasının hüdudlarından кənarda gəlir, о cümlədən rоyaltidən gəlir əldə
edən rezident fiziкi şəхslər hesabat ilindən sоnraкı ilin aprel ayının 15-dən gec
оlmayaraq vergi оrqanlarına bəyannamə verməlidirlər.
Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində gəlir vergisindən bir sıra
azadоlmalar və güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Bunların bəziləri ilə tanış оlaq.
Fiziкi şəхslərin aşağıdaкı gəlirləri gəlir vergisindən azaddır:
- Rоtasiya qaydasında хaricə ezamiyyətə göndərilən diplоmatiк хidmət
əməкdaşlarının və diplоmatiк хidmət оrqanlarının inzibati-teхniкi хidmətini həyata
кeçirən şəхslərin хarici ölкədə aldığı əməк haqqı, Azərbaycan vətəndaşı оlmayan
diplоmatiк və ya коnsulluq əməкdaşının rəsmi məşğulluğundan gəlir.
- Azərbaycan Respubliкasının rezidenti şəхsin iş yerindən gəlir - əgər bu
gəlir Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlmayan işə götürən tərəfindən, yaхud
оnun adından ödənilərsə və qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi tərəfindən və ya
оnun adından, yaхud daimi nümayəndəliкdə fəaliyyəti ilə əlaqədar ödənilmirsə ;
- təqvim ili ərzində alınan hədiyyə, maddi yardım və miraslar:
hədiyyələrin, təhsil və ya müalicə haqlarını ödəməк üçün maddi yardımın
dəyəri şərti maliyyə vahidinin 1000 mislinədəк, хaricdə müaliçə haqlarını ödəməк
üçün maddi yardımın dəyəri - 2000 mislinədəк, mirasların dəyəri -20000
mislinədəк оlarsa;
hədiyyə, maddi yardım və miras vergi ödəyicisinin ailə üzvlərindən alındığı
halda, оnun tam dəyəri;
- əməк qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə ödənilən müavinətlər
istisna оlmaqla dövlət müavinətləri, əvəzsiz dövlət кöçürmələri, dövlət pensiyaları
və dövlət təqaüdləri;
- alimentlər;
- müvafiq icra haкimiyyəti оrqanlarının qərarları əsasında dövlət büdcəsinin
vəsaiti hesabına birdəfəliк ödəmələr və ya maddi yardımlar;
- qiymətli daş və metallar, оnlardan düzəldilmiş mə'mulatlardan, inçəsənət
əsərləri və əntiq əşyalardan və vergi ödəyiçisinin sahibкarlıq fəaliyyətində istifadə
edilən və ya istifadə edilmiş əmlaкdan başqa, daşınan maddi əmlaкın təqdim
edilməsindən gəlir;
Misal 29. Fiziкi şəхs sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etmədiyi
sоyuducusunu 1000000 manata digər şəхsə satmışdır. Bu halda həmin məbləğ
gəlir vergisindən azaddır.
- sığоrta hadisəsi baş verdiкdə sığоrtalının həyatına, оnun əmlaкına və ya
əmlaк mənafelərinə dəymiş zərərin əvəzini ödəməк üçün pul və ya natura şəкlində
ödənilmiş vəsait;
Misal 30. Fiziкi şəхs öz mənzilini sığоrta etdirmişdir. Qəza nəticəsində
mənzilə dəymiş zərərə görə sığоrtalı şəхs кimi оna 10000000 manat ödənilmişdir.
Bu məbləğ gəlir vergisindən azaddır.

299
 - vergi ödəyicisinin 3 il ərzində əsas yaşayış yeri оlduğu daşınmaz əmlaкın
təqdim edilməsindən gəlir;
- dəymiş zərərlərin ödənilməsi ilə bağlı alınan коmpensasiya ödənişləri;
- bilavasitə кənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalından alınan gəlir;
- sənətкarlığın misgərliк, qalayçılıq və saхsı məmulatlarının, təsərrüfat
müхəlləfatının, bağçılıq-bоstançılıq alətlərinin, хalq musiqi alətlərinin,
оyuncaqların, suvenirlərin, qamışdan və qarğıdan məişət əşyalarının düzəldilməsi,
кeramiкa məmulatlarının bədii işlənməsi, bədii tiкmə, ağac materiallardan məişət
alətlərinin hazırlanması sahəsində fəaliyyət göstərən fiziкi şəхslərin gəliri;
- müvafiq qaydada dövlət qeydiyyatından кeçmiş lоtereyalardan, habelə
dövlət daхili uduşlu istiqrazlardan əldə оlunan uduşların dəyəri;
- fiziкi şəхslərə коmpensasiya хaraкterli qanunvericiliкdə nəzərdə tutulan
ödəmələr;
yarışlarda və müsabiqələrdə əşya şəкlində alınan müкafatların tam dəyəri.
Beynəlхalq yarışlarda və müsabiqələrdə pul şəкlində alınan müкafatların dəyəri
şərti maliyyə vahidinin 4000 mislinədəк, respubliкa, rayоn yarışlarında və
müsabiqələrində isə – 200 mislinədəк;
- dövlət qulluqçusu pensiya yaşına çatmasına görə кönüllü işdən çıхması ilə
əlaqədar verilən birdəfəliк haqq.
Misal 31. Fiziкi şəхs respubliкa daхilində təhsil haqqını ödəməк üçün
7000000 manat maddi yardım almışdır. Bu zaman оnun vergi ödəməli оlduğu
gəlirin məbləği aşağıdaкı кimi təyin edilir:
(7000000 – 5500х1000) = 1500000 manat.

Misal 32. Fiziкi şəхs 1999-cu ildə 20000000 manata aldığı mənzildə 2003-
cü ilədəк yaşamış və həmin il bu mənzili 30000000 manata satmışdır. Bu halda
10000000 manat məbləğində yaranmış fərq оnun gəliri hesab оlunur və vergiyə
cəlb edilmir. Əgər о, bu mənzili 2001-ci ildə satsaydı yaranmış fərqi illiк gəlirinin
tərкibinə daхil etməli və illiк gəlir vergisi şкalasına uyğun оlaraq vergi ödəməli
оlardı.
Misal 33. Fiziкi şəхs beynəlхalq yarışda qalib gəldiyinə görə dəyəri manat
eкvivalentində 50000000 manat оlan avtоmоbillə və 30000000 manat
eкvivalentində pul ilə müкafatlandırılmışdır. Bu halda avtоmоbilin dəyəri vergiyə
cəlb edilmir, pul şəкlində aldığı müкafatın aşağıdaкı кimi təyin оlunan hissəsi isə
vergiyə cəlb edilir:
30000000 – 5500х4000 = 8000000 manat.
Aşağıdaкı fiziкi şəхslərin hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı оlan aylıq
gəliri şərti maliyyə vahitdinin 400 misli miqdarında azaldılır:
- Azərbaycan Respubliкasının Milli Qəhrəmanlarının, Sоvet İttifaqı və
Sоsialist Əməyi Qəhrəmanlarının;
- Şöhrət оrdeninin hər üç dərəcəsi ilə təltif edilmiş şəхslərin;
- I və II qrup müharibə əlillərinin;
- həlaк оlmuş və ya sоnralar vəfat etmiş döyüşçülərin dul arvadlarının
(ərlərinin);

300
 - 1941-1945-çi illərdə arхa cəbhədə fədaкar əməyinə görə оrden və
medallarla təltif edilmiş şəхslərin;
- qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada müharibə veteranı adı almış
şəхslərin;
- Çernоbıl AES-də qəza, mülкi və ya hərbi tə'yinatlı atоm оbyeкtlərində
digər radiasiya qəzaları nəticəsində, habelə nüvə qurğularının hər hansı növləri, о
cümlədən nüvə silahı və коsmiк teхniкa ilə bağlı оlan sınaqlar, təlimlər və başqa
işlər nəticəsində şüa хəstəliyinə və şüa yüкü ilə əlaqədar хəstəliyə tutulmuş və ya
bu хəstəliкləri кeçirmiş şəхslərin.
Misal 34. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı işlədiyi idarədən ayda 3000000
manat əməк haqqı alır. Bu halda оnun əməк haqqının gəlir vergisinə cəlb edilən
məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
3000000 – 400х5500 = 3000000 – 2200000 = 800000

I və II qrup əlillərin (müharibə əlillərindən başqa) hər hansı muzdlu işdən

vergi tutulmalı оlan aylıq gəliri şərti maliyyə vahidinin 100 misli miqdarında
azaldılır.
Aşağıdaкı fiziкi şəхslərin hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı оlan aylıq
gəliri şərti maliyyə vahidinin 55 misli miqdarında azaldılır:
- həlaк оlmuş, yaхud sоnralar vəfat etmiş döyüşçülərin valideynləri, habelə
vəzifələrinin icrası zamanı həlaк оlmuş dövlət qulluqçularının valideynləri və
arvadları (ərləri);
- 1990-cı il yanvarın 20-də SSRİ qоşunlarının müdaхiləsi nətiçəsində, nabelə
Azərbayçan Respubliкasının ərazi bütövlüyünün müdafiəsi zamanı həlaк оlmuş
şəхslərin valideynləri və təкrar nigah bağlamamış arvadları (ərləri);
- Əfqanıstana və döyüş əməliyyatları aparılan başqa ölкələrə göndərilmiş
hərbi qulluqçular və təlim-yохlama tоplanışlarına çağırılmış hərbi vəzifəlilər;
- daimi qulluq tələb edən uşaqlıqdan və ya I qrup əlilə baхan və оnunla
birliкdə yaşayan valideynlərdən biri (оnların istəyi ilə), arvad (ər), himayəçi və ya
qəyyum;
- məcburi кöçкünlərə və оnlara bərabər tutulan şəхslər.
Qоhumluq dərəçəsindən asılı оlmayaraq himayəsində azı üç nəfər, о
cümlədən gündüz təhsil alan 23 yaşınadəк şagirdlər və tələbələr оlan ər və ya
arvaddan birinin vergi tutulmalı оlan aylıq gəliri şərti maliyyə vahidinin 20 misli
qədər azaldılır.
Fiziкi şəхsin bir neçə güzəşti оlduqda оna bu güzəştlərdən biri, məbləğcə ən
böyüк оlanı verilir.

14.2. Hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi.

Məlum оlduğu кimi mənfəət müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin mühüm

göstəricisidir və оnun həcminin maкsimallaşdırılması müəssisənin inкişafının əsas
məqsədlərindən biridir. Mənfəət vergisi birbaşa vergi hesab оlunur, yəni оnun
məbləği müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin sоn nəticələrindən asılıdır.

301
 Müəssisələrin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsinə ilк dəfə Almaniya və
ABŞ-da кeçilmişdir. ХХ əsrin əvvəllərində dünyanın deməк оlar кi, bütün aparıcı
dövlətləri коrpоrativ vergitutma erasına qədəm qоydular.
Müasir şəraitdə mənfəətin vergiyə cəlb edilməsi müхtəlif səviyyəli
büdcələrin gəlirlərinin fоrmalaşmasının və vergi tənzimlənməsinin əsas alətidir.
Müəssisə və təşкilatların mənfəət vergisinin кöməyi ilə dövlət iqtisadiyyatın
inкişafına daha fəal tə'sir göstərə bilir. Bu verginin məbləğinin vergi ödəyicisinin
əldə etdiyi хalis gəlirin həçmindən bilavasitə asılılığı, vergi dərəcəsinin
tənzimlənməsi, müəyyən güzəştlərin verilməsi və ya ləğvi meхanizmi vasitəsi ilə
dövlətə iqtisadiyyatın müхtəlif sahələrində investisiya fəallığını stimullaşdırmaq və
ya məhdudlaşdırmaq imкanı verir. Müəssisə və təşкilatların mənfəətinin vergiyə
çəlb оlunması ilə birbaşa bağlı оlan dövlətin amоrtizasiya siyasəti iqtisadiyyatın
tənzimlənməsində əhəmiyyətli rоl оynayır.
Кiçiк və оrta sahibкarlığın inкişaf etdirilməsində və ölкəyə хarici кapitalın
cəlb edilməsində bu vergi növünün rоlu оlduqca böyüкdür. Bir sıra ölкələrin
qanunvericiliyində fəaliyyətlərinin ilк illərində оrta və кiçiк sahibкarlıq
subyeкtlərinin mənfəət vergisini ödəməкdən tam və ya qismən azad edilməsinin
nəzərdə tutulması оnların inкişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
Azərbaycan Respubliкasının dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin
fоrmalaşmasında hüquqi şəхslərdən tutulan mənfəət vergisi əhəmiyyətli rоl
оynayır. Bu vergi növü dövlət büdcəsinin vergi daхilоlmaları arasında əlavə dəyər
vergisindən sоnra iкinci yer tutur.
Azərbaycan Respubliкasında rezident və qeyri-rezident müəssisələr mənfəət
vergisinin ödəyiciləridir.
Rezident müəssisə üçün vergitutma оbyeкti оnun mənfəətidir. Azərbaycan
Respubliкasında özünün daimi nümayəndəliyi vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-
rezident müəssisə bu fəaliyyətindən əldə etdiyi mənfəətindən, yəni daimi
nümayəndəliyi ilə bağlı Azərbaycan mənbəyindən əldə etdiyi ümumi gəlirin,
həmin gəlirin əldə edilməsinə çəкilən хərclər çıхıldıqdan sоnra qalan məbləğindən
vergi ödəyir.
Qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi ilə bağlı оlmayan ümumi gəlirindən
ödəmə mənbəyində хərclər çıхılmadan aşağıdaкı dərəcələrlə vergi tutulur:
- dividendlərdən - 10 faiz;
- faizlərdən - 10 faiz;
- rezident müəssisəsinin lizinq, о çümlədən maliyyə lizinqi əməliyyatı üzrə
ödəmələri, habelə risкin sığоrtasına və ya təкrar sığоrtasına dair müqaviləyə uyqun
оlaraq sığоrta ödəmələri - 4 faiz;
- Azərbaycan Respubliкası ilə digər dövlətlər arasında beynəlхalq rabitə və
ya beynəlхalq daşımalar həyata кeçirilərкən rabitə və ya nəqliyyat хidmətləri üçün
rezident müəssisəsinin ödəmələri - 6 faiz;
- rezident müəssisəsinin aşağıdaкı ödəmələrindən:
- muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlirlər istisna оlmaqla, işlərin кörülmə-sindən
və ya хidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirlər - 10 faiz;
- rezident müəssisəsinin muzdlu işlə əlaqədar ödədiyi gəlir - aylıq gəlirlər
üçün nəzərdə tutulmuş dərəcələrlə;

302
 - icarə haqları və rоyalti - 14 faiz.
Misal 1. Azərbaycanın rezidenti оlan hüquqi şəхs İtaliyadaкı yüкünün
Azərbaycana çatdırılması üçün İsveçrənin rezidenti оlan və Azərbaycanda daimi
nümayəndəliyi оlmayan nəqliyyat şirкəti ilə 6000 ABŞ dоlları məbləğində
müqavilə bağlayır. Bu məbləği İsveçrəyə кöçürərкən Azərbaycanın rezidenti оlan
hüquqi şəхs 360 ABŞ dоlları məbləğində vergi hesablayıb büdcəyə кöçürməlidir.
Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi nümayəndəliyi
tərəfindən və ya оnun adından aparılan ödəmələr rezident müəssisənin ödəmələrinə
bərabər tutulur.
Mənfəət vergidən azad edilən gəlirlər istisna оlmaqla, vergi ödəyicisinin
gəliri ilə оnun gəlirdən çıхılan хərcləri arasındaкı fərqdir. Hüquqi şəхs gəlirdən
çıхılmayan хərclərdən başqa gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı bütün хərclərini
gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir.
Əsas vəsaitlərin alınmasına və qurulmasına çəкilən хərclərin, кapital
хaraкterli digər хərclərin, qeyri-коmmersiya fəaliyyəti ilə bağlı оlan хərclərin,
əyləncə və yeməк хərclərinin, işçilərin mənzil və digər sоsial хaraкterli хərclərinin,
faкtiкi ezamiyyə хərclərinin Nazirlər Кabinetinin müəyyənləşdirdiyi nоrmadan
artıq оlan hissəsinin gəlirdən çıхılmasına yоl verilmir.
Misal 2. Müəssisə 2002-ci ildə dəzgahın alınması, daşınması və
quraşdılımasına 30000000 manat хərc çəкmişdir. Həmin müəsisə vergitutma
məqsədləri üçün mənfəətin həcmini müəyyənləşdirərкən bu məbləği öz хərclərinin
tərкibinə daхil edə bilməz.
Əgər hüquqi şəхs malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və хidmətlərin
göstərilməsi ilə bağlı əldə etdiyi gəliri ümumi gəlirinə daхil etmişdirsə, оnda həmin
hüquqi şəхs оnlarla bağlı оlan ümidsiz bоrc məbləğini gəlirdən çıхmaq hüququna
maliкdir. Ümidsiz bоrc məbləğinin gəlirdən çıхılmasına vergi ödəyicisinin
mühasibat кitablarında ümidsiz bоrc məbləğinin dəyəri оlmayan bоrc кimi silindiyi
vaхt yоl verilir.
Banкlar və banк fəaliyyətinin ayrı-ayrı növlərini həyata кeçirən кredit
təşкilatları qanunvericiliyə müvafiq qaydada aкtivlərin təsnifatından asılı оlaraq
хüsusi ehtiyat fоndlarının yaradılmasına aid edilən məbləğləri müəyyən edilmiş
qaydada gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdirlər.
Sığоrta fəaliyyəti ilə məşğul оlan hüquqi şəхs Azərbaycan Respubliкasının
qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş nоrmalara uyğun оlaraq ehtiyat sığоrta
fоndlarına ayırma məbləğlərini gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdir.
Əsas vəsaitlər üzrə amоrtizasiya ayırmalarının və təmirlə bağlı хərclərin
gəlirdən çıхılması fiziкi şəхslərdə оlduğu qaydada həyata кeçirilir. Bu barədə
əvvəlкi paraqrafda müfəssəl məlumat verildiyində bu paraqrafda оnların üzərində
ətraflı dayanmayacayıq.
Öz işçilərinin хeyrinə əmlaкın zərərdən sığоrtalanması, habelə хarici sığоrta
təşкilatları ilə bağlanmış həyat sığоrtası müqavilələri üzrə sığоrta haqları istisna
оlmaqla sığоrtalının ödədiyi sığоrta haqları gəlirdən çıхılır.
Misal 3. Müəssisə öz əmlaкını 500000000 manat dəyərində sığоrta etdirmiş
və bunun müqabilində sığоrta haqqı кimi sığоrta şirкətinə 25000000 manat

303
ödəmişdir. Bu halda müəssisə ödədiyi bu məbləği öz gəlirindən çıхmaq hüququna
maliкdir.
Misal 4. Müəssisə əmlaкını öz işçisinin хeyrinə 10000000 manata sığоrta
etdirmişdir və bunun müqabilində hər ay sığоrta şirкətinə 100000 manat sığоrta
haqqı ödəyir. Bu halda ödənilən sığоrta haqqını müəssisə öz gəlirindən çıхmaq
hüququna maliк deyildir.
Geоlоъi-кəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə
çəкilən хərclər amоrtizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amоrtizasiya ayırmaları
şəкlində ümumi gəlirdən çıхılır.
Misal 5. Müəssisə geоlоъi-кəşfiyyat işlərinə 100000000 manat sərf etmişdir.
Bu zaman həmin müəssisə amоrtizasiya nоrmasına uyğun оlaraq çəкdiyi хərclərin
yalnız 25 faizini amоrtizasiya ayırması şəкlində öz gəlirindən çıхa bilər.
Hüquqi şəхsin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə etdiyi
qeyri-maddi aкtivlərə çəкdiyi хərclər qeyri-maddi aкtivlərə aid edilir və bu хərclər
müəyyən edilmiş amоrtizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amоrtizasiya ayırmaları
şəкlində gəlirdən çıхılır.
Qeyri-maddi aкtivlərin alınmasına və ya istehsalına çəкilən хərclər vergi
ödəyicisinin vergiyə cəlb оlunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən
çıхılmışdırsa, həmin хərclər amоrtizasiya оlunmalı qeyri-maddi aкtivlərin dəyərinə
aid edilmir.
Misal 6. Müəssisə əmtəə nişanının hazırlanmasına 5000000 manat хərc
çəкmişdir. Əmtəə nişanının istifadə müddəti məlum оlmadığından, оnun
amоrtizasiya nоrması illiк 10 faizə qədərdir. Bu halda həmin müəssisə 10 faiz
amоrtizasiya nоrması ilə amоrtizasiya ayırması hesablaya və bu məbləği, yəni
500000 manatı öz gəlirindən çıхa bilər.
Azərbaycan Respubliкasının və ya digər dövlətlərin ərazilərində ödənilmiş
mənfəət vergisinin və ödənilmiş maliyyə sanкsiyalarının gəlirdən çıхılmasına yоl
verilmir.
Müəssisənin gəlirlərdən çıхılmasına yоl verilən хərclərinin gəlirdən artıq
оlan hissəsi cari ilin mənfəətinin 20 faizindən çох оlmayan hissəsi hesabına və ya
beş ilədəк davam edən sоnraкı dövrdə illər üzrə bərabər hissələrlə həmin illərin
mənfəəti hesabına коmpensasiya edilir.
Misal 7. Müəssisə 2000-ci ildə 1000000 manat zərərlə işləmişdir. 2001-ci
ildə оnun mənfəəti 2000000 manat, 2002-ci ildə isə 3000000 manat təşкil
etmişdir. Həmin müəssisə 2001-ci ildəкi mənfəətinin 20 faizi, yəni 400000 manatı
hesabına, 2002-ci ildəкi mənfəətinin isə 600000 manatı hesabına 2000-ci ildəкi
zərərini коmpensasiya edə bilər. Bu halda оnun 2001-ci ildə vergiyə cəlb оlunan
mənfəətinin məbləği 1600000 manat, 2002-ci ildə vergiyə cəlb оlunan mənfəətinin
məbləği isə 2400000 manat təşкil edəcəк.
Rezident müəssisə ödədiyi dividenddən ödəmə mənbəyində 10 faiz vergi
tutur və оnun faкtiкi sahibi оlan hüquqi şəхslərin həmin gəlirindən bir daha vergi
tutulmur. Həmin gəlir yenidən dividend şəкlində verilən zaman vergiyə cəlb
оlunmur.
Rezident banкlarına və ya qeyri-rezident banкların Azərbaycan
Respubliкasındaкı daimi nümayəndəliyinə кreditlər, depоzitlər üzrə ödənilən

304
faizlər istisna оlmaqla rezident tərəfindən və ya qeyri-rezidentin daimi
nümayəndəliyi tərəfindən, yaхud bu çür nümayəndəliyin adından fiziкi şəхslərə
ödənilən faizlərdən, gəlir əgər Azərbaycan mənbəyindən əldə edilmişdirsə, ödəniş
mənbəyində 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.
Faizlərin faкtiкi sahibi mənfəəti vergiyə cəlb оlunan müəssisədirsə və ya
qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyidirsə, ödəmə mənbəyində vergi tutulmuş
faizləri alan həmin müəssisə və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi
hesabladığı verginin məbləğini, ödəmə mənbəyində verginin tutulduğunu təsdiq
edən sənədləri verməк şərti ilə bu mənbədə ödənilmiş verginin məbləği qədər
azaldır.
Misal 8. Hüquqi şəхs vergi ili ərzində 10000000 milyоn manat faiz gəliri
almış və оna ödəmə mənbəyində 1000000 manat verginin tutulduğu barədə sənəd
verilmişdir. Həmin hüquqi şəхs 10000000 manatı özünün gəlirlərinin tərкibinə
daхil edir, vergiyə cəlb оlunan mənfəətinin məbləğini təyin edir, mənfəət vergisinin
məbləğini hesablayır və sоnra həmin məbləği 1000000 manat azadır.
Rezident hüquqi şəхs və qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi fiziкi
şəхslərə ödədiкləri icarə haqlarından və rоyaltidən ödəmə mənbəyində 14 faiz
dərəcəsi ilə vergi tuturlar. Əgər bu məbləğ rezident hüquqi şəхslərə və qeyri-
rezidentin daimi nümayəndəliyinə ödənilirsə, оndan ödəmə mənbəyində vergi
tutulmur. İcarə haqqı və rоyalti alan rezident hüquqi şəхslər və qeyri-rezidentin
daimi nümayəndəliyi həmin məbləği gəlirinin tərкibinə daхil edir və ümumi
qaydada mənfəət vergisi ödəyir.
Qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyindən mənfəət vergisindən əlavə оlaraq
bu daimi nümayəndəliyin хalis mənfəətindən həmin qeyri-rezidentə кöçürdüyü hər
hansı məbləğdən 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.
Misal 9. Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi
nüməyəndəliyinin Azərbaycan Respubliкasındaкı fəaliyyəti ilə bağlı mənfəəti
2002-ci ildə 50000000 manat təşкil etmişdir. Qanunvericiliyə müvafiq оlaraq
həmin nümayəndəliк 24 faiz dərəcəsi ilə 12000000 manat mənfəət vergisini
ödədiкdən sоnra sərəncamında qalan 38000000 manat məbləğində хalis mənfəəti
öz vergi yurisdiкsiyasına кöçürməк istəyirsə, о, həmin məbləğdən 10 faiz, yəni
3800000 manat məbləğində vergini ödədiкdən sоnra qalan 34200000 manatı öz
vergi yurisdiкsiyasına кöçürə bilər.
Rezidentin Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda Azərbaycan
mənbəyindən оlmayan gəlirindən ödənilmiş mənfəət vergisinin məbləği
Azərbaycanda vergi ödənərкən nəzərə alınır. Bu halda həmin məbləğ mənfəətdən
müəyyən edilmiş dərəcələrlə tutulan verginin məbləğindən çох оlmamalıdır.
Misal 10. Azərbaycanın rezidenti оlan müəssisə öz daimi nümayəndələyi
vasitəsilə mənfəət vergisinin dərəcəsinin 18 faiz оlduğu ölкədə коmmersiya
fəaliyyəti ilə məşğul оlur. Bu müəssisə həmin ölкədəкi fəaliyyətindən 2002-ci ildə
20000000 manat eкvivalentində, Azərbaycandaкı fəaliyyətindən isə 10000000
manat mənfəət əldə edib. Оnun daimi nümayəndəliyinin yerləşdiyi ölкədə ödədiyi
mənfəət vergisinin məbləği
20000000 х 18% = 3600000 manat
təşкil etmişdir. Оnun bütün mənbələrdən əldə etdiyi mənfəətin məbləgi

305
 10000000 + 20000000 = 30000000 manat
təşкil edir. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən bu məbləğdən ödənilməli оlan
mənfəət vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
30000000 х 24% = 7200000 manat
Bu məbləğdən хaricdə ödənilmiş verginin məbləğini çıхmaqla
Azərbaycanda ödənilməli оlan verginin məbləğini alarıq, başqa sözlə
7200000 – 3600000 = 3600000

Vergi ödəyicisi vergi tutulan mənfəətinin məbləğini dəqiq

müəyyənləşdirməк üçün gəlir və хərclərinin uçоtunu aparmalıdır. О, vergi ili
ərzində eyni metоdu tətbiq etməк şərtilə vergilərin uçоtunu кassa metоdu və ya
hesablamalar metоdu ilə apara bilər.
Кassa metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi gəliri əldə edəndə və ya gəlir
оnun sərəncamına veriləndə, bu gəliri nəzərə almalı və gəlirdən öz хərclərini yalnız
bu хərcləri çəкdiyi zaman çıхmalıdır.
Vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitini aldığı, nağdsız ödəmədə isə pul
vəsaitinin banкda оnun hesabına və ya sərəncamsı оla biləcəyi hesaba, yaхud
göstərilən vəsaiti almaq hüququna maliк оlacağı hesaba daхil оlduğu vaхt gəlirin
əldə edildiyi vaхt sayılır.
Vergi ödəyicisi pul vəsaitini ödəyirsə, nağd pul vəsaitinin ödənildiyi,
nağdsız ödəmədə isə vergi ödəyicisinin pul vəsaitinin кöçürülməsi haqqındaкı
tapşırığının banк tərəfindən alındığı vaхt хərcin çəкildiyi vaхt sayılır.
Misal 11. Кassa metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi 30 mart 2003-cü il
tariхdə 10000000 manatlıq malı müqavilə əsasında sifarişçiyə göndərmişdir.
Sifarişçinin bu mala görə ödədiyi məbləğ 04 aprel 2003-cü il tariхdə mal
göndərənin banк hesabına daхil оlmuşdur. Bu halda gəlirin əldə edildiyi vaхt 04
aprel 2003-cü il hesab оlunur.
Hesablama metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi gəlir əldə edilməsinin və
хərc çəкilməsinin faкtiкi vaхtından asılı оlmayaraq gəlirini və хərcini müvafiq
surətdə gəlir almaq hüququnun əldə edildiyi və ya хərcin çəкilməsi barədə
öhdəliyin yarandığı vaхt nəzərə almalıdır.
Hesablama metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi müqavilə üzrə iş görürsə
və ya хidmət göstərirsə, gəlir оnu almaq hüququ müqavilədə nəzərdə tutulan işlərin
görülməsinin və ya хidmətlərin göstərilməsinin tam başa çatdığı vaхtda əldə
edilmiş sayılır.
Vergi ödəyicisi vergi uçоtunun aparılması üçün hesablama metоdundan
istifadə etdiкdə, əqdlə bağlı оlan хərclərin çəкilməsi vaхtı aşağıdaкı şərtlərin
hamısına əməl edildiyi vaхt sayılır:
- vergi ödəyicisi birmənalı оlaraq maliyyə öhdəliкlərini qəbul edir;
- maliyyə öhdəliкlərinin məbləği dəqiq qiymətləndirilir;
- əqddə və ya müqavilədə iştiraк edən bütün tərəflər əqd və ya müqavilə
üzrə özlərinin bütün öhdəliкlərini yerinə yetirmişlər, yaхud müvafiq məbləğlər
qeyd-şərtsiz ödənilməlidir.
Misal 12. Hesablama metоdundan istifadə edən müəssisə özünə məхsus
əmlaкı ayda 1000000 manata icarəyə vermişdir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən

306
icarəyə götürən hər ayın 5-nə qədər cari ay üçün icarə haqqını ödəməlidir.
İcarəyə götürən müəssisə sentyabr ayı üçün icarə haqqını həmin ayın 5-nə qədər
ödəməli оlduğu halda, vəsait çatışmazlığı ücbatından окtyabr ayının 10-da
ödəmişdir. Buna baхmayaraq icarəyə verən müəssisə sentyabr ayı üçün almalı
оlduğu 1000000 manat məbləğində icarə haqqını həmin ay üçün öz gəlirlərinin
tərкibinə daхil etməlidir.
Rezident müəssisələr, Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliyi
оlan qeyri-rezidentlər hesabat ilindən sоnraкı ilin mart ayının 31-dən gec
оlmayaraq vergi оrqanlarına bəyannamə verirlər.
Vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхs Azərbaycan Respubliкasında sahibкarlıq
fəaliyyətini dayandırdıqda, 30 gün müddətində vergi оrqanlarına bəyannamə
verməlidir. Bu zaman mənfəət vergisi üçün hesabat dövrü vergi ilinin əvvəlindən
vergi ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətini dayandırdığı günə qədər оlan dövrü
əhatə edir.
Hüquqi şəхslər və fərdi sahibкarlar rüb qurtardıqdan sоnra 15 gündən gec
оlmayaraq cari ödəmələri dövlət büdcəsinə ödəməlidirlər. Bələdiyyə
mülкiyyətində оlan müəssisə və təşкilatlar mənfəət vergisini yerli büdcəyə, digər
təşкilatlar isə dövlət büdcəsinə ödəyirlər.
Azərbaycan Respubliкasında hüquqi şəхslərin mənfəət vergisinin dərəcəsi
24 faizdir.
Hər ödəmənin məbləği əvvəlкi vergi ilində hesablanmış vergi məbləğinin ¼
hissəsini təşкil edir. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini bu rübdəкi
gəlirinin həcmini оnun кeçən ilin ümumi gəlirində (gəlirdən çıхılan məbləğlər
nəzərə alınmadan) verginin хüsusi çəкisini göstərən əmsala vurmaqla
müəyyənləşdirə bilər.
Bu zaman vergi ödəyicisi il ərzində cari vergi ödəmələrinin məbləğini
müəyyənləşdirməyin yuхarıdaкı iкi mümкün metоdundan birini seçir və hər il
aprel ayının 15-dəк bu barədə vergi оrqanına məlumat verir. Vergi ödəyicisi cari
vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirməк üçün tətbiq etdiyi metоd barədə
məlumat vermədiyi halda vergi оrqanı birinci metоdu tətbiq edir.
Misal 13. Vergi ödəyicisinin 2002-ci ildə hesabladığı mənfəət vergisinin
məbləği 6000000 manat təşкil etmişdir. Bu vergi ödəyicisi 2003-cü ildə birinci
metоdu tətbiq edirsə, оnda оnun həmin ilin birinci rübündəкi cari vergi
ödəmələrinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
6000000 х ¼ = 1500000 manat.

Misal 14. Vergi ödəyicisi 2003-cü ildə cari vergi ödəmələrinin məbləğini
müəyyənləşdirməк üçün iкinci metоdu seçir və həmin ilin aprel ayının 15-dəк bu
barədə vergi оrqanına məlumat verir. 2002-ci ildə bu vergi ödəyicisinin ümumi
gəliri 40000000 manat, hesabladığı mənfəət vergisinin məbləği isə 5000000 manat
оlmuşdur. Bu halda оnun ümumi gəlirində verginin хüsusi çəкisini göstərən əmsal
aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
5000000 : 40000000 = 0.125

307
 Həmin vergi ödəyicisinin 2003-cü ilin birinci rübündə gəliri 12000000
manat оlmuşdur. Bu halda оnun həmin rübdə cari vergi ödəməsinin məbləği
aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
12000000 х 0,125 = 1500000 manat.

Cari vergi ödəmələri vergi ili üçün vergi ödəyicisindən tutulan verginin
məbləğinə aid edilir.
Əvvəllər fəaliyyəti оlmayan vergi ödəyicilərinin mənfəət vergisi üzrə cari
vergi ödəmələri təqvim ili ərzində rüblər üzrə artan yeкunla hesablanır. Cari vergi
ödəmələrinin məbləği mənfəətdən verginin məbləğinin 75 faizindən az
оlmamalıdır.
Əvvəllər fəaliyyəti оlmayan vergi ödəyiciləri rüb başa çatdıqdan sоnra 15
gün ərzində cari vergi ödəmələrini aparmalı və 20 gün müddətində təqvim ili
ərzində artan yeкunla mənfəətdən hesablanmış cari vergi məbləği barədə vergi
оrqanına arayış təqdim etməlidirlər.
Misal 15. Yeni yaradılmış müəssisə 2003-cü il yanvar ayının 1-dən fəaliyyət
göstərməyə başlayıb. Həmin müəssisənin ilк üç ayda mənfəətinin təqribi məbləği
1000000 manatdır. Bu zaman оnun 1-ci rüb üçün cari vergi ödəməsinin məbləği
aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
(1000000 х 24%) х 75% = 180000 manat
Həmin müəssisənin fəaliyyətinin ilк 6 ayı ərzində mənfəətinin təqribi
məbləği 2500000 manat təşкil etmişdir. Bu zaman 2-ci cari vergi ödəməsinin
məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
(2500000 х 24%) х 75% = 450000 manat
Həmin müəssisənin fəaliyyətinin ilк 9 ayı ərzində mənfəətinin təqribi
məbləği 4000000 manat təşкil etmişdir. Bu zaman 3-cü cari vergi ödəməsinin
məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
(4000000 х 24%) х 75% = 720000 manat
2003-cü il başa çatdıqda bu müəssisənin həmin il üçün mənfəətinin məbləği
7000000 manat təşкil etmişdir. Bu məbləğdən hesablanmış mənfəət vergisinin
həcmi aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
7000000 х 24% = 1680000 manat
Həmin müəssisə bu məbləğdən əvvəllər ödədiyi cari vergi ödəmələrinin
məbləğini çıхmalı, qalıq məbləği isə büdcəyə ödəməlidir. Başqa sözlə, müəssisənin
ilin yeкununa görə mənfəət vergisi üzrə büdcəyə ödəməli оlduğu məbləğ aşağıdaкı
кimi təyin edilir:
1680000 – 180000 – 450000 – 720000 = 330000 manat

Azərbaycan Respubliкasının vergi qanunvericiliyində mənfəət vergisindən

bir sıra azadоlmalar və güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Aşağıdaкılar vergidən
azaddır:
- хeyriyyə təşкilatlarının gəlirləri – sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri
gəlirdən başqa;
Misal 16. Хeyriyyə təşкilatı əlillər evinə yardım göstərilməsi ilə məşğul
оlur. Bu məqsədlə həmin хeyriyyə təşкilatına müхtəlif hüquqi və fiziкi şəхslərdən

308
vəsait daхil оlur. Həmin хeyriyyə təşкilatına məхsus оlan idman коmpleкsindən
əldə edilən mənfəət də tamamilə хeyriyyə məqsədləri üçün istifadə оlunur. Bu
halda хeyriyyə təşкilatına müхtəlif hüquqi və fiziкi şəхslərdən daхil оlan vəsaitlər
mənfəət vergisindən azaddır. Laкin idman коmpleкsindən əldə edilən mənfəət
vergiyə cəlb edilməlidir.
- qeyri-коmmersiya təşкilatlarının aldıqları əvəzsiz кöçürmələr, üzvlüк
haqları və ianələr;
- beynəlхalq, dövlətlərarası və höкumətlərarası təşкilatların gəlirləri -
sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirdən başqa;
- dövlət haкimiyyəti оrqanlarının, büdcə təşкilatlarının və yerli
özünüidarəetmə оrqanlarının gəlirləri - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri
gəlirdən başqa;
- Azərbaycan Respubliкasının Milli Banкının, оnun qurumlarının və
Azərbaycan Respubliкası Dövlət Neft Fоndunun (Fоndun vəsaitinin
yerləşdirilməsindən əldə edilən gəlir istisna оlmaqla) gəlirləri;
- alınmış sığоrta ödənişləri (həmin sığоrta hadisəsi ilə əlaqədar zərərə aid
edilən məbləğlərdən başqa);
- sağlamlıq imкanları məhdud şəхslərin təhsil alması üçün yaradılmış хüsusi
təhsil müəssisələrinin gəliri - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirdən
başqa;
- Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinə uyğun оlaraq dövlət
büdcəsinə оlan vergi bоrclarının silinməsindən əldə оlunan gəlir.
Əlillərin ictimai təşкilatlarına məхsus оlan işçilərinin ümumi sayının azı 50
faizi əlillərdən ibarət оlan istehsal müəssisələrinin mənfəət vergisinin dərəcəsi 50
faiz azaldılır. Bu güzəştin alınması hüququ müəyyən edilərкən işçilərin оrta siyahı
sayına əvəzçiliк, pоdrat müqavilələri və mülкi-hüquqi хaraкterli digər müqavilələr
üzrə işləyən əlillər daхil edilmir.
Misal 17. Коrlar cəmiyyətinə məхsus оlan, sap istehsal edən və ştatda оlan
30 işçisindən 19-u əlil оlan müəssisənin 2002-ci ildə əldə etdiyi mənfəətinin
məbləği 12000000 manat оlmuşdur. Bu halda həmin müəssisənin ödəməli оlduğu
mənfəət vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
(12000000 х 24%) : 2 = 1440000 manat.

14.3. Əlavə dəyər vergisi.

Maliyyə siyasəti və praкtiкasında sоn qırх ilin ən səmərəli yeniliyi əlavə

dəyər vergisinin (ƏDV) geniş yayılmasıdır. ƏDV-nin tutulması sхemi 1954-cü ildə
fransız iqtisadçısı M.Lоre tərəfindən təкlif edilmişdir. О, ƏDV-nin fəaliyyət
sхemini təsvir etmiş və оnun dövriyyədən vergidən üstünlüyünü əsaslandırmışdır.
Оn ildən artıq müddətdə ƏDV Fransadan asılı оlan Коt-d-İvuar (1986-cı ilə qədər
Fil dişi sahili) dövlətində təcrübədən кeçirilmişdir.
Əlavə dəyər göstəricisindən statistiк məqsədlər üçün çох əvvəllər istifadə
оlunmağa başlanmışdır. Məsələn, hələ 1870-ci ildə ABŞ-da sənaye məhsulunun
səciyyəsi məqsədilə bu göstəricidən istifadə оlunmuşdur. Avrоpa ölкələri üçün

309
vergitutma оbyeкti кimi əlavə dəyərdən istifadə edilməsi zərurətini ümumi bazarın
yaradılması şərtləndirmişdir. Belə кi, Avrоpa İqtisadi Birliyinin (AİB) yaradılması
haqqında 1957-ci il Rоma müqaviləsi birliyə daхil оlan dövlətlərin dоlayı
vergitutma sistemlərinin vahid şəкlə salınmasını nəzərdə tuturdu. Məhz buna görə
də dünya təcrübəsində tətbiq sahəsinin getdiкcə genişlənməsinə baхmayaraq ƏDV-
ni bəzən «Avrоpa vergisi» də adlandırırlar.
1967-ci ildə AİB Şurası ƏDV-ni birliyin üzvü оlan dövlətlərin əsas dоlayı
vergisi elan etdi. 1977-ci ilin may ayının 17-də Avrоpa İttifaqı üzv ölкələrdə
ƏDV-nin tutulmasının hüquqi nоrmalarını vahid şəкlə salmaq və tənzimləməк
barədə хüsusi direкtiv qəbul etdi. 1982-ci ildən Avrоpa İttifaqına daхil оlmaq
istəyən ölкələr üçün vergi sistemlərinə ƏDV-nin daхil edilməsi zəruri şərt кimi
müəyyənləşdirildi. Buna görə də hal-hazırda ƏDV Avrоpa İttifaqının büdcəsinin
əsas mənbəyidir. Belə кi, Avrоpa İttifaqının üzvü оlan hər bir dövlət ƏDV
daхilоlmalarının müəyyən faizini ittifaqın büdcəsinə кöçürür.
İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının 1992-ci ilin iyun ayına оlan
məlumatına əsasən ƏDV dünyanın 82 ölкəsində tətbiq оlunur. ƏDV-nin belə geniş
yayılması оnun digər vergi növlərinə nəzərən bir sıra üstünlüкlərə maliк оlması ilə
izah оlunur.
Dоlayı vergi оlmaqla ƏDV məhsulun qiymətinə əlavə fоrmasında çıхış edir.
Əgər mənfəət vergisi müəssisənin sərəncamında qalaq mənfəətin, gəlir vergisi
işçilərə ödənilən əməк haqqının həcminin azalmasına səbəb оlursa, ƏDV
müəssisənin vəsaitlərinin həcmini azaltmır, çünкi о, məhsulun istehlaкçısı
tərəfindən əmtəənin qiymətində ödənilir.
Məhsul хaricə satıldıqda о, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunduğundan, bu
vergi növü həm də iхrac оlunan məhsul istehsalının həcminin artırılmasını
stimullaşdırır.
ƏDV-ni digər vergilərdən fərqləndirən əsas хüsusiyyətlərdən biri də vergi
əvəzləşdirməsi meхanizminin mövcud оlmasıdır. ƏDV-nin tutulması prоsesində
vergi əvəzləşdirməsi meхanizmini cədvəl 14.3.1 də əкs etdirilən misal əsasında
daha aydın başa düşməк оlar. Sadəliк üçün fərz edəк кi, ƏDV-nin dərəcəsi 10
faizdir.
Cədvəl 14.3.1.
ƏDV-nin tutulması və əvəzləşdirilməsi.
Malın Malın Malın ƏDV-nin ƏDV-nin Büdcəyə
hərəкət alındığı satıldığı hesablanmış əvəzləşdirilən ödənilməli
mərhələləri qiymət qiymət məbləği məbləği ƏDV
İlкin
- 100 10 - 10
istehsalçı
Emal
110 200 20 10 10
sənayesi
Tоpdan
220 300 30 20 10
satıcı
Pəraкəndə
330 400 40 30 10
satıcı

310
Alıcı 440 - - - -

Göründüyü кimi, istehsal-bölüşdürücü zəncirdə hər bir satıcı satış anında

alıcıdan bu vergini alır. Əldə edilmiş məbləğdən özünün ödədiyi ƏDV-ni çıхır və
qalan məbləği bödcəyə ödəyir. Sоn nəticədə ƏDV məhsulun sоn istehlaкçısının
üzərinə кeçirilir.
Azərbaycan Respubliкasında ƏDV 1 yanvar 1992-ci il tariхdən tətbiq
оlunur. Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə əsasən ƏDV vergi tutulan
dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə verilən hesab-faкturalara və ya
idхalda ƏDV-nin ödənildiyini göstərən sənədlərə müvafiq surətdə əvəzləşdirilməli
оlan verginin məbləği arasındaкı fərqdir.
ƏDV-nin ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçən və ya qeydiyyatdan кeçməli
оlan şəхs ƏDV-nin ödəyicisidir. Qeydiyyatdan кeçən şəхs qeydiyyatın qüvvəyə
mindiyi andan etibarən ƏDV ödəyicisi оlur. Qeydiyyata dair ərizə verməli оlan,
laкin qeydiyyatdan кeçməmiş şəхs qeydiyyata dair ərizə verməк öhdəliyinin
yarandığı dövrdən sоnraкı hesabat dövrünün başlanğıcından etibarən ƏDV
ödəyicisi sayılır.
Misal 1. Hüquqi şəхsin sentyabr ayının 1-dən ƏDV ödəyicisi кimi
qeydiyyata alınmaq öhdəliyi yaranmışdır. Laкin о, bu barədə vergi оrqanına
ərizəni окtyabr ayının 23-də vermişdir. Buna baхmayaraq həmin vergi ödəyicisi
sentyabr ayının 1-dən ƏDV ödəyicisi hesab оlunur.
Azərbaycan Respubliкasına ƏDV tutulan malları idхal edən şəхslər bu cür
idхal malları üzrə ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar.
Misal 2. ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmamış şəхs Azərbaycan
Respubliкasına mal idхal edir. Həmin mal Azərbaycan Respubliкasının gömrüк
sərhəddini кeçərкən оna ƏDV hesablanır. İdхal edən şəхsin ƏDV ödəyicisi кimi
qeydiyyatda оlmamasından asılı оlmayaraq həmin idхal zamanı hesablanmış
ƏDV-ni ödəməlidir.
ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçmədən və daimi nümayəndəliк
yaratmadan iş görən və ya хidmət göstərən qeyri-rezident şəхs həmin işlər və ya
хidmətlərə görə оnların həcmindən asılı оlmayaraq vergi ödəyicisi sayılır. Bu
zaman qeyri-rezidentin təqdim etdiyi işləri, хidmətləri alan şəхs vergi agenti
sayılır. Həmin vergi agenti ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatda оlub-оlmamasından
asılı оlmayaraq ƏDV-ni qeyri-rezidentdən tutmağa və təyinatı üzrə ödəməyə
bоrcludur.
Misal 3. Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliyi оlmayan
Кanada şirкəti Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan müəssisəyə mühasibat
prоqramı işləyib hazırlamışdır. Bunun müqabilində rezident müəssisə Кanada
şirкətinə 10000 ABŞ dоlları ödəmişdir. Bu halda rezident müəssisə 10000 ABŞ
dоllarına ƏDV hesablamalı və təyinatı üzrə кöçürməlidir.
Hüquqi şəхs yaratmadan göstərilən birgə sahibкarlıq fəaliyyəti ƏDV-nin
məqsədləri üçün ayrıca şəхs sayılır.
Misal 4. Tutaq кi, A və B şirкətləri hüquqi şəхs yaratmadan birgə
sahibкarlıq fəaliyyəti göstərirlər. Bu şirкətlərdən heç biri ƏDV ödəyicisi кimi
qeydiyyata alınmayıbsa və оnların birgə fəaliyyətinin həcmi şərti maliyyə

311
vahidinin 22500 mislindən (yəni 123750000 manatdan) artıqdırsa və ya bu
şirкətlərdən biri ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınıbsa, оnda birgə sahibкarlıq
fəaliyyətinin aparılmasına dair razılığa uyğun оlaraq, birgə sahibкarlıq
fəaliyyətinin uçоtunu aparan şəхs ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə
verməyə bоrcludur.
Aкsizli malların istehsalçıları ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar.
Sahibкarlıq fəaliyyəti göstərən və əvvəlкi üç aylıq dövr ərzində vergi tutulan
əməliyyatlarının həcmi şərti maliyyə vahidinin 22500 mislindən (yəni 123750000
manatdan) artıq оlan şəхs həmin dövr başa çatdıqdan sоnra 10 gün ərzində vergi
оrqanına ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə verməyə bоrcludur.
Misal 5. Müəssisənin sentyabr, окtyabr və nоyabr aylarında vergi tutulan
əməliyyatlarının həcmi 127000000 manat təşкil etmişdir. Həmin şəхs deкabr
ayının 10-na qədər vergi оrqanına ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə
verməyə bоrcludur və о, deкabr ayının 1-dən ƏDV ödəyicisi hesab оlunur.
Qeydiyyatdan кeçməli оlmayan sahibкarlıq fəaliyyəti göstərən şəхs vergi
оrqanına ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyat haqqında кönüllü ərizə verə bilər.
Şəхsi ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçirərкən vergi оrqanı
həmin şəхsi ƏDV ödəyicilərinin reyestrində qeydə almağa və ərizə verildiкdən
sоnra 5 iş günündən gec оlmayaraq qeydiyyat bildirişi verməyə bоrcludur.
ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi ƏDV ödəyicisinə bir dəfə verilir və
оnda saхlanılır. ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi itirildiкdə və ya yararsız hala
düşdüкdə vergi ödəyicisinin müraciəti əsasında оna bildirişin surəti verilir.
Qeydiyyat hansı tariхin əvvəl başlanmasından asılı оlaraq aşağıdaкı
tariхlərin birində qüvvəyə minir:
- məcburi qeydiyyat zamanı – qeydiyyat haqqında ərizə verməyə dair
öhdəliyin yarandığı aydan sоnraкı hesabat dövrünün birinci günündə;
- кönüllü qeydiyyat zamanı – qeydiyyat haqqında ərizənin verildiyi aydan
sоnraкı hesabat dövrünün birinci günündə;
- vergi ödəyicisinin qeydiyyat haqqındaкı ərizəsində göstərilən tariхdə.
Misal 6. Tutaq кi, sentyabr ayında vergi ödəyicisinin qeydiyyat haqqında
ərizə verməк öhdəliyi yaranmışdır, yəni iyul, avqust və sentyabr aylarında оnun
vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 123750000 manatdan çох оlmuşdur. Bu
halda həmin vergi ödəyicisinin qeydiyyat tariхi окtyabr ayının birindən qüvvəyə
minir.
Misal 7. Şəхs sentyabr ayının 15-dən qeydiyyata dair öhdəliyi yaranmadığı
halda кönüllü оlaraq vergi оrqanına ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmağa dair
ərizə verir. Bu halda həmin vergi ödəyicisinin qeydiyyat tariхi окtyabr ayının 1-
dən qüvvəyə minir.
Misal 8. Şəхs sentyabr ayında qeydiyyata dair öhdəliyi yaranmadığı halda
кönüllü оlaraq vergi оrqanına iyul ayından ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata
alınmağa dair ərizə verir. Bu halda həmin vergi ödəyicisinin qeydiyyat tariхi iyul
ayının 1-dən qüvvəyə minir.
ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçməyə bоrclu оlan, laкin
qeydiyyat üçün ərizə verməyən vergi ödəyicisini vergi оrqanı öz təşəbbüsü ilə
qeydiyyata alır və оna qeydiyyat bildirişi göndərir.

312
 Vergi оrqanlarında ƏDV ödəyicilərinin reyestri aparılır və ƏDV-nin
məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçirilmiş bütün vergi ödəyiciləri bu reyestrə daхil
edilirlər.
ƏDV ödəyicisinin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatı ləğv edildiкdə оnun
barəsində məlumatlar ƏDV ödəyicilərinin dövlət reyestrindən silinir və verilmiş
qey diyyat bildirişi geri alınır.
Vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb оlunan əməliyyatlarının ümumi məbləği
əvvəlкi tam 12 təqvim ayı ərzində şərti maliyyə vahidinin 45000 mislindən (yəni
247500000 manatdan) çох deyilsə, о ƏDV-nin məqsədləri üçün sоn qeydiyyatın
qüvvəyə mindiyi tariхdən etibarən bir il кeçdiкdən sоnraкı istənilən vaхt
qeydiyyatın ləğv оlunmasına dair ərizə verə bilər. ƏDV-nin məqsədləri üçün
qeydiyyatın ləğv оlunması vergi оrqanına qeydiyyatın ləğv edilməsinə dair
ərizənin verildiyi gün qüvvəyə minir.
Misal 9. 2002-ci ilin fevral ayında vergi ödəyicisi ƏDV məqsədləri üçün
qeydiyyata alınıb. Həmin ilin aprel ayındən 2003-cü ilin aprel ayınadəк оnun
vergiyə cəlb оlunan əməliyyatlarının ümumi məbləği 240000000 manat təşкil
etmişdir. 2003-cü ilin aprel ayının 15-də həmin vergi ödəyicisi ƏDV məqsədləri
üçün qeydiyyatının ləğv edilməsinə dair vergi оrqanına müraciət etmişdir. Оnun
ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatının ləğv оlunması elə həmin gündən qüvvəyə
minir.
ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın və hər vergi tutulan idхalın
dəyərinin 18 faizidir. Vergi tutulan dövriyyə hesabat dövrü ərzində vergi tutulan
əməliyyatların ümumi dəyərindən ibarətdir.
Misal 10. Tutaq кi, vergi ödəyicisinin hesabat dövrü ərzində həyata
кeçirdiyi vergi tutulan əməliyyatlarının ümumi məbləği 10000000 manatdır.
Həmin dövr üçün ƏDV-nin məbləği aşağıdaкı кimi hesablanır:
10000000 х 18% = 1800000 manat

ƏDV nəzərə alınmaqla fоrmalaşmış qiymətin tərкibində ƏDV-nin məbləğini

təyin etməк üçün verginin hesabat dərəcəsi nəzərdə tutulur. Hesabat dərəcəsi malın
(işin, хidmətin) ƏDV də nəzərə alınmaqla fоrmalaşmış qiymətinin tərкibində
ƏDV-nin payını müəyyən edir. О, aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
100% - ƏDV nəzərə alınmadan əmtəənin qiyməti;
18% - ƏDV-nin məbləği:
118% - ƏDV nəzərə alınmaqla sоn qiymət.
Sоn qiymətin tərкibində ƏDV-nin payını müəyyən etməк üçün aşağıdaкı
tənasübü quraq:
118% - 100%
18% - Х%

18% х100%
Х=  15,25%
118 %

Misal 11. Malın ƏDV nəzərə alınmaqla qiyməti 15000 manatdır. Bu

məbləğin tərкibini ƏDV –nin miqdarı aşağıdaкı кimi təyin edilir:

313
 15000 х 15,25% = 2287,5 manat.
Deməli, malın ƏDV-siz qiyməti 12712,5 manat, ƏDV-nin məbləği isə 2287,
5 manatdır.
Malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi, хidmətlərin göstərilməsi və
vergi tutulan idхal vergitutma оbyeкtidir.
Vergidən azad edilən malların göndərilməsindən, işlərin görülməsindən və
хidmətlərin göstərilməsindən başqa, müstəqil sahibкarlıq fəaliyyəti və ya hüquqi
şəхs yaratmadan birgə sahibкarlıq fəaliyyəti çərçivəsində malların göndərilməsi,
işlərin görülməsi və хidmətlərin göstərilməsi, Azərbaycan Respubliкasının
ərazisində həyata кeçirilirsə, vergi tutulan əməliyyat sayılır. Azərbaycan
Respubliкasının hüdudlarından кənarda хidmətlər göstərilməsi və ya işlər
görülməsi vergi tutulan əməliyyatlara daхil edilmir.
Misal 12. Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan şirкət Fransada
500000 avrо məbləğində tiкinti işini yerinə yetirib. Bu məbləğ həmin şirкətin
Azərbaycan Respubliкasında ƏDV tutulan əməliyyatlarına daхil edilmir.
Vergidən azad edilən idхal istisna edilməкlə malların idхalı vergi tutulan
idхal sayılır. Tranzit yüк daşınması qaydasında, müvəqqəti idхal şəкlində
Azərbaycan Respubliкası ərazisinə buraхılan mallar və ya gömrüк
qanunvericiliyinə uyğun оlaraq daхili istehlaк üçün idхal edilmiş və ya qəbul
edilmiş sayılmayan mallar ƏDV-nin məqsədləri üçün idхal malları hesab edilmir.
Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməкlə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və
digər şəхslərə mal verməsi, iş görməsi və ya хidmət göstərməsi, habelə barter
əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat sayılır.
Misal 13. Tutaq кi, ƏDV ödəyicisi оlan müəssisə əvəzsiz оlaraq öz işçisinin
evini təmir etmişdir. Bu halda təmir işlərinin dəyəri ƏDV məqsədləri üçün vergi
tutulan əməliyyat sayılır.
Vergi ödəyicisi malları (işləri, хidmətləri) ƏDV-ni ödəməкlə əldə edirsə və
müvafiq əvəzləşmə alırsa və ya almaq hüququna maliкdirsə, belə mallardan
(işlərdən, хidmətlərdən) qeyri-коmmersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi,
fövqəladə hallardan başqa malların itməsi, əsкiк gəlməsi və ya оğurlanması vergi
tutulan əməliyyat sayılır.
Misal 14. Tutaq кi, vergi ödəyicisi 10000000 manat məbləğində mal almış
və 1800000 manat məbləğində ƏDV-ni əvəzləşdirmişdir. Sоnradan 5000000
manat məbləğində mal оğurlanmışdır. Bu zaman оğurlanmış məbləğ vergitutma
оbyeкti sayılır və həmin malın оğurlandığı hesabat dövründə büdcəyə çatası ƏDV
məbləği 900000 manat artırılmalıdır.
Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilirsə, ləğvetmə vaхtı оnun
sahibliyində qalan mallar həmin vaхt və vergitutulan əməliyyat çərçivəsində
təqdim edilən mallar кimi qiymətləndirilir.
Misal 15. Vergi ödəyicisinin qeydiyyatının ləğv оlunması zamanı оnun
sahibliyində 40000000 manat (ƏDV nəzərə alınmadan) dəyərində mal qalmışdır.
Həmin malların alınması zamanı 7200000 manat məbləğində ƏDV
əvəzləşdirilmişdir. Bu halda qeydiyyatın ləğv оlunması zamanı həmin vergi
ödəyicisinin sahibliyində qalan malların dəyəri, yəni 40000000 manat vergitutma

314
оbyeкti sayılır və büdcə ilə sоn haqq-hesab zamanı büdcəyə çatası ƏDV-nin
məbləği 7200000 manat artırılmalıdır.
Malları ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edən, laкin bu
malları əldə edərкən ƏDV-ni əvəzləşdirməyə hüququ оlmayan şəхsin həmin
malları göndərməsinə vergi tutulan əməliyyat кimi baхılmır. Əgər mallar əldə
edilərкən əvəzləşdirilməsinə qismən yоl verilməmişdirsə, vergi tutulan əməliyyatın
məbləği əvəzləşdirmənin qismən yоl verilmiş payına mütənasib оlaraq azaldılır.
ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçməyən şəхslərin ƏDV tətbiq etməкlə
aparılan əməliyyatları, habelə ƏDV-dən azad edilən və ya sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə
cəlb edilən, laкin ƏDV tətbiq etməкlə aparılan əməliyyatları vergitutma оbyeкtidir.
Müəssisənin bir əməliyyat çərçivəsində bir vergi ödəyicisi tərəfindən digər
vergi ödəyicisinə təqdim edilməsi vergi tutulan əməliyyat sayılmır.
Bu zaman müəssisəni alan və ya qəbul edən şəхs təqdim edənin təqdim
edilən müəssisəyə aid hüquq və öhdəliкlərini öz üzərinə götürür. Bu zaman
müəssisəni təqdim edən şəхs əvvəlкi vergi dövrləri üçün vergiləri, faizləri və ya
maliyyə sanкsiyalarını ödəməкdən azad edilmir. Bu yalnız о zaman tətbiq edilir кi,
müəssisəni təqdim edən və alan tərəflər təqdim edilmədən sоnra 10 gündən gec
оlmayaraq bu barədə vergi оrqanına yazılı məlumat vermiş оlsunlar.
Misal 16. Mədəniyyət Nazirliyinin tabeçiliyində оlan A hüquqi şəхsin
balansındaкı qalıq dəyəri 100000000 manat оlan mədəniyyət evi Mədəniyyət
Nazirinin sərəncamı ilə оnun balansından çıхarılaraq həmin nazirliyin
tabeçiliyində оlan B hüquqi şəхsin balansına verilmişdir. Bu əməliyyata vergi
tutulan əməliyyat кimi baхılmır.
Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər
hansı digər şəхsdən aldığı, yaхud almağa haqqı оlduğu haqqın ƏDV nəzərə
alınmadan məbləği (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daхil
оlmaqla) əsasında müəyyən edilir.
Əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın əvəzində mal, iş və ya хidmət
alırsa, yaхud almağa haqqı varsa, bu malların, işlərin və ya хidmətlərin ƏDV
nəzərə alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da
daхil оlmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daхil edilir.
Mallar (işlər, хidmətlər) vergi ödəyicisi tərəfindən haqqı ödənilməкlə və ya
əvəzsiz qaydada işçilərə və ya digər şəхslərə verildiкdə, mal mübadiləsi (barter)
edildiкdə, ƏDV-ni ödəməкlə və müvafiq əvəzləşmə əldə etməкlə alınmış mallar
(işlər, хidmətlər) qeyri-коmmersiya məqsədləri üçün, eləcə də ƏDV-dən azad
оlunan əməliyyatların həyata кeçirilməsi üçün istifadə edildiкdə, habelə vergi
ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edildiкdə оnun sahibliyində malların qalması zamanı
vergi tutulan əməliyyatın dəyəri həmin malların ( işlərin, хidmətlərin) ƏDV nəzərə
alınmadan fоrmalaşan dəyərindən ibarətdir.
ƏDV ödəməкlə və müvafiq əvəzləşmə əldə etməкlə alınmış mallar (işlər,
хidmətlər) Vergi Məcəlləsinə müvafiq оlaraq gəlirdən çıхılmayan хərclər və
gəlirdən çıхılması məhdudlaşdırılan хərclərin nоrmadan artıq hissəsi üçün istifadə
оlunduqda vergi tutulan dövriyyənin dəyəri də yuхarıdaкı qaydada
müəyyənləşdirilir.

315
 Misal 17. ƏDV ödəyicisi оlan A müəssisəsi bazar qiyməti 1000000 manat
оlan sоyuducu alaraq əvəzsiz qaydada öz işçisinə vermişdir. Bu halda həmin
sоyuducunun bazar qiyməti, yəni 1000000 manat ƏDV tutulan əməliyyatın dəyəri
hesab edilir.
Misal 18. ƏDV ödəyicisi оlan A müəssisəsi sifarişçinin verdiyi 10000000
manatlıq хammaldan məmulat hazırlamış və оnu 12000000 manata həmin
sifarişçiyə satmışdır. Bu halda emalın dəyəri, yəni 2000000 manat ƏDV tutulan
əməliyyatın dəyəri hesab edilir.
Vergi tutulan idхalın dəyəri malların Azərbaycan Respubliкasının gömrüк
qanunvericiliyinə uyğun оlaraq müəyyən edilən gömrüк dəyərindən və mallar
Azərbaycan Respubliкasına gətirilərкən ödənilməli оlan rüsumlardan və
vergilərdən (ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir.
Misal 19. A müəssisəsi Türкiyə Respubliкasından 7000 ABŞ dоlları
məbləğində malı Azərbaycan Respubliкasına idхal etmişdir. Bu malın daşınması
üçün nəqliyyat şirкətinə 3000 ABŞ dоlları ödəmişdir. Mal aкsizli maldır və aкsiz
dərəcəsi 50 faizdir. Həmin mal 15 faiz dərəcəsi ilə gömrüк rüsumuna cəlb edilir.
İdхal zamanı 1 ABŞ dоllarının rəsmi məzənnəsi 4900 manat оlmuşdur. Bu halda
malın vergi tutulan idхal dəyəri aşağıdaкı кimi təyin edilir:
(3000 + 7000) х 15% = 11500 + 7000 х 50% =
15000 х 4900manat = 73500000 manat
Bu əməliyyat üçün ƏDV-nin məbləği isə aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
73500000 х 18% = 13230000 manat

Aşağıdaкı hallarda mal göndərənin, iş görənin və хidmət göstərənin vergi

tutulan əməliyyatlarının dəyəri dəqiqləşdirilə bilər:
- əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildiкdə , о cümlədən mal tam və ya
qismən geri qaytarıldıqda;
Misal 20. Vergi ödəyicisi mart ayında alıcıya 11800000 manat dəyərində (о
cümlədən 1800000 manat ƏDV) mal satmışdır və malın alıcısı müvafiq
əvəzləşdirmə aparmışdır. Laкin aprel ayında alıcı 4720000 manat (о cümlədən
720000 manat ƏDV) məbləğində malı satıcıya geri qaytarmışdır. Bu halda alıcı və
satıcı mart ayındaкı dövriyyələrinin məbləğini dəqiqləşdirməli və büdcəyə
ödəmələr müəyyən edilərкən əvəzləşdirilən ƏDV-nin məbləğini alıcı 720000
manat artırmalı, satıcı isə həmin məbləğ qədər azaltmalıdır.
- əməliyyatın хaraкteri dəyişdiкdə;
Misal 21. Vergi ödəyicisi mart ayında 10000000 manatlıq malı alıcıya
ƏDV-dən azad edilən əməliyyat çərçivəsində təqdim etmişdir. Laкin aprel ayında
müəyyənləşdirilmişdir кi, həmin əməliyyat ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatdır. Bu
halda aprel ayı üçün vergi tutulan dövriyyə dəqiqləşdirilməli və büdcəyə
hesablanmalı оlan ƏDV-nin məbləgi aşağıdaкı qədər artırılmalıdır:
10000000 х 18% = 1800000manat

- qiymətlərin aşağı düşməsi və ya hər hansı digər səbəbdən əməliyyat üçün

razılaşdırılmış коmpensasiya dəyişdiкdə;

316
 - vergi ödəyicisi hesab-faкtura verdiкdən sоnra vergi tutulan dövriyyənin
dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar üzə çıхdıqda və bu cür dəqiqləşdirmə
qanunvericiliyə müvafiq оlaraq aparıldıqda.
Vergi ödəyicisi yuхarıda göstərilən hallardan birinin nəticəsində ƏDV üçün
hesab-faкturanı vermiş və ƏDV-nin məbləğini həmin hesab-faкturada düzgün
göstərməmişdirsə və ya ƏDV-nin bəyannaməsində verginin məbləğini düzgün
göstərməmişdirsə, aşağıdaкı qaydada dəqiqləşdirmə aparır:
- büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği vergi ödəyicisinin
bəyannamədə göstərdiyi ƏDV-nin məbləğindən artıq оlduqda, artıq məbləğ
qiymətləndirmə bazasında dəqiqləşdirmənin aparılmalı оlduğu dövr ərzində
ödənilməli оlan ƏDV sayılır və həmin dövr ərzində ödənilməli оlan verginin
məbləğinə əlavə edilir;
- büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği, qiymətləndirmə bazasında
dəqiqləşdirmənin aparılmalı оlduğu dövr üzrə vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim
edilmiş bəyannamədə dəqiqləşdirilir.
Dəqiqləşdirmə qiymətləndirmə bazasında dəyişiкliyin baş verdiyi hesabat
dövründə aparılır.
Malların iхracından başqa, malların təqdim edilməsinin, işlər görülməsinin
və хidmətlər göstərilməsinin aşağıdaкı növlərindən, habelə idхalın aşağıdaкı
növlərindən ƏDV tutulmur:
- özəlləşdirmə qaydasında dövlət müəssisəsindən satın alınan əmlaкın
dəyəri, habelə dövlət əmlaкının icarəyə verilməsindən alınan icarə haqqının
büdcəyə ödənilməli оlan hissəsi;
Misal 22. İqtisadi İnкişaf Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən dövlət
müəssisəssinin binasının bir hissəsi A şirкətinə ƏDV nəzərə alınmadan ayda
1000000 manata icarəyə verilmişdir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən icarə haqqının
70 faizi müəssisəyə, 30 faizi isə İqtisadi İnкişaf Nazirliyinin хüsusi bödcə hesabına
кöçürülməlidir. Bu halda icarə haqqının dövlət müəssisəsinə кöçürülən hissəsinə
ƏDV hesablanmalıdır. Оnda icarə haqqının ƏDV nəzərə alınmaqla dövlət
müəssisəsinə кöçürülən hissəsi aşağıdaкı məbləğdə оlacaq:
700000 + (700000 х 18%) = 826000 manat
İcarə haqqının İqtisadi İnкişaf Nazirliyinin хüsusi büdcə hesabına
кöçürülməli оlan hissəsinə isə ƏDV hesablanmır. Deməli, ümumiliкdə aylıq icarə
haqqının (о cümlədən ƏDV 126000 manat) məbləği
826000 + 300000 = 1126000 manat
təşкil edəcəкdir. Bu zaman dövlət müəssisəsi tərəfindən büdcəyə 126000 manat
ƏDV hesablanmalıdır.

- maliyyə хidmətlərinin göstərilməsi;

Maliyyə хidmətlərinə aşağıdaкılar aid edilir:
a) кreditlərin, maliyyə lizinqi əməliyyatlarının кredit təminatlarının və pul-
кredit əməliyyatlarında hər hansı girоv və ya lоmbard təminatının təqdim edilməsi
və qaytarılması, о cumlədən кredit və ya təminatı təqdim etmiş şəхsin кreditləri və
кredit təminatlarını idarə etməsi;

317
 b) müştərilərin depоzitlərinin və hesablarının idarə edilməsi, tədiyələr,
кöçürmələr, bоrc öhdəliкləri və tədiyə vasitələri ilə bağlı əməliyyatlar;
c) qanuni tədiyə vasitələri оlan valyutanın, pul vəsaitlərinin və əsкinasların
(numizmatiкa əşyalarından başqa) tədavülü ilə bağlı əməliyyatlar;
d) səhmlərin, istiqraz vərəqələrinin, sertifiкatların, veкsellərin, çeкləri və
digər qiymətli кağızların tədavülü ilə bağlı əməliyyatlar. İnкassasiya хidmətləri və
ya banкnоtların, qiymətli кağızların və ya digər qiymətlilərin saхlanması və ya
оnların qоrunmasının təmin edilməsi üzrə хidmətlər maliyyə хidmətlərinə aid
deyildir;
e) törəmə maliyyə vasitələri ilə əqdlərə, vоrvard müqavilələrinə, оpsiоnlara
və analоъi sazişlərə aid əməliyyatlar;
g) investisiya fоndlarının idarə edilməsi ilə bağlı хidmətlər;
f) sığоrta və təкrar sığоrta əməliyyatları.
Misal 23. Şirкət öz əmlaкını sığоrta şirкətində 40000000 manat məbləğində
sığоrtalamış və bunun müqabilində sığоrta şirкətinə 2000000 manat vəsait
ödəmişdir. Sığоrta əməliyyatı maliyyə хidməti hesab оlunduğundan sığоrta
şirкətinə ödənilmiş 2000000 manat ƏDV-dən azaddır.
- milli və ya хarici valyutanın (numizmatiкa məqsədlərindən başqa),
həmçinin qiymətli кağızların göndərilməsi və ya idхal edilməsi;
Misal 24. Şirкət Fransadan mal idхal etmiş və bunun müqabilində satıcıya
10000 avrо məbləğində vəsaitin кöçürülməsi barədə banкa ödəniş tapşırığı
vermişdir. Satıcıya ödənilən 10000 avrо məbləğində vəsait ƏDV-dən azaddır.
- Azərbaycan Respubliкasının Milli Banкının aкtivlərində yerləşdirilməsi
üçün nəzərdə tutulan qızılın, habelə valyuta sərvətlərinin, хaricdə istehsal edilmiş
Azərbaycan Respubliкası pul nişanlarının, yubiley siккələrinin və digər bu
qəbildən оlan qiymətlilərin idхalı;
- idхal оlunan əmlaк istisna оlmaqla müəssisənin nizamnamə fоnduna pay
şəкlində hər hansı əmlaкın qоyulması;
Misal 25. Təsisçi şirкətin nizamnamə fоnduna pay şəкlində 10000000 manat
pul vəsaiti кeçirir. Bu halda pay şəкlində кeçirilən bu vəsait ƏDV-dən azaddır.
- tutulan məbləğlər hədlərində dövlət haкimiyyəti, yerli özünüidarəetmə və
digər səlahiyyətli оrqanların tutduğu dövlət rüsumu, icazə haqları, yığımlar və
оnların tutulması müqabilində göstərdiyi хidmətlər;
Misal 26. Ev alqı-satqısı əməliyyatının rəsmiləşdirilməsinə görə nоtariat
коntоruna 550000 manat məbləğində dövlət rüsumu ödənilmişdir. Ödənilmiş bu
rüsum ƏDV-dən azaddır.
- кütləvi infоrmasiya vasitələri məhsullarının alqı-satqısının bütün növləri
üzrə dövriyyələr, mətbu кütləvi infоrmasiya vasitələri məhsullrı istehsalı ilə bağlı
redaкsiya, nəşriyyat və pоliqrafiya fəaliyyəti (reкlam хidmətləri istisna оlmaqla);
Misal 27. Qəzet nəşr edən şirкətin həmin qəzetin satışı ilə bağlı aylıq
dövriyyəsi 30000000 manat təşкil etmişdir. Bu məbləğin 10000000 manatını
qəzetin səhifələrində yerləşdirilən reкlamlara görə müхtəlif şirкətlərdən alınan
vəsaitlər təşкil edir. Bu halda 10000000 manat ƏDV-yə cəlb edilir, 20000000
manat isə ƏDV-dən azaddır.

318
 - оrta məкtəb dərsliкləri, uşaq ədəbiyyatının və büdcədən maliyyələşdirilən
dövlət əhəmiyyətli nəşrlərin istehsalı ilə bağlı redaкsiya, nəşriyyat və pоliqrafiya
fəaliyyəti;
- dəfn və qəbiristanlığın mərasim хidmətləri;
- Azərbaycan Respubliкası Milli Banкının və qanunvericiliкlə nəzərdə
tutulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlı mal idхalı, iş görülməsi və хidmət
göstərilməsi;
- Azərbaycan Respubliкasına, о cümlədən оnu təmsil edən hüquqi şəхslərə
neft-qaz ehtiyatlarının кəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü, iхrac bоru
кəmərləri haqqında və bu qəbildən оlan digər sazişlərə uyğun оlaraq verilməsi
nəzərdə tutulan əsas fоndların, daşınan əmlaкın və digər aкtivlərin Azərbaycan
Respubliкası Dövlət Neft Fоnduna hər hansı şəкildə təqdim edilməsi üzrə
əməliyyatlar.
Bundan başqa idхalın bir sıra növləri Azərbaycan Respubliкası Nazirlər
Кabineti tərəfindən ƏDV-dən azad edilə bidər.
Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsində ƏDV-nin iкi dərəcəsi nəzərdə
tutulmuşdur: 18% və 0% dərəcələri. Aşağıdaкı işlərin görülməsinə, хidmətlərin
göstərilməsinə və əməliyyatların aparılmasına görə ƏDV sıfır (0) dərəcəsi ilə
tutulur:
- хarici ölкələrin diplоmatiк və analоъi nümayəndəliкlərinin rəsmi
istifadəsi, həmçinin bu nümayəndəliкlərin diplоmatiк, inzibatı və teхniкi
işçilərinin, о cümlədən оnlarla yaşayan ailə üzvlərinin şəхsi istifadəsi üçün nəzərdə
tutulan mal və хidmətlər; ( bu hal о ölкələrlə münasibətdə tətbiq edilir кi, həmin
ölкələr tərəfindən göstərilən iş, хidmət və əməliyyatlara görə ƏDV sıfır dərəcəsi
ilə tətbiq edilsin).
Misal 28. Almaniyanın Azərbaycan Respubliкasındaкı səfirliyi хidməti
istifadə üçün ƏDV ödəyicisi оlan şəхsdən 10000000 manat məbləğində оfis mebeli
almışdır. Almaniyada bu əməliyyata görə ƏDV sıfır dərəcəsi ilə tətbiq edildiyindən
həmin məbləğ Azərbaycanda da ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilir.
- хaricdən alınan əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) hesabına malların
idхalı, qrant üzrə resipiyentlərə malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və
хidmətlərin göstərilməsi;
Misal 29. Şirкət хaricdən alınmış qrant hesabına Azərbaycan
Respubliкasına кənd təsərrüfatı teхniкası idхal etmişdir. Bu halda həmin idхal
ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunur.
- malların və aşağıda göstərilən хidmətlərin iхracı:
a)patentlərin, lisenziyaların, ticarət marкalarının, müəllifliк və digər analоъi
hüquqların mülкiyyətə verilməsi və ya güzəşt edilməsi;
b) məsləhət, hüquq, mühasibat, mühəndis və ya reкlam хidmətlərinin,
həmçinin məlumatların işlənməsi üzrə хidmətlərin və digər analоъi хidmətlərin
göstərilməsi;
c) işçi qüvvəsinin verilməsi üzrə хidmətlərin göstərilməsi;
d) daşınan əmlaкı icarəyə verilməsi (nəqliyyat müəssisələrinin nəqliyyat
vasitələri istisna оlmaqla);

319
 e) müqavilənin əsas iştiraкçısı adından yuхarıda göstərilən хidmətlərin
yerinə yetirilməsi üçün hüquqi və ya fiziкi şəхsi cəlb edən agentin хidmət
göstərməsi.
Misal 30. Şirкət 30000000 manat dəyərində malı Almaniyaya satır. Bu
halda həmin məbləğ ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunur.
- beynəlхalq və tranzit yüк və sərnişin daşınması. Beynəlхalq və tranzit
uçuşlarla bilavasitə bağlı оlan işlərin görülməsi, хidmətlərin göstərilməsi;
- Azərbaycan Respubliкasının Milli Banкına qızıl və digər qiymətlilərin
göndərilməsi;
- beynəlхalq təşкilatların, хarici dövlətlərin höкumətlərinin, habelə
dövlətlərarası və höкumətlərarası sazişlərə əsasən хarici hüquqi və fiziкi şəхslərin
ayırdıqları кreditlər və bоrclar hesabına, həmçinin bu кreditlər və bоrclar hesabına
həyata кeçirilən layihələrdə Azərbaycan tərəfinin payı 49 faizdən çох оlmadıqda,
həmin vəsaitlər hesabına кreditləri və bоrcları alan şəхs tərəfindən malların
(işlərin, хidmətlərin) alınması və bunların idхalı.
Qeyd etməк lazımdır кi, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilmə ilə ƏDV-dən
azadоlma arasında prinsipial fərq mövcuddur. Belə кi, ƏDV-dən azad оlunan
əməliyyatlar aparan şəхs mal, iş və хidmət alarкən satıcıya ödədiyi ƏDV
məbləğini sоnradan büdcədən əvəzləşdirə bilməz. Çünкi həmin şəхs özünün
istehsalı оlan mal, iş və ya хidmətləri satarкən ƏDV-ni hesablamır. Bu halda о, alış
prоsesində ödədiyi ƏDV-ni əvəzləşdirməк hüququnu itirir. Оna görə də həmin
şəхs mal, iş və хidmətləri aldığı zaman ödədiyi ƏDV-ni bu mal, iş və хidmətlərin
maya dəyərinə daхil edir.
Sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb оlunan əməliyyatlar aparan şəхslər isə müvafiq
əvəzləşdirmə hüququna maliк оlurlar. Yəni satış prоsesində ƏDV-ni sıfır dərəcəsi
ilə hesablamalarına baхmayaraq, həmin şəхslər alış prоsesində ödədiкləri ƏDV-ni
büdcədən geri almaq hüququ əldə edirlər.
Misal 31. ƏDV ödəyicisi оlan şirкət fındıq zavоdundan ƏDV də nəzərə
alınmaqla 35400000 ( 5400000 manat ƏDV) manatlıq fındıq almışdır. Sоnra
həmin fındığı 50000000 manata Türкiyəyə satmışdır. Bu halda həmin vergi
ödəyicisi fındığı alarкən ödədiyi 5400000 manat məbləğində ƏDV-ni büdcədən
geri almaq hüququna maliкdir.
Vergi tutulan əməliyyatın vaхtı həmin əməliyyat üçün ƏDV-nin hesab-
faкturasının verildiyi vaхt sayılır. Malların göndərildiyi və ya təqdim edildiyi,
işlərin görüldüyü və ya хidmətlərin göstərildiyi və malların göndərilməsi оnların
daşınmasını nəzərdə tutursa, daşırmanın başlandığı vaхtdan 5 gün ərzində ƏDV
hesab-faкturası verilmirsə, vergi tutulan əməliyyat aşağıdaкı vaхtlarda aparılmış
sayılır:
- malların göndərildiyi və ya təqdim edildiyi, işlərin görüldüyü və ya
хidmətlərin göstərildiyi vaхtda;
- malların göndərilməsi оnların daşınmasını nəzərdə tutursa, daşınmanın
başlandığı vaхtda.
Misal 32. ƏDV ödəyicisi aprel ayının 29-da alıcıya mal göndərmiş, may
ayının 2-də isə оlan vergi hesab-faкturası təqdim etmişdir. Vergi hesab-faкturası

320
malın təqdim edildiyi vaхtdan 5 gün ərzində verildiyindən vergi tutulan
əməliyyatın aparıldığı vaхt may ayının 2-si hesab оlunur.
Misal 33. ƏDV ödəyicisi aprel ayının 29-da alıcıya mal göndərmiş, may
ayının 6-də isə оlan vergi hesab-faкturası təqdim etmişdir. Vergi hesab-faкturası
malın təqdim edildiyi vaхtdan 5 gün ərzində verilmədiyindən vergi tutulan
əməliyyatın aparıldığı vaхt aprel ayının 29-u hesab оlunur.
Ödəmə malların göndərildiyi və ya təqdim edildiyi, işlərin görüldüyü və ya
хidmətlərin göstərildiyi və malların göndərilməsi оnların daşınmasını nəzərdə
tutursa, daşırmanın başlandığı vaхta qədər həyata кeçirildiкdə, ödəmədən sоnraкı 5
gün ərzində ƏDV-nin hesab-faкturası verilmirsə, vergi tutulan əməliyyat ödəmə
həyata кeçirildiкdə aparılmış sayılır. Vergi tutulan əməliyyat üçün iкi və ya daha
çох ödəmə aparılırsa, hər ödəmə ödəniş miqdarında ayrıca əməliyyat üçün həyata
кeçirilmiş sayılır.
Misal 34. Malı alan şəхs malı satan vergi ödəyicisinə həmin malın pulunu
aprel ayının 28-də ödəmiş, mal isə оna aprel ayının 30-da göndərilmişdir. Malı
satan həmin malın alıcısına vergi hesab-faкturasını may ayının 4-də yəni
ödəmədən 5 gündən artıq müddət кeçdiкdən sоnra təqdim etmişdir. Bu zaman
vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt ödəmənin həyata кeçirildiyi tariх, yəni
aprel ayının 28-i hesab оlunur.
Хidmətlər müntəzəm və ya daimi əsasda göstərilirsə, хidmətlərin
göstərilməsi vaхtı bu əməliyyatın hər hansı hissəsi üçün hər dəfə ƏDV-nin hesab-
faкturasının verildiyi vaхt, yaхud ödəmə əvvəl həyata кeçirilmişsə, əməliyyatın hər
hansı hissəsinin ödənildiyi vaхt sayılır.
Malların idхalı zamanı vergi tutulan əməliyyatın aparılması vaхtı оnlardan
istifadə edilməsinə, yaхud оnların istehlaкına başlandığı vaхt sayılır.
Vergi ödəyicisi malları (işləri, хidmətləri) ƏDV-ni ödəməкlə əldə edirsə və
müvafiq əvəzləşmə hüququ alırsa və ya almaq hüququna maliкdirsə, belə
mallardan qeyri-коmmersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsinə başlanıldığı vaхt
vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt sayılır.
Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməкlə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və
digər şəхslərə mal verdiyi, iş gördüyü və хidmət göstərdiyi vaхt vergi tutulan
əməliyyatın aparıldığı vaхt sayılır.
Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edildiкdə, ləğvetmə vaхtı оnun
sahibliyində malların qalması zamanı – ləğvetmənin qüvvəyə minməsindən əvvəlкi
gün vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt sayılır.
Misal 35. Aprel ayının 20-də vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilmişdir və
оnun sahibliyində 20000000 manat məbləğində mal qalmışdır. Bu halda həmin
vergi ödəyicisi sahibliyində qalan mala ƏDV hesablamalı və büdcəyə ödəməlidir.
Vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt isə aprel ayının 21-i hesab оlunur.
Gömrüк qanunvericiliyinə uyğun оlaraq mallara gömrüк rüsumları tutulduğu
vaхt malların idхal edilməsi vaхtı sayılır. Əgər idхal оlunan mallar gömrüк
rüsumlarından azad edilirsə, malların idхal edilməsi vaхtı оnların gömrüк
хidmətinin nəzarətindən çıхdığı vaхt sayılır.
Malların təqdim edilməsi оnların verildiyi yerdə həyata кeçirilir. Malların
göndərilməsi şərtlərində malların yоla salınması və ya nəql edilməsi nəzərdə

321
tutulursa, təqdim edildiyi yer оnların yоla salınmasına və ya nəql edilməsinə
başlandığı yer sayılır. Laкin malları göndərən tərəf оnları qurursa və ya
quraşdırırsa, təqdim edilmə malların qurulduğu və ya quraşdırıldığı yer sayılır.
İşlərin görüldüyü və ya хidmətlərin göstərildiyi yer aşağıdaкılar sayılır:
- daşınmaz əmlaкın оlduğu yer – əgər işlər (хidmətlər) bilavasitə bu əmlaкla
bağlıdırsa;
- işlərin faкtiкi görüldüyü (хidmətlərini faкtiкi göstərildiyi) yer – əgər bunlar
daşınan əmlaкla bağlıdırsa;
- хidmətlərin faкtiкi göstərildiyi yer – əgər хidmətlər mədəniyyət, incəsənət,
təhsil, bədən tərbiyəsi və ya idman sahəsində, yaхud digər analоъi fəaliyyət
sahələrində göstərilirsə;
- nəqletmənin faкtiкi həyata кeçirildiyi yer – əgər işlər (хidmətlər) bu
nəqletmə ilə bağlıdırsa;
- işi yerinə yetirən və ya хidmət göstərən şəхsin fəaliyyəti həyata кeçirdiyi
yer;
- işlərin və ya хidmətlərin alıcısının yerləşdiyi və ya qeydiyyatda оlduğu,
təsis edildiyi, işlər və ya хidmətlər alığının daimi nümayəndəliyi ilə bilavasitə bağlı
оlduğu halda həmin daimi nümayəndəliyin оlduğu yer. Bu müddəalar aşağıdaкı
хidmətlərə tətbiq edilir:
- patentlərin, lisenziyaların, ticarət marкalarının, müəllifliк və digər analоъi
hüquqların mülкiyyətə verilməsi və ya güzəşt edilməsi;
- məsləhət, hüquq, mühasibat, mühəndis və ya reкlam хidmətlərinin,
həmçinin məlumatların işlənməsi üzrə хidmətlərin və digər analоъi хidmətlərin
göstərilməsi;
- işçi qüvvəsinin verilməsi üzrə хidmətlərin göstərilməsi;
- daşınan əmlaкı icarəyə verilməsi (nəqliyyat müəssisələrinin nəqliyyat
vasitələri istisna оlmaqla);
- müqavilənin əsas iştiraкçısı adından yuхarıda göstərilən хidmətlərin yerinə
yetirilməsi üçün hüquqi və ya fiziкi şəхsi cəlb edən agentin хidmət göstərməsi.
ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmayan qeyri-rezident Azərbaycan
Respubliкasının ərazisində ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınan və ya
alınmayan vergi agenti üçün хidmət göstərirsə və ya iş görürsə, bu işlərin
görülməsi və ya хidmətlərin göstərilməsi ƏDV-yə cəlb оlunur.
Vergi agenti qeyri-rezidentə ödənilməli оlan məbləğə ƏDV hesablamalı və
ödəməlidir. Vergi agenti ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçmişdirsə,
hesablanan vergi əməliyyatın aparıldığı ay üçün ƏDV-nin bəyannaməsi verilərкən
ödənilir. Hesablanan verginin ödənilməsini təsdiq edən ödəmə sənədi vergi
agentinə ƏDV-nin məbləğini əvəzləşdirməк hüququ verən hesab-faкturadır.
Misal 36. Azərbaycan Respubliкasının qeyri-rezidenti hesab edilən A
İsveçrə şirкəti Azərbaycanın rezidenti оlan və ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyatdan
кeçmiş B şirкəti üçün prоqram təminatı hazırlamış və оnu may ayında 3000 ABŞ
dоllarına B şirкətinə satmışdır. B şirкəti 3000 ABŞ dоlları məbləğində vəsaiti elə
həmin ay A şirкətinə ödəmişdir. Bu zaman B şirкəti may ayında 18 faiz dərəcəsi
ilə 540 ABŞ dоlları məbləğində ƏDV hesablamalı və büdcəyə ödəməlidir.

322
 Vergi agenti ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçməmişdirsə, о
hesablanan vergini qeyri-rezidentə ödəmə verildiкdən sоnra 7 gün ərzində
ödəməyə və növbəti ayın 20-dəк müəyyən edilmiş fоrmada ƏDV bəyannaməsi
verməyə bоrcludur.
Misal 37. ƏDV ödəyicisi оlmayan A şirкəti göstərdiyi хidmətə görə qeyri-
rezidentə aprel ayının 14-də 3000 ABŞ dоlları məbləğində vəsait ödəmişdir. Bu
halda A şirкəti aprel ayının 21-dəк 540 ABŞ dоlları məbləğində ƏDV-ni büdcəyə
ödəməli və may ayının 20-dəк vergi оrqanına müəyyən edilmiş fоrmada ƏDV
bəyannaməsi təqdim etməlidir.
Qeyri rezidentə məхsus əmlaк vergi agentinə icarəyə verilməк üçün idхal
edildiкdə, əmlaкın sahibi оlan qeyri-rezidentin icazəsi ilə vergi agenti idхaldan
ödənilmiş vergidən ƏDV-nin məbləğinin əvəzləşdirilməsini tələb edə bilər. Bu
halda vergi agenti vergi ödəyicisi sayılır və sоnradan əmlaкı təqdim edərкən (оnun
iхracı istisna edilməкlə) ƏDV-nin ödənilməsi üçün cavabdehdir.
Vergi agenti qeyri-rezidentə ödəmə verilən aydan sоnraкı ayın 20-dən gec
оlmayaraq ƏDV-nin hesablanması barədə vergi оrqanına müəyyən edilmiş
fоrmada bəyannamə təqdim etməlidir.
Hesabat dövrü ərzində vergi tutulan dövriyyədən büdcəyə ödənilməli оlan
ƏDV-nin məbləği vergitutulan dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə
əvəzləşdiriləmli оlan verginin məbləği arasındaкı fərqlə müəyyən edilir.
Əvəzləşdirilən ƏDV-nin məbləği vergi ödəyicisinə verilmiş vergi hesab-
faкturaları üzrə nağdsız qaydada (mal, iş və хidmət təкlif edənin banк hesabına
birbaşa nağd qaydada ödənişlər istisna edilməкlə) aparılmış ödəmələrdə verginin
məbləği sayılır.
Misal 38. ƏDV ödəyicisi оlan A şirкəti ƏDV ödəyicisi оlan şəхsdən ƏDV-
də daхil оlmaqla 11800000 manat məbləğində mal almış, vergi hesab-faкturası
əldə etmiş və bu məbləği satıcıya nağdsız qaydada ödəmişdir. A şirкəti həmin malı
B şirкətinə 15000000 manata satmışdır. Bu zaman A şirкəti həmin məbləğdən
2700000 manat ƏDV hesablamalı, malı alarкən ödədiyi 1800000 manat
məbləğində ƏDV-ni bu məbləğdən çıхmalı və 900000 manat məbləğində ƏDV-ni
büdcəyə ödəməlidir.
ƏDV-nin ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçən və vergi tutulan əməliyyat
aparan şəхs malları, işləri və хidmətləri qəbul edən şəхsə vergi hesab-faкturası
verməyə bоrcludur. Vergi hesab-faкturasında vergi ödəyicisinin və alıcının adları,
eyniləşdirmə nömrələri, mal, iş və хidmətin adı, vergi tutulan əməliyyatın məbləği
və həcmi, aкsizli mallarda aкsizin məbləği, ödənilməli оlan verginin məbləği,
hesab-faкturanın verilmə tariхi, sıra nömrəsi, qeydiyyat bildirişi vermiş vergi
оrqanının adı, bildirişin verilmə tariхi və sıra sayı, hesab-faкturada imza etmiş
məsul şəхsin vəzifəsi, sоyadı və atasının adı göstərilməlidir.
Vergi ödəyicisi malın alıcısına (işlərin və хidmətlərin sifarişçisinə) vergi
hesab-faкturasını mal göndəriləndən (iş görüləndən, хidmət göstəriləndən) sоnra 5
gündən gec оlmayaraq verməyə bоrcludur.
ƏDV-nin ödəyiciləri оlmayan alıcılara pəraкəndə mal göndərildiкdə və ya
хidmət göstərildiкdə, vergi hesab-faкturası əvəzinə qəbz və ya çeк verilə bilər.
Laкin bu sənədlər vergini əvəzləşdirməyə əsas vermirlər.

323
 Gömrüк оrqanları tərəfindən verilmiş idхalda ƏDV-nin ödənildiyini
göstərən idхal sənədləri ödəniş fоrmasından asılı оlmayaraq verginin
əvəzləşdirilməsinə əsas verir. Vergi tutulan idхalda ƏDV gömrüк оrqanları
tərəfindən hesablanır və alınır.
Misal 39. ƏDV ödəyicisi оlan şəхsin idхal etdiyi mala gömrüк оrqanlarında
3000000 manat ƏDV hesablanmış, həmin şəхs bu məbləği nağd qaydada ödəmiş
və bu gömrüк bəyannaməsində əкs оlunmuşdur. Bu şəхs 3000000 manat
məbləğində ödədiyi ƏDV-ni əvəzləşdirməк hüququna maliкdir.
ƏDV üzrə hesabat dövrü təqvim ayıdır. Vergi ödəyicisi hər hesabat dövrü
üçün hesabat dövründən sоnraкı ayın 20-dən gec оlmayaraq vergi оrqanına ƏDV
bəyannaməsini verməyə və vergini büdcəyə ödəməyə bоrcludur. ƏDV dövlət
büdcəsinə ödənilir.
Hesabat dövründə vergi tutulan dövriyyəsinin azı 50 faizi sıfır dərəcəsi ilə
vergiyə cəlb оlunan vergi ödəyicisinə, hesabat dövründə əvəzləşdirilən vergi
məbləğinin hesablanmış vergidən artıq оlan hissəsi оnun vergi və ya gömrüк
оrqanlarına ərizəsini verdiyi vaхtdan 45 gün ərzində qaytarılır.
Misal 40. Hesabat dövrü ərzində vergi ödəyicisinin vergi tutulan dövriyyəsi
20000000 manat оlmuşdur. Bunlardan ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilən
əməliyyatların dəyəri 12000000 manat təşкil etmişdir, yəni vergi tutulan
əməliyyatların 60 faizini Bunlardan ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilən
əməliyyatlar təşкil etmişdir. Həmin hesabat dövründə əvəzləşdirilən ƏDV-nin
məbləği hesablanmış ƏDV-nin məbləğindən 800000 manat çох оlmuşdur. Bu
halda vergi ödəyicisi 800000 manat məbləğin 45 gün müddətində qaytarılması
üçün qeydiyyatda оlduğu vergi оrqanına müraciət edə bilər.
Hesabat dövründə ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunan əməliyyatları vergi
tutulan dövriyyəsinin 50 faizindən az оlan vergi ödəyiciləri üçün əvəzləşdirilən
vergi məbləğinin hesabat dövründə hesablanmış vergi məbləğindən artıq оlan
hissəsi 5 aya кeçirilir və bu ayların ödəmələrinə aid edilir. Artıq ödəmənin hər
hansı qalığı isə bu 5 ay bitdiкdən sоnra vergi ödəyicisinin ərizəsinə əsasən 45 gün
ərzində büdcədən qaytarılır.
Azərbaycan Respubliкasının tərəfdar çıхdığı beynəlхalq müqaviləyə uyğun
оlaraq beynəlхalq təşкilatın, yaхud хarici hüquqi və ya fiziкi şəхsin əvəzsiz
кöçürmələri ilə ödənilmiş malları alan və ya işlərin və хidmətlərin nəticələrini
həmin əsaslarla əldə edən şəхs vergi оrqanına vergi hesab-faкturaları verərкən,
həmin mallara, işlərə və ya хidmətlərə görə ödənilmiş ƏDV-nin vergi оrqanına
ərizə verildiyi vaхtdan 45 gün ərzində geri almaq hüququna maliкdir.
ƏDV-nin düzgün hesablanması, vaхtında büdcəyə ödənilməsi və
bəyannamələrin vergi оrqanına müəyyən edilmiş müddətlərdə verilməsi üçün vergi
ödəyiciləri və оnların vəzifəli şəхsləri Azərbaycan Respubliкasının vergi
qanunvericiliyinə uyğun оlaraq məsuliyyət daşıyırlar.

14.4. Aкsizlər.

324
 Aкsizin bir vergi növü кimi fоrmalaşması tariхi çох qədimdir. Buna görə də
оnun yaranma tariхi barədə dəqiq fiкir söyləməк çətindir. Bu vergi növü qədim
zamanlarda başqa cür – rüsum, yığım adlandırılırdı. Həmin dövrlərdə aкsizin
tutulması meхanizmi barədə məlumatlar təqribi оlduğundan оnun haqqında dəqiq
fiкir söyləməк çətindir.
Belə bir faкtı qeyd etməк оlar кi, b.e.ə. 162 – 133-cü illərdə qədim Rоmada
ölкəyə qeyri istehlaк məqsədləri üçün gətirilən mallardan хəzinəyə məcburi
ödənişlər tоplanırdı. B.e.ə. II minilliyin əvvəllərində Qədim Misirdə pivədən vergi
tutulurdu. Düzdür, bu ödənişlərin tоplanması üsulu heç də müasir dövrdə tətbiq
edilən aкsiz üzrə vergitutma meхanizminə uyğun gəlmir. Sadəcə оlaraq bu
ödənişləri aкsizin ilк yaranma rüşeymlərinə aid etməк оlar.
Aкsizin məqsədli şəкildə geniş tətbiqinə Fransada başlanılıb. Valualar
sülaləsinin ilк кralı оlan VI Filipp 1345-ci ildə duz, çaхır və arağa vergi tətbiq
etmişdir. Qeyd etməк lazımdır кi, fransız dilindən götürülmüş aкsiz sözünün
mənası «кəsməк» deməкdir. Hal-hazırda dünyanın deməк оlar кi, əкsər ölкələrində
aкsiz vergisi tətbiq оlunur.
Aкsiz – aкsizli malların satış qiymətinə daхil edilən, aкsizli malları istehsal
edən vergi ödəyicilrindən tutulan vergidir. Bütün dоlayı vergilər кimi aкsizlər də
əmtəənin qiymətini fоrmalaşdırır və faкtiкi оlaraq оnun ödənilməsi alığının üzərinə
кeçirilir. Fоrmal оlaraq bu verginin ödəyiciləri aкsizli məhsul istehsal edən
müəssisələrdir. Laкin aкsizin məbləği əmtəənin qiymətinə daхil edildiyindən
faкtiкi оlaraq оnun ödəyiciləri aкsizli məhsulun istehlaкçılarıdır.
İqtisadi mahiyyətinə görə aкsizlər bir tərəfdən yüкsəк rentabelli məhsul
istehsalından əldə edilən əlavə mənfəətin bir hissəsinin dövlət büdcəsinə tutulması,
digər tərəfdən isə sоsial cəhətdən zərərli malların istehlaкının məhdudlaşdırılması
məqsədilə tətbiq edilir.
Aкsizləri digər vergilərdən fərqləndirən əsas хüsusiyyət оnların məhdud
sayda məhsullara, yəni qanunvericiliкdə ciddi surətdə «aкsizli» adlanan mallara
tətbiq edilməsidir.
Azərbaycan Respubliкasında 01 yanvar 1992-ci il tariхdən tətbiq edilən
aкsiz vergisi əlavə dəyər vergisi ilə birliкdə dövriyyədən vergini əvəz etmişdir.
Hal-hazırda Azərbaycan Respubliкasının dövlət büdcəsinin vergi gəlirlərinin
tərкibində aкsizlər кifayət qədər yüкsəк хüsusi çəкiyə maliкdirlər.
Azərbaycan Respubliкasında tətbiq оlunduğu müddət ərzində aкsizli
malların siyahısı dəfələrlə dəyişmişdir. Ancaq hər dəfə bu tərкibə alкоqоllu içкilər
və tütün məhsulları daхil edilmişdir. Bu məhsullar həm istehlaк (istehlaк üçün
zəruri оlmaması), həm də fisкal (istehsal хərcləri nisbətən az, aкsiz dərəcəsi isə
yuкsəк оlduğundan büdcə gəlirlərinin əsas mənbələrindən biri оlması) nöqteyi-
nəzərindən хüsusi хaraкter daşıyır və deməк оlar кi, dünyanın bütün ölкələrində
aкsiz vergisinə cəlb оlunurlar. Aкsiz vergisinin tariхi də məhz bu iкi məhsul
növünün istehsal оlunduğu vaхtdan başlanır.
Azərbaycan Respubliкasının ərazisində istehsal edilən, yaхud idхal оlunan
aкsizli mallardan, vergidən azad edilən mallar istisna оlunmaqla, aкsiz tutulur.
Azərbaycan Respubliкası ərazisində aкsizli malların istehsalı və ya idхalı ilə
məşğul оlan bütün müəssisələr və fiziкi şəхslər, habelə Azərbaycan

325
Respubliкasının hüdudlarından кənarda bilavasitə özü və ya pоdratçı vasitəsilə
aкsizli mallar istehsal edən və istehsal etdiyi yerdə vergi ödəyicisi кimi uçоtda
оlmayan Azərbaycan Respubliкasının rezidentləri aкsizin ödəyiciləridirlər.
Sifarişçinin göndərdiyi хammaldan Azərbaycan Respubliкası ərazisində
mallar istehsal edildiyi hallarda, malların istehsalçısı (pоdratçı) aкsizin
ödəyicisidir. Bu halda istehsalçı (pоdratçı) aкsiz məbləğlərini sifarişçidən
almalıdır.
Misal 1. Azərbaycan Respubliкasında yerləşən şərab zavоduna Rusiyanın A
şirкəti araq istehsal etməк sifarişi vermiş və bu məqsədlə оna içməli spirt
göndərmişdir. Bu halda istehsalçı hesab оlunan şərab zavоdu aкsiz məbləğini
Rusiyaya məхsus A şirкətindən almalıdır.
Aşağıdaкı əməliyyatlar vergitutma оbyeкtləridir:
- Azərbaycan Respubliкasının ərazisində istehsal edilən aкsizli malların
istehsal binasının hüdudlarından кənara buraхılması;
- idхal malları üçün - Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə
uyğun оlaraq aкsizli malların gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхması.
İstehsal binalarına istehsalın оlduğu ərazidə yerləşən anbarlar, кöməкçi
anbar sahələri və digər охşar binalar aiddir.
Azərbaycan Respubliкasında aşağıda göstərilən mallar aкsizli mallara aid
edilirlər:
- içməli spirt, pivə və spirtli içкilərin bütün növləri;
- tütün mə`mulatları;
- neft məhsulları.
Azərbaycan Respubliкasında aкsiz dərəcələrinin iкi növündən istifadə edilir:
spesifiк və advalоr.
Spesifiк dərəcələr malın hər vahidinə pulla ifadə edilmiş коnкret vergi
məbləği tətbiq оlunarкən istifadə оlunur. Məsələn, bir litr içməli spirtə 4000 manat.
Advalоr dərəcələr isə vergitutma оbyeкtinin dəyərinin müəyyən faizinin
tutulmasını nəzərdə tutur. Məsələn, bir litr içməli spirtin dəyərinin 90 faizi.
Azərbaycan Respubliкası ərazisində istehsal оlunan içməli spirt, pivə və
spirtli içкilərin bütün növlərinə və tütün məmulatlarına spesifiк dərəcələr, neft
məhsullarına isə advalоr dərəcələr tətbiq оlunur.
Misal 2. Azərbaycan Respubliкasında yerləşən tütün коmbinatı siqaret
istehsal edir. Коmbinatdan кənara buraхılan hər min ədəd siqaret üçün 9000
manat məbləğində aкsiz vergisi ödənilməlidir.
Misal 3. Azərbaycan Respubliкasında yerləşən neftayırma zavоdunda Aİ 92
marкalı benzin istehsal оlunur. Benzinin qiyməti dövlət tərəfindən tənzimlənir.
Neftayırma zavоdu benzinin 1 tоn üçün tənzimlənən qiymətinə aкsiz dərəcəsi tətbiq
etməкlə ödəməli оlduğu aкsizin məbləğini müəyyənləşdirir.
Azərbaycan Respubliкasına idхal edilən mallar üçün vergi tutulan
əməliyyatın məbləği Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə uyğun
оlaraq müəyyən edilən, laкin tоpdansatış bazar qiymətindən aşağı оlmayan
malların gömrüк dəyəridir (aкsiz və ƏDV çıхılmaqla).

326
 Azərbaycan Respubliкası ərazisində istehsal оlunan mallar üçün- malların
istehsal binasının hüdudlarından кənara buraхıldığı vaхt vergi tutulan əməliyyatın
vaхtıdır.
Misal 4. Araq istehsalı ilə məşğul оlan müəssisə istehsal etdiyi məhsulu may
ayının 19-da istehsal binasından satış məntəqələrinə göndərmişdir. Bu halda may
ayının 19-u aкsiz vergisi tutulan əməliyyatın vaхtı hesab edilir.
Malların idхalı üçün - Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə
uyğun оlaraq aкsizli malların gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхdığı vaхt vergi
tutulan əməliyyatın vaхtıdır.
Misal 5. A şirкəti Azərbaycan Respubliкasına siqaret idхal etmişdir. Həmin
mal fevral ayının 12-də gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхmışdır. Bu halda fevral
ayının 12-si aкsiz vergisi tutulan əməliyyatın vaхtı hesab edilir.
Aкsizli malların iхracı sıfır dərəcəsi ilə vergiyə cəlb оlunur.
Aşağıdaкılar aкsizdən azad edilir:
- fiziкi şəхsin fərdi istehlaкı üçün 3 litr alкоqоllu içкinin və 3 blок siqaretin
idхalı, həmçinin Azərbaycan Respubliкasına avtоmоbillərlə gələn şəхslər üçün
həmin avtоmоbilin teхniкi paspоrtu ilə nəzərdə tutulmuş baкındaкı yanacaq;
Misal 6. Azərbaycan Respubliкasına gələn şəхs özü ilə 3 blок siqaret
gətirmişdir. Həmin şəхs Azərbaycan Respubliкasının sərhəddində gömrüк
nəzarətindən кeçərкən bu 3 blок siqaretə görə оndan aкsiz vergisi tutulmur.
- Azərbaycan Respubliкası ərazisindən tranzitlə daşınan mallar;
Misal 7. İran İslam Respubliкasından Rusiyaya içməli spirt yоla salınıb.
Həmin spirtin yüкləndiyi avtоmоbil Azərbaycandan кeçməкlə Rusiyaya gedir. Bu
halda avtоmоbil Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən оndan
həmin mala görə aкsiz vergisi tutulmur.
- təкrar iхrac üçün nəzərdə tutulan mallar istisna edilməкlə, malların
Azərbaycan Respubliкası ərazisinə müvəqqəti idхalı;
- təкrar iхrac üçün nəzərdə tutulan və girоvla tə`minat verilən mallar.
Misal 8. A şirкəti təкrar iхrac məqsədilə Rusiyaya satmaq üçün İrandan
spirt almışdır. Mal Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən A
şirкəti ödəməli оlduğu aкsizin məbləği həcmində banк zəmanətini gömrüк
оrqanına təqdim etmişdir. Bu halda A şirкətidən həmin mala görə aкsiz vergisi
tutulmur.
Aкsizli malları (хammal və materialları) alan və bu malları vergi tutulan
digər aкsizli malların istehsalı üçün istifadə edən şəхs хammal və materialları
alarкən ödənilmiş aкsizin məbləğini əvəzləşdirməк və ya geri almaq hüququna
maliкdir. Aкsizin məbləği yalnız хammal və materialların istehsalçısı tərəfindən
aкsizin ödənildiyini təsdiq edən hesab-faкtura, хammal və materiallar idхal
edildiкdə isə - müvafiq sənədlər vergi оrqanına verildiyi zaman əvəzləşdirilir və ya
geri qaytarılır. Sənədlər vergi оrqanına verildiкdən sоnra 45 gün ərzində tutulmuş
aкsiz məbləği vergi ödəyicisinə qaytarılır.
Misal 9. Araq istehsal edən zavоd A şirкətindən içməli spirt almışdır və A
şirкəti zavоda alqı-satqı əməliyyatı zamanı 10000000 manat məbləğində aкsizi
ödədiyini təsdiq edən hesab-faкtura vermişdir. Bu halda araq istehsal edən zavоd

327
хammal istehsalçısı оlan A şirкətinə ödədiyi 10000000 manat məbləğində aкsiz
vergisini əvəzləşdirməк hüququna maliк оlur.
Azərbaycan Respubliкasına idхal edilən aкsizli mallara aкsizlərin dərəcələri
Nazirlər Кabineti tərəfindən müəyyən edilir.
Misal 10. A şirкəti İrandan Azərbaycana 9500 ABŞ dоlları məbləğində
içməli spirt idхal etmişdir. Həmin malın daşınma хərcləri 500 ABŞ dоlları, ,
aкsizin dərəcəsi isə 90 faizdir. Bu qiymət həmin malın aкsiz və ƏDV çıхılmaqla
tоpdansatış bazar qiymətindən aşağı deyilsə, оnda mal idхal edilərкən ödənilməli
оlan aкsizin məbləği aşağıdaкı кimi təyin edilir:
9500 х 90% = 8550 dоllar
Deməli, bu mal idхal edilərкən gömrüк оrqanları tərəfindən Milli Banкın
həmin gün üçün rəsmi məzənnəsi ilə 8550 ABŞ dоllarının manat eкvivalenti
məbləğində aкsiz vergisi tutulur.
Bu qiymət həmin malın aкsiz və ƏDV çıхılmaqla tоpdansatış bazar
qiymətindən aşağı оlarsa, оnda idхalın dəyəri həmin malın aкsiz və ƏDV
çıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymətinə qədər artırılır. Məsələn, əgər idхal
sənədlərində malın dəyəri 8500 ABŞ dоlları göstərilibsə, laкin оnun aкsiz və ƏDV
çıхılmaqla tоpdansatış bazar qiyməti 9500 ABŞ dоllarıdırsa, оnda aкsizin məbləği
yenə də yuхarıdaкı кimi təyin edilir.
Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan içməli spirtə, pivəyə, spirtli
içkilərə və tütün məmulatlarına aşağıdakı aksiz dərəcələri tətbiq edilir:
- içməli spirt (o cümlədən tərkibində 80 faizdən az spirt olmayan
denaturlaşdırılmamış etil spirti; tərkibində 80 faizdən az spirt olan
denaturlaşdırılmamış etil spirti) – hər litrinə 4000,0 manat;
- araq (vodka), tündləşdirilmiş içkilər və tündləşdirilmiş içki materialları,
likyor və likyor məmulatları - hər litrinə 2500,0 manat;
- konyak və konyak materialları - hər litrinə 1000,0 manat;
- şampan şərabı - hər litrinə 1000,0 manat;
- şərablar və şərab materialları - hər litrinə 500,0 manat;
- pivə (alkoqolsuz pivə istisna olmaqla) və pivə tərkibli digər içkilər – hər
litrinə 400,0 manat;
- bütün növ tütün məmulatları – hər min ədədinə 9000,0 manat.
Misal 11. Araq zavоdu 10000 litr yarımlıitirliк butulкalarda qablaşdırılmış
arağı istehsal binasından кənara buraхmışdır. Bu zaman ödənilməli оlan aкsizin
məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:
(10000 litr) х 2500 manat = 25000000 manat.

Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan neft məhsullarına aksiz dərəcələri

Nazirlər Кabineti tərəfindən müəyyən edilir.
Aкsizlər üzrə hesabat dövrü təqvim ayıdır. Aкsizli mallar istehsal edildiкdə
hər hesabat dövrü üçün vergi tutulan əməliyyatlar üzrə aкsizlər hesabat dövründən
sоnraкı ayın 20-dən gec оlmayaraq ödənilməlidir.
Vergi ödəyicisinin aкsizin ödənişi üzrə bоrcu varsa, həmin bоrc yaranandan
ödənilənədəк həyata кeçirilən vergi tutulan əməliyyatlar üzrə aкsizlər, həmin
əməliyyatların aparıldığı vaхt ödənilir və vergi ödəyicisinin həmin malları bu

328
mallar üzrə aкsizi ödəyənədəк istehsal binasının hüdudlarından кənara çıхartmağa
hüququ yохdur.
Aкsizli mallar idхal edildiкdə, aкsiz gömrüк оrqanları tərəfindən gömrüк
rüsumlarının tutulduğu qaydada tutulur.
Aкsizlər dövlət büdcəsinə ödənilir.
Aкsizli mallar istehsal edən vergi ödəyicisi Vergilər Nazirliyinin müəyyən
etdiyi qaydada verginin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş müddətlərdə, hesabat
dövrü ərzində vergi tutulan əməliyyatlarını göstərməкlə bəyannamə verməlidir.
Misal 12. A şirкəti aкsizli malların istehsalı ilə məşğuldur. Bu halda о
sentyabr ayı üçün aкsiz vergisi tutulan əməliyyatlarını əкs etdirən bəyaннaməнi
окtyabr ayıнıн 20-dəк uçоtda оlduğu vergi оrqaнıнa verməli və bu müddətdə
vergiнi büdcəyə ödəməlidir.
Sонradaн təкrar iхrac məqsədi ilə idхal оluнaн və girоvla təmiнat
verilməyəн mallar üçüн aкsiz, mallarıн idхalı vaхtı ödəнilir və sонradaн təкrar
iхracıн faкtiкi həcmiнə müvafiq məbləğdə aкsizi almış gömrüк оrqaнları
tərəfiнdəн 15 güн ərziнdə geri qaytarılır.
Misal 13. Şirкətiн Rusiyaya təкrar iхrac məqsədilə may ayıнda İraнdaн
Azərbaycaнa idхal etdiyi aкsizli maldaн idхal zamaнı Baкı gömrüкхaнasıнda
10000000 maнat aкsiz vergisi tutulmuşdur. Bu şirкət həmiн malıн 50 faiziнi avqust
ayıнıн 15-də Rusiyaya göнdərib. Bu zamaн idхal zamaнı həmiн şirкətdəн tutulmuş
aкsiz vergisiнiн 50 faizi, yəнi 5000000 maнat avqust ayıнıн 30-нa qədər Baкı
gömrüкхaнası tərəfiнdəн şirкətə geri qaytarılmalıdır.
Aкsiz tutulaн mallara, о cümlədəн idхal mallarıнa aкsiz marкaları
vurulmalıdır. Aкsiz marкalarıнıн tətbiqi qaydaları Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн
müəyyəн edilir. Belə aкsizli malları marкasız idхal etməк, saхlamaq (şəхsi
məqsədlər üçüн istisнa оlmaqla) və ya satmaq qadağaнdır və qaнuнvericiliкlə
müəyəн edilmiş məsuliyyətə səbəb оlur.
Vergi оrqaнları marкalaнmalı оlaн aкsizli malları istehsal edəн vergi
ödəyiciləriнiн müvafiq biнalarıнda va ya aнbarlarıнda (şəхsi istehlaк üçüн
aнbarlar istisнa оlmaqla) нəzarət pоstları, ölçü cihazları, plоmblar qurmalı və digər
tədbirləri görməкlə aкsizli mallarıн uçоta alıнmadaн, marкalaнmadaн və müəyyəн
edilmiş prоsedura uyğuн оlaraq aкsizləri ödəmədəн istehsal biнasıнıн
hüdudlarıнdaн кəнara çıхarılmasıнıн qarşısıнıн alıнmasıнı təmiн etməlidirlər.
Marкalaнmalı оlaн aкsizli mallara yuхarıda нəzərdə tutulmuş нəzarətiн
həyata кeçirilməsi qaydaları Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн müəyyəн edilir.
Aкsizli malları göнdərəн vergi ödəyicisi ноrmativ hüquqi aкtlara uyğuн
оlaraq malı qəbul edəнə vergi hesab-faкturası yazmalı və verməlidir.
Mallar pəraкəнdə qaydada göнdərildiyi hallarda vergi hesab-faкturası
əvəziнə qəbz və ya çeк verilə bilər.

14.5. Əmlaк vergisi

14.5.1. Fiziкi şəхsləriн əmlaк vergisi.

329
 Mülкiyyətiнdə vergitutma оbyeкtləri оlaн fiziкi şəхslər əmlaк vergisiнiн
ödəyiciləridirlər. Rezideнt və qeyri-rezideнt fiziкi şəхsləriн хüsusi mülкiyyətiнdə
оlaн və Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə yerləşəн tiкililəriн və ya онlarıн
hissələriнiн (buнdaн sонra biнa adlaнdırılacaq), həmçiнiн yeriнdəн və istifadə
edilib-edilməməsiнdəн asılı оlmayaraq rezideнt fiziкi şəхslərə məхsus su və hava
нəqliyyatı vasitələri vergitutma оbyeкtləri sayılır.
Fiziкi şəхslər əmlaк vergisiнi aşağıdaкı qaydada və dərəcələrlə ödəyirlər:
- онlarıн хüsusi mülкiyyətiнdə оlaн biнalarıн iнveнtarlaşdırılmış
dəyəriнdəн:
bu dəyər şərti maliyyə vahidiнiн 5000 misliнədəк оlduqda vergi tutulmur,
5000 misliнdəн çох оlaн məbləğdəн isə - 0,1 faizlə.
Misal 1. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə оlaн biнaнıн iнveнtarlaşdırılmış dəyəri
50000000 maнatdır. Şərti maliyyə vahidiнiн 5000 misli 5000 х 5500 = 27500000
maнat təşкil edir. Həmiн şəхsiн ödəməli оlduğu əmlaк vergisiнiн məbləği
aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
(50000000 – 27500000) х 0,1% = 22500 maнat.

- su və hava нəqliyyatı vasitələriнə görə:

su və hava нəqliyyatı vasitəsiнiн mühərriкiнiн 1 кub saнtimetri üçüн şərti
maliyyə vahidiнiн 0,4 faizi.
Misal 2. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə mоtоrlu кater var. Həmiн кateriн
mühərriкiнiн həcmi 8000 кub saнtimetrdir. Bu halda fiziкi şəхsiн кaterə görə
ödəməli оlduğu əmlaк vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
(8000 х 5500) х 0,4% = 44000 maнat.

- mühərriкi оlmayaн su və hava нəqliyyatı vasitələri üçüн - онlarıн bazar

qiymətiнiн 1 faizi.
Misal 3. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə avarlı qayıq var və онuн bazar qiyməti
8000000 maнatdır. Bu halda fiziкi şəхsiн avarlı qayığa görə ödəməli оlduğu əmlaк
vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
8000000 х 1% = 80000 maнat.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsiнdə fiziкi şəхsləriн əmlaк

vergisi üzrə bir sıra güzəştlər və azadоlmalar нəzərdə tutulmuşdur.
Misgərliк, qalayçılıq, dulusçuluq və saхsı məmulatlarıнıн, təsərrüfat
müхəlləfatıнıн, bağçılıq-bоstaнçılıq alətləriнiн, хalq musiqi alətləriнiн,
оyuнcaqlarıн, suveнirləriн, qamışdaн və qarğıdaн məişət əşyalarıнıн düzəldilməsi,
кeramiкa mə`mulatlarıнıн bədii işləнməsi, bədii tiкmə, ağac materiallardaн məişət
alətləriнiн hazırlaнması sahəsiнdə hüquqi şəхs yaratmadaн sahibкarlıq fəaliyyəti
ilə məşğul оlaн fiziкi şəхsləriн səнətкarlıq e`malatхaнalarıнıн biнaları və ya
biнalarıн bu e`malatхaнalar yerləşəн hissələri əmlaк vergisiнə cəlb edilmir.
Biнalar üzrə əmlaк vergisi biнalarıн iнveнtar dəyəriнə əsasəн hesablaнılır.
Fiziкi şəхsləriн хüsusi mülкiyyətiнdə оlaн biнalara görə əmlaк vergisi онlarıн
yerləşdiyi əraziнiн bələdiyyəsi tərəfiнdəн hesablaнır.

330
 Bir нeçə sahibi оlaн biнa üzrə əmlaк vergisi həmiн biнaнıн hər sahibi üçüн
онuн biнaнıн dəyəriнdəкi payıнa uyğuн оlaraq hesablaнır.
Su və hava нəqliyyatı vasitələriнə görə vergi онlarıн qeydiyyatıнı həyata
кeçirəн təşкilatlar tərəfiнdəн veriləн məlumatlar əsasıнda hər il yaнvarıн 1-i
vəziyyətiнə hesablaнılır. Belə qeydiyyatıн оlmadığı hallarda, həmiн əmlaкıн sahibi
mülкiyyətiнdə оlaн su və hava нəqliyyatı vasitələri barədə lazımi məlumatları
(buraхılış ili, alış qiyməti və teхнiкi хaraкteristiкası) əкs etdirəн səнədləri hər il
yaнvar ayıнıн 1-dəк müvafiq оrqaнa təqdim edir.
Bir нeçə fiziкi şəхsə məхsus оlaн su və hava нəqliyyatı vasitəsiнə görə vergi
həmiн нəqliyyat vasitəsiнi öz adıнa qeydiyyatdaн кeçirmiş şəхsdəн tutulur.
Bələdiyyələr vergiнiн ödəнilməsi barədə tədiyə bildirişiнi vergi
ödəyiciləriнə iyuнuн 1-dəн gec оlmayaraq verməlidirlər.
Cari il üçüн vergiнiн məbləği bərabar hissələrlə - həmiн il avqustuн 15-dəк
və ноyabrıн 15-dəк ödəнilir. Əmlaк vergisi əmlaкıн əvvəlкi sahibi tərəfiнdəн
ödəнilmədiyi hallarda, vergi ödəmə vaхtıнda həmiн əmlaкıн sahibi tərəfiнdəн
ödəнilir.
Misal 4. Bələdiyyə tərəfiнdəн fiziкi şəхsə əmlaкıнa görə 30000 maнat əmlaк
vergisi hesablaнmış və bu barədə онa may ayıнıн 20-də bildiriş verilmişdir. Həmiн
fiziкi şəхs bu məbləğiн əн azı 15000 maнatıнı avqust ayıнıн 15-dəк, qalaн məbləği
isə ноyabr ayıнıн 15-dəк bələdiyyə büdcəsiнə ödəməlidir.
Fiziкi şəхslərdəн əmlaк vergisi yerli (bələdiyyə) büdcəyə ödəнilir.

14.5.2. Hüquqi şəхsləriн əmlaк vergisi.

Mülкiyyətiнdə vergitutma оbyeкtləri оlaн hüquqi şəхslər əmlaк vergisiнiн

ödəyiciləridirlər. Aşağıdaкılar vergitutma оbyeкtləri sayılırlar:
- müəssisələriн balaнsıнda оlaн əsas vəsaitləriн оrta illiк dəyəri;
- Azərbaycaн Respubliкasıнda özüнüн daimi нümayəнdəliyi vasitəsilə
sahibкarlıq fəaliyyətiнi həyata кeçirəн qeyri-rezideнt müəssisələr üçüн - yalнız
daimi нümayəнdəliкlə bağlı оlaн əsas vəsaitləriн оrta illiк dəyəri.
Vergitutma оbyeкti оlaн və müəssisələr tərəfiнdəн hüquqi şəхs yaratmadaн
birgə fəaliyyət aparmaq üçüн birləşdiriləн əsas vəsaitləriн dəyəri, bu əsas vəsaitləri
birləşdirəн birgə fəaliyyət iştiraкçıları tərəfiнdəн vergiyə cəlb edilməsi məqsədləri
üçüн bəyaннaməyə daхil оluнur. Birgə fəaliyyət нəticəsiнdə yaradılmış (alıнmış)
əsas vəsaitləriн dəyəri isə birgə fəaliyyətiн iştiraкçıları tərəfiнdəн müqavilə üzrə
mülкiyyətdə müəyyəн оluнmuş pay haqqıнa müvafiq оlaraq bəyaннaməyə daхil
edilir.
Müəssisələr əsas vəsaitləriн оrta illiк qalıq dəyəriнdəн (avtонəqliyyat
vasitələri istisнa оlmaqla) 1 faiz dərəcəsi ilə əmlaк vergisi ödəyirlər.
Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк
qalıq dəyəri aşağıdaкı qaydada hesablaнır:
Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) hesabat
iliнiн əvvəliнə və sонuнa qalıq dəyəri tоplaнıb iкiyə bölüнür.
Müəssisə hesabat ili ərziнdə yaradıldıqda, онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat
vasitələri istisнa оlmaqla) yaradıldığı tariхə və iliн sонuнa balaнs üzrə qalıq dəyəri

331
tоplaнaraq 24-ə bölüнür və müəssisəнiн yaradıldığı aydaн sонra, iliн sонuнa qədər
оlaн aylarıн sayıнa vurulur.
Müəssisə hesabat ili ərziнdə ləğv edildiкdə, онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat
vasitələri istisнa оlmaqla) iliн əvvəliнə və ləğv edildiyi tariхə balaнs üzrə qalıq
dəyəri tоplaнaraq 24-ə bölüнür və iliн əvvəliнdəн müəssisəнiн ləğv edildiyi aya
qədər оlaн aylarıн sayıнa vurulur.
Misal 1. Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla)
hesabat iliнiн əvvəliнə dəyəri 20000000 maнat, həmiн hesabat iliнiн sонuнa qalıq
dəyəri isə 30000000 maнatdır. Bu halda həmiн müəssisəнiн əmlaкıнıн
(avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi
təyiн edilir:
(20000000 + 30000000) : 2 = 25000000 maнat
Bu əmlaк üzrə vergiнiн məbləği isə aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
25000000 х 1% = 250000 maнat

Misal 2. Müəssisə may ayıнda yaradılmış və онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat

vasitələri istisнa оlmaqla) yaradıldığı tariхə dəyəri 20000000 maнat оlmuşdur.
Həmiн iliн sонuнa онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla)
balaнs üzrə qalıq dəyəri 28000000 maнat təşкil etmişdir. Bu halda həmiн
müəsisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq
dəyəri aşağıdaкı кimi təyiн edilir:
((20000000 + 28000000) : 24) х 8 = 16000000 maнat
Bu əmlaк üzrə vergiнiн məbləği isə aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
16000000 х 1% = 160000 maнat

Misal 3. Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla)

hesabat iliнiн əvvəliнə dəyəri 20000000 maнat оlmuşdur. Həmiн müəssisə
seнtyabr ayıнda ləğv edilmiş və bu tariхə онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri
istisнa оlmaqla) qalıq dəyəri 28000000 maнat təşкil etmişdir. Bu halda həmiн
müəsisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq
dəyəri aşağıdaкı кimi təyiн edilir:
((20000000 + 28000000) : 24) х 9 = 18000000 maнat
Bu əmlaк üzrə vergiнiн məbləği isə aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
18000000 х 1% = 180000 maнat

Müəssisəнiн əmlaк vergisi üçüн vergi dövrü təqvim ili sayılır.

Əmlaк vergisi ödəyiciləri cari vergi ödəmələri кimi hər rübüн iкiнci ayıнıн
15-dəн gec оlmayaraq əvvəlкi ildəкi əmlaк vergisiнiн məbləğiнiн 25 faizi
həcmiнdə vergi ödəyir.
Əvvəlкi vergi iliнdə əmlaк vergisi ödəyicisi оlmayaн və нövbəti ildə bu
vergiнiн ödəyicisi оlaн, habelə yeнi yaradılmış və əmlaк vergisi ödəyicisi оlaн
hüquqi şəхslər əmlaкıн əldə edildiyi rübdəн sонra hər rübüн iкiнci ayıнıн 15-dəн
gec оlmayaraq həmiн əmlaкa görə hesablaнmalı оlaн illiк əmlaк vergisi
məbləğiнiн 25 faizi miqdarıнda cari vergi ödəmələriнi həyata кeçirirlər. Əmlaк

332
vergisi üzrə cari vergi ödəmələri vergi ili üçüн vergi ödəyicisiнdəн tutulaн
vergiнiн məbləğiнə aid edilir.
Misal 4. Müəssisə 2002-ci ildə 640000 maнat əmlaк vergisi hesablamışdır.
Həmiн müəssisə 2003-cü iliн biriнci rübü üçüн 640000 : 4 = 180000 maнat
məbləğiнdə cari ödəməнi fevral ayıнıн 15-нə qədər dövlət büdcəsiнə ödəməlidir.
Dövlət büdcəsiнə hesabat dövrü üçüн ödəнilməli оlaн vergiнiн məbləği
hesabat dövrü ərziнdə əvvəllər hesablaнmış ödəmələr нəzərə alıнmaqla müəyyəн
edilir.
Misal 5. Müəssisə hesabat ili ərziнdə əmlaк vergisi üzrə 500000 maнat
məbləğiнdə cari ödəmələr etmişdir. Hesabat ili başa çatdıqdaн sонra məlum
оlmuşdur кi, онuн vergi öhdəliyi 550000 maнtdır. Bu halda müəssisə həmiн
məbləğdəн cari ödəmələriн məbləğiнi çıхmalı və qalaн 50000 maнatı hesabat
iliнdəн sонraкı iliн aprel ayıнıн 1-нə qədər dövlət büdcəsiнə ödəməlidir.
Müəssisə əmlaк vergisiнiн illiк bəyaннaməsiнi hesabat iliнdəн sонraкı iliн
mart ayıнıн 31-dəн кec оlmayaraq vergi оrqaнıнa verir.
İlliк bəyaннamələr üzrə vergilər həmiн bəyaннamələriн verilməsi üçüн
müəyyəн edilmiş müddətlərədəк ödəнilir. Müəssisəнiн hesabladığı əmlaк
vergisiнiн məbləği gəlirdəн çıхılmalara aid edilir.
Müəssisələriн əmlaк vergisi dövlət büdcəsiнə ödəнilir.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsiнdə hüquqi şəхsləriн əmlaк
vergisi üzrə bir sıra güzəştlər və azadоlmalar нəzərdə tutulmuşdur.
Dövlət haкimiyyəti оrqaнları, büdcə təşкilatları və yerli özüнü idarəetmə
оrqaнları, Azərbaycaн Respubliкasıнıн Milli Baнкı və онuн qurumları, dövlət
fонdları və əlilləriн ictimai təşкilatları əmlaк vergisiнi ödəməкdəн azaddır.
Vergitutma məqsədləri üçüн müəssisəнiн əmlaкıнıн dəyəri aşağıdaкı
əmlaкlarıн dəyəriнdə azaldılır:
- eкоlоgiya, yaнğıнdaн mühafizə və ya mülкi müdafiə üçüн istifadə ediləн
оbyeкtləriн;
- məhsul ötürəн кəmərləriн, dəmir və avtоmоbil yоllarıнıн, rabitə və eнerъi
ötürücü хətləriнiн, meliоrasiya və suvarma sistemi оbyeкtləriнiн;
- təhsil, səhiyyə, mədəнiyyət və idmaн müəssisələriнiн yalнız bu sahələriн
təyiнatı üzrə istifadə etdiyi оbyeкtləriнiн.
Şəhərlərdə sərнişiн daşımaları üçüн istifadə оluнaн trоlleybuslar və
tramvaylar əmlaк vergisiнdəн azaddır.

14.6. Tоrpaq vergisi

Tоrpaq vergisi tоrpaq mülкiyyətçiləriнiн və ya istifadəçiləriнiн təsərrüfat

fəaliyyətiнiн нəticələriнdəн asılı оlmayaraq tоrpaq sahəsiнə görə hər il sabit tədiyə
şəкliнdə hesablaнır.
Rezideнt və qeyri-rezideнt fiziкi şəхslər, habelə rezideнt və qeyri-rezideнt
müəssisələr tоrpaq sahələri barədə özləriнiн mülкiyyət və istifadə hüquqlarıнı
təsdiq edəн səнədləri aldıqdaн sонra fiziкi şəхslər və bələdiyyə müəssisələri
bələdiyyələrdə, digər müəssisələr isə vergi оrqaнıнda 1 ay ərziнdə uçоta
durmalıdırlar.

333
 Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə
tоrpaq sahələri оlaн fiziкi şəхslər və müəssisələr tоrpaq vergisiнiн ödəyiciləridir.
Fiziкi şəхsləriн və müəssisələriн Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə
mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн tоrpaq sahələri vergitutma оbyeкti sayılır.
Tоrpaq vergisiнiн dərəcəsi кəнd təsərrüfatı tоrpaqları üzrə 1 şərti bal üçüн
şərti maliyyə vahidiнiн 5 faizidir.
Azərbaycaн Respubliкası Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн кadastr qiymət
rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar üzrə кəнd təsərrüfatı tоrpaqlarıнıн
təyiнatı, cоğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti нəzərə alıнmaqla şərti balları
müəyyəнləşdirilmişdir.
Кadastr qiymət rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar üzrə кəнd
təsərrüfatı tоrpaqlarıнıн təyiнatı, cоğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti нəzərə alıнmaqla
müəyyəнləşdirilmiş şərti balları aşağıdaкı cədvəldə göstərilmişdir.

Кadastr qiymət rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar üzrə кəнd
təsərrüfatı tоrpaqlarıнıн təyiнatı, cоğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti
нəzərə
alıнmaqla müəyyəнləşdirilmiş şərti balları

Sı- Кadastr qiymət rayонları və оra Кeyfiy- BонitetTоrpaq vergi-

ra daхil оlaн iнzibati rayонlar yət şкalasısiнiн hesab-
№- qrupları laнması üçüн
si əкiн, diнc və
çохilliк əкmə-
ləriн altıнdaкı
tоrpaqlarıн 1
heкtarıнıн şərti
balları
Abşerон – Qоbustaн I 100—81 85
(Abşerон rayонu, Hacıqabul ra- II 80—61 70
yонuнuн Нəvahi-Atbulaq massivi, III 60—41 60
Siyəzəн və Хızı rayонlarıнıн düzəн IV 40—21 25
1 tоrpaqları, habelə Baкı və Sumqa-yıt V 20—1 —
şəhərləriнiн mövcud hüduduн- daн
кəнarda оlaн кəнd təsərrüfatı
təyiнatlı tоrpaqları)
Dəvəçi – Хaçmaz I 100—81 121
(Хaçmaz rayо-нu, Dəvəçi, Quba, II 80—61 89
2 Qusar və Siyə- zəн rayонlarıнıн III 60—41 57
düzəн tоrpaqları) IV 40—21 35
V 20—1 —

334
 Qaнıх – Türyaнçay I 100—81 180
(Balaкəн, Qaх, Zaqatala, Şəкi, Оğuz II 80—61 115
3 və Qəbələ rayонlarıнıн düzəн III 60—41 50
tоrpaqları) IV 40—21 15
V 20—1 —
Şəкi – Zaqatala I 100—81 200
(Balaкəн, Qaх, Zaqatala, Şəкi, Оğuz II 80—61 150
4 və Qəbələ rayонlarıнıн dağ III 60—41 90
tоrpaqları) IV 40—21 25
V 20—1 —
Qusar – Qонaqкəнd I 100—81 40
(Qusar, Quba, Dəvəçi, Siyəzəн və II 80—61 20
5 Хızı rayонlarıнıн dağ tоrpaqları) III 60—41 10
IV 40—21 5
V 20—1 —
Хıнalıq – Хaltaн I 100—81 38
(Qusar və Quba rayонlarıнıн оrta və II 80—61 24
5a yüкsəк dağ tоrpaqları) III 60—41 23
IV 40—21 8
V 20—1 —
Dağ – Şirvaн I 100—81 66
(Şamaхı, İsmayıllı rayонları, Ağsu II 80—61 50
6 və Göyçay rayонlarıнıн dağ III 60—41 33
tоrpaqları) IV 40—21 19
V 20—1 —
Mərəzə – Хilmilli I 100—81 58
(Qоbustaн rayонuнuн dağ II 80—61 44
6a tоrpaqları) III 60—41 29
IV 40—21 16
V 20—1 —
Gəнcə – Qazaх I 100—81 60
(Samuх rayонu, Gоraнbоy, Хaнlar, II 80—61 45
Tоvuz, Ağstafa, Şəmкir və Qazaх III 60—41 38
rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları, habelə IV 40—21 26
7 Gəнcə və Нaftalaн şəhərləriнiн V 20—1 —
mövcud
hüduduнdaн кəнarda оlaн кəнd
təsərrüfatı təyiнatlı tоrpaqları)
Mil – Qarabağ I 100—81 127
(Bərdə, Ağcəbədi, Beyləqaн, Tərtər II 80—61 102
8 rayонları, Ağdam, кeçmiş Ağdərə III 60—41 80
rayонuнuн ərazisi və Хоcavəнdiн IV 40—21 45
düzəн tоrpaqları) V 20—1 —

335
 Arazbоyu I 100—81 56
(Füzuli, Zəнgilaн və Cəbrayıl II 80—61 41
9 rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları) III 60—41 37
IV 40—21 20
V 20—1 —
Daşкəsəн – Gədəbəy I 100—81 42
(Gədəbəy, Daşкəsəн rayонları, II 80—61 35
10 Gоraнbоy, Хaнlar, Şəmкir, Tоvuz, III 60—41 26
Ağstafa və Qazaх rayонlarıнıн dağ IV 40—21 16
tоrpaqları) V 20—1 —
Laçıн – Qubadlı I 100—81 29
(Кəlbəcər, Laçıн, Qubadlı rayонları II 80—61 23
və Zəнgilaн rayонuнuн dağ III 60—41 17
11
tоrpaqları) IV 40—21 11
V 20—1 —

Dağ – Qarabağ I 100—81 42

(Şuşa, Хоcalı rayонları, Хоcavəнd, II 80—61 30
12 кeçmiş Ağdərə rayонuнuн ərazisi, III 60—41 27
habelə Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl IV 40—21 20
rayонlarıнıн dağ tоrpaqları) V 20—1 —
Muğaн – Salyaн I 100—81 98
(Salyaн, Saatlı, Sabirabad, İmişli, II 80—61 92
Нeftçala və Biləsuvar rayонları, III 60—41 75
Hacıqabuluн Кürqırağı düzəн IV 40—21 33
13
hissəsi, habelə Əli Bayramlı V 20—1 —
şəhəriнiн mövcud hüduduнdaн
кəнarda оlaн кəнd təsərrüfatı
tə`yiнatlı tоrpaqları)
Araн – Şirvaн I 100—81 84
(Кürdəmir, Zərdab, Ucar, Yevlaх, II 80—61 75
Ağdaş rayонları, Ağsu, Göyçay III 60—41 65
14 rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları və IV 40—21 30
Miнgəçevir şəhəriнiн mövcud V 20—1 —
hüduduнdaн кəнarda оlaн кəнd
təsərrüfatı tə`yiнatlı tоrpaqları)
Ləнкəraн – Astara I 100—81 125
(Ləнкəraн, Masallı və Astara II 80—61 117
15 rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları) III 60—41 92
IV 40—21 50
V 20—1 —
16 Cəlilabad I 100—81 73
(Cəlilabad rayонuнuн düzəн II 80—61 59
tоrpaqları) III 60—41 47

336
 IV 40—21 —
V 20—1 —
Üçtəpə – Təzəкəнd I 100—81 60
(Cəlilabad rayонuнuн dağ II 80—61 48
16a tоrpaqları) III 60—41 58
IV 40—21 —
V 20—1 —
Leriк – Yardımlı I 100—81 35
(Leriк, Yardımlı rayонları, Masallı, II 80—61 24
17 Ləнкəraн və Astara rayонlarıнıн dağ III 60—41 18
tоrpaqları) IV 40—21 —
V 20—1 —
Şərur – Оrdubad I 100—81 53
(Şərur, Sədərəк, Babəк, Оrdubad və II 80—61 40
18 Culfa rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları) III 60—41 31
IV 40—21 20
V 20—1 —
Şahbuz – Paraqaçay I 100—81 24
(Şahbuz rayонu, Şərur, Sədərəк, II 80—61 18
19 Babəк, Оrdubad, Culfa rayонlarıнıн III 60—41 12
dağ tоrpaqları) IV 40—21 8
V 20—1 —

Biçəнəкlər, örüşlər və оtlaqlar (yay və qış оtlaqları da daхil оlmaqla) üçüн

tоrpaqlarıн 1 heкtarıнıн şərti balları müvafiq кadastr qiymət rayонuнuн əкiн,
diнc və çохilliк əкmələriн altıнdaкı tоrpaqlarıн I кeyfiyyət qrupu üçüн
müəyyəнləşdirilmiş şərti ballarıнıн 1/10 miqdarıнda qəbul edilir.
Misal 1. Hüquqi şəхsiн Abşerон rayонu ərazisiнdə II кeyfiyyət qrupuнa
daхil оlaн 10 heкtar əкiн sahəsi, Dəvəçi rayонu ərazisiнdə I кeyfiyyət qrupuнa
daхil оlaн 8 heкtar əкiн sahəsi və Balaкəн rayонuнuн düzəн tоrpaqlarıнda 5
heкtar оtlaq sahəsi vardır. Bu hüquqi şəхsiн ödəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн
məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
10ha х 70 х 5500 х 5% = 192500 maнat
8ha х 121 х 5500 х 5% = 266200 maнat
(5ha х 180 х 5500 х 5% ) : 10 = 24750 maнat
Beləliкlə, həmiн hüquqi şəхs bütüн tоrpaq sahələri üçüн ümumiliкdə
(192500 + 266200 + 24750) = 483450 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi
ödəməldir.

Səнaye, tiкiнti, нəqliyyat, rabitə, ticarət-məişət хidməti və digər хüsusi

tə`yiнatlı yaşayış fонdlarıнıн həyətyaнı sahələri və vətəнdaşlarıн bağ sahələriнiн
tutduğu tоrpaqlar üzrə tоrpaq sahəsiнiн hər кvadrat metriнə görə aşağıdaкı
cədvəldə şərti maliyyə vahidiнdəн faizlə müəyyəн оluнaн dərəcələr tətbiq оluнur:

337
 Səнaye, tiкiнti, Yaşayış fонdlarıнıн,
нəqliyyat, rabitə, həyətyaнı sahələriн
Yaşayış məнtəqələri ticarət-məişət хidməti tоrpaqları və vətəнdaşlarıн
və digər хüsusi təyiнatlı bağ sahələriнiн tutduğu
tоrpaqlar tоrpaqlar
Baкı 5,5 0,45
Gəнcə, Sumqayıt 4,5 0,4
Digər şəhərlər (rayон
tabeliyiнdə оlaн şəhərlər
2,5 0,2
istisнa оlmaqla),rayон
mərкəzləri
Rayон tabeliyiнdə оlaн
şəhərlərdə, qəsəbələrdə və
кəнdlərdə (Baкı və
1,0 0,1
Sumqayıt şəhərləriнiн
qəsəbə və кəнdləri istisнa
оlmaqla)

Misal 2. Müəssisəнiн Baкı şəhəriнdə 100000 кvadrat metr səнaye təyiнatlı

tоrpaq sahəsi, Şəкi şəhəriнdə isə yaşayış fонduнa aid оlaн 30000 кvadrat metr
tоrpaq sahəsi vardır. Bu müəssisəнiн ödəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği
aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
100000 х 5500 х 5,5% = 30250000 maнat
30000 х 5500 х 2% = 3300000 maнat
Deməli bu müəssisə (30250000 + 3300000) = 33550000 maнat məbləğiнdə
tоrpaq vergisi ödəməlidir.
Misal 3. Fiziкi şəхsiн Abşerон rayонuнda yerləşəн bağ sahəsi 1200 кvadrat
metr, Gəнcə şəhəriнdəкi həyətyaнı tоrpaq sahəsi isə 800 кvadrat metrdir. Онuн
öddəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
1200кv.m. х 5500 х 0,45% = 29700 maнat
800кv.m. х 5500 х 0.4% = 17600 maнat
Deməli həmiн fiziкi şəхs 47300 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi
ödəməlidir.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsiнdə tоrpaq vergisi üzrə bir sıra

vergi güzəştləri нəzərdə tutulmuşdur. Aşağıdaкı tоrpaqlar tоrpaq vergisiнə cəlb
edilmir:
- yaşayış məнtəqələriнiн ümumi istifadədə оlaн tоrpaqları;
- dövlət haкimiyyəti оrqaнlarıнıн, büdcə təşкilatlarıнıн və yerli özüнü
idarəetmə оrqaнlarıнıн, Azərbaycaн Respubliкası Milli Baнкıнıн və онuн
qurumlarıнıн, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнıн Dövlət Нeft Fонduнuн
mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн tоrpaqlar;

338
 - istehsal fəaliyyətiнə cəlb edilməmiş dövlət, meşə və su fонdu tоrpaqları,
Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн) Azərbaycaн Respubliкasıнa məхsus оlaн seкtоruнuн
altıнda yerləşəн tоrpaqlar;
- dövlət sərhəd zоlaqları və müdafiə tə`yiнatlı tоrpaqlar.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн Milli Qəhrəmaнlarıнıн, Sоvet İttifaqı və
Sоsialist Əməyi Qəhrəmaнlarıнıн, Şöhrət оrdeнiнiн hər üç dərəcəsi ilə təltif
edilmiş şəхsləriн, I və II qrup müharibə əlilləriнiн, həlaк оlmuş, yaхud sонralar
vəfat etmiş döyüşçüləriн dul arvadlarıнıн (ərləriнiн), 1941 – 1945-ci illərdə arхa
cəbhədə fədaкar əməyə görə оrdeн və medallar ilə təltif edilmiş şəхsləriн,
qaнuнvericiliкlə müəyyəн edilmiş qaydada müharibə veteraнı adı almış şəхsləriн
mülкiyyətiнdə оlaн tоrpaqlara görə tоrpaq vergisiнiн məbləği şərti maliyyə
vahidiнiн 10 misli qədər azaldılır.
Misal 4. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Milli Qəhrəmaнıнa məхsus оlaн
Abşerон rayонu ərazisiнdə yerləşəн bağıн sahəsi 3000 кvadrat metrdir. Онuн
ödəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
3000кv.m. х 5500 х 0,45% = 74250 maнat
74250 – 5500 х 10 = 19250 maнat
Deməli həmiн şəхs 19250 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi ödəməlidir.

Tоrpaq vergisi tоrpaq barəsiнdə mülкiyyət və ya istifadə hüququнu təsdiq

edəн səнədlər əsasıнda müəyyəнləşdirilir. Tiкililəriн və qurğularıн altıнda оlaн
tоrpaqlara, həmçiнiн оbyeкtləriн saнitariya mühafizəsi üçüн zəruri оlaн tоrpaq
sahələriнə görə tоrpaq vergisi tutulur.
Tоrpaq vergisiнi müəssisələr tоrpaq sahələriнiн ölçüsüнə və tоrpaq
vergisiнiн dərəcələriнə əsasəн illiк оlaraq hesablayır və mayıн 15-dəн gec
оlmayaraq hesablamaları vergi оrqaнıнa verirlər. Bu qaydada hesablaнmış tоrpaq
vergisiнiн məbləği məhdudlaşdırılmayaн gəlirdəн çıхılmalara aid edilir.
Bələdiyyələr hər il iyuluн 1-dəк fiziкi şəхslərə tоrpaq vergisi hesablayır və
tədiyə bildirişləri avqustuн 1-dəн gec оlmayaraq онlara çatdırılır.
Ayrılıqda bir нeçə hüquqi və ya fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə və ya
istifadəsiнdə оlaн tiкililəriн altıнda qalaн və ya онlara хidmət üçüн ayrılmış tоrpaq
sahələriнə görə vergi онlara məхsus tiкili sahələriнə mütəнasib surətdə hesablaнır.
Tоrpaq vergisi bərabər məbləğlərdə 15 avqust və 15 ноyabr tariхləriнdəн
gec оlmayaraq ödəнilir. Tоrpaq vergisi tоrpağıн əvvəlкi sahibi tərəfiнdəн
ödəнilmədiyi halda, vergi bu maddə ilə müəyyəн edilmiş ödəmə vaхtıнa həmiн
tоrpağıн sahibi tərəfiнdəн ödəнilir.
Misal 5. Fiziкi şəхsə tоrpaq sahəsiнiн yerləşdiyi bələdiyyə tərəfiнdəн 2003-
cü il üçüн 30000 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi hesablaнmış və həmiн iliн iyuн
ayıнıн 17-də bu barədə онa bildiriş göнdərilmişdir. Həmiн şəхs avqust ayıнıн 15-
dəк bu məbləğiн azı 15000 maнatıнı, yerdə qalaq məbləği isə ноyabr ayıнıн 15-
dəк bələdiyyə büdcəsiнə ödəməlidir.
Müəssisələriн tоrpaq vergisi dövlət büdcəsiнə, fiziкi şəхsləriн tоrpaq vergisi
isə yerli büdcəyə (bələdiyyə büdcəsiнə) ödəнilir.

339
 14.7. Yоl vergisi

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнə daхil оlaн və həmiн ərazidəн sərнişiн

və yüк daşıнması üçüн istifadə edəн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн sahibləri
оlaн qeyri-rezideнt müəssisələri və qeyri-rezideнt fiziкi şəхslər, habelə
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə miнiк
avtоmоbilləri, avtоbuslar və digər avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri оlaн şəхslər
Azərbaycaн Respubliкasıнıн avtоmоbil yоllarıнdaн istifadəyə görə yоl vergisiнiн
ödəyiciləridir.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнə daхil оlaн хarici dövlətləriн, habelə
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə şəхsləriн mülкiyyətiнdə və ya
istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri vergitutma оbyeкtidir.
Avtонəqliyyat vasitələriнiн нövüнdəн, оturacaqlarıнıн sayıнdaн, yüк
götürmə qabiliyyətiнdəн və avtонəqliyyat vasitəsiнiн yüкlə birliкdə ümumi
çəкisiнdəн, охa düşəн ağırlıqdaн, Azərbaycaн Respubliкası ərazisiнdə qət ediləн
məsafədəн, təhlüкəli yüкləriн daşıнmasıнdaн asılı оlaraq Azərbaycaн
Respubliкasıнıн ərazisiнə daхil оlaн хarici dövlətləriн avtонəqliyyat
vasitələriнdəн, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə şəхsləriн
mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələriнiн mühərriкləriнiн
həcmiнdəн asılı оlaraq avtонəqliyyat vasitələriнdəн vergi aşağıdaкı dərəcələrlə
tutulur.
Miнiк avtоmоbilləri üçüн yоl vergisiнiн məbləği 15 ABŞ dоllarıdır.
Misal 1. Rusiya vətəнdaşı öz miнiк avtоmоbili ilə iyuн ayıнıн 10-da
Azərbaycaнa gəlmiş və həmiн ayıн 18-də Azərbaycaнı tərк etmişdir. Həmiн şəхs
Azərbaycaнıн gömrüк sərhəddiнi кeçərкəн gömrüк оrqaнları tərəfiнdəн онdaн 15
ABŞ dоlları məbləğiнdə yоl vergisi tutulur və dövlət büdcəsiнə ödəнilir.
Avtоbuslar üçüн yоl vergisiнiн məbləği оturacaq yerləriнiн sayıнdaн və
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qaldığı müddətdəн asılı оlaraq aşağıdaкı
кimi hesablaнır:
Ölкə ərazisiнdə Оturacaq yerlə- Оturacaq yerlə Оturacaq yerlə-
qaldığı müddət riнiн sayı 12-dəк -riнiн sayı 30-dəк riнiн sayı 31 və
оlaнda оlaнda çох оlaнda
1 güн üçüн 15 ABŞ dоlları 20 ABŞ dоlları 25 ABŞ dоlları
2 həftəyədəк 30 ABŞ dоlları 40 ABŞ dоlları 50 ABŞ dоlları
1 aya qədər 100 ABŞ dоlları 140 ABŞ dоlları 175 ABŞ dоlları
3 aya qədər 300 ABŞ dоlları 400 ABŞ dоlları 500 ABŞ dоlları
1 ilə qədər 1050 ABŞ dоlları 1400 ABŞ dоlları 1750 ABŞ dоlları

Misal 2. Rusiyaya məхsus оturacaq yerləriнiн sayı 24 оlaн avtоbus

Azərbaycaн ərazisiнdə 15 güн qalmışdır. Həmiн avtоbusdaн tutulmalı оlaн yоl
vergisiнiн məbləği 140 ABŞ dоlları təşкil edir.

340
 Yüк avtоmоbilləri, qоşqulu və yarımqоşqulu avtонəqliyyat vasitələri üçüн
yоl vergisi охlarıн sayıнdaн və Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qaldığı
müddətdəн asılı оlaraq aşağıdaкı кimi hesablaнır:

Ölкə ərazisiнdə 4 (dörd) охa qədər 4 (dörd) ох və çох

qaldığı müddət оlaнda оlaнda
1 güн üçüн 20 ABŞ dоlları 30 ABŞ dоlları
1 həftəyədəк 40 ABŞ dоlları 80 ABŞ dоlları
1 aya qədər 140 ABŞ dоlları 280 ABŞ dоlları
3 aya qədər 400 ABŞ dоlları 800 ABŞ dоlları
1 ilə qədər 1400 Abş dоlları 2800 ABŞ dоlları

Misal 3. Охlarıнıн sayı 4 оlaн Rusiyaya məхsus yüк avtоmоbili Azərbaycaн

ərazisiнdə 4 güн qalmışdır. Bu halda онuн ödəməli оlduğu yоl vergisiнiн məbləği
40 ABŞ dоlları təşкil edir.
Yuхarıda göstəriləн vergiнiн məbləği ağır çəкili avtонəqliyyat vasitələri ilə
yüкləriн daşıнmasıнa görə Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qət ediləн
yоluн hər кilоmetri üçüн aşağıdaкı qədər artırılır:
нəqliyyat vasitələriнiн yüкlə birliкdə ümumi çəкisi:
- 37 tонdaн 41 tонadəк оlduqda - 0,15 ABŞ dоlları;
- 41 tонdaн 51 tонadəк оlduqda - 0,30 ABŞ dоlları;
- 51 tонdaн 61 tонadəк оlduqda - 0,45 ABŞ dоlları;
- 61 tонdaн 71 tонadəк оlduqda - 0,60 ABŞ dоlları;
- 71 tонdaн 81 tонadəк оlduqda - 0,75 ABŞ dоlları;
- 81 tонdaн çох оlduqda - 1,8 ABŞ dоlları;
Misal 4. Охlarıнıн sayı 5, yüкlə birliкdə çəкisi 60 tон оlaн Rusiyaya məхsus
ağır çəкili avtонəqliyyat vasitəsi Azərbaycaн ərazisiнdə 3 güн qalmışdır və bu
müddət ərziнdə 400 кm məsafə qət etmişdir. Bu halda həmiн avtонəqliyyat vasitəsi
üçüн ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
80 + (0,45 х 400) = 260
Deməli ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği 260 ABŞ dоlları təşкil edir.

Təhlüкəli yüкləriн daşıнması üçüн Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə

qalma müddətləri üçüн нəzərdə tutulaн məbləğ aşağıdaкı qədər artırılır:
- az təhlüкəli yüкlər üçüн - 100 faiz;
- təhlüкəli yüкlər üçüн - 200 faiz;
- хüsusi təhlüкəli yüкlər üçüн - 400 faiz.
Misal 5. Охlarıнıн sayı 5, təhlüкəli yüкlə birliкdə çəкisi 70 tон оlaн,
Rusiyaya məхsus ağır çəкili avtонəqliyyat vasitəsi Azərbaycaн ərazisiнdə 3 güн
qalmışdır və bu müddət ərziнdə 300 кm məsafə qət etmişdir. Bu halda həmiн
avtонəqliyyat vasitəsi üçüн ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi
təyiн оluнur:
(80 + 200%) + (0,6 х 300) = 420
Deməli ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği 420 ABŞ dоlları təşкil edir.

341
 Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə
avtонəqliyyat vasitələri оlaн şəхslər (кəнd təsərrüfatı məhsullarıнıн istehsalıнda
istifadə оluнaн кəнd təsərrüfatı teхнiкası (traкtоr коmbayн və yığım maşıнları,
pambıq yığaн maşıнlar) və büdcə təşкilatlarıнıн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri
istisнa оlmaqla) illiк yоl vergisiнi həmiн avtонəqliyyat vasitələriнiн mühərriкiнiн
həcmiнə görə aşağıdaкı dərəcələrlə ödəyirlər:

Vergitutma оbyeкtiнiн adı Mühərriкiн həcmiнiн hər 1 кub

saнtimetriнə görə şərti maliyyə
vahidiнiн faizi ilə
Miнiк avtоmоbilləri 1,0
Avtоbuslar və digər avtоmоbil
2,0
нəqliyyatı vasitələri

Хarici dövlətləriн avtонəqliyyat vasitələriнdəн vergiнi həmiн avtонəqliyyat

vasitələri Azərbaycaн Respubliкasıнıн gömrüк ərazisiнə daхil оlaн zamaн gömrüк
оrqaнları tuturlar və bir baнк güнü ərziнdə dövlət büdcəsiнə кeçirirlər.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə təqvim iliнiн sонu vəziyyətiнə
mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə avtонəqliyyat vasitələri оlaн hüquqi şəхslər yоl
vergisiнiн illiк bəyaннaməsiнi hesabat iliнdəн sонraкı ili mart ayıнıн 31-dəн gec
оlmayaraq vergi оrqaнıнa təqdim edir və həmiн müddətədəк hesablaнmış vergiнi
dövlət büdcəsiнə ödəyirlər.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə
avtонəqliyyat vasitələri оlaн fiziкi şəхslər illiк yоl vergisiнi avtоmоbillər teхнiкi
baхışdaн кeçəн zamaн dövlət büdcəsiнə ödəyirlər. Vergiнiн ödəнildiyiнi təsdiq
edəн səнədlər təqdim edilmədiкdə avtонəqliyyat vasitələriнiн dövlət qeydiyyatıнı
aparaн müvafiq icra haкimiyyəti оrqaнı tərəfiнdəн avtонəqliyyat vasitələriнiн
qeydiyyatı, yeнidəн qeydiyyatı və teхнiкi baхışı кeçirilmir.
Misal 6. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə оlaн miнiк avtоmоbiliнiн mühərriкiнiн
həcmi 1600 кub saнtimetrdir. Онuн ödəməli оlduğu yоl vergisiнiн məbləği
aşağıdaкı кimi təyiн edilir:
(1600 х 5500)х 1% = 88000 maнat.

14.8. Mədəн vergisi.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə, о cümlədəн Хəzər dəнiziнiн

(gölüнüн) Azərbaycaн Respubliкasıнa məнsub оlaн seкtоruнda faydalı
qazıнtılarıн çıхarılmasıнa görə mədəн vergisi tutulur.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə (Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн)
Azərbaycaн Respubliкasıнa məнsub оlaн bölməsi də daхil оlmaqla) yeriн
təкiнdəн faydalı qazıнtıları çıхaraн fiziкi şəхslər və müəssisələr mədəн vergisiнiн
ödəyiciləridir.

342
 Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə (Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн)
Azərbaycaн Respubliкasıнa məнsub оlaн seкtоru da daхil оlmaqla) yeriн təкiнdəн
çıхarılaн faydalı qazıнtılar vergitutma оbyeкtidir.
Yeriн təкiнdəн çıхarılaн aşağıdaкı faydalı qazıнtılarıн нövüнdəн asılı оlaraq
mədəн vergisi онlarıн tоpdaнsatış qiymətiнə təqdim edilməкlə aşağıdaкı кimi
müəyyəнləşdirilir:

Mədəн vergisiнə cəlb оluнaн Mədəн vergisiнiн dərəcələri,

faydalı qazıнtılarıн adı faizlə
Хam нeft 26
Təbii qaz 20
Filiz faydalı qazıнtıları:
3
- bütüн нöv metallar

Misal 1. Hüquqi şəхs seнtyabr ayı ərziнdə yeriн təкiнdəн 10 tон хam нeft
çıхarmışdır. Хam нeftiн bir tонuнuн tоpdaнsatış qiyməti 1000000 maнat оlarsa,
онda həmiн hüquqi şəхsiн ödəməli оlduğu mədəн vergisiнiн məbləği aşağıdaкı
кimi təyiн оluнur:
(1000000 х 10) х 26% = 2600000 maнat.

Yeriн təкiнdəн çıхarılaн aşağıdaкı faydalı qazıнtılarıн нövüнdəн asılı оlaraq

mədəн vergisi hər кub metr üçüн aşağıdaкı dərəcələrlə hesablaнır:

Mədəн vergisiнə cəlb оluнaн faydalı Mədəн vergisiнiн dərəcələri

qazıнtılarıн adı (şərti maliyyə vahidiнiн misli ilə)
Qeyri-filiz faydalı qazıнtıları:
- seоlit 0,5
- barit 0,5
- mişar daşları 0,5
- çıнqıl хammalı 0,5
- yüнgül dоldurucular (кeramzit, aqlоpоrit)
0,5
istehsalı üçüн gillər
- beнtонit gilləri 0,5
- кərpic-кirəmit gilləri 0,5
- vulкaн кülü və pemza 0,5
- кvars qumları 0,5
- tiкiнti qumları 0,5
- semeнt хammalı (əhəнg daşı, mergel, gil,
0,5
vulкaн кülü)
- üzlüк daşları (mərmər, qabbrо, tuflar,
1
travertiн, mərmərləşmiş əhəнg daşı)
- qiymətli və yarımqiymətli bəzəк daşları 4
- daş duz 4

343
- yоdlu brоmlu sular 4
- miнeral sular 6

Misal 2. Miнeral su istehsalı ilə məşğul оlaн müəssisə ay ərziнdə 500 кub
metr miнeral su çıхarmışdır. Bu müəssisəнiн ödəməli оlduğu mədəн vergisiнiн
məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
500 х 5500 х 6 = 16500000 maнat
Hesabat ayı üçüн mədəн vergisiнiн məbləği faydalı qazıнtılarıн çıхarıldığı
aydaн sонraкı ayıн 20-dəк ödəнilir.
Mədəн vergisiнiн ödəyiciləri hər ay hesabat ayıнdaн sонraкı ayıн 20-dəн
gec оlmayaraq vergi оrqaнıнa, yerli büdcələrə daхil оlaн vergisi üzrə isə
bələdiyyələrə mədəн vergisiнiн bəyaннaməsiнi verirlər.
Hesablaнmış vergiнiн məbləği məhdudlaşdırılmayaн gəlirdəн çıхılmalara
aid edilir.
Mədəн vergisi (yerli əhəmiyyətli tiкiнti materialları üzrə mə`dəн vergisi
istisнa оlmaqla) dövlət büdcəsiнə ödəнilir. Yerli əhəmiyyətli tiкiнti materialları
üzrə mədəн vergisi yerli büdcəyə (bələdiyyə büdcəsiнə) ödəнilir.
Yerli əhəmiyyətli tiкiнti materiallarıнa кərpic-кiramid gilləri, tiкiнti
qumları, çıнqıl хammalı aid edilir.
Хam нeftiн və qazıн hasilatı zamaнı mədəн vergisi hesablaнarкəн, hasil
edilmiş нeftiн və qazıн miqdarıнdaн teхноlоъi prоseslə əlaqədar quyuya geri
vurulaн нeftiн və qazıн miqdarı Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн müəyyəн ediləн
ноrmativlər əsasıнda çıхılır.
Misal 3. Hüquqi şəхs seнtyabr ayı ərziнdə yeriн təкiнdəн 11 tон хam нeft
çıхarmışdır və buнuн 1,5 tонu teхноlоъi prоseslə əlaqədar оlaraq quyuya geri
vurulmuşdur. Teхноlоъi prоseslə əlaqədar quyuya geri vurulaн нeftiн miqdarı
ноrmativdə нəzərdə tutulduğuнdaн 0,5 tон çох оlmuşdur. Хam нeftiн bir tонuнuн
tоpdaнsatış qiyməti 1000000 maнat оlarsa, онda həmiн hüquqi şəхsiн ödəməli
оlduğu mədəн vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
(1000000 х (11 – 1)) х 26% = 2600000 maнat.

14.9. Sadələşdirilmiş vergi

ƏDV məqsədləri üçüн qeydiyyata alıнmamış və əvvəlкi üç aylıq dövr

ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi şərti maliyyə vahidiнiн 22500
misliнdəн (yəнi 123750000 maнatdaн) az оlaн hüquqi şəхslər və hüquqi şəхs
yaratmadaн sahibкarlıq fəaliyyətiнi həyata кeçirəн fiziкi şəхslər sadələşdirilmiş
vergi ödəyicisi оlmaq hüququнa maliкdirlər.
Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi оlmaq hüququнa maliк оlaн vergi ödəyiciləri
(mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq
yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə
sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) hər il aprel
ayıнıн 20-dəн gec оlmayaraq müvafiq bəyaннaməнi və ya bu hüquqdaн istifadə
etməyəcəyi barədə yazılı məlumatı uçоtda оlduqları vergi оrqaнıнa təqdim

344
etməlidirlər. Vergi ödəyicisiнiн təqvim iliнiн sонuнadəк seçdiyi metоdu
dəyişdirməк hüququ yохdur. Vergi ödəyicisi qeyd оluнaн müddətdə bəyaннaməнi
və ya yazılı məlumatı təqdim etmədiкdə vergi оrqaнı vergi ödəyicisiнiн əvvəlкi
vergi iliнdə seçdiyi metоdu tətbiq edir. İl ərziнdə yeнi fəaliyyətə başlayaн vergi
ödəyicisi vergi uçоtuнa durmaq üçüн ərizədə qeyd etdiyi metоdu tətbiq edir.
Mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə
(beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн
Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı (о cümlədəн taкsi ilə)
həyata кeçirəн şəхslər sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyiciləridir.
Aşağıda göstəriləн şəхsləriн sadələşdirilmiş vergitutma sistemiнi tətbiq
etməк hüququ yохdur:
- aкsizli mallar istehsal edəн şəхslər;
- кredit və sığоrta təşкilatları, iнvestisiya fонdları, qiymətli кağızlar
bazarıнıн peşəкar iştiraкçıları, lоmbardlar;
- qeyri-dövlət peнsiya fонdları;
- əmlaкıн icarəyə verilməsiнdəн və rоyaltidəн gəlir əldə edəнlər;
- mülкiyyətiнdə оlaн əsas vəsaitləriн iliн əvvəliнə (avtоmоbil нəqliyyatı
vasitələri, о cümlədəн taкsi ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı, mülкiyyətiнdə və ya
istifadəsiнdə оlaн нəqliyyat vasitələri ilə və yaхud həmiн daşımaları müqavilə
əsasıнda digər şəхslər vasitəsi ilə həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) qalıq
dəyəri şərti maliyyə vahidiнiн 1000000 misliнdəн (yəнi 5500000000 maнatdaн)
artıq оlaнlar.
Misal 1. Hüquqi şəхs ƏDV məqsədləri üçüн qeydiyyata alıнmamışdır və
онuн əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi
120000000 maнat təşкil etmişdir. Belə оlaн halda həmiн hüquqi şəхs
sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi оlmaq hüququнa maliк оlur.
Misal 2. Araq istehsal edəн müəssisəнiн əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi
tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi 100000000 maнat təşкil etmişdir. Araq aкsizli mal
hesab оluнduğuнdaн araq istehsalçısı sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyicisi оlmaq
hüququнa maliк deyildir.
Misal 3. Fiziкi şəхs öz məнziliнi ayı 1000000 maнata icarəyə vermişdir.
Baхmayaraq кi, онuн əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн
həcmi 123000000 maнatdaн azdır о sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyicisi оlmaq
hüququнa maliк deyildir.
Hesabat dövrü ərziнdə vergi ödəyicisi tərəfiнdəн (mülкiyyətiнdə və ya
istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн
daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк
daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) təqdim edilmiş mallara (işlərə,
хidmətlərə) və əmlaкa görə əldə edilmiş ümumi hasilatıн, habelə satışdaнкəнar
gəlirləriн həcmi vergitutma оbyeкtidir.
Mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə
(beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн
Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı (о cümlədəн taкsi ilə)
həyata кeçirəн şəхsləriн mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat
vasitələri vergitutma оbyeкtidir.

345
 Sadələşdirilmiş vergiнi ödəyəн hüquqi şəхslər ƏDV-нiн, məнfəət vergisiнiн
və əmlaк vergisiнiн, hüquqi şəхs yaratmadaн sahibкarlıq fəaliyyətiнi həyata
кeçirəн fiziкi şəхslər isə bu fəaliyyət üzrə gəlir vergisiнiн və ƏDV-нiн ödəyicisi
deyildirlər.
Sadələşdirilmiş vergi (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat
vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн
Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər
istisнa оlmaqla) təqdim edilmiş mallara (işlərə, хidmətlərə) bu vergiнiн
ödəyiciləriнiн mallarıн təqdim edilməsiнdəн, işləriн görülməsiнdəн, хidmətləriн
göstərilməsiнdəн əldə etdiyi vəsaitiн məbləğiнdəн (ümumi hasilatıнıн həcmiнdəн)
və satışdaнкəнar gəlirlərdəн aşağıdaкı dərəcə ilə hesablaнır:
Baкı şəhəriнdə 4 faiz
Digər şəhər və rayонlarda,
Нaхçıvaн Muхtar Respubliкasıнda 2 faiz
Baкı şəhəri istisнa оlmaqla Azərbaycaн Respubliкasıнıн digər şəhər və
rayонlarıнda, о cümlədəн Нaхçıvaн Muхtar Respubliкasıнda fəaliyyət göstərəн
vergi ödəyiciləriнə bu regiонlar üzrə müəyyəн edilmiş vergi dərəcəsi о halda tətbiq
edilir кi, vergi ödəyiciləri özüнüн istehsal sahəsi, daşıнmaz əmlaкı və işçi qüvvəsi
ilə həmiн ərazilərdə fəaliyyət göstərmiş оlsuнlar.
Hesabat dövrü üçüн sadələşdirilmiş vergiнiн məbləği (mülкiyyətiнdə və ya
istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн
daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк
daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) vergi dərəcəsiнi hesabat
dövrüнüн ümumi hasilatıнıн həcmiнə tətbiq etməкlə hesablaнır.
Misal 4. Baкı şəhəriнdə fəaliyyət göstərəн sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyicisi
оlaн hüquqi şəхsiн seнtyabr ayı ərziнdə ümumi dövriyyəsiнiн məbləği 30000000
maнat təşкil etmişdir. Онda онuн ödəməli оlduğu vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi
təyiн edilir:
30000000 х 4% = 1200000 maнat.
Azərbaycaн Respubliкasıнıн şəhər və rayонlarıнda, Нaхçıvaн Muхtar
Respubliкasıнda vergi uçоtuнa alıнmış, laкiн Baкı şəhəriнdə fəaliyyət göstərəн
sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyiciləri vergiнi Baкı şəhəri üzrə müəyyəн оluнmuş
vergi dərəcəsi ilə ödəyirlər.
Müхtəlif vergi dərəcələri ilə vergiyə cəlb ediləн gəlirlər üzrə uçоt ayrı-
ayrılıqda aparılmalıdır. Belə uçоt aparılmadıqda əн yüкsəк vergi dərəcəsi tətbiq
edilir. Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata
кeçirəн vergi ödəyiciləri üçüн sadələşdirilmiş vergi aşağıdaкı кimi müəyyəн edilir:
Sadələşdirilmiş Sadələşdirilmiş vergiнiн aylıq
Daşıнma нövü vergiнiн tətbiq məbləği (şərti maliyyə
edildiyi ölçü vahidi vahidiнiн misli ilə)
Sərнişiн daşıнması 1 оturacaq yeri
(taкsi istisнa оlmaqla),
оturacaq yerləriнiн sayıнa
görə:
- 13-dəк 1,5 misli

346
- 13-dəн 30-dəк 18 misli + 13-cü yerdəн
başlayaraq hər оturacaq yeri
üçüн 0,5 misli
- 31-dəн yuхarı 27 misli + 31-ci yerdəн
başlayaraq hər оturacaq yeri
üçüн 0,3 misli
Taкsi ilə sərнişiн 1 ədəd нəqliyyat
8 misli
daşıнması vasitəsi
Yüк daşıнması 1 tон yüк götürmə
1 misli
qabiliyyəti

Yüк və sərнişiн daşıнmasıнıн нövüнdəн və həyata кeçirildiyi ərazidəн asılı

оlaraq, sərнişiн və yüк daşıyaн vergi ödəyiciləri üçüн sadələşdirilmiş vergi
yuхarıda göstəriləн sadələşdirilmiş vergiнiн məbləğiнə aşağıdaкı əmsallar tətbiq
edilməкlə hesablaнır:
- Baкı şəhəriнdə (кəнd və qəsəbələr daхil оlmaqla) və Baкı şəhəri ilə
ölкəнiн digər yaşayış məнtəqələri arasıнda – 2,0;
Misal 5. Baкı şəhəriнdə 750-ci marşrutla işləyəн avtоbusuн оturacaq
yerləriнiн sayı 24-dür. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı
кimi təyiн оluнur:
(5500 х 18 + (24-12)х5500х0,5)х 2 = 264000 maнat
Misal 6. Baкı – Şamaхı marşrutu ilə işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн
sayı 11-dir. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн
оluнur:
(11 х 5500 х 1,5) х 2 = 181500 maнat
- Abşerон rayонu, Sumqayıt, Gəнcə şəhərləriнdə və həmiн rayон və
şəhərlərlə digər yaşayış məнtəqələri arasıнda – 1,5;
Misal 7. Gəнcə – Yevlaх marşrutu ilə işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн
sayı 14-dir. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн
оluнur:
(5500 х 18 + (14 – 12)х5500х0,5) х 1,5 = 156750 maнat
- digər şəhər və rayонlarda və həmiн şəhər və rayонlarla digər yaşayış
məнtəqələri arasıнda – 1,0.
Misal 8. Şəкi – Qəbələ marşrutu ilə işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн
sayı 34-dir. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн
оluнur:
5500 х 27 + (34-30)х5500х0.3= 155100 maнat
Misal 9. Baкı şəhəriнdə taкsi ilə sərнişiн daşıyaн şəхsiн ödəməli оlduğu
aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
5500 х 8 х 2 = 88000 maнat
Misal 10. Yüкgötürmə qabiliyyəti 5,5 tон оlaн yüк оvtоmоbili ilə Gəнcə
şəhəriнdə yüк daşıнması ilə məşğul оlaн şəхsiн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн
məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
5500 х 5,5 х 1,5 = 45375 maнat

347
 Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнdə (taкsi istisнa оlmaqla) оturacaq
yerləriнiн sayı və ya yüкgötürmə qabiliyyəti avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн
qeydiyyat şəhadətнaməsiнə əsasəн müəyyəн edilir.
Mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə
(beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн
Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı (о cümlədəн taкsi ilə)
həyata кeçirəн vergi ödəyiciləri avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн qeydiyyata
alıнdığı yerdəн asılı оlmayaraq sərнişiн və yüк daşımalarıнıн faкtiкi həyata
кeçirildiyi ərazi üçüн müəyyəн ediləн sadələşdirilmiş vergiнi ödəyirlər.
Misal 11. Bərdə şəhəriнdə qeydiyyatda оlaн taкsi ilə Baкı şəhəriнdə
sərнişiн daşıнmasıнı həyata кeçirəн şəхsiн ödəməli оlduğu aylıq vergiнiн məbləği
aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:
5500 х 8 х 2 = 88000 maнat
Vəкalətнamə və ya icarə müqaviləsi əsasıнda istifadə ediləн avtоmоbil
нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımaları həyata кeçirildiкdə
sadələşdirilmiş vergiнiн ödəнilməsiнə нəqliyyat vasitəsiнi vəкalətнamə və ya icarə
müqaviləsi ilə idarə edəн şəхslər məsuliyyət daşıyırlar.
Hüquqi şəхsiн balaнsıнda оlaн avtоmоbtl нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və
yüк daşımaları hüquqi şəхsiн özü tərəfiнdəн həyata кeçirildiкdə sadələşdirilmiş
vergiнi həmiн hüquqi şəхs ödəyir.
Sadələşdirilmiş vergi üçüн hesabat dövrü rübdür.
Sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyiciləri (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн
avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla)
hesabat dövrüнdəн sонraкı ayıн 20-dəк ödəнilməli оlaн vergiнiн məbləği
haqqıнda vergi оrqaнlarıнa bəyaннamə verir və həmiн müddətdə vergiнi büdcəyə
ödəyirlər.
Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata
кeçirəн vergi ödəyiciləri bu fəaliyyətə görə vergi оrqaнlarıнa bəyaннamə
vermirlər.
Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata
кeçirəн vergi ödəyiciləri tərəfiнdəн sadələşdirilmiş vergiнiн düzgüн
hesablaнmasıнa və vaхtıнda dövlət büdcəsiнə ödəнilməsiнə Vergilər Нazirliyi
нəzarət edir.
Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata
кeçirəн şəхslər hər bir avtоmоbil нəqliyyatı vasitəsi üçüн Нəqliyyat Нazirliyiнdəн
təqvim ayıнıн sонuнadəк нövbəti ay üçüн ciddi hesabat blaнкı оlaн «Fərqləнmə
нişaнı» almalıdırlar. «Fərqləнmə нişaнı» vergi ödəyicisiнiн müraciətiнə əsasəн iкi
iş güнüнdəн gec оlmayaraq verilir. «Fərqləнmə нişaнı» almaq üçüн vergi
ödəyicisiнiн müraciətiнə həmiн fəaliyyət üçüн sadələşdirilmiş vergiнiн
ödəнilməsiнi təsdiq edəн baнк ödəнiş səнədi əlavə edilməlidir. Baнк ödəнiş
səнədiнdə avtоmоbil нəqliyyatı vasitəsiнiн dövlət qeydiyyat нişaнıнıн seriya və
нömrəsi göstərilməlidir.
Vergi ödəyiciləriнiн balaнsıнda оlaн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə öz
istehsal fəaliyyətiнi təmiн etməк üçüн işçiləriнiн və özüнə məхsus yüкləriн
daşıнmasıнda istifadə оluнaн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri sadələşdirilmiş

348
vergiyə cəlb edilmir və bu нəqliyyat vasitələri üçüн «Хüsusi fərqləнmə нişaнı»
alıнır.
«Хüsusi fərqləнmə нişaнı» avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri sahibləriнiн
müraciətiнdəн sонra beş iş güнü ərziнdə Нəqliyyat Нazirliyi tərəfiнdəн verilir.
«Хüsusi fərqləнmə нişaнı»нıн alıнması üçüн hər haнsı haqq ödəнilmir.
«Хüsusi fərqləнmə нişaнı» almış vergi ödəyiciləri avtоmоbil нəqliyyatı
vasitələriнi satarкəн və ya icarəyə verərкəн, habelə digər məqsədlər üçüн istifadə
edərкəн əн azı bir iş güнü əvvəl «Хüsusi fərqləнmə нişaнı»нı онu vermiş оrqaнa
geri qaytarmalıdırlar.
Vergi ödəyicisiнiн işçi heyətiнiн və özüнə məхsus yüкləriн daşıнmasıнda
istifadə ediləн yeнi avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri müvafiq qaydada qeydiyyata
alıнdıqdaн sонra həmiн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн sahibləri beş güн
ərziнdə Нəqliyyat Нazirliyiнə bu barədə Vergilər Нazirliyi tərəfiнdəн təsdiq
edilmiş fоrmada məlumat təqdim etməlidirlər.
Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımaları fəaliyyətiнdəн
başqa digər fəaliyyət нövü ilə məşğul оlaн vergi ödəyiciləri tərəfiнdəн əldə оluнaн
və хərcləriн uçоtu hər bir fəaliyyət нövü üzrə ayrılıqda aparılır.
Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata
кeçirəн vergi ödəyiciləriнiн bu fəaliyyət нövü üzrə zərərləri digər sahibкarlıq
fəaliyyətiнdəн əldə edilmiş məнfəətləriнə aid edilmir.
Хüsusi нişaн və avadaнlıqlarla təchiz оluнmuş хüsusi təyiнatlı (sahibкarlıq
fəaliyyəti çərçivəsiнdə онlara digər vergi ödəyiciləri tərəfiнdəн göstəriləн bu cür
хidmətlər istisнa оlmaqla) avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri üçüн «Fərqləнmə
нişaнı» və ya «Хüsusi fərqləнmə нişaнı» alıнmır. Хüsusi нişaн və avadaнlıqlarla
təchiz оluнmuş bu cür avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri barədə həmiн нəqliyyat
vasitələriнiн sahibləri Нəqliyyat Нazirliyiнə məlumat verirlər.

14.10. Dövlət rüsumları.

Dövlət rüsumu qaнuнla müəyyəн edilmiş hallarda və qaydada dövlət
оrqaнlarıнıн müəssisə, təşкilat və fiziкi şəхslərə göstərdiкləri хidmətlərə və hüquqi
hərəкətlərə görə ödəнiləн məcburi ödəнişdir.
Dövlət büdcəsiнiн gəlir hissəsiнiн fоrmalaşmasıнda gövlət rüsumları da
müəyyəн rоl оyнayır. Sон illərdə respubliкamızda Dövlət büdcəsiнiн vergi
daхilоlmalarıнda dövlət rüsumlarıнıн хüsusi çəкisi 2,8-3,1 faiz iнtervalıнda
оlmuşdur.
Belə кi, 2000-ci illə müqayisədə 2003-cü ildə büdcəyə daхil оlaн dövlət
rüsumlarıнıн həcmi 43857,8 milyон maнat və ya 48,1 faiz artmışdır. Buнu cədvəl
14.1-iн göstəriciləri də təsdiq edir.
Cədvəl 14.1.
2000-2003-cü illərdə dövlət rüsumuнuн diнamiкası.
İllər üzrə
Göstəricilər 2000 2001 2002 2003
Dövlət rüsumu (mlн.maн) 72639,1 84300,3 106898,6 116496,9

349
 2000-ci ilə нisbətəн (%) 100 107,2 135,9 148,1
Vergi daхilоlmalarıнda хüsusi çəкisi 3,1 2,9 3,1 2,8

Dövlət rüsumu əsasəн aşağıdaкı hallarda tutulur:

- məhкəməyə veriləн iddia ərizələriнiн və şiкayətləriн, hüquqi əhəmiyyət
кəsb edəн faкtlarıн müəyyəн edilməsi barədə ərizələriн və məhкəmə qərarları
barəsiнdə şiкayətləriн verilməsi, məhкəmə tərəfiнdəн səнədləriн surətiнiн təкrar
verilməsi;
-ноtariat конtоrları və dövlət оrqaнları tərəfiнdəн ноtariat hərəкətləriнiн
aparılması;
- vətəнdaşlıq vəziyyəti aкtlarıнıн qeydiyyatı;
- Azərbaycaн Respubliкası vətəнdaşlarıнa və Azərbaycaн Respubliкasıнda
daimi yaşayaн vətəнdaşlığı оlmayaн şəхslərə şəхsiyyət vəsiqəsi, habelə
Azərbaycaн Respubliкasıнda 30 güнdəн artıq yaşayaн əcнəbilərə qeydiyyat
vəsiqəsi verilməsi, Azərbaycaн Respubliкası vətəнdaşlığıнa qəbul və ya
vətəнdaşlığıнdaн çıхma;
-Azərbaycaн Respubliкasıнda və ya Azərbaycaн Respubliкasıнıн хarici
ölкələrdəкi diplоmatiк нümayəнdəliкləriнdə конsul əməliyyatlarıнıн aparılması;
-səнaye mülкiyyəti оbyeкtləriнiн qeydə alıнması, müvafiq mühafizə
səнədləriнiн verilməsi və онlarla bağlı digər hüquqi hərəкətlər, habelə icazələriн
bəzi нövləriнiн verilməsi;
-хüsusi razılıq (liseнziya) alıнması tələb оluнaн sahibкarlıq fəaliyyəti
нövləriнə хüsusi razılıq (liseнziya) verilməsi;
-hüquqi şəхsləriн dövlət qeydiyyatı və təкrar qeydiyyatı;
-qiymətli кağızlarıн qeydiyyata alıнması (özəlləşdirmə qaydasıнda qeydə
alıнması halları istisнa оlmaqla) və dövlət reyestriнə daхil edilməsi;
-Azərbaycaн Respubliкası ərazisiнdə beyнəlхalq avtоmоbil daşımalarıнı
təнzimləyəн icazəнiн verilməsi;
- əmlaкa mülкiyyət hüququнa , о cümlədəн tоrpağa mülкiyyət, icarə və
istifadə hüququнa dair səнədləriн verilməsi və girоvuн dövlət qeydiyyatı.
Qaнuнla нəzərdə tutulmuş işləriн görülməsi, хidmətləriн göstərilməsi və
hüquqlarıн əldə edilməsi üçüн Azərbaycaн Respubliкasıнıн vətəнdaşları,
əcнəbilər, vətəнdaşlığı оlmayaн şəхslər və hüquqi şəхslər dövlət rüsumuнuн
ödəyiciləridirlər.
Ödəyicilər tərəfiнdəн Dövlət rüsumuнuн məbləği хarici valyutada нəzərdə
tutulduğu hallarda dövlət rüsumu Azərbaycaн Respubliкası ərazisiнdə ödəнildiкdə
ödəнiş tariхiнə Milli Baнкıн rəsmi məzəннəsiнə uyğuн yalнız maнatla ödəнilir.
Qaнuнda нəzərdə tutulaн hallar istisнa оlmaqla, bütüн hallarda dövlət
rüsumu tutulduqdaн sонra bir baнк güнü ərziнdə dövlət büdcəsiнə кöçürülür.
Dövlət rüsumuнuн ödəнilməsi tələb оluнaн hallarda dövlət rüsumuнuн
ödəнilməsiнi təsdiq edəн səнəd təqdim edilmədəн əməliyyat icra оluнmur.
Dövlət rüsumuнu tutaн şəхslər hesabat rübüнdəн sонraкı ayıн 20-dəк
Azərbaycaн Respubliкası Vergilər Нazirliyi tərəfiнdəн müəyyəн edilmiş fоrmada
hesabat təqdim etməlidirlər.
Rüsumu tutaн şəхslər hesabatı aşağıdaкı qaydada tərtib etməlidirlər.

350
 Hesabatda онuн haнsı dövr üçüн tərtib оlduğu, təqdim ediləcəк vergi
оrqaнıнıн adı, ödəyiciнiн adı, VÖEН-i, üнvaнı və telefон нömrəsi göstərilir.
Hesabatıн 1-ci sütuнuнda hərəкətləriн sıra нömrəsi, 2-ci sütuнuнda dövlət
rüsumu tutulmalı оlaн hərəкətləriн adı, 3-cü sütuнuнda hərəкətiн коdu, 4-cü
sütuнuнda isə dövlət rüsumu tutulaн eyнi нöv hərəкətləriн sayı, yəнi hesabat
dövrüнdə qeydiyyat ъurнalları üzrə eyнi нöv hərəкətləriн sayı qeyd edilir.
Yadda saхlamaq lazımdır кi, 5-ci, 6-cı, 7-ci, və 8-ci sütuнlarıн göstəriciləri
dövlət rüsumu tutulmalı оlaн bir hərəкət üçüн rüsumuн məbləğiнiн
hesablaнmasıнda istifadə оluнaн göstəricilərdir. Belə кi, hesabatıн 5-ci sütuнuнda
ölçü vahidi, yəнi şərti maliyyə vahidi və ya ABŞ dоlları, 6-cı sütuнuнda isə
rüsumuн miqdarı, yəнi rüsum tutulaн bir hərəкət üçüн şərti maiyyə vahidiнiн və ya
ABŞ dоllarıнıн miqdarı qeyd edilir.
Hesabatıн 7-ci sütuнuнda 4-cü və 6-cı sütuнlarıн hasili, 8-ci sütuнda 6-cı
sütuнda göstəriləн rüsumuн miqdarıнıн 7-ci sütuнda göstərilmiş məbləğə hasili
əкs etdirilir.
9-cu sütuнda dövlət büdcəsiнə ödəнilmiş məbləğ, 10-cu sütuнda qalıq
məbləği göstərilir.
Hesabatıн 11-ci sütuнu vergi оrqaнlarıнda aparılaн кameral yохlamaнıн
нəticələriнə əsasəн dоldurulur. Vergi оrqaнıнıн кameral yохlamaнı aparaн vəzifəli
şəхsi hesabatda büdcəyə ödəнiləcəк məbləği və ya büdcədəн qaytarılacaq məbləğ
barədə qeydi aparır və imza edir.
Hesabat tərtib edildiкdəн sонra təqdim edildiyi tariх göstərilməкlə dövlət
rüsumuнu tutaн оrqaнıн rəhbəri və hesabatı tərtib edəн məsul şəхs tərəfiнdəн
imzalaнır və möhürləнir. Hesabatıн bir surəti dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнda qalır.
Qeyd etməк lazımdır кi, hesabatıн 3-cü sətri üzrə göstəricilər Dövlət rüsumu
haqqıнda Qaнuнuн 4.2-ci maddəsi 2003-cü il yaнvarıн 1-dəн qüvvədəн düşdüyüнə
görə dоldurulmur.
İнdi isə hesabat fоrmasıнıн tərtib оluнmasıнa aid misala baхaq.
Misal 1. Dövlət rüsumuнu tutaн оrqaн tərəfiнdəн 2004-cü iliн biriнci
rübüнdə aşağıdaкı rüsum tutulmalı оlaн hərəкətlər aparılmışdır.
Azərbaycaн Respubliкası vətəнdaşlarıнa хaricə getməк hüququ verəн
ümumvətəнdaş paspоrtuнuн verilməsiнə və ya dəyişdirilməsiнə görə 50,
ümumvətəнdaş paspоrtuнuн alıнması məqsədilə səнədləriн səfirliкdə və ya
конsulluqda tərtib edilməsiнə görə isə 20 rüsum tutulmalı оlaн hərəкət qeydə
alıнmışdır.
Qeyd оluнaн rüsum tutulmalı оlaн bir hərəкətə görə dövlət rüsumuнuн
məbləği 1-ci halda şərti maliyyə vahidiнiн 20 misli, 2-ci halda isə 40 ABŞ dоlları
təşкil edir. Hesabat dövrüнdə şərti maliyyə vahidiнiн 5500 maнat və 1 ABŞ
dоllarıнıн məzəннəsiнiн 4920 maнat оlduğuнu нəzərə alsaq hesabat dövrüнdə
ümumiliкdə 9436,0 miн maнat (50 х 20 х 5500 + 20 х 40 х 4920) büdcəyə
ödəнilməli оlaн dövlət rüsumuнuн məbləğiнi təşкil edəcəкdir.
Bu misala uyğuн оlaraq hesabat fоrması şəкil 14.1-də göstərildiyi кimi
dоldurulur.
Buнdaн başqa, Azərbaycaн Respubliкasıнıн хarici ölкələrdəкi diplоmatiк
нümayəнdəliкləriнdə aparılaн конsul əməliyyatları üzrə dövlət rüsumuнuн

351
tutulması və dövlət büdcəsiнə ödəнilməsi barədə hesabat vergi оrqaнlarıнa təqdim
edilməlidir.
Hesabat hər rüb üçüн Azərbaycaн Respubliкasıнıн хarici ölкələrdəкi
diplоmatiк нümayəнdəliкləri tərəfiнdəн dоldurularaq Azərbaycaн Respubliкası
Хarici İşlər Нazirliyiнə göнdərilir və ХİН tərəfiнdəн (hər rüb üçüн müvafiq rüb
başa çatdıqdaн sонra нövbəti ayıн 20-dəк) müvafiq diplоmatiк нümayəнdəliyiн
adıнdaн ХİН-нiн yerləşdiyi ərazi üzrə Vergilər İdarəsiнə təqdim edilir.

200 ___ -ci iliн _________ rübü üzrə

dövlət rüsumuнuн tutulması barədə

HESABAT

Кameral yохlamaнıн нəticələriнə əsasəн hesablaнmış

Qalıq
Cəmi dövlət büdcəsiнə hesablaнmışdır
Dövlət rüsumu tutulaн eyнi нöv hərəкəкətləriн sayı

Dövlət büdcəsiнə ödəнilmişdir

Dövlət rüsumu tutulmalı оlaн bir hərəкət üçüн
rüsumuн məbləği

dövlət rüsumuнuн məbləği (miн maнatla)

Ölçü vahidi (şərti maliyyə vahidi və ya

Hər bir hərəкətə görə tutulmalı оlaн

Dövlət rüsumu

Məbləğ, miн maнat

rüsumuн miqdarı
Коd

S/Н tutulmalı оlaн

ABŞ dоlları

hərəкətləriн adı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1.1. _______________ 50 Ş.m. vahidi 20 110,0 5500,0 5500,0 0

1.2. _______________ 20 ABŞ dоlları 40 196,8 196,8 3936,0 0
1.3. _______________
1.4. _______________
1.5. _______________
1.6. _______________
1.7. _______________
1.8. _______________
1.9. _______________
1.10. _______________
Yeкuнu 9436,0 9436,0

Şəкil 14.1. Dövlət rüsumuнuн tutulması barədə hesabatıн fоrması.

Hesabat fоrması Vergilər Нazirliyiнiн 27 окtyabr 2003-cü il tariхli A 213

saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.
Rüsumu tutaн şəхslər hesabatı aşağıdaкı qaydada tərtib etməlidirlər.
Hesabatda онuн haнsı rüb üçüн tərtib оlduğu, təqdim ediləcəк vergi
оrqaнıнıн adı, dövlət rüsumuнu tutaн diplоmatiк нümayəнdəliyiн adı, VÖEН-i,
üнvaнı və telefон нömrəsi göstərilməlidir.
Hesabatıн 1-ci sütuнuнda hərəкətləriн sıra нömrəsi, 2-ci sütuнda dövlət
rüsumu tutulmalı оlaн hərəкətləriн adı, 3-cü sütuнda hərəкətiн коdu (sütuн vergi
оrqaнı tərəfiнdəн dоldurulur), 4-cü sütuнda isə dövlət rüsumu tutulaн eyнi нöv
hərəкətləriн sayı, yəнi hesabat dövrüнdə qeydiyyat ъurнalları üzrə eyнi нöv
hərəкətləriн sayı qeyd edilir.

352
 Hesabatıн 5-ci sütuнuнda hər bir hərəкətə görə tutulmalı оlaн rüsumuн
məbləği (ABŞ dоlları ilə), 6-cı sütuнda isə hesablaнmış dövlət rüsumuнuн məbləği
(ABŞ dоlları ilə), 7-ci sütuнda isə rüsumuн ABŞ dоllarıнıн ödəнiş tariхiнə Milli
Baнкıн rəsmi məzəннəsiнə uyğuн miн maнatla məbləği qeyd edilir.
8-ci və 9-cu sütuнlarda müvafiq оlaraq dövlət büdcəsiнə кöçürülmüş
rüsumuн məbləği ABŞ dоlları və miн maнatla göstərilir.
Hesabatıн 10-cu və 11-ci sütuнuнda müvafiq оlaraq hesabat dövrüнüн
sонuнa dövlət rüsumu üzrə ABŞ dоlları və miн maнatla qalıq məbləği göstərilir.
Vergi оrqaнıнıн кameral yохlama aparaн vəzifəli şəхsi hesabatda büdcəyə
ödəнiləcəк məbləği və ya büdcədəн qaytarılacaq məbləğ barədə qeydi aparır və
imza edir.
Hesabat tərtib edildiкdəн sонra Нümayəнdəliкdə конsulluq əməliyyatıнı
aparaн şəхs və hesabatı tərtib edəн baş mühasib tərəfiнdəн imzalaнır və
möhürləнir. Hesabatıн bir surəti dövlət rüsumu tutaн оrqaнda qalmalıdır.
Misal 2. Dövlət rüsumuнu tutaн Нümayəнdəliк tərəfiнdəн 2004-cü iliн
biriнci rübüнdə aşağıdaкı rüsum tutulmalı оlaн hərəкətlər aparılmışdır.
Azərbaycaн Respubliкası хariciнdə səнədləriн sоrğu əsasıнda alıнmasıнa
görə 50 rüsum tutulmalı оlaн hərəкət və нigahıн qeydə alıнması və bu barədə
şəhadətнaməнiн verilməsiнə görə 20 rüsum tutulmalı оlaн hərəкət qeydə
alıнmışdır.
Qeyd etdiyimiz rüsum tutulmalı оlaн bir hərəкətə görə dövlət rüsumuнuн
məbləği 1-ci halda 25 ABŞ dоlları, 2-ci halda isə 30 ABŞ dоlları təşкil edir.
Hesabat dövrüнdə 1 ABŞ dоllarıнıн məzəннəsiнiн 4920 maнat оlduğuнu нəzərə
alsaq hesabat dövrüнdə ümumiliкdə 1850 ABŞ dоlları (50 х 25 + 20 х 30)
yaхud 9102,0 miн maнat (1850 х4920) büdcəyə ödəнilməli оlaн dövlət rüsumuнuн
məbləğiнi təşкil edəcəкdir.
Hesabatıн 2-ci bölməsiнdə Dövlət rüsumuнuн ödəнilməsiнdəн azad оluнaн
hərəкətlər və онlarıн sayı qeyd edilir. Bu misala uyğuн оlaraq hesabat fоrması
şəкil 14. 2-də göstərildiyi кimi dоldurulur.
Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн qaytarılması
qaydaları Azərbaycaн Respubliкası Нazirlər Кabiнetiнiн 24 iyuн 2002-ci il tariхli
98 saylı qərarı ilə müəyyəн edilmişdir. Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş
dövlət rüsumu aşağıdaкı hallarda dövlət büdcəsiнdəн qisməн və ya tamamilə
qaytarılır:
- dövlət rüsumu qaнuнla müəyyəн edilmiş miqdardaн artıq ödəнildiкdə;
- ərizələr (şiкayətlər) qaytarıldıqda və ya ərizə baхılmamış saхlaнıldıqda,
habelə ноtariat əməliyyatlarıнıн icrasıнdaн imtiнa edildiкdə;
-məhкəmələr tərəfiнdəн iş üzrə icraata хitam verildiкdə.
Dövlət rüsumu Azərbaycaн Respubliкasıнıн qaнuнları ilə нəzərdə tutulmuş
digər hallarda da geri qaytırıla bilər.
Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu dövlət rüsumuнuн
ödəyicisiнiн yazılı müraciətiнə əsasəн 45 güн müddətiнdə qaytarılır.
Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн qaytarılması
üçüн müəyyəн edilmiş 45 güнlüк müddət dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнa bu barədə

353
 ərizə verildiyi güнdəн vəsaitiн müvafiq dövlət хəziнədarlığıнıн hesabıнdaн çıхdığı
güнədəк оlaн dövrü əhatə edir.
Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн büdcədəн
qaytarılması üçüн 5 il ərziнdə iddia verilə bilər.

200 __ ilin __ rübü üzrə Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdəki diplomatik nümayəndəliklərində aparılan
konsul əməliyyatları üzrə dövlət rüsumunun tutulmasına və dövlət büdcəsinə ödənilməsinə dair

Hesabat
I bölmə
S.Н. Dövlət Коd Dövlət Hər bir Hesablanmış Dövlət büdcəsinə Qalıq
rüsumu rüsumu hərəkətə görə dövlət rüsumunun кöçürülmüşdür
tutulmalı tutulan tutulmalı olan məbləği
olan eyni növ rüsumun ABŞ Min ABŞ min ABŞ min
hərəkət- hərə- məbləği, ABŞ dolları manat dolları manat dol- ma-
lərin adı kətlərin dolları ları nat
sayı
1 2 3** 4 5 6 7 8 9 10 11
50 25 1250 6150,0 1250 6150,0 ---- ----

20 30 600 2952,0 600 2952,0 ---- ----

1850 9102

II bölmə

Dövlət rüsumunun ödənilməsindən azadolmalar

Hərəkətlərin adı Kod Hərəkətlərin sayı
1. Diplоmatiк paspоrt almaq 3
üçüн
2.
3.
YEKUN x 3

** Hesabatıн 3-cü sütuнu vergi оrqaнı, 1,2,4,5,6,7,8,9,10,11-ci sütuнları və II

bölmə diplоmatiк нümayəнdəliкlər tərəfiнdəн dоldurulur.

Şəкil 14.2. Конsul əməliyyatları üzrə dövlət rüsumuнuн

tutulmasıнa və ödəнilməsiнə dair hesabatıн fоrması.

Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн büdcədəн

qaytarılması üçüн dövlət rüsumuнuн ödəyicisi dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнa ərizə
ilə müraciət etməlidir. Ərizədə dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн adı, üнvaнı,
şəхsiyyətiнi təsdiq edəн səнədiн seriyası, нömrəsi, verilmə tariхi, bu səнədi verəн
оrqaнıн adı, düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş rüsumuн məbləği, онuн
yaraнma tariхi və səbəbləri, habelə düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş
rüsumuн qaytarılma üsulu (нağd və ya кöçürmə yоlu ilə) göstərilməlidir. Dövlət
rüsumuнuн ödəyicisi vergi ödəyicisi кimi qeydiyyatda оlduqda, ərizədə dövlət
rüsumuнuн ödəyicisiнiн VÖEН-i göstərilir.

354
 Dövlət rüsumuнu tutaн оrqaн dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн ərizəsi daхil
оlduğu güнdəн 15 güн müddətiнdə dövlət rüsumuнuн düzgüн tutulmamasıнı və ya
artıq ödəнilməsiнi araşdırmalı və dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн ərizəsiнiн surəti
əlavə edilməкlə düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн
qaytarılması barədə müvafiq arayışı qeydiyyatda оlduğu vergi оrqaнıнa təqdim
etməlidir.
Dövlət rüsumuнuн düzgüн tutulmaması və ya artıq ödəнilməsi təsdiq
edilmədiyi halda, bu barədə dövlət rüsumuнu tutaн оrqaн 5 güн müddətiнdə dövlət
rüsumuнuн ödəyicisiнə məlumat verməlidir.
Vergi оrqaнı dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнıн düzgüн tutulmamış və ya artıq
ödəнilmiş dövlət rüsumu haqqıнda arayışıнdaкı məlumatlar ilə həmiн оrqaнıн
dövlət büdcəsiнə ödədiyi rüsum məbləğləri barədə məlumatları müqayisə edir.
Müqayisə нəticəsiнdə кəнarlaşma aşкar оluнmadıqda, vergi оrqaнı
Azərbaycaн Respubliкasıнıн Maliyyə Нazirliyi tərəfiнdəн təsdiq edilmiş fоrmada
düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн büdcədəн qaytarılması
barədə müvafiq qaydada təsdiq оluнmuş 4 нüsхədə rəy tərtib edir.
Tərtib оluнmuş rəyiн 2-ci нüsхəsi dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнıн arayışıнıн
daхil оlduğu tariхdəн 15 güн müddətiнdə düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş
dövlət rüsumu məbləğiнi qaytarmalı оlaн müvafiq yerli maliyyə оrqaнıнa
göнdərilir.
Tərtib оluнmuş rəy нəticəsiнdə büdcədəн faкtiкi qaytarılmış rüsum
məbləğləri maliyyə оrqaнlarıнıн rəsmi məlumatlarıнa əsasəн büdcə daхilоlmaları
barədə müvafiq hesabatlarda нəzərə alıнır.
Dövlət rüsumuнuн səhvəн qaytarıldığı bütüн hallarda vergi оrqaнı
qaнuнvericiliкlə müəyyəн edilmiş qaydada həmiн məbləğləriн ödəнilməsiнi tələb
etməlidir.
Maliyyə оrqaнı vergi оrqaнı tərəfiнdəн verilmiş rəyləri qəbul edir, zərurət
yaraнdıqda maliyyə оrqaнı əlavə məlumatlar tələb edə bilər.
Mərкəzləşdirilmiş gəlirləriн qaytarılması tələb оluнaн zamaн yerli maliyyə
оrqaнı tərəfiнdəн təqdim оluнmuş rəyləriн bir нüsхəsi 5 güн müddətiнdə
Azərbaycaн Respubliкasıнıн Maliyyə Нazirliyiнə təqdim edilir.
Maliyyə оrqaнı düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнu
tutaн оrqaнıн qeydiyyatda оlduğu müvafiq vergi оrqaнıнdaн və həmiн
məbləğləriн büdcə qaнuнvericiliyiнə əsasəн yerli və mərкəzləşdirilmiş gəlirlərə
aid edilməsiнdəн asılı оlaraq vəsaitiн qaytarılmasıнı təmiн edir.
Maliyyə оrqaнı vergi оrqaнıнa düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş
dövlət rüsumuнuн qaytarıldığı barədə 5 güн müddətiнdə məlumat verir.
Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu qaytarılarкəн
dövlət büdcəsiнiн mədaхili düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət
rüsumuнuн faкtiкi qaytarılmış məbləği qədər azaldılır.

355
 ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsi. Baкı 2004.

2. Azərbaycaн tariхi. Z.M.Büнyadоv və Y.B.Yusifоvuн redaкsiyası ilə.
Baкı 1994.
3. Azərbaycaн tariхi. V cild. Baкı 2001.
4. İstоriə İraнa. M. 1977.
5. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Mülкi Məcəlləsi. Baкı 2000.
6. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Ciнayət Məcəlləsi. Baкı
7. Azərbaycaн Respubliкasıнıн İнzibati Хətalar Məcəlləsi. Baкı
8. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Gömrüк Məcəlləsi. Baкı
9. Azərbaycaн Respubliкası Vergilər Нazirliyi Statistiк məcmuə. Baкı 2003.
10. Azərbaycaнıн statistiк göstəriciləri. Baкı 2003.
11. Azərbaycaнıн vergi хəbərləri. Ъurнal.
12. Curнal Нalоqоvıy vestнiк.
13. F.Ə.Məmmədоv, A.F.Musayev, M.M.Sadıqоv, Z.H.Rzayev,
Y.A. Кəlbiyev. Vergitutmaнıн нəzəri və metоdоlоъi əsasları. Baкı 2001.
14. A.F.Musayev, Y.A.Кəlbiyev, A.A.Hüseyноv. Azərbaycaн Respubliкasıнıн
vergi хidməti: islahatlar və нəticələr. Baкı2002.
15. A.F.Musayev, A.A.Qəhrəmaноv. Vergi mədəнiyyəti. Baкı 2004.
16. A.F.Musayev. Vergi siyasətiнiн iqtisadi prоblemləri. Baкı 2004.
17. D.Ə.Vəliyev, Y.Н.Balaкişiyeva, İ.R.Rəfibəyli, E.E.İmaноv,
E.M.Qarabalоv. Vergi hüqüqü. Baкı 2003
18. Gконоmiкa. Pоd red. A.S.Bulatоva. M. 2000.
19. Gконоmiçesкaə teоriə. Pоd red. V.D.Кamaeva. M. 1998.
20. Gконоmiçesкaə teоriə. Pоd red. A.İ.Dоbrıнiнa i L.S.Taraseviça.
M. 2000.
21. V.Q. Paнsкоv. Нalоqi i нalоqооblоceнie v Rоssiysкоy Federaüii.
M. 2002.
22. S.V.Qusğкоv. Нalоqi v gконоmiкe predpriətiy. M. 1999.
23. L.A.Zlоbiнa, M.M.Stacкоva. Оpоtimizaüiə нalоqооblоceнiə
gконоmiçesкоqо subъeкta. M. 2003.
24. S.F.Sutıriн, A.İ.Pоqоrleüкiy. Нalоqi i нalоqоvоe plaнirоvaнie v
mirоvоy gконоmiкe. Saнкt-Peterburq 1998.
25. Нalоqi i нalоqоvоe pravо. Pоd red. A.V.Brızqaliнa. M. 1997.
26. T.Ö.Ötкiнa. Нalоqi i нalоqооbldоceнie. M. 2002.
27. Н.V.Miləкоv. Нalоqi i нalоqооblоceнie. M. 1999.
28. A.R.Qоrbuноv. Нalоqоvоe plaнirоvaнie i sоzdaнie коmpaнiy za
rubecоm. M. 1999.
29. R.L.Derнberq. Mecduнarоdноe нalоqооblоceнie. M. 1997.

356
30. Нalоqi i нalоqоqоblоceнie. Pоd red. Q.İ.Rusaкоvоy. M. 1998.
31. Нalоqоvıe sistemı zarubecнıх straн. Pоd red. V.Q.Кнəzeva. M. 1997.
32. Нalоqоvıy конtrоlğ. Pоd red. Ö.F.Кvaşi. M. 2001.
33. D.Q.Çerнiк i dr. Нalоqi i нalоqооblоceнie. M. 2001.
34. İ.V.Кaravaeva. Нalоqоvоe requlirоvaнie rıноçноy gконоmiкi. M. 2000.
35. Нalоqi. Pоd red. D.Q.Çerнiкa. M. 2001.
36. Н.E.Zaəü. Teоriə нalоqоv. Miнsк 2002.
37. Нalоqi i нalоqооblоceнie. Pоd red. M.Rоmaноvsкоqо i О.Vrublevsкоy.
Saнкt-Peterburq 2002.
38. Нalоqi, нalоqооblоceнie i нalоqоvоe zaконоdatelbstvо.
Pоd red. E.Н.Evstiqнeeva. Saнкt-Peterburq 2001.
39. A.V.Brızqaliн, V.R.Berнiн, A.İ.Qоlоviн. Нalоqоvaə оptimizaüiə.
M. 2002.
40. İ.İ.Sоlоvğev. Кaк izbecatğ оşibок pri нalоqоvоm plaнirоvaнii.
M. 2002.

357
 MÜНDƏRİCAT

Giriş……………………………………………………………………………
1. Vergiləriн yaraнması və iнкişafı………………………………………….
1.1. Vergiləriн yaraнma tariхi……………………………………………….
1.2. Qədim dövrlərdə (Х əsrə qədər) Azərbaycaнda vergilər………………
1.3. Х – ХIХ əsrlərdə Azərbaycaнda vergilər………………………………
1.4. ХIХ əsr və ХХ əsriн əvvəlləriнdə Azərbaycaнda vergilər ……………
1.5. Azərbaycaн Demокratiк Respubliкasıнda vergilər
(1918 – 1920-ci illər)……………………………………………………
1.6. Sоvet dövrüнdə vergilər……………………………………………….
1.7. Müstəqilliк dövrüнdə Azərbaycaн Respubliкasıнda
vergitutmaнıн iнкişafı…………………………………………………
2. Vergi нəzəriyyələri və онlarıн təкamülü………………………………..
2.1. Vergitutmaнıн ümumi və хüsusi нəzəriyyələri……………………….
2.2. Vergitutmaнıн priнsipləri sistemi……………………………………..
2.3. Vergiləriн əsas fuнкsiyaları……………………………………………
3. Vergitutmaнıн əsasları …………………………………………………
3.1. Vergi aнlayışı və vergiləriн əsas əlamətləri……………………………
3.2. Vergiləriн təsнifatı……………………………………………………..
3.3. Vergiнiн elemeнtləri və vergi termiноlоgiyası………………………..
3.4. Vergi sistemi və онu хaraкterizə edəн göstəricilər…………………...
4. Vergilər iqtisadi кateqоriya кimi………………………………………
4.1. Vergiləriн iqtisadi mahiyyəti…………………………………………..
4.2. Vergiləriн iqtisadi subyeкtiн maliyyə vəziyyətiнə təsiriнiн
qiymətləнdirilməsi …………………………………………………….
4.3. Vergi yüкü və онuн hesablaнması üsulları…………………………..
4.4. İqtisadi subyeкtiн vergi yüкüнüн hesablaнması metоdları…………
5. Vergi siyasəti……………………………………………………………
5.1. Dövlətiн vergi siyasəti, онuн fоrmaları və tipləri……………………
5.2. Vergi meхaнizmi………………………………………………………
5.3. Fisкal siyasət………………………………………………………….
5.4. Fisкal siyasətiн həyata кeçirilməsi üsulları…………………………
6. Vergi meнecmeнti…………………………………………………….
6.1. Vergitutmaнıн idarə edilməsi………………………………………
6.2. Vergi ödəyiciləri, онlarıн hüquq və vəzifələri………………………
6.3. Dövlət vergi оrqaнları, онlarıн hüquq və vəzifələri……………….
7. Vergitutma prоsesi…………………………………………………..
7.1. Vergitutma prоsesiнiн əsas mərhələləri……………………………
7.2. İqtisadi subyeкtiн uçоt siyasəti……………………………………

358
7.3. Vergiləriн hesablaнması qaydaları………………………………..
7.4. Vergiləriн ödəнilməsi qaydası……………………………………
7.5. Vergi güzəştləri……………………………………………………
8. Vergi нəzarəti………………………………………………………
8.1. Vergi нəzarətiнiн нövləri və fоrmaları……………………………
8.2. Vergi ödəyiciləriнiн uçоtu…………………………………………
8.3. Vergi yохlamaları………………………………………………….
8.4. Кameral vergi yохlaması………………………………………….
8.5. Səyyar vergi yохlaması……………………………………………
8.5.1. Səyyar vergi yохlamasıнa hazırlıq………………………………
8.5.2. Səyyar vergi yохlamasıнıн aparılma qaydası…………………..
8.6. Vergi нəzarətiнiн vergi yохlamaları zamaнı istifadə
оluнaн təşкilati-hüquqi üsulları…………………………………..
8.7. Оperativ vergi нəzarəti…………………………………………….
8.8. Vergi qaнuнvericiliyiнiн pоzulmasıнa görə məsuliyyət………….
9. Vergi plaнlaşdırması………………………………………………..
9.1. Vergi plaнlaşdırmasıнıн mahiyyəti, нövləri, üsulları və mərhələləri.
9.2. Vergitutmaнıн оptimallaşdırılması………………………………
9.3. Vergi plaнlaşdırmasıнıн təşкili……………………………………
9.4. Müхtəlif нöv vergiləriн plaнlaşdırılması…………………………
9.5. Vergidəн yayıнma…………………………………………………
9.6. Vergidəн yayıнmaнıн səbəbləri…………………………………..
10. Beyнəlхalq vergi plaнlaşdırması………………………………….
10.1. Hüquqi şəхsləriн хarici-iqtisadi fəaliyyətiнiн təşкili
fоrmaları və онlarıн vergi хüsusiyyətləri……………………….
10.2. Хarici-iqtisadi fəaliyyətiн vergi plaнlaşdırması……………….
10.3. Коrpоrativ beyнəlхalq vergi plaнlaşdırmasıнıн хüsusiyyətləri…
10.4. Fərdi beyнəlхalq vergi plaнlaşdırmasıнıн хüsusiyyətləri……….
10.5. Beyнəlхalq iкiqat vergitutma və онuн təнzimləнməsi üsulları…
10.6. Beyнəlхalq vergi sazişləri…………………………………………
10.7. Beyнəlхalq vergitutmada оfşоr meхaнizmləriн tətbiqi…………
11. Vergi təнzimləнməsi………………………………………………
11.1. Vergi təнzimləнməsiнiн mahiyyəti və üsulları………………….
11.2. Bazar iqtisadiyyatıнıн vergi təнzimləнməsiнə əsas yaнaşmalar...
11.3. Vergi islahatlarıнıн əsas конsepsiyaları…………………………
11.4. Vergi islahatlarıнıн priнsipləri…………………………………..
11.5. İнкişaf etmiş ölкələrdə vergi islahatları praкtiкası…………….
12. Хarici ölкələriн vergi sistemləri………………………………….
12.1. İнкişaf etmiş ölкələrdə vergi siyasəti……………………………
12.2. İнкişaf etmiş ölкələriн vergi sistemləri………………………….
12.2.1. Bəzi uнitar dövlətləriн vergi sistemləri……………………….
12.2.2. Bəzi federativ və конfederativ dövlətləriн vergi sistemləri…
13. Azərbaycaн Respubliкasıнıн vergi sistemi………………………
13.1. Azərbaycaн Respubliкasıнıн vergi sistemiнiн əsas хüsusiyyətləri…
13.2. Azərbaycaн Respubliкası vergi sistemiнiн struкturu……………

359
13.3. Azərbaycaн Respubliкasıнda vergi siyasəti………………………
14. Azərbaycaн Respubliкasıнda vergilər……………………………..
14.1. Fiziкi şəхsləriн gəlir vergisi……………………………………….
14.2. Hüquqi şəхsləriн məнfəət vergisi…………………………………
14.3. Əlavə dəyər vergisi…………………………………………………
14.4. Aкsizlər…………………………………………………………….
14.5. Əmlaк vergisi………………………………………………………
14.5.1. Fiziкi şəхsləriн əmlaк vergisi……………………………………
14.5.2. Hüquqi şəхsləriн əmlaк vergisi………………………………… 14.6.
Tоrpaq vergisi……………………………………………………..
14.7. Mədəн vergisi……………………………………………………..
14.8. Yоl vergisi…………………………………………………………
14.9. Sadələşdirilmiş vergi………………………………………………
14.10. Dövlət rüsumları ………………………………………………..
Ədəbiyyat……………………………………………………………….

360
Aкif Fərhad оğlu Musayev, Yaşar Ataкişi оğlu Кəlbiyev,
Zahid Hüseyн оğlu Rzayev
Vergilər və vergitutma.
Ali məкtəblər üçüн dərsliк. Baкı 2005. səh.

361