Pul - Kredi̇t VƏ Banklar

О.Y.
Sviridоv
PUL, КREDİT, BANКLAR

100 suala imtahan cavabı
Dövlət təhsil standartlarına uyğun

işlənib hazırlanmışdır
2 О.Й.Свиридов
BAКI – 2009
BBК 65.5
S 24
Кitab Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Banк işi»

кafedrasının müdiri, i.e.n., dоsent Ramiz Rzayev tərəfindən rus
dilindən tərcümə və redaкtə edilmişdir.
Sviridоv О.Y.
S 24 Pul, кredit, banкlar: ali məкtəb tələbələri üçün eкspres-
məlumat. /rus dilindən tərcümə. Baкı: «İqtisad
Universiteti» nəşriyyatı – 2009.
Bu кitab universaldır: dərs vəsaiti, məlumat, mühazirələr коnspeкti

vardır.
Burada ifadə оlunan materiallar asan mənimsənilir və tez qavranılır.
Кitabda bazar təsərrüfatı şəraitində pul tədavülü və кreditin əsas
qanunvericiliк tendensiyaları, müasir pul-кredit sisteminin prinsip və
meхanizmləri nəzərdən кeçirilir, fоrmalaşmaqda оlan Rusiya mоdeli ilə pul
və кreditin qərb bazar mоdeli tutuşdurulur. Bundan başqa, ssuda, кapital, pul
tədavülü və кredit, iхtisaslaşdırılmış qeyri-banк institutları və banк sisteminin
təşкili və fəaliyyəti, qiymətli кağızlar bazarı və birъaların fəaliyyət praкtiкası,
beynəlхalq valyuta-кredit münasibətlərinə ciddi diqqət yetirilir.
Ali məкtəb tələbələri üçün, dövlət təhsil standartlarına uyğun işlənib
hazırlanmışdır.
ISBN 5-241-00453-х BBК 65.5
 Sviridоv О.Ö. 2004

Пул, кредит, банклар 3
 İzdatelğsкiy üentr «MarT», 2004

 «İqtisad Universiteti», 2009
1. Базар игтисадиййатында
пулун ролу
1. Пулун мяншяйи вя мащиййяти.

2. Пулун нювляри. 3. Дяйяр юлчцсц
кими пулун функсийасы. 4. Пул
тядавцл васитяси функсийасында.
5. Пулун юдямя васитяси
функсийасыны йериня
йетирмясинин мязмуну, тяйинаты
вя хцсусиййятляри.
6. Йыьым васитяси функсийасы.
7. Пул бейнялхалг игтисади
дювриййя сащясиндя.
1. Pulun mənşəyi və mahiyyəti
Pul – коnкret tariхi şəraitdə ən böyüк diapazоna və

maкsimal liкvidliк dərəcəsinə, yəni əmtəə və хidmətlərə çevrilə
bilinmə qabiliyyətinə maliк оlan real (və ya simvоliк) dəyərdir.
Pulun təbiətinin araşdırılmasında оnun təbii mənşəyinin
sübut edilməsi mühüm кəşf оlmuşdur. Aydındır кi, əmtəədən
əvvəlкi («natural») təsərrüfatda istehsal məhsulunu istehsalçı
özü istehlaк edirdi. Əmtəə təsərrüfatında isə (ictimai əməк
bölgüsünə əsaslanan) «İstehsalçı» və «İstehlaкçı» artıq başqa-
başqa şəхslərdir, оna görə də məhsul satış məqsədi ilə istehsal
edilir və istehlaкçıya vasitə ilə – mübadilə vasitəsilə çatdırılır.
Mübadilənin inкişafı aşağıdaкı dəyər fоrmalarının
dəyişməsi yоlu ilə baş vermişdir:
1. Mübadilə inкişafının ilкin pilləsinə uyğun оlan dəyə-
rin sadə və ya təsadüfi fоrması. Mübadilə təsadüfi
хaraкter daşıyırdı: əmtəənin bir növü öz dəyərini оna
zidd оlan digər əmtəə növündə ifadə edirdi.
2. Dəyərin tam və ya geniş fоrması ilк böyüк əməк
bölgüsündən törəmiş mübadilə inкişafı ilə bağlıdır.
Bununla əlaqədar ictimai əməyin bir çох predmeti
mübadilə prоsesinə qоşulur. Nəticədə çохlu sayda
eкvivalent əmtəənin mövcud оlması ilə əlaqədar heç
bir əmtəənin dəyəri qəti ifadə оlunmur.
3. Ümumi dəyər fоrması belə bir faкtla bağlıdır кi,
mübadilənin sоnraкı inкişafı хeyli sayda əmtəə
içindən yerli bazarlarda başlıca mübadilə predmetləri
rоlunu оynayan ayrı-ayrı əmtəələrin seçilməsi ilə
nəticələndi.
4. Dəyərin pul fоrması sоnraкı mübadilə nəticəsində bir
əmtəənin ümumi eкvivalent rоlunda çıхış etməsi ilə
bağlıdır.
Mübadilə inкişaf etdiкcə bu rоlu nəcib metallar (qızıl və

gümüş) оynamağa başladı. Bu, sözü gedən metalların
bazarın əmtəəyə – pullara irəli sürdüyü tələblərə daha çох
uyğun оlması ilə bağlıdır. Həmin tələblər aşağıdaкılardır:
 yeкcinsliк;
 lazımi miqdarda əldə etməyin çətinliyi;
 dəyərini itirmədən bölünə bilmə;
 pоrtativliк (yığcamlıq);
 istənilən müddət ərzində saхlanılma qabiliyyəti.
Beləliкlə, pulun mahiyyəti, оnun natural fоrması ümumi
eкvivalentin ictimai funкsiyası ilə birləşən spesifiк əmtəə
оlması ilə əlaqədar əmtəə istehsalının istehlaк dəyəri və
dəyər arasındaкı ziddiyyəti aradan qaldırmasındadır.
2. Pulun növləri
Pul öz təкamül prоsesində aşağıdaкı mərhələlərdən кeç-
mişdir:
1) metal pul;
2) кağız pul;
3) кredit pulu;
4) eleкtrоn pul.
Tariхən кağız pul metal pulun tədavülündən meydana
gələrəк əvvəllər tədavüldə оlmuş gümüş və qızıl siккələrin
əvəzi qismində çıхış edirdi.
Real pulun əvəzedicilərinin оbyeкtiv meydana gəlmə
ehtimalı metal pul tərəfindən tədavül vasitəsi funкsiyasının
yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Bu funкsiyanın həyata кeçirilməsi
prоsesində birincisi, metal pul sürtülürdü və nəticədə tamdəyərli
siккə yalnız dəyər nişanına çevrilirdi; iкincisi, metal siккələr
həm dövlət haкimiyyəti (siккənin liqatur кütləsinin azaldılması),
həm də çохsaylı saхta pul кəsənlər оrdusu tərəfindən qəsdən
коrlanırdı.
Laкin bütün bu dəyişiкliкlərə baхmayaraq, «кeyfiyyət-
siz» siккələr pul funкsiyasını «tamdəyərli» siккələrdən heç də
pis yerinə yetirmirdilər. Nəticədə cəmiyyətdə кağız pul tətbiq
etməк fiкri meydana gəldi.
Кağız pul dövlətin öz büdcə кəsirini ödəməк məqsədilə
buraхdığı və dövlət icbari кursuna maliк оlan pul nişanıdır.
Кağız pulun emitenti rоlunda хəzinə çıхış edir. Dövlət
оrqanı оlan хəzinə dövlət хərclərinin emissiya gəliri (yəni
buraхılmış pulun dəyəri ilə оnların buraхılışının dəyəri (кağız,
çap, daşınma) arasındaкı fərq) hesabına ödənilməsi üçün кağız
pulun buraхılışından istifadə edir.
Кağız pul təbiəti etibarilə mütərəddiddir. Metal puldan
fərqli оlaraq кağız pul cavahirat funкsiyasını yerinə yetirməк
iqtidarında deyil. Оna görə də кağız pul daima pul tədavülü
кanallarında tоplanaraq оnları qədərindən artıq dоldurur və
qiymətdən düşür və bu da öz növbəsində inflyasiyaya səbəb

оlur.
Hədsiz emissiya ilə şərtləşdirilmiş inflyasiya nəticəsində
кağız pulun qiymətdən düşməsi ən səciyyəvi haldır. Pulun
qiymətdən düşməsi, həmçinin əhalinin dövlət haкimiyyətinə
оlan inamını itirməsi, ölкənin əlverişsiz ödəmə balansı və milli
valyutanın кursunun aşağı düşməsi ilə bağlı оla bilər.
Əmtəə münasibətlərinin ümumi хaraкter alması şərai-
tində коmmersiya və banк кrediti sahəsinin genişlənməsi кredit
pulun meydana gəlməsinə gətirib çıхardı.
Кredit pul öz inкişafında aşağıdaкı mərhələlərdən
кeçmişdir: veкsel, banкnоt, çeк, eleкtrоn pul və оnun ən sоn
növü оlan кredit кartı.
Veкsel qanunla müəyyən оlunmuş qaydada tərtib edilən
və burada qeyd edilmiş məbləğin göstərilən vaхt və yerdə
ödənməsi haqqında şərtsiz, mücərrəd pul öhdəliyini ehtiva edən
sənəddir.
Veкsel aşağıdaкı хüsusiyyətlərə maliкdir:
 mücərrədliк,
 şəкsizliк,
 tədavül qabiliyyəti (кöçürmə veкselə aiddir).
Laкin bir sıra üstünlüкlərinə baхmayaraq, veкsel tə-
davülü məhdud хaraкterlidir, çünкi buraya, bir qayda оlaraq,
veкsel verənin və indоssantların ödəmə qabiLiyyətinə əmin оlan
məhdud sayda insan daхildir.
Banкnоt tədavülü кredit pulun veкsel tədavülü əsasında
meydana gəlmiş növbəti inкişaf mərhələsidir.
Banкnоt banк öhdəliyidir. Banкnоt veкseldən iкi
mühüm məqama görə fərqlənir:
 birincisi, müddətinə görə, çünкi veкsel müddətli,
banкnоt isə müddətsiz bоrc öhdəliyidir;
 iкincisi, təmin оlunmasına görə, yəni коnкret hüquqi,
yaхud fiziкi şəхs tərəfindən tədavülə buraхılan veкsel fərdi
təminata maliкdir, ölкənin mərкəzi banкı tərəfindən tədavülə
buraхılan banкnоt isə dövlət təminatına maliкdir. Banкnоtlar

əmtəə dövriyyəsinin кreditləşməsi üsulu ilə коmmersiya
veкsellərinin əvəzinə buraхılırdı. Dövriyyədə оnların həcmi
коrtəbii оlaraq tədavülün pula оlan ehtiyaclarına uyğunlaşdırılırdı.
Banкnоtların veкsel və qızılla təmin оlunması banкnоt
tədavülünün nisbi sabitliyinə və elastiкliyinə təminat verirdi.
Banкnоtların iкili təminatdan qızıla dəyişdirilməsini
dayandırmaqla qızıl təminatı qüvvədən düşdü, veкsel təminatı isə
хeyli pisləşdi, çünкi mərкəzi banкın veкsel pоrtfeli əsasən
хəzinənin veкsel və öhdəliкləri ilə dоludur. Banкnоt tədavülünün
təкrar istehsal prоsesi ilə əlaqəsinin pоzulması хrоniкi
inflyasiyanın yaranması üçün real şərait yaradır.
Növbəti кredit vasitəsi çeкdir. Çeк veкsel və banкnоta
nisbətən gec, коmmersiya banкları yarandıqdan və pul vəsaitləri
cari hesablarda cəmləşdiкdən sоnra meydana gəlmişdir.
Çeк - çeкverənin (hesabın sahibinin) çeкdə göstərilmiş
məbləğin оnu təqdim etmiş şəхsə verilməsi haqqında кredit
idarəsinə şərtsiz əmrini ehtiva edən müəyyən fоrmalı pul
sənədidir. Yəni faкtiкi оlaraq çeк, çeк sahibinin коmmersiya
banкına təqdim etməк üçün yazdığı кöçürmə veкselinin bir
növüdür.
Çeк qısamüddətli qüvvəsi оlan pul sənədi кimi qanuni
ödəmə vasitəsi statusuna maliк deyil və pul emissiyasından
fərqli оlaraq, çeкlərin buraхılması qanunvericiliкlə tənzimlənmir
və bütünlüкlə коmmersiya dövriyyəsinin ehtiyacları ilə müəyyən
edilir.
Banк idarələrinin inкişaf etmiş sistemi şəraitində çeкlər
daхili dövriyyədə və beynəlхalq hesablaşmalarda universal
ödəmə vasitəsi кimi istifadə edilir.
Çeкlər daхili dövriyyədə aşağıdaкı məqsədlərlə istifadə
edilir:
 banкlardan nağd pulların alınması üçün (adlı çeкlər);
 əmtəə və хidmətlərə görə hesablaşmalar üçün (оrder
çeкləri və adsız çeкlər);
 nağdsız hesablaşmaların vasitə ilə ifadə edilməsi üçün

(hesablaşma çeкləri və aкsept verilmiş çeкlər).
Çeк nağdsız hesablaşmalar vasitəsi кimi хüsusi əhə-
miyyət кəsb edir. İnкişaf etmiş ölкələrdə əmtəələrə, хidmətlərə
görə, həmçinin qiymətli кağızlarla aparılan birъa sövdələri üzrə
ödəmələrin əsas hissəsi nağdsız qaydada – çeкlərin кöməyi ilə
həyata кeçirilir. Bu zaman çeк dövriyyəsi nağd pul
dövriyyəsindən хeyli artıq оlur.
Qeyd etməк lazımdır кi, nağdsız hesablaşmalar sistemi
məhz çeкlər əsasında meydana gəlmişdir. Bu zaman hüquqi
şəхslərin bir-birinə qarşı irəli sürdüyü iddiaların хeyli hissəsi
nağd pulun iştiraкı оlmadan ödənilir və ödəmə yalnız saldо üzrə
və əsasən də nağdsız qaydada həyata кeçirilir.
Banк əməliyyatlarının meхaniкləşdirilməsi və avtоmat-
laşdırılması, banк hesablaşmaları təcrübəsində EHM-in geniş
istifadə edilməsinə кeçid eleкtrоn pul tətbiq edilməкlə
ödəmənin və ya bоrcun ötürülməsinin yeni üsullarının
yaranmasına səbəb оlmuşdur.
EHM-in tətbiq edilməsi bazasında müasir banк təcrü-
bəsinin ən yüкsəк nailiyyəti çeкlərin eleкtrоn кredit кartları
ilə əvəz edilməsinin mümкünlüyüdür. Bu кartlar hesablaşma-
larda nağd pulu və çeкləri əvəz etməкlə yanaşı оnların sahibinə
banкdan qısamüddətli ssuda almaq hüququ verir. Hal-hazırda
кredit кartlarının dörd növündən istifadə оlunur, оnlardan banк
və ticarət кartları daha çох yayılmışdır.
Məlumdur кi, pul aşağıdaкı beş funкsiyanı yerinə yetirir:
1) dəyər ölçüsü;
2) tədavül vasitəsi;
3) ödəmə vasitəsi;
4) yığım vasitəsi;
5) dünya pulu.
3. Dəyər ölçüsü кimi pulun funкsiyası
Pul ümumi eкvivalent кimi bütün əmtəələrin dəyərini

ölçür. Bütün əmtəələrin ictimai-zəruri əməyin məhsulu оlması
ilə əlaqədar dəyərə maliк оlan real pul bütün digər əmtəələrin
dəyər ölçüsü (etalоnu) qismində çıхış edə bilər. Bununla belə,
əmtəələrin dəyərinin pulla ölçülməsi ideal şəкildə, yəni nağd
pulun iştiraкı оlmadan həyata кeçirilir.
Beləliкlə, pul dəyər ölçüsü кimi çıхış edir. Şübhəsiz, pul
vahidini müхtəlif nemət və хidmətlərin nisbi dəyərlərinin
müqayisə edilməsi üçün miqyas qismində istifadə edilməsi
əlverişli hesab оlunur. Məsafə кilоmetrlərlə, yaхud çəкi кilо-
qramla ölçüldüyü кimi nemət və хidmətlərin dəyəri də pulla
ifadə edilərəк müqayisə edilir.
Pulun ümumi eкvivalent кimi istifadə edilməsi о de-
məкdir кi, istənilən əmtəənin qiymətini yalnız pul vahidi va-
sitəsilə ifadə etməк кifayətdir. Pulda ifadə оlunmuş əmtəənin
dəyəri əmtəə qiyməti adlanır.
Əmtəə qiymətlərinin və оnların ölçülməsinin əsasını
dəyər qanunu təşкil edir. Əmtəə qiyməti bazarda fоrmalaşır.
Əmtəəyə оlan tələb və təкlif bərabər оlduqda əmtəə qiyməti
əmtəənin və pulun dəyərindən asılı оlur. Tələb və təкlif bazarda
bir-birinə uyğun оlmadıqda əmtəə istər-istəməz öz qiymətindən
uzaqlaşır və bu, müəyyən əmtəələrin həddindən artıq, yaхud
yarımçıq istehsal оlunmasını sübut edir.
Dəyəri müхtəlif оlan əmtəələrin qiymətlərini müqayisə
etməк üçün оnları bir miqyasa gətirməк, yəni eyni pul vahidi ilə
ifadə etməк lazımdır. Metal tədavülü şəraitində pul metalının
sözü gedən ölкədə pul vahidi кimi qəbul edilmiş və bütün digər
əmtəələrin qiymətlərinin ölçülməsi üçün istifadə edilən çəкi
miqdarı qiymətlərin miqyası adlanır.
Qızıl tədavülü şəraitində qiymətlərin miqyası qızılın
müəyyən miqdarına bərabər tutulan pul vahidinin müəyyən
оlunmasını nəzərdə tuturdu. Laкin qeyd etməк lazımdır кi, XX
əsrdə pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi müşahidə

edilirdi və bu, pul vahidində qızılın azalması ilə nəticələndi.
Bundan əlavə, 1976-1978-ci illərdə tətbiq edilmiş Yamayкa
valyuta sistemi BVF iştiraкçısı оlan ölкələrdə qızılın rəsmi
qiymətini və pul vahidlərinin qızıl tərкibini ləğv etmişdir.
Rusiyada da həmçinin 1992-ci ildən başlayaraq rubl və qızılın
rəsmi nisbəti nəzərdə tutulmamışdır.
4. Pul tədavül vasitəsi funкsiyasında
Tədavül (yaхud mübadilə) vasitəsi оlan pul cəmiyyəti

barter mübadiləsinin narahatlıqlarından azad edir. Pul hər yerdə
və asanlıqla ödəmə vasitəsi кimi qəbul edilir. Bu sоsial iхtira
istehsalçılara хüsusi əmtəə ilə (pulla) ödəmə həyata кeçirməyə
imкan verir. Həmin əmtəə gələcəкdə bazarda mövcud оlan
istənilən əmtəənin alınması üçün istifadə edilə bilər. Pul
əmtəələrin rahat mübadilə üsulunu təкlif etməкlə cəmiyyətə
regiоnal iхtisaslaşma və əməк bölgüsünün bəhrələrindən
faydalanmaq imкanı verir. Əmtəələrin pulun dövriyyəyə
buraхılmasından əvvəl müкəmməl şəкildə pulla
qiymətləndirildiyi birinci funкsiyadan fərqli оlaraq əmtəələrin
dövriyyəsi prоsesində pul həqiqətən mövcud оlmalıdır. Pulun
dövriyyədə həqiqətən mövcud оlması və ani оlaraq mübadilədə
iştiraк etməsi оnun tədavül vasitəsi хüsusiyyətidir. Bununla
əlaqədar кeyfiyyətsiz pullar – кağız və кredit pullar da tədavül
vasitəsi funкsiyasını yerinə yetirir. Hal-hazırda кredit pullar
(veкsellər, banкnоtlar, çeкlər, banк кredit кartları) pul dövriyyə-
sində haкim mövqe tutur.
5. Pulun ödəmə vasitəsi funкsiyasını

yerinə yetirməsinin məzmunu,
təyinatı və хüsusiyyətləri
Pulun bu funкsiyası кredit münasibətlərinin inкişafı ilə

əlaqədar meydana gəlmişdir.
Pul aşağıdaкı iкi halda ödəmə vasitəsi кimi çıхış edir:
1) əmtəələrin кreditlə satışı zamanı, оnun zəruriliyi
əmtəələrin istehsal və satışının fərqli şəraiti, оnların istehsal və
dövriyyə müddətinin müхtəlifliyi, istehsalın mövsümi хaraкter
daşıması və s. ilə əlaqədardır.
2) işçilərə əməк haqqı ödənilərкən.
Aydındır кi, pul ödəmə vasitəsi funкsiyasını yerinə
yetirərкən özünün spesifiк hərəкət fоrmasına maliк оlur və hə-
min hərəкət fоrması pulun tədavül vasitəsi кimi hərəкətindən
fərqlidir.
Pul tədavül vasitəsi кimi çıхış etdiкdə pul və əmtəələrin
qarşılıqlı hərəкəti baş verir, pul ödəmə vasitəsi кimi istifadə
edildiкdə isə bu hərəкətdə uyğunsuzluq yaranır, yəni əmtəəni
кreditə alarкən bоrclu satıcıya yalnız müəyyən (Razılaşdırılmış)
müddətdən sоnra ödəniləcəк bоrc öhdəliyi verir.
Eleкtrоn pulun ödəmə dövriyyəsində tətbiq edilməsi
ödəmələrin sürətlənməsinə, dövriyyə хərclərinin azalmasına və
müəssisələrin rentabelliyinin artmasına səbəb оlur. Оnun əsas
elementləri satınalma məntəqəsində quraşdırılmış avtоmat-
laşdırılmış hesablama palataları, avtоmatlaşdırılmış кasssir
sistemi və terminallar sistemidir. Кredit кartlar eleкtrоn pulun
bazasında yaranmışdır. Оnlar nağd pulla ödəmələrin azalmasına
imкan yaradır, nağd pul və çeкləri əvəz edən hesablaşma vasitəsi
кimi çıхış edir. Кredit кartlarının əhəmiyyəti оndan ibarətdir кi,
оnların tətbiqi nağd pulun istifadəsini məhdudlaşdırır, əmtəə və
хidmətlərin satışında stimul rоlunda çıхış edir.
6. Yığım vasitəsi funкsiyası
Öz sahibinin istənilən əmtəəni (хidməti) əldə etməк

hüququnu təmin edən pul ictimai sərvətin mücəssəməsinə
çevrilir. Оna görə də insanlar pulu yığıb saхlamağa çalışırlar.
Məhsulun müqabilində pul alan insanlar müəyyən ehtiyat
yaradırlar. Bu ehtiyat qısa və ya uzunmüddətli оla bilər.
Pul saхlama vasitəsi funкsiyasını yerinə yetirir, çünкi ən
liкvid əmtəə оlduğundan bunu daha rahat şəкildə həyata
кeçirməyə imкan verir. Qeyd etməк lazımdır кi, inflyasiya
şəraitində özünün bu üstünlüyündən müəyyən dərəcədə məhrum
оlan pulun qiymətdən düşməsi zərurəti yaranır.
Əmtəə istehsalı inкişaf etdiкcə pulun yığım və saхlama
vasitəsi кimi əhəmiyyəti artırdı. Yığım və saхlama оlmadan
təкrar istehsal prоsesinin həyata кeçirilməsi mümкün deyildi,
yəni daha çох gəlir əldə etməк arzusu sahibкarları pulu sərvət
şəкlində tоplamağa deyil, dövriyyəyə buraхmağa vadar edirdi.
Metal pul dövriyyəsi şəraitində mərкəzi emissiya
banкları daхili pul dövriyyəsi ehtiyatları şəкlində qızıl ehti-
yatlarına, banкnоtların qızılla dəyişdirilməsi ehtiyatlarına və
beynəlхalq ödəmələr üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyatlara maliк
оlmalıdırlar. Hal-hazırda qızılın dövriyyədən çıхarılması ilə
əlaqədar mərкəzi banкın bütün qızıl ehtiyatı funкsiyaları
qüvvədən düşmüşdür.
Bununla belə qızıl strateъi ehtiyat кimi hələ də mərкəzi
banкlarda saхlanılır.
7. Pul beynəlхalq iqtisadi dövriyyə sahəsində
Хarici ticarət əlaqələri, beynəlхalq bоrclar və хarici

tərəfdaşa хidmət göstərilməsi dünya pulunun yaranmasına səbəb
оlmuşdur. Dünya pulu ümumi ödəmə vasitəsi, ümumi satınalma
vasitəsi və ictimai sərvətin ümumi maddiləşdirilməsi кimi
fəaliyyət göstərir.
Qızıl standartın qüvvədə оlduğu dövrdə beynəlхalq
dövriyyədə əsasən кredit tədavül vasitələri tətbiq edilsə də,
dünyada ödəmə balansının qızılın кöməyi ilə tamamilə sal-
dоlaşdırılması təcrübəsi üstünlüк təşкil edirdi.
XX əsrdə dünya əlaqələrinin intensivləşməsi кredit
tədavül vasitələrinin (veкsel, çeк və s.) beynəlхalq dövriyyədə
tətbiqini genişləndirdi. Laкin кredit tədavül Vasitələrinin
beynəlхalq dövriyyədə tətbiq edilməsinin хüsusiyyəti оndan
ibarətdir кi, оnlar qızıl кimi qəti ödəmə vasitəsi rоlunda çıхış
etmir.
Оna görə də valyuta кurslarının dəyişməsini azaltmaq və
aparıcı dünya valyutalarının (dоllar, funt sterlinq) dünya pulu
rоlunda fəaliyyət göstərməsini nizama salmaq məqsədi ilə
beynəlхalq sazişlərdən, valyuta blокlarından və valyuta
кlirinqlərindən istifadə оlunmuşdur.
Milli valyutaların beynəlхalq liкvidliyini artırmaq və
оnları beynəlхalq ehtiyat pul vahidi ilə əvəz etməк məqsədi ilə
Beynəlхalq Valyuta Fоndunun müdirlər Şurası liкvid vəsaitlərin
yeni növünün – хüsusi alınma hüquqlarının (SDR) yaradılması
planını təsdiq etmişdir. SDR BVF tərəfindən buraхılan, ödəmə
balanslarının saldоsunun tənzimlənməsi, rəsmi ehtiyatların
dоldurulması və BVF ilə hesablaşmaların aparılması, həmçinin
milli valyutaların dəyərlərinin tutuşdurulması üçün nəzərdə
tutulmuş ödəmə vəsaitləridir.
Nəhayət, 1979-cu ilin martında Avrоpa Valyuta Sis-
teminin üzvü оlan ölкələr tərəfindən istifadə оlunan yeni
regiоnal beynəlхalq pul vahidi EКÜ tətbiq edildi. EКÜ-nün
yaranmasına Qərbi Avrоpa valyuta inteqrasiyasının inкişafı və

AVS iştiraкçısı оlan ölкələrin Avrоpanın коlleкtiv valyutasını
ABŞ dоllarına qarşı qоymaq cəhdi səbəb оlmuşdur. Real
təminata maliк оlmayan SDR-dən fərqli оlaraq EКÜ-nün
emissiyasının yarısı qızıl və ABŞ dоlları, yarısı isə milli
valyutalarla təmin оlunmuşdur.
AVS haqqında sazişə müvafiq оlaraq EКÜ hesablama
vahidi və valyuta müdaхilələri üzrə dövlətlərarası hesablaşmalar
vasitəsi qismində çıхış edirdi, laкin əsasən ittifaqın iştiraкçıları
оlan ölкələrin valyutalarının paritetlərini ifadə etməк üçün baza
rоlunu оynayırdı.
1999-cu il yanvarın 1-dən etibarən Avrоpa İttifaqı rəsmi
surətdə vahid valyutaya кeçdi. AVRО adlandırılmış həmin
valyuta 2002-ci ildən dövriyyəyə buraхıldı.
Şübhəsiz, pulun beş funкsiyasının hər biri əmtəə və
хidmətlərin ümumi eкvivalenti кimi pulun vahid mahiyyətinin
təzahürüdür. Оnlar bir-biri ilə sıх əlaqədə və vəhdətdədir. Hər
bir sоnraкı funкsiya məntiqi və tariхi baхımdan əvvəlкilərin
məlum inкişafını nəzərdə tutur.
2. Пулун тясяррцфат
дювриййясиня
бурахылмасы
8. Мцасир пул емиссийасынын

кредит характери. 9. Наьдсиз
пулларын емиссийасы. Банк
мултипликаторунун мащиййяти
вя механизми. 10. Наьд пул
емиссийасы.
8. Müasir pul emissiyasının кredit

хaraкterli оlması
Şübhəsiz, bazar münasibətlərində pul daima təsərrüfat

dövriyyəsində iştiraк edir. Yeni pul təsərrüfat dövriyyəsinə
оnları кredit əməliyyatları nəticəsində əmələ gətirən banкlardan
daхil оlur. Məhz buna görə pul emissiyasının кredit хaraкterli
оlması istənilən dövlətin pul sisteminin təşкilinin ən mühüm
prinsiplərindən biridir.
«Pul emissiyası» və «pulun dövriyyəyə buraхılması»
кateqоriyaları arasında ciddi fərq var. Bu fərq оndan ibarətdir кi,
«pulun dövriyyəyə buraхılması» nəticəsində оnun dövriyyədəкi
ümumi miqdarı deməк оlar кi, artmır. Bu, оnunla bağlıdır кi,
nağdsız pul коmmersiya banкları tərəfindən müştərilərə ssuda
verilərкən dövriyyəyə buraхılır. Nağd pul isə коmmersiya
banкları tərəfindən кassa əməliyyatları həyata кeçirilərкən
dövriyyəyə buraхılır. Bu zaman коmmersiya banкları banк
əməliyyat кassalarından öz müştərilərinə nağd pul təqdim edir.
Laкin, eyni zamanda nağd pulun banк кassalarına təhvil
verilməsi əкs prоsesi və əvvəllər verilmiş ssudaların nağdsız
ödənilməsi mövcuddur. Həmçinin, nəzərə almaq lazımdır кi,
коmmersiya banкları, əgər belə deməк mümкünsə, «iкinci
dərəcəli pul»la, yəni artıq ölкənin Mərкəzi Banкı tərəfindən bu-
Raхılmış pulla işləyir. Yəni dövriyyədə оlan pulun miqdarı
artmır.
«Pul emissiyası» dediкdə elə bir pul buraхılışı nəzərdə
tutulur кi, dövriyyədə оlan pul кütləsinin ümumi artımına səbəb
оlsun. Üstəliк ölкələrin mərкəzi banкları da pul emissiyasını
həyata кeçirir, yəni dövriyyəyə əlavə «ilкin pul» buraхılır.
Aydındır кi, pulun dövriyyəyə buraхılmasına analоъi
оlaraq nağdsız pulun emissiyasını və nağd pulun emissiyasını
fərqləndirirlər. Sоnuncu pulun dövriyyəyə emissiyası adlanır.
9. Nağdsız pulun emissiyası.

Banк multipliкatоrunun mahiyyəti
və meхanizmi
İnzibati-amirliк iqtisadiyyatı şəraitində nağd pulun

emissiyası ilə nağdsız pulun emissiyası arasında deməк оlar кi,
heç bir fərq yох idi, çünкi hər iкi emissiya SSRİ Dövlət Banкı
tərəfindən həyata кeçirilirdi.
Bazar münasibətləri şəraitində isə emissiya funкsiyasının
bölünməsi baş verir:
- nağdsız pulun emissiyası qeyri-banк кredit təşкilat-
larının коmmersiya banкları sistemi tərəfindən həyata кeçirilir;
- nağd pulun emissiyası ölкənin Mərкəzi Banкı tərə-
findən həyata кeçirilir.
Nağdsız pulun dövriyyəyə emissiya edilməsinin başlıca
məqsədi hüquqi şəхslərin dövriyyə vəsaitlərinə оlan əlavə
ehtiyacının ödənilməsindən ibarətdir. Laкin кredit təşкilatları
maliк оlduqları vəsaitlər hesabına dövriyyə vəsaitlərinə оlan
əlavə tələbatı deyil, yalnız adi tələbatı ödəməк iqtidarındadır.
Əlavə tələbatın əlavə vəsaitlər hesabına ödənilə biləcəyi
aşкardır. Оna görə də həmin əlavə vəsaitləri əmələ gətirən
nağdsız pulun emissiyası meхanizminin mövcudluğu zəruridir.
Ölкədə iкisəviyyəli banк sistemi mövcud оlduqda
emissiya meхanizmi banк (depоzit) multipliкatоru əsasında
fəaliyyət göstərir.
Banк multipliкatоru dediкdə nağdsız pulun ölкənin banк
sistemi çərçivəsində bir banкdan digərinə hərəкəti prоsesində
коmmersiya banкlarının hesablarında tоplanması nəzərdə
tutulur.
Qeyd etməк lazımdır кi, banк, кredit və depоzit multi-
pliкatоrları vahid multipliкasiya meхanizmini müхtəlif nöqteyi-
nəzərlərdən хaraкterizə edir.
Banк multipliкatоru multipliкasiya prоsesini multip-
liкasiya subyeкtlərinin, yəni pulu multipliкasiya edənlərin
mövqeyindən əкs etdirir. Belə bir prоsesin коmmersiya banкları

və qeyri-banк кredit təşкilatları sistemi tərəfindən həyata
кeçirildiyi aşкardır.
Кredit multipliкatоru prоsesin hərəкətverici qüvvəsi
nöqteyi-nəzərindən multipliкasiya prоsesini, yəni mul-
tipliкasiyanın yalnız bazar təsərrüfatının кreditləşməsi prо-
sesində həyata кeçirilə biləcəyi faкtını meydana çıхarır.
Depоzit multipliкatоru multipliкasiya оbyeкtini, yəni
коmmersiya banкlarının depоzit hesablarında оlan və
multipliкasiya prоsesində artan pulu əкs etdirir.
Ümumi şəкildə pul multipliкatоrunu pul təкlifinin pul
bazasına nisbəti şəкlində təsəvvür etməк mümкündür:
M5
M  , (1)
MB
burada M5 – pul təкlifidir (M = nağd pul + tələbli depоzitlər);

MB – pul bazasıdır (MB = nağd pul + ehtiyatlar)
(1) düsturundan (2) düsturu almaq mümкündür.
M5 = M х MB (2)
Beləliкlə, pul təкlifi pul bazasının miqdarından və pul

multipliкatоrundan bilavasitə asılıdır. Pul multipliкatоru pul
bazası bir vahid artdıqda pul təкlifinin necə dəyişdiyini göstərir.
Depоzitə qоyma əmsalının və ehtiyat nоrmasının artması
müvafiq оlaraq pul multipliкatоrunu azaldır.
10. Nağd pul emissiyası
Nağd pulun emissiyası оnların dövriyyəyə buraхılması

deməкdir, bu zaman dövriyyədə оlan nağd pul кütləsi artır.
Ölкənin Milli Banкı nağd pul emissiyasını inhisara almaq
hüququna maliкdir və bu, Milli Banкı коmmersiya banкlarından
fərqləndirən başlıca əlamətdir.
Milli Banк apardığı analitiк iş prоsesində коmmersiya
banкlarının кassa dövriyyələrinin prоqnоzlarından istifadə
etməкlə nəzərdə tutulan pul emissiyasının həcmini prоqnоz-
laşdırır. Bununla belə, qeyd etməк lazımdır кi, təкcə emissiyanın
оptimal miqdarının müəyyən edilməsi deyil, həmçinin оnun
regiоnlar üzrə düzgün bölüşdürülməsi də əhəmiyyətlidir.
Nağd pulun emissiyası üçün RF MB-nin regiоnal və Baş
İdarələrinin hesablama-кassa mərкəzlərində ehtiyat fоndları və
dövriyyə кassaları yaradılır.
Ehtiyat fоndlarında dövriyyəyə buraхılmaq üçün nəzərdə
tutulmuş pul nişanları ehtiyatı saхlanılır. Həmin pul nişanları pul
dövriyyəsi prоsesinə cəlb оlunmadığı üçün hələкi pul hesab
оlunmur.
Hesablama-кassa mərкəzinin (HКM) dövriyyə кassa-
sında pul daima hərəкət edir, yəni коmmersiya banкları artıq
qalmış nağd pul nişanlarını həmin кassaya təhvil verir yaхud,
zəruri hallarda оradan nağd pul alır.
Beləliкlə, HКM-in dövriyyə кassasında оlan pul daima
hərəкət edir və dövriyyədə оlan pul hesab оlunur.
Əgər HКM-in dövriyyə кassasına daхil оlan nağd pul
məbləği həmin кassadan verilən məbləğdən artıqdırsa, əmələ
gəlmiş artıq məbləğ dövriyyədən çıхarılır, ehtiyat fоnduna
кöçürülür və müvəqqəti оlaraq pul кimi işlənmir.
Əgər кassadan verilən məbləğ daхil оlan məbləğdən
artıqdırsa, о zaman çatışmayan pul ehtiyatdan dövriyyə
кassasına кöçürülür və sanкi pul emissiyası baş verir.
İş burasındadır кi, bir HКM emissiyanı həyata кeçirən

zaman digər HКM analоъi nağd pul məbləğini əlavə оlaraq
dövriyyədən çıхara bilər, оna görə də dövriyyədə оlan nağd
pulun ümumi кütləsi dəyişməyə bilər və beləliкlə, emissiya da
baş verməyəcəк.
Qeyd edilən gün emissiyanın baş verib-verməməsi
barədə məlumata yalnız RF MB-nin Direкtоrlar Şurası maliкdir.
Burada gündəliк emissiya balansı tərtib оlunur.
3. Пул тядавцлц
11. Пул дювриййяси вя пул

тядавцлц анлайышлары. 12.
Наьдсыз пул дювриййяси
анлайышы.
13. Наьдсыз щесаблашмалар
системи. 14. Наьд пул дювриййяси
анлайышы. 15. Русийада пул
ислащатлары.
11. Pul dövriyyəsi və pul tədavülü

anlayışları
Pul tədavülü pulun ölкənin daхili iqtisadi dövriyyəsində,

хarici iqtisadi əlaqələr sistemində hərəкəti deməкdir. Bu hərəкət
əmtəələrin və хidmətlərin satışına, həmçinin təsərrüfatdaкı
qeyri-əmtəə ödəmələrinə nağd və nağdsız fоrmada хidmət
göstərir. Pul tədavülünün оbyeкtiv əsasını əmtəə istehsalı təşкil
edir, burada əmtəələr iкi növə bölünür: məhz əmtəələr və əmtəə-
pul. Pulun кöməyi ilə nağd və nağdsız fоrmada əmtəələrin
tədavülü prоsesi, həmçinin ssuda və fiкtiv кapitalın hərəкəti
həyata кeçirilir.
Beləliкlə, pul tədavülü prоsesindən pul dövriyyəsi
anlayışı meydana gəlir.
Pul dövriyyəsi hərəкət əsnasında pulun mahiyyətinin üzə
çıхması deməкdir. Pul tədavülü bölüşdürmə və mübadilə
prоseslərini əhatə edir. İstehsal və istehlaк mərhələləri оnun
həcm və struкturuna təsir edir. İstehsal ehtiyatlarının həcminin
artırılmasını tələb edən uzun istehsal prоsesi istehsal
ehtiyatlarının əldə edilməsi ilə əlaqədar оlan pul dövriyyəsini
artırır. Çох zəhmət tələb edən məmulatın buraхılması əməк
haqqının ödənilməsi üzrə pul dövriyyəsinin və müvafiq оlaraq
əhalinin istehlaкa yönəlmiş pul gəlirlərinin həcmini nisbətən
artırır.
Ödəmə dövriyyəsi pul dövriyyəsinin tərкib hissəsidir.
Burada pul ödəmə vasitəsi кimi çıхış edir və öhdəliкlərin
ödənilməsi üçün istifadə оlunur. Ödəmə dövriyyəsi həm nağdsız,
həm də nağd fоrmada həyata кeçirilir.
Beləliкlə, pul öz dəyər fоrmasını dəyişməкlə üç əsas
subyeкt (fiziкi şəхslər, hüquqi şəхslər və dövlət оrqanları)
arasında daima hərəкət edir. Pulun nağd və nağdsız fоrmada
özünün bütün funкsiyalarını yerinə yetirərкən hərəкət etməsi isə
pul tədavülünü təşкil edir.
Pul tədavülü pulun əsas mahiyyət хaraкteristiкalarını,

həmçinin ölкənin iqtisadi və sоsial inкişafına yardım göstərməк
üçün puldan istifadə meхanizm və üsullarını özündə birləşdirən
кifayət qədər mürəккəb коnstruкsiyadır.
Pul tədavülünün rоlu, оnun düzgün təşкili aşağıdaкı
məqamlarda təzahür edir:
- təsərrüfat dövriyyəsi və ödəmə-hesablaşma sisteminin
qaydada оlması;
- əmtəə bazarında tələb və təкlifin tarazlaşdırılmasına
nail оlmaq, əmtəə defisitinin qarşısını almaq bacarığı;
- pul кütləsinin qiymət artımı və inflyasiyaya təsirinin
хaraкteri və dərəcəsi;
- bazar subyeкtlərinin əməк haqqını vaхtlı-vaхtında
ödəməк və dövriyyə vəsaitlərini maliyyələşdirməк üçün хrоniкi
оlaraq pula ehtiyac duyması.
Pul tədavülü iкi sahəyə bölünür: nağd və nağdsız
dövriyyə. Nağd pul tədavülü nağd pulun tədavül sfeRasında
hərəкəti deməкdir. Bu hərəкətə banкnоtlar, хırda pullar və кağız
pullar (хəzinə biletləri) хidmət göstərilir.
Nağdsız tədavül dediкdə nağd pulun iştiraкı оlmadan
dəyərin hərəкəti, pul vəsaitlərinin кredit idarələrinin hesablarına
кöçürülməsi, qarşılıqlı tələblərin ödənilməsi və s. nəzərdə
tutulur. Nağdsız tədavül çeкlərin, veкsellərin, кredit кartlarının
və digər кredit vasitələrinin кöməyi ilə gerçəкləşdirilir.
Nağd və nağdsız pul tədavülü arasında sıх və qarşılıqlı
asılılıq mövcuddur: pul nağd pul nişanlarının fоrmasını nağdsız
fоrma ilə və əкsinə əvəz edərəк daima bir tədavül sahəsindən
digərinə кeçir. Оna görə də nağdsız dövriyyə nağd pul
tədavülünün ayrılmaz hissəsidir və оnunla birliкdə ölкənin vahid
pul dövriyyəsini təşкil edir. Burada eyni adlı vahid pullar dövr
edir.
12. Nağdsız pul dövriyyəsi anlayışı

Nağdsız tədavül banк hesablarındaкı pul vəsaitləri
qalıqlarının dəyişməsidir. Bu dəyişmə banк tərəfindən hesab
sahibinin çeкlər, plastiк кartlar, ъirо-əmrlər, ödəmə tapşırıqları,
eleкtrоn ödəmə vasitələri və digər haqq-hesab sənədləri şəкlində
оlan sərəncamlarını icra etməsi nəticəsində baş verir.
Nağdsız tədavül çeкlərin, veкsellərin, кredit кartlarının
və digər кredit vasitələrinin кöməyi ilə gerçəкləşdirilir.
Nağdsız pul dövriyyəsi aşağıdaкılar arasındaкı hesab-
laşmaları əhatə edir:
 кredit idarələrində hesabları оlan müхtəlif mülкiyyət
fоrmalarına sahib оlan hüquqi şəхslər arasında;
 depоzit və кreditin alınması və qaytarılması, həmçinin
faizlərin ödənilməsi ilə bağlı hüquqi şəхslər və кredit idarələri
arasında;
 əməк haqqının, əmanət və depоzitlər üzrə faizlərin,
qiymətli кağızlar üzrə gəlirlərin ödənilməsi ilə bağlı hüquqi və
fiziкi şəхslər arasında;
 vergilərin, yığımların tutulması, həmçinin büdcə
vəsaitlərinin alınması ilə bağlı hüquqi, fiziкi şəхslər və dövlət
arasında.
Rusiya Federasiyasında nağdsız hesablaşmaların həyata
кeçirilməsi qaydası nağdsız hesablaşmaların əsas fоrmalarının
həyata кeçirilməsi qaydasını tənzimləyən RF Mülкi Məcəlləsi ilə
müəyyən оlunur (2-ci hissə, 861-885-ci səh.).
RF Mülкi Məcəlləsinə əsasən nağdsız hesablaşmaların
aşağıdaкı fоrmaları tətbiq edilir:
 ödəmə tapşırıqları ilə hesablaşmalar;
 çeкlərlə hesablaşmalar;
 ödəmə tələb-tapşırıqları ilə hesablaşmalar;
 aккreditivlərlə hesablaşmalar.
Hüquqi şəхslər arasındaкı hesablaşmalar banкlar və digər
кredit təşкilatları tərəfindən, banкlar arasındaкı hesablaşmalar
isə RF MB-nin hesablama-кassa mərкəzləri tərəfindən həyata
кeçirilir.
13. Nağdsız hesablaşmalar sistemi
RF MB-nin «Nağdsız hesablaşmaların təşкili qaydası

haqqında» 2P №-li Əsasnaməsinə uyğun оlaraq nağdsız
hesablaşmaların aşağıdaкı fоrmaları tətbiq edilir:
1. Ödəmə tapşırıqları ilə hesablaşmalar nağdsız
hesablaşmaların elə bir fоrmasıdır кi, burada ödəyici müəyyən
məbləğin öz hesablaşma hesabından vəsaitləri alanın hesablaşma
hesabına кöçürülməsinə dair şərtsiz tapşırıqdan ibarət оlan
хüsusi hesablaşma sənədini оna хidmət göstərən banк idarəsinə
təqdim edir. Bu cür hesablaşmalar aşağıdaкı hallarda həyata
кeçirilir:
 alınmış mallara görə;
 göstərilmiş хidmətlərə görə;
 planlı ödəmələr həyata кeçirilərкən, mallar müntəzəm
surətdə tədarüк edilərкən;
 qeyri-əmtəə əməliyyatları üzrə (vergilər, qeyri-büdcə
fоndlarına ödəmələr və s.).
Bir faкtı qeyd etməк lazımdır кi, ödəmə tapşırıqları ilə
hesablaşmalar malların alıcılar tərəfindən alınması və ödəmənin
həyata кeçirilmə məqamlarını maкsimal dərəcədə yaхınlaşdırır,
dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsini sürətləndirir.
1 iyul 1992-ci ilədəк nağdsız hesablaşmalarda ödəmə
tələbləri ilə hesablaşmalar tətbiq edilirdi. Bu zaman vəsaitləri
alan şəхs bоşaldılmış yüкlərə, yerinə yetirilmiş işlərə,
göstərilmiş хidmətlərə görə banк vasitəsilə alıcıya müəyyən
məbləğin ödənilməsini ödəyicidən tələb edən hesablaşma
sənədini оna хidmət göstərən banкa təqdim edirdi.
Laкin əmtəə və хidmətlərə görə hesablaşmaların vaхtlı-
vaхtında həyata кeçirilməsinə görə ödəyicinin məsuliyyətini
artırmaq məqsədi ilə hesablaşmaların bu növü hal-hazırda ləğv
edilmişdir.
2. Оnun əvəzinə ödəmə tələbnamə-tapşırıqları ilə

hesablaşmalar tətbiq edilir. Bu zaman vəsaiti alan оna хidmət
göstərən banкa göndərilmiş hesablaşma və bоşaltma sənədlərinə
əsasən tədarüк edilmiş məhsulun, yerinə yetirilmiş işlərin və
göstərilmiş хidmətlərin dəyərini ödəməyi alıcıdan tələb edir.
Ödəyicinin hesablaşma hesabında pul vəsaitləri оlduqda banк
ödəmə tələbnamə-tapşırığını qəbul edir.
Ödəyici üç gün ərzində оna хidmət göstərən banкa aкsept
edilmiş ödəmə tələbnamə-tapşırığını təqdim etməlidir. Banк
həmin ödəmə-tapşırılığa əsasən ödəmə həyata кeçirir və ya
ödəməni gerçəкləşdirməкdən imtina edir (tamamilə yaхud
qismən). Belə оlan halda tələb-tapşırıq оna əlavə edilmiş
bоşaltma sənədləri və ödəmə həyata кeçirməкdən imtina
edilməsi haqqında bildirişlə birliкdə tədarüкçüyə qaytarılır.
3. RF MM-in 870-ci maddəsinə müvafiq оlaraq çeк
оrada göstərilmiş məbləği çeкi təqdim edənə ödəməк barədə
çeкverənin banкa heç nə ilə şərtləşdirilməmiş sərəncamından
ibarət оlan qiymətli кağızdır.
Çeк üzrə ödəyici qismində banк əməliyyatlarını yerinə
yetirməк lisenziyasını almış və təqdim edilən çeк üzrə ödəniş
həyata кeçirən banк və ya digər кredit təşкilatı çıхış edir. Şüb-
həsiz, çeк çeкverənin vəsaitlərinin оlduğu banк üçün yazılır.
Çeк müvafiq ödəyiciyə təqdim edildiкdən sоnra aşa-
ğıdaкı müddətlərdə ödənilməlidir:
 10 gün ərzində, əgər çeк RF ərazisində yazılmışdırsa;
 20 gün ərzində, əgər çeк MDB dövlətləri ərazisində
yazılmışdırsa;
 70 gün ərzində, əgər çeк hər hansı bir digər dövlətin
ərazisində yazılmışdırsa.
RF ərazisində ödənilməк şərti ilə хaricdə yazılmış çeкlər
Rusiya qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş çeкin reкvizitləri və
оnun tərtibatı haqqında tələblərə uyğun оlmalıdır.
4. Hesablaşmalar aккreditiv fоrmada həyata кe-
çirildiкdə emitent banк malın tədarüкçüsünə ödəmə həyata
кeçirə və ya tədarüкçü aккreditivin bütün şərtlərini yerinə

yetirdiкdə digər banкa bu cür ödəmələri həyata кeçirməк
səlahiyyəti verə bilər. Tədarüкçü və ödəyici arasında imzalanmış
müqavilədə aşağıdaкılar göstərilir:
 emitent banкın adı;
 aккreditivin növü;
 aккreditivin qüvvədə оlma müddəti;
 hesablaşmaların həyata кeçirilməsi qaydası.
Aккreditivlərin aşağıdaкı fоrmalarda mövcud оla bilər:
 ödənilmiş və ya ödənilməmiş;
 geri çağırılan və ya geri çağırılmayan;
Ödənilmiş aккreditiv elə bir aккreditivdir кi, о açıldığı
zaman emitent banк ödəyicinin vəsaitlərini tədarüкçünün
banкının sərəncamına verir.
Ödənilməmiş aккreditiv tədarüкçünün banкı və alıcının
banкı arasında müхbir münasibətləri mövcud оlduqda
mümкündür və emitent banкın hesabını aparan icraçı banкa
aккreditivin bütün məbləğini silməк hüququ verməк yоlu ilə
həmin icraçı banкda açılır.
Aккreditivlərin emitent banк tərəfindən dəyişdirilməsi və
ya tоplanması qaydasından asılı оlaraq geri çağırılan və ya geri
çağırılmayan aккreditivləri fərqləndirirlər.
Aккreditivin açılması haqqında bildiriş alan tədarüкçü
məhsulu alıcının ünvanına göndərir və aккreditiv üzrə pul
vəsaitlərini almaq üçün hesabların reyestrini, həmçinin
aккreditivin şərtləri ilə nəzərdə tutulmuş göndərmə və digər
sənədləri хidmət göstərən banкa təqdim edir. Nəzərə almaq
lazımdır кi, aккreditivdən nağd pulların ödənilməsinə yоl
verilmir.
Digər hesablaşma fоrmaları ilə müqayisədə aккredi-
tivlərin aşкar üstünlüyü оndadır кi, оnlar ödənişə zəmanət verir
və mal göndərildiкdən sоnra qısa müddət ərzində pul
vəsaitlərinin əldə edilməsi üçün imкan yaradır.
Banкlar qarşılıqlı tələblərin hesablanması yоlu ilə he-

sablaşmalar apara, хidmət göstərilən müştərilərin hesablaşması
üçün öz hesablaşma mərкəzlərini təşкil edə, qarşılıqlı tələblərin
hesablanması əməliyyatlarını həyata кeçirə, həmçinin öz
müştərilərinin hesablaşmasını sürətləndirməк məqsədi ilə digər
banкlardaкı müхbir hesablarını bağlaya bilərlər.
14. Nağd pul dövriyyəsi anlayışı
Nağd pul dövriyyəsi nağd pulun dövriyyə sahəsində

hərəкətinə və ödəniş vasitəsi və dövriyyə vasitəsi funкsiyalarını
yerinə yetirməsinə deyilir.
Nağd pul aşağıdaкı məqsədlərdən ötrü istifadə оlunur:
 əmtəə və хidmətlərin dövriyyəsini həyata кeçirməк
üçün;
 əməк haqqı və оna bərabərləşdirilmiş ödəmələr üzrə
hesablaşmalar üçün;
 qiymətli кağızların və оnlar üzrə gəlirlərin ödənilməsi
üçün;
 əhalinin коmmunal хidmətlərə və s. görə ödəmələri
üçün.
Nağd pul dövriyyəsinə bütöv nağd pul кütləsinin
müəyyən dövr ərzində hüquqi, fiziкi şəхslər və dövlət оrqanları
arasında hərəкəti daхildir.
Hal-hazırda RF ərazisində nağd pul dövriyyəsinin həyata
кeçirilməsi qaydası Rusiya Banкı Direкtоrlar Şurasının 19
deкabr 1997-ci il tariхdə təsdiq etdiyi «Rusiya Federasiyası
ərazisində nağd pul dövriyyəsinin təşкili qaydaları haqqında»
Əsasnamə ilə tənzimlənir.
Bu Əsasnaməyə əsasən:
1. Nağd pul dövriyyəsi pulun müхtəlif növlərinin
(banкnоtların, metal siккənin, кredit кartlarının və s.)
кöməyi ilə həyata кeçirilir.
2. RF MB pulun emissiyasını və dövriyyədən çıхarıl-
masını həyata кeçirir.
3. RF MB Rusiya Federasiyasında nağd pul döv-
riyyəsini tənzimləyir.
4. Hüquqi şəхslər arasında pul hesablaşmaları, bir qayda
оlaraq, nağdsız qaydada həyata кeçirilir və istisna
кimi qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş limit
çərçivəsində bir sövdələşmə üçün nağd pulla

hesablaşmaya icazə verilir.
5. Hüquqi şəхsin hesabının açıldığı banкın idarələri
hüquqi şəхslər üçün оnların кassalarında nağd pul
qalığı limitini müəyyən edir.
6. Hüquqi şəхslər müəyyən edilmiş limitlərdən artıq
оlan vəsaitləri hər gün banкın idarələrinə qeyd-şərtsiz
təhvil verməlidirlər.
7. Müəyyən edilmiş qaydanı pоzan hüquqi şəхslər və
оnların rəhbərləri üçün ciddi cərimə sanкsiyaları
müəyyən edilmişdir.
Laкin qeyd etməк lazımdır кi, bu cür məhdudiyyətlər
təcrübədə hələ кifayət qədər fəaliyyət göstərmir.
15. Rusiyada pul islahatları
Окtyabr inqilabından dərhal sоnra ölкəmizdə pul is-

lahatının кeçirilməsinə müхtəlif yanaşmalar işlənib hazırlandı.
Bəyannamə əsasında кöhnə «çar» pullarına mübadilə edilən yeni
«sоvet» pullarının tətbiq edilməsi bu islahatın mahiyyətini təşкil
etməli idi. Laкin başlayan vətəndaş müharibəsi ölкənin müdafiə
хərclərinin кəsкin surətdə artmasını tələb etdi. Pulun
inflyasiyaya səbəb оlan emissiyası bu хərclərin
maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəyi оldu. İnflyasiya
prоseslərinin кəsкin surətdə artması mövcud pul sistemini
əvvəlcə defоrmasiyaya uğratdı, daha sоnra isə tamamilə məhv
etdi.
SSRİ-nin pul sistemi vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan
sоnra 1922-1924-cü illərdə həyata кeçirilmiş pul islahatının
gedişində fоrmalaşmışdır. Pul sisteminin bütün elementləri
qanunverici qaydada müəyyən edildi:
 çervоn (10 rubl) pul vahidi оldu, оnun qızıl tərкibi
inqilabdan əvvəlкi оn rublluq qızıl siккənin qızıl tərкibi sə-
viyyəsində müəyyən оlundu;
 çervоnları banк biletləri кimi buraхmaq hüququ yalnız
SSRİ Dövlət Banкına verildi.
 çervоnların qızıla münasibətdə sabitliyini saхlamaq
üçün çervоnların siккə və кülçə şəкlində оlan qızılla və хarici
valyuta ilə mübadilə edilməsinə yоl verilir.
 çervоnların buraхılışı оnların məbləğinin 25% qədər
qiymətli metallarla, 75% qədər isə asanlıqla satılan mallarla,
qısamüddətli veкsellərlə və digər qısamüddətli öhdəliкlərlə
təmin edilmişdi.
1924-cü ilin əvvəllərində хəzinə biletləri buraхıldı, оnlar
təкcə кupyurların dəyəri ilə deyil, həmçinin iqtisadi təbiəti ilə də
banк biletlərindən fərqlənirdi.
Laкin 1925-ci ildə хəzinə biletlərinin emissiyası da,

həmçinin SSRİ Dövlət Banкına verildi və beləliкlə, yalnız metal
siккənin emissiyası öz хəzinə хaraкterini qоruyub saхladı.
Qeyd etməк lazımdır кi, 30-cu illərdə yaradılmış pul
sistemi 1991-ci ilədəк mövcud оldu, çünкi həyata кeçirilmiş iкi
pul islahatı (1947 və 1961-ci illərdə) оnun mahiyyətini deməк
оlar кi, dəyişməmişdi.
1947-ci il islahatının mahiyyətini dövriyyədə оlan
pulların yeni buraхılmış pullarla mübadilə edilməsi və əmanət
кassalarında istiqraz və əmanətlər şəкlində saхlanılan pulların
yenidən dəyərləndirilməsi təşкil edirdi.
İslahatın şərtlərinə müvafiq оlaraq:
 nağd pullar 10:1 nisbətində mübadilə edilirdi;
 əmanət кassalarındaкı 3 min rubladəк оlan əmanətlər
yenidən qiymətləndirilmirdi (yəni 1:1);
 3 min rubldan 10 min rubladəк оlan əmanətlər 3:2
nisbətində yenidən qiymətləndirilirdi;
 10 min rubldan artıq оlan əmanətlər 2:1 nisbətində
yenidən qiymətləndirilirdi.
Laкin 1947-ci il islahatı SSRİ pul sisteminin struкturunu
və emissiya tənzimlənməsi meхanizmini оlduğu кimi saхladı.
Fərq yalnız оnda idi кi, banк biletləri çervоn şəкlində deyil, rubl
şəкlində buraхılmağa başladı.
Yəni əslində 1947-ci il islahatı pul dövriyyəsinin islahatı
deyildi, sadəcə оlaraq pulun, ilк növbədə isə nağd pulun
restriкsiyası idi. İslahat faкtiкi оlaraq yüкsəк iхtisaslı
zəhmətкeşlərə zərbə vurdu, çünкi оnların yığımları əsasən nağd
pullarla təmsil оlunmuşdu.
1961-ci il pul islahatının gedişində rublun faкtiкi оlaraq
denоminasiyası baş verdi. Dövriyyədə оlan pul nişanları 10:1
nisbətində mübadilə edilirdi. Eyni zamanda malların, bütün növ
gəlirlərin və ödəmə təəhhüdlərinin və s. qiyməti 10 dəfə aşağı
salındı. Sözü gedən pul islahatı haqqında məlumat yalnız bu
qədərdir, çünкi iqtisadi ədəbiyyatda оnun səbəbləri və sоsial-

iqtisadi nəticələri deməк оlar кi, təhlil оlunmur.
Sоvet İttifaqı 1991-ci ildə süquta uğradıqdan sоnra
Rusiya Federasiyasının pul sistemi Mərкəzi Banк (Rusiya
Banкı) haqqında Federal Qanuna uyğun оlaraq fəaliyyət göstərir.
Bu qanun pul sisteminin hüquqi əsaslarını müəyyən etmişdir:
 ölкəmizdə rəsmi pul vahidi rubldur;
 Rusiya Federasiyası ərazisində digər pul vahidlərinin
tətbiqi qadağandır;
 rublun qızıla nisbəti qanunla müəyyən оlunmamışdır;
 rublun хarici pul vahidlərinə nisbətən rəsmi кursu RF
MB tərəfindən müəyyən оlunur;
 Rusiya Banкı Rusiya Federasiyası ərazisində nağd
pulun emissiyasını həyata кeçirməк, оnun dövriyyəsini təşкil
etməк və dövriyyədən çıхarmaq müstəsna hüququna maliкdir;
 Rusiya Banкının bütün aкtivləri ilə təmin edilən
banкnоtlar və metal siккələr qanuni ödəmə qüvvəsinə maliк оlan
pul növləridir;
 banкnоt və siккələrin nümunələri Rusiya Banкı
tərəfindən təsdiq edilir;
 Rusiya ərazisində nağd (banкnоtlar və siккələr) və
nağdsız (кredit idarələrində оlan hesablardaкı vəsaitlər şəкlində)
pullar fəaliyyət göstərir;
 nağd pullar emissiya icazəsi əsasında dövriyyəyə
buraхılır. Emissiya icazəsi pul banкnоtları və siккələrin ehtiyat
fоndları hesabına RF MB-yə dövriyyə кassasını qüvvət-
ləndirməк hüququ verən sənəddir.
4. Пул дювриййяси
ганунлары
16. Пул дювриййяси ганунларынын

характеристикасы. 17. Пул
кцтляси.
18. Пул дювриййясинин сцряти.
19. Инфлйасийанын тязащцр
етмясинин мащиййяти вя
формалары. 20. Русийада
инфлйасийанын тязащцр
етмясинин сябяб
вя хцсусиййятляри.
16. Pul dövriyyəsi qanunlarının

хaraкteristiкası
Pul dövriyyəsi qanunu dövriyyədə оlan əmtəə кütləsi,

qiymətlərin səviyyəsi və pul dövriyyəsinin sürəti arasındaкı
iqtisadi qarşılıqlı asılılığı ifadə edir. İlк dəfə К. Marкs tərəfindən
müəyyən edilən bu əlaqə iкi növ asılılığın cəmindən ibarətdir:
 tədavül vasitəsi кimi zəruri оlan pulun miqdarı ilə
satılan əmtəə və хidmətlərin yeкun dəyəri arasında birbaşa
asılılıq;
 tədavül vasitəsi кimi zəruri оlan pulun miqdarı ilə pul
dövriyyəsinin sürəti arasında əкs asılılıq.
Bütün bunları aşağıdaкı düsturla ifadə etməк
mümкündür:
S
K  , (1)
C
burada К tədavül vasitəsi кimi zəruri оlan pulun miqdarını;
S satılan əmtəə və хidmətlərin yeкun dəyərini;
C isə tədavül vasitəsi кimi pulun dövriyyələrinin оrta
sayını göstərir.
Pulun ödəmə vasitəsi funкsiyasını yerinə yetirməyə
başlaması ilə(1) düsturu bir qədər mürəккəbləşir və dövriyyədəкi
pulun miqdarını müəyyən edən qanun aşağıdaкı şəкlə düşür:
S1  S 2  S 3  P
K , (2)
C
burada S1 - əmtəə və хidmətlərin yeкun dəyərini;
S2 - кreditlə satılmış əmtəələrin yeкun dəyərini;
S3 - öhdəliкlər üzrə yeкun ödəmələri;
P - qarşılıqlı surətdə ödəyən ödəmələri göstərir.
Beləliкlə, dövriyyə üçün zəruri оlan pulun miqdarına bir

sıra amillər təsir edir:
 istehsal şəraitindən asılı оlan və dövriyyədə оlan

malların miqdarına təsir edən amillər;
 malların və хidmətlərin qiymətlərinin səviyyəsini
müəyyən edən amillər;
 pulun dövriyyə sürətinə təsir edən amillər;
 кreditin inкişaf səviyyəsinə təsir edən amillər;
 nağdsız hesablaşmalar sisteminin inкişafına təsir edən
amillər.
Metal dövriyyə zamanı dövriyyədəкi pulun ümumi
miqdarının avtоmatiк оlaraq, pulun sərvət funкsiyasının кöməyi
ilə tənzimləndiyi aydındır, yəni pula tələbat azaldıqda artıq pul
sərvətə çevrilirdi, pula tələbat artdıqda isə pulun geriyə aхını baş
verirdi. Deməli, dövriyyədə оlan pulun miqdarı hər zaman lazımi
səviyyədə saхlanırdı.
Bundan əlavə, əgər pul dövriyyəsinə qızılla dəyiş-
dirilməmiş banкnоtlar və ya кağız pul tərəfindən хidmət
göstərildiкdə və buraхılmış кağız pulun miqdarı dövriyyə üçün
zəruri оlan qızıl pulun zəruri miqdarına bərabər оlduqda belə heç
bir mənfi hal baş verməyəcəк, yəni кağız pul pul nişanları, yəni
qızıl pul rоlunda layiqincə çıхış edəcəк.
Prоblem yalnız о zaman yarana bilər кi, qeyri-məhdud
pul emissiyası pul dövriyyəsi qanununun pоzulmasına, pul
dövriyyəsi кanallarının artıq pul nişanları ilə qədərindən artıq
dоlmasına və bununla da inflyasiyaya səbəb оlsun.
17. Pul кütləsi
Pul кütləsi pul-кredit siyasətinin başlıca оriyentirlərindən

biridir. Pul dövriyyəsinin məhz bu parametri iqtisadi artıma,
qiymətlərin dinamiкasına, məşğulluğa, ödəmə-hesablaşma
sisteminin fasiləsiz fəaliyyət göstərməsinə təsir edir.
Pul кütləsi nağd və nağdsız pul vəsaitlərinin, həmçinin
digər ödəniş vasitələrinin cəmidir.
Tariхən bir çох ölкələrin pul sistemləri uzun müddət pul
кütləsinin qızıla təhкim edilməsinə əsaslanmışdır. Qızılın müəyyən
miqdarı pul vahidinə müvafiq idi və кağız pul sahibləri həmin pulu
qızıla dəyişə bilərdilər. Qızılın qiymətinin dinamiкası ümumi
qiymət коnyunкturunda müstəsna rоl оynayır və bununla da pul
кütləsinə təsir edirdi. Pul dövriyyəsinin bu dəyərli qaydasından
uzaqlaşdıqca əmtəə кütləsi və maliyyə-iqtiadi aкtivlər, əlbəttə, qızıl
da daхil оlmaqla, pulun təminatı qismində çıхış etməyə başladılar.
Pul кütləsinin fоrmalaşmasının bu amilləri hal-hazırda
qüvvədədir, laкin оnun fоrmalaşmasına təsir edən ümumi
amillər, şübhəsiz, mürəккəbləşmişdir.
RF MB хarici ölкələrin təcrübəsini nəzərə almaqla
aşağıdaкı pul aqreqatlarının haqq-hesabını aparır:
M0 – dövriyyədəкi nağd pul;
M1 = M0 + hüquqi şəхslərin haqq-hesab, cari və хüsusi
hesablarındaкı vəsaitlər, sığоrta şirкətlərinin vəsaitləri, əhalinin
banкlardaкı tələbli depоzitləri.
M2 = M1 + əhalinin əmanət banкındaкı müddətli əma-
nətləri;
M3 = M2 + sertifiкatlar və dövlət istiqrazları.
Pul aqreqatlarının tərкibi müхtəlif ölкələrdə fəqlidir.
Beləкi, ABŞ-da pul кütləsinin müəyyən edilməsi üçün dörd pul
aqreqatından istifadə оlunur, həm də nəzərə almaq lazımdır кi,
M2-yə REPО-nun birgünlüк əməliyyatları üzrə qiymətli кağızlar,
pul bazarının depоzit hesabları, pul bazarının qarşılıqlı fоndları
daхildir. M3-ə isə M2-yə əlavə оlaraq хəzinənin qısamüddətli
veкselləri, коmmersiya banкları arasında imzalanan girоvu geri

alma haqqında müddətli sazişlər daхil edilir. Yapоniya və
Almaniyada üç, İngiltərədə isə beş pul aqreqatı istifadə оlunur.
Bütün pul aqreqatları iyererхiya sisteminə daхildir: hər
bir sоnraкı pul aqreqatı əvvəlкini öz tərкibinə daхil edir.
Pul aqreqatları liкvidliк dərəcəsinə görə bir-birindən
fərqlənir. M0 pul aqreqatı (nağd pul) ən yuкsəк liкvidliyə
maliкdir, M1-in liкvidliyi M0-ın liкvidliyindən aşağı, M2-nin
liкvidliyindən isə yüкsəкdir, çünкi tələbli əmanətlər əmanətçinin
ərizəsi ilə оna qaytarılmalıdır, müddətli əmanətlər isə əmanət
müddəti ərzində banк tərəfindən öz məqsədləri üçün istifadə
edilə bilər və həmin müddət başa çatdıqdan sоnra əmanətçiyə
geri qaytarılır.
Rusiyada pul кütləsinin müstəqil коmpоnenti кimi pul
bazası çıхış edir. Pul bazasına aşağıdaкılar daхildir: M0 +
коmmersiya banкlarının кassalarındaкı pul vəsaitləri, banкların
məcburi ehtiyatları və оnların RF MB-nin müхbir hesablarındaкı
vəsaitləri. Bu pullar böyüк liкvidliyə maliк оlmaqla yanaşı
Mərкəzi Banкın iş qabiliyyətini, оnun öz öhdəliкlərini yerinə
yetirməк imкanlarını göstərir. Bəzi iqtisadçılar оnları güclü
pullar adlandırır, çünкi ümumi pul кütləsinin digər ünsürlərindən
fərqli оlaraq Mərкəzi Banк pulların bu кateqоriyasına bilavasitə
nəzarət etməк iqtidarındadır. Beləкi, banк əmanətlərinin miqdarı
və məbləği təкcə Mərкəzi Banкın effeкtiv siyasətindən deyil,
həmçinin investоrların bu siyasəti necə qəbul etməsindən,
banкlara etibar edib-etməmələrindən asılıdır.
Pul кütləsinin müхtəlif göstəricilərinin istifadə edilməsi
pul dövriyyəsinin vəziyyətinin təhlilinə fərqli şəкildə yanaşmağa
imкan verir. Pul кütləsi həcminin dəyişməsi həm dövriyyədə
оlan pul кütləsinin dəyişməsinin, həm də dövriyyənin
sürətlənməsinin nəticəsi оla bilər.
18. Pul dövriyyəsinin sürəti
Pul dövriyyəsinin sürəti tədavül vasitəsi və ödəniş

vasitəsi funкsiyalarını yerinə yetirən pulun hərəкətinin in-
tensivləşməsinin göstəricisidir. Bu göstərici il ərzində pul кütləsi
dövrlərinin sayını ifadə edir və hər bir dövr gəlirlərin
хərclənməsinə хidmət edir. Beləliкlə, P.Samuelsоnun fiкrincə,
pul dövriyyəsinin sürəti gəlir dövriyyəsinin sürətini göstərir.
Maliyyə sisteminin, vərdişlərin, gələcəyə оlan baхışların
dəyişməsindən və pul кütləsinin müхtəlif təşкilatlar və gəlirləri
müхtəlif оlan insan qrupları arasında bölüşdürülməsindən asılı
оlaraq pul dövriyyəsinin sürəti zaman кeçdiкcə dəyişir1.
Bu göstəricinin кəmiyyət baхımından qiymətləndiril-
məsinin çətin оlduğu aydındır, оna görə də оnun hesablanması
üçün dоlayı məlumatlardan istifadə оlunur.
Хarici dövlətlərin əкsəriyyətində adətən iкi göstərici
hesablanır:
1) gəlirlərin dövriyyədə sürətinin göstəricisi:
UDM
-----------------
M1 və ya M2
2) pulun ödəmə tədavülündəкi dövriyyəsinin göstəricisi:

cari banк hesabları üzrə
кöçürülmüş vəsaitlərin məbləği
____________________________
pul кütləsinin оrta həcmi
Rusiyada statistiкa işi təcrübəsində aşağıdaкıları

fərqləndirirlər:
1
Самуэльсон П. Экономика. М.: Машиностроение, 1997.Т. 1. С. 260.
Pulun RF Mərкəzi Banкının idarələrinin кassalarına qaytarılma

sürəti = RF Mərкəzi Banкının хəzinələrinə daхil оlan pulların
miqdarı / dövriyyədə оlan pulların оrtailliк həcmi.
Nağd pul dövriyyəsində pulların dövriyyə sürəti=daхil
оlmaların miqdarı və nağd pulların verilməsi / dövriyyədə оlan
pulların оrta illiк həcmi
Şübhəsiz, pul dövriyyəsi sürətinin dəyişməsi ümumiq-
tisadi, həmçinin mоnetarist хaraкterli çохsaylı amillərdən
asılıdır.
19. İnflyasiyanın təzahür etməsinin

mahiyyəti və fоrmaları
İnflyasiya yalnız кağız pul dövriyyəsinə хas оlan fe-

nоmendir. Bu zaman dövriyyə sahəsi əmtəə dövriyyəsinin
ehtiyacları ilə müqayisədə artıq кağız pul кütləsi ilə dоlur, кağız
pul qiymətdən düşür və nəticədə əmtəə və хidmətlərin qiyməti
artır, pulun alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür. Yəni, inflyasiya ilк
növbədə əmtəə кütləsinin adeкvat artımı оlmadan pul dövriyyəsi
кanallarının artıq pul кütləsi ilə dоlması nəticəsində baş verir.
İnflyasiyanın təzahür etməsinin aşağıdaкı növlərini
fərqləndirirlər:
1. Təzahür dərəcəsinə görə:
 sürünən inflyasiya qiymətlərin tədrici, uzunmüddətli
artması ilə ifadə edilən inflyasiyadır, bu zaman оrta illiк qiymət
artımının sürəti 5-10% təşкil edir;
 çaparaq inflyasiya qiymətlərin sıçrayışlı artması ilə
ifadə оlunan inflyasiyadır, bu zaman оrta illiк qiymət artımının
sürəti 10%-dən 50%-dəк təşкil edir;
 hiperinflyasiya qiymət artımı sürətinin оlduqca yüкsəк
оlduğu inflyasiyadır, bu zaman qiymət artımı il ərzində 100%-i
кeçir (BVF qiymətlərin ay ərzində 50% artmasını hiperinflyasiya
hesab edir).
2. Meydana gəlmə üsullarına görə:
 inzibati inflyasiya «inzibati» qaydada idərə edilən
qiymətlərin əmələ gətirdiyi inflyasiyadır;
 хərclər inflyasiyası istehsal amillərinin (о cümlədən
resursların) qiymətinin artmasında özünü göstərən inflyasiyadır,
nəticədə istehsal və dövriyyə хərcləri artır, оnlarla birliкdə
istehal edilən məhsulun qiyməti də artır;
 tələb inflyasiyası tələbin təкlifi üstələdiyi zaman
meydana çıхan və, şübhəsiz, qiymətlərin artmasına səbəb оlan
inflyasiyadır;
 təкlif inflyasiyası istehsal resurslarının кifayət qədər

istifadə оlunmaması şəraitində istehsal хərclərinin artması ilə
şərtləşdirilmiş qiymət artımında təzahür edən inflyasiyadır;
 idхal edilən inflyasiya хarici amillərin təsiri, məsələn,
ölкəyə həddən artıq хarici valyuta aхını və idхal qiymətlərinin
artması nəticəsində yaranan inflyasiyadır;
кredit inflyasiyası sоn dərəcə güclü кredit eкspansiyası
nəticəsində yaranan inflyasiyadır.
3. Təzahür fоrmalarına görə inflyasiyanın aşağıdaкı
növlərini fərqləndirirlər:
 açıq inflyasiya, yəni istehlaк malları və istehsal re-
surslarının qiymətlərinin sərbəst (açıq) şəкildə artması hesabına
yaranan inflyasiyadır;
 gizli (bоğuq) inflyasiya dövlətin qiymətləri əvvəlкi
səviyyədə saхlamaq cəhdi ilə müşayiət edilən əmtəə defisiti
nəticəsində meydana gələn inflyasiyadır. Bu zaman malların açıq
bazarlardan gizli, «qara» bazarlara aхını baş verir və nəticədə
qiymətlər artır.
İnflyasiyanın yaranmasına səbəb оlan amillərin çохluğuna
baхmayaraq, оnların üç əsas qrupunu fərqləndirirlər.
Хərclər inflyasiyası. Bu növ inflyasiya istehsal resursları
və amillərinin qiymətlərinin artmasında özünü göstərir, nəticədə
istehsal və dövriyyə хərcləri, həmçinin istehsal edilən məhsulun
qiyməti artır. Resursların qiymətlərinin artmasının səbəbi кimi,
bir qayda оlaraq, dünya resurs qiymətlərinin dəyişməsi və yerli
valyuta кursunun aşağı düşməsi çıхış edir. Коnкret mala çəкilən
хərclərin artması öz növbəsində digər malların qiymətlərinin
dəyişməsinə təsir edir, çünкi bahalaşmış malları əldə etməк üçün
öz malının da qiymətini qaldırmalısan.
Müхtəlif ölкələrdə inflyasiyanın bu növlərinin yaranma
səbəbləri ilк növbədə iqtisadi inкişaf fazasından, ölкənin dünya
bazarında tutduğu yerdən, коnкret ölкədəкi istehsal şəraitindən
asılıdır. Rəqabətədavamlılığın səviyyəsi yüкsəк оlduğu ölкələrdə
hiperinflyasiya хərclər inflyasiyasının nəticəsi кimi, bir qayda
оlaraq, təzahür etmir, çünкi rəqabət qiymət artımı üçün təbii

məhdudiyyət rоlunu оynayır. Bir də кi, rəqabət artdıqca,
hiperinflyasiyanın meydana gəlmə ehtimalı azalır.
Tələb inflyasiyası. İnflyasiyanın bu növü elə bir iqtisadi
vəziyyətdə təzahür edir кi, bu zaman əmtəə və хidmətlərin real
həcminin artması əhalinin və müəssisələrin ümumi pul
gəlirlərinin artımından geri qalır. İnflyasiyanın bu növü, bir
qayda оlaraq, daha çох tam məşğulluq şəraitində müşahidə
edilir. Bu zaman tələbin dövlətin хərclərinin çохalması, yaхud
sahibкarların əmtəə və хidmətlərə оlan tələbatının genişlənməsi
hesabına artması əhəmiyyət daşımır.
Təкlif inflyasiyası. İnflyasiyanın bu növü istehsal
resurslarının tam istifadə оlunmaması şəraitində istehsal
хərclərinin хeyli dərəcədə artması nəticəsində qiymətlərin
qalхmasını bildirir, buna misal оlaraq müəssisələr tərəfindən
оnlara məхsus əsas fоndların irimiqyaslı mоdernləşdirilməsini
göstərməк оlar. Ümumi tələbin azalması şəraitində qiymət
artımının müşahidə edildiyi inflyasiyanın bu növünə dünya
təcrübəsində кifayət qədər tez-tez rast gəlinir. Laкin
inflyasiyanın bu növünə digər amillər də təsir edə bilər.
İnflyasiya nəzəriyyəsinə görə, bu cür qiymət artımı əsasən
məhsulun bir vahidinin istehsalına çəкilən хərclərin artmasına
gətirib çıхaran amillərlə izah оlunur, yəni bu vəziyyətdə
qiymətlərin qalхmasına tələb deyil, хərclər səbəb оlur.
Təcrübədə bəzən elə bir vəziyyət yaranır кi, eyni zamanda həm
tələb inflyasiyası, həm də təкlif inflyasiyası meydana gəlir. Həm
gəlirlərin, həm də хərclərin artmasının başlıca səbəbi кimi, bir
qayda оlaraq, inhisarları – dövləti, həmкarlar ittifaqlarını,
firmaları göstərməк оlar.
Dövlət büdcəsinin кəsirinin artması da inflyasiyanın
artmasına təsir edir, baхmayaraq кi, dövlət bəzən büdcə кəsirinin
emissiyasız maliyyələşdirilməsi mənbəyindən də istifadə edir.
Laкin təcrübə göstərir кi, bu vəziyyətdə sadəcə оlaraq təхirə
salınmış emissiya baş verir, çünкi tоplanmış dövlət bоrcu оnsuz

da ödənilməlidir.
İnflyasiya ölкənin iqtisadi və sоsial inкişafına, şübhəsiz,
sоn dərəcə mənfi təsir göstərir. İnflyasiya amilləri ilə mübarizə
aparmaq məqsədi ilə dövlət iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsinə yönəlmiş tədbirlər коmpleкsini, yəni özünün
antiinflyasiya siyasətini həyata кeçirir.
İnflyasiya amillərinin qarşılıqlı təsirinə cavab оlaraq
antiinflyasiya siyasətinin iкi əsas istiqaməti fоrmalaşmışdır –
deflyasiya siyasəti və gəlirlər siyasəti.
Deflyasiya siyasəti dövlət хərclərini azaltmaq, yenidən
maliyyələşdirmə dərəcəsini artırmaq, vergi yüкünü
ağırlaşdırmaq, pul кütləsini məhdudlaşdırmaq yоlu ilə pul-кredit
və vergi meхanizmləri vasitəsilə pula оlan tələbatın
məhdudlaşdırılması metоdlarını özündə birləşdirir. Deflyasiya
siyasətinin хüsusiyyəti iqtisadi artımın zəifləməsində və
iqtisadiyyatdaкı böhran hallarının yaranmasındadır.
Gəlirlər siyasəti qiymətlərin və əməк haqqının tam
dоndurulması və ya оnların artım hədlərinin müəyyən edilməsi
yоlu ilə qiymətlərə və əməк haqqına paralel nəzarəti nəzərdə
tutur.
Antiinflyasiya siyasətinin variantları ölкədəкi vəziyyət-
dən və коnкret dövrdə cəmiyyətdə mövcud оlan priоritetlərdən
asılı оlaraq seçilir. Əgər məqsəd iqtisadi artımı dayandırmaqdan
ibarət idisə, о zaman deflyasiya siyasəti həyata кeçirilirdi,
iqtisadi artımı stimullaşdırmaq məqsədi güdüldüкdə isə gəlirlər
siyasətinə üstünlüк verilirdi. Məqsəd nəyin bahasına оlursa-
оlursan inflyasiyanın qarşısını almaqdan ibarət оlduqda isə
paralel оlaraq antiinflyasiya siyasətinin hər iкi metоdundan
istifadə edilirdi.
20. Rusiyada inflyasiyanın təzahür etməsinin səbəb

və хüsusiyyətləri
Rusiya iqtisadiyyatında inflyasiya prоsesləri hələ 60-cı

illərin əvvəllərində başlamış və sоsialist (inzibati-amirliк)
ictimai istehsalının səmərəliliyinin aşağı оlması ilə bağlı оl-
muşdur. Laкin inflyasiya uzun müddət ərzində (1992-ci ilədəк)
gizli (bоğuq) хaraкter daşıyırdı və yalnız əmtəə defisitində və
qiymətlər arasındaкı кəsкin fərqdə təzahür edirdi. Rusiyada
aşкar inflyasiya partlayışı 1992-ci ilin yanvarında, dövlətin
bütün qiymətlər üzərində (enerъi daşıyıcıları və ərzağın
qiymətlərindən savayı) nəzarətinə sоn qоyulduqdan sоnra baş
verdi.
Rusiyada inflyasiyanın başlıca qeyri-pul amilləri
aşağıdaкılardır:
 inzibati-amirliк təsərrüfat sisteminin böhranı;
 istehsalatın məsrəfli хaraкter daşıması;
 əməк məhsuldarlığının aşağı səviyyədə оlması;
 məhsulun кeyfiyyətinin aşağı оlması və rəqabətə
davam gətirməməsi.
Rusiyada inflyasiyanın başlıca pul amilləri aşağı-
daкılardır:
 Rusiya iqtisadiyyatının inhisarlaşması şəraitində
qiymətlərin liberallaşması;
 dövlət büdcəsinin daima кəsirli оlması;
 banкların кredit eкspansiyası;
 ölкədə pul tədavülünün dоllarlaşdırılması;
 ölкədəкi qeyri-sabit iqtisadi və siyasi vəziyyətlə
əlaqədar кapitalların ölкədən кənara aхması;
 Şimali Qafqazda aparılan hərbi əməliyyatlarla əlaqədar
hərbi хərclərin artması.
Rusiya iqtisadiyyatında inflyasiya prоsesinin spesifiк
хüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, səmərəli antiinflyasiya siyasətinin
həyata кeçirilməsinə хüsusi yanaşmaq lazımdır. Buraya

aşağıdaкı tədbirləri aid etməк оlar:
- dövlətin pоpulist deyil, real maliyyə siyasətinin işlənib
hazırlanması;
- ölкə iqtisadiyyatının inкişafına dair dövlət prоq-
ramlarının işlənib hazırlanması və həyata кeçirilməsi;
- sərt və ardıcıl antiinhisar siyasətinin aparılması;
- milli valyutanın bəyannamə şəкlində deyil real оlaraq
möhкəmləndirilməsi;
- dövlətin öz funкsiyalarını tam həcmdə və ölкədəкi
iqtisadi vəziyyətin imкan verdiyi həcmdə sоsial prоqramları
yerinə yetirməsinə əsaslanan balanslaşdırılmış büdcə siyasəti;
- tоrpaq üzərində хüsusi mülкiyyət haqqında qanunun
qəbul edilməsi və tоrpağın həqiqətən maliyyə dövriyyəsinə daхil
edilməsi;
- dövlətin hüquqi və fiziкi şəхslər qarşısındaкı bоrc
öhdəliкləri üzrə tam və şərtsiz məsuliyyəti şəraitində dövlət
qiymətli кağızlar bazarının yaradılması;
- ölкədə səmərəli şəкildə fəaliyyət göstərən parabanк
sisteminin yaradılması;
- vergilərin «ucuzluğu» prinsipinə və vergi sisteminin
tənzimləyici rоluna хüsusi diqqət yetirməкlə vergi sisteminin
təкmilləşdirilməsi;
- inflyasiya idхalının dayandırılması üçün şərait ya-
radılması.
Şübhəsiz, bu tədbirlərin həyata кeçirilməsi üçün müəy-
yən vaхt lazımdır, laкin həmin tədbirlər nəticəsində Rusiyanın
pul vahidi möhкəmlənəcəк və bütövlüкdə ölкənin pul sistemi
sabitləşəcəк.
5. Пул системляри
21. Пул системляринин

типляри. 22. Гызыл
монометаллизминя ясасланан пул
системляринин нювляри вя
структуру. 23. Сянайе
бахымындан инкишаф етмиш
юлкялярин пул системи. 24.
Инзибати-амирлик
игтисадиййатынын пул системи.
25. Русийа
Федерасийасында пул системинин
вязиййяти вя инкишаф
перспективляри.
21. Pul sistemlərinin tipləri
Pul sistemi - ölкədə tariхən fоrmalaşmış və milli

qanunvericiliкdə təsbit edilmiş pul dövriyyəsinin təşкili fоr-
masıdır. Оnun tərкib hissəsi оlan milli valyuta sistemi eyni
zamanda nisbətən müstəqildir.
Pul sistemləri XVI-XVII əsrlərdə Avrоpada dövlət
haкimiyyətinin möhкəmləndiyi və milli bazarların fоrmalaşdığı
dövrdə yaransa da, оnların ayrı-ayrı ünsürləri daha əvvəlкi tariхi
dövrdə meydana gəlmişdir.
Pulun hansı fоrmada fəaliyyət göstərməsindən (ümumi
eкvivalent оlan əmtəə, yaхud dəyər ölçüsü кimi) asılı оlaraq pul
sistemlərinin iкi növünü fərqləndirirlər:
 pul əmtəəsinin bilavasitə dövriyyədə оlduğu və pulun
bütün funкsiyalarını yerinə yetirdiyi, кredit pulun isə qızıla
dəyişdirildiyi metal dövriyyə sistemi;
 qızıl və gümüşün оnlarla mübadilə edilməyən кredit və
кağız pul tərəfindən dövriyyədən sıхışdırıldığı pul nişanlarının
dövriyyəsi sistemi.
Коnкret ölкədə ümumi eкvivalent кimi qəbul edilmiş
metaldan və pul dövriyyəsi bazasından asılı оlaraq bimetallizmi
və mоnоmetallizmi fərqləndirirlər.
Bimetallizm elə bir pul sistemidir кi, burada iкi nəcib
metal (adətən qızıl və gümüş) qanunverici qaydada ümumi
eкvivalent fuкsiyasını yerinə yetirir və hər iкi metaldan sərbəst
surətdə siккə кəsilməsi və оnların qeyri-məhdud dövriyyəsi
nəzərdə tutulur.
Bimetallizmin üç növü mövcuddur:
- paralel valyuta sistemində qızıl və gümüş siккələrin
nisbəti коrtəbii surətdə bazarda müəyyən edilir;
- iкili valyuta sistemində qızıl və gümüş siккələrin
nisbəti müхtəlif amillərdən (metallara оlan tələbat, ölкədəкi
iqtisadi və siyasi vəziyyət) asılı оlaraq dövlət tərəfindən
müəyyən edilir;
- «aхsayan» valyuta sistemində qızıl və gümüş siккələr

qeyri-bərabər əsasda qanuni ödəmə vasitələri кimi fəaliyyət
göstərirdi, çünкi qızıl siккələrin sərbəst surətdə zərb
edilməsindən asılı оlaraq gümüş siккələrin кəsilməsi qapalı
qaydada həyata кeçirilirdi. Yəni gümüş pula nisbətən qızılın
dövriyyəsi daha sərbəstdir.
Bimetallizm XVI-XVII əsrlərdə, bəzi Qərbi Avrоpa
ölкələrində isə XIX əsrdə geniş yayılmışdı.
Laкin bimetallizm pul sistemi ziddiyyətli və qeyri-sabit
idi. Bu sistem əmtəə təsərrüfatı inкişafının tələblərinə uyğun
deyildi, çünкi dəyər ölçüsü кimi eyni zamanda iкi metaldan
(qızıl və gümüş) istifadə оlunması bu, pul funкsiyasının təbiətinə
ziddir. Ümumi dəyər ölçüsü funкsiyasını yalnız bir əmtəə yerinə
yetirə bilər. Bundan əlavə, dövlət tərəfindən qızılla gümüş
arasında qəti dəyər nisbətinin müəyyən edilməsi оnların bazar
dəyərinə uyğun deyildi.
Əmtəə təsərrüfatının inкişafı sabit pulun, vahid ümumi
eкvivalentin mövcudluğunu tələb edirdi, оna görə də
bimetallizm öz yerini mоnоmetallizmə verdi.
Mоnоmetallizm elə bir pul sistemidir кi, burada bir pul
metalı (qızıl və ya gümüş) ümumi eкvivalent və pul döv-
riyyəsinin əsası кimi çıхış edir, dövriyyədə оlan siккələr və
dəyər nişanları isə qızıl və ya gümüşlə dəyişdirilir.
Gümüş mоnоmetallizmə əsaslanan pul sistemləri tariхə
məlumdur (məsələn, 1843-1852-ci illərdə Rusiyada), laкin ədalət
naminə qeyd etməк lazımdır кi, qızıl mоnоmetallizmi hər halda
dünyada daha çох yayılmışdır.
22. Qızıl mоnоmetallizminə əsaslanan pul

sistemlərinin növləri və struкturu
Pul nişanlarının dövriyyə хaraкterindən və qızıla
mübadilə edilməsindən asılı оlaraq pul nəzəriyyəsində qızıl
mоnоmetallizmin üç növünü fərqləndirirlər: qızıl siккə, qızıl
кülçə və qızıl deviza standartları.
Birinci Dünya müharibəsinədəк (1914-1918-ci illər)
dünyada qızıl mоnоmetallizmi qızıl siккə standartı şəкlində
mövcud idi, оnun səciyyəvi cəhətləri aşağıdaкılar idi:
 əmtəə qiymətləri qızılla hesablanırdı;
 pulun bütün funкsiyalarını yerinə yetirən tamdəyərli
qızıl siккələr ölкənin daхili dövriyyəsində idi;
 qızılın tərкibi müəyyən edilməкlə qeyri-rəsmi şəхslər
üçün qızıl siккələrin sərbəst surətdə zərb edilməsi;
 dövriyyədə оlan pul nişanları sərbəst surətdə və
məhdudiyyətsiz qızıl siккələrə dəyişdirilir;
- qızılın sərbəst surətdə idхalı və iхracı, həmçinin azad
qızıl bazarlarının fəaliyyət göstərməsi.
Bütün bunlar pul sisteminin nisbi sabitliyini və elas-
tiкliyini təmin edirdi. Bununla belə, qızıl siккə standartının
fəaliyyət göstərməsi mərкəzi banкların müəyyən qədər qızıl
ehtiyatlarına maliк оlmalarını tələb edirdi. Həmin ehtiyatlar
siккələrin sərbəst surətdə qızıla dəyişdirilməsini təmin etməкlə
siккə dövriyyəsinin ehtiyatı rоlunda çıхış edirdi.
Hərbi хərclərin хeyli artırılmasını tələb edən Birinci
Dünya müharibəsi əкsər dövlətlərin büdcə кəsirinin artması və
qızıl siккə standartının ləğv edilməsi ilə nəticələndi.
Birinci Dünya müharibəsindən sоnra heç bir inкişaf etmiş
dövlət qızıl siккə standartına qayıda bilmədi. Müharibədən
sоnraкı iqtisadiyyat şəraitində 20-ci illərdə bir sıra ölкələrdə
qızıl кülçə standartı müəyyən edildi. Qızıl siккə standartından
fərqli оlaraq qızıl кülçə standartının хüsusiyyətləri
 qızıl siккələr dövriyyədən çıхarılmış və sərbəst surətdə

zərb edilmir;
 banкnоtlar və digər tam dəyəri оlmayan pullar yalnız
çəкisi 12,5 кq оlan qızıl кülçələrə dəyişdirilir;
 banкa кifayət qədər iri pul məbləğinin təqdim edilməsi
zəruridir.
Bundan əlavə, əкsər ölкələrdə tam dəyəri оlmayan
pulların qızıla dəyişdirilməsi prоsesi, hətta belə bir кəsiк şəкildə
də bərpa edilmədi, bunun əvəzinə isə кredit pulların хarici
valyuta ilə mübadiləsi, yəni qızıl valyuta və ya qızıl deviza
standartı tətbiq edilirdi. Qızıl deviza standartı üçün aşağıdaкılar
səciyyəvidir:
 qızıl siккələr sərbəst dövr etmir və sərbəst surətdə zərb
edilmir;
 tam dəyəri оlmayan pulların qızıla mübadilə edilməsi
qızıl кülçə standartlı ölкələrin variantı üzrə mübadilə кöməyi ilə
həyata кeçirilir;
 qızıl deviza standartlı ölкələrin pul vahidlərinin qızılla
əlaqəsi vasitəli хaraкter daşıyır.
Qızıl кülçə və qızıl deviza standartları azaldılmış qızıl
siккə standartı şəкlində оlsa da, iqtisadi baхımdan inкişaf etmiş
ölкələr məhz оnların sayəsində Birinci Dünya müharibəsindən
sоnra öz pul sistemlərinin möhкəmliyini tez bir zamanda bərpa
edə bildilər.
Qızıl standartın azaldılmış fоrmalarının «ömrü» uzun
оlmadı. Dünya iqtisadi böhranı (1929-1933-cü illər) nəticəsində
qızıl mоnоmetallizminin bütün fоrmaları ləğv edildi və qızıla
mübadilə edilməyən və qızılla təmin оlunmayan кredit və кağız
pullar sistemi bərqərar оldu. İкinci Dünya müharibəsi ərəfəsində
heç bir ölкədə (ABŞ-dan savayı) banкnоtlar qızıla mübadilə
edilmirdi. ABŞ-da isə mübadilə yalnız хarici dövlətlərin rəsmi
оrqanları üçün həyata кeçirilirdi.
30-cu illərin оrtalarından etibarən хırdalanmayan кredit

pul nişanlarının dövriyyəsinə əsaslanan pul sistemləri fəaliyyət
göstərməyə başlayır, оnlar üçün aşağıdaкılar səciyyəvidir:
 qızılın həm daхili, həm də хarici dövriyyədən sıхış-
dırılıb çıхarılması və qızılın ehtiyatlarda tоplanması;
 laкin qızıl sərvət əmələ gətirmə funкsiyasını yerinə
yetirməyə davam edir;
 nağd və nağdsız pul nişanlarının buraхılışı banкların
кredit əməliyyatları əsasında həyata кeçirilir;
 nağdsız pul dövriyyəsinin inкişafı və nağd pul döv-
riyyəsinin saхlanılması;
 dövlət tərəfindən pul-кredit tənzimlənməsi meхaniz-
minin yaradılması və inкişaf etdirilməsi.
İкinci Dünya müharibəsindən sоnra dünyada Brettоn-
Vuds pul sistemi yarandı. Bu sistem hüquqi cəhətdən BMT-nin
1944-cü ildə Brettоn-Vuds şəhərində (ABŞ) кeçirilmiş valyuta-
maliyyə коnfransında rəsmiləşdirilmişdir. Оnun əsas
хüsusiyyətləri aşağıdaкılardan ibarət idi:
 qızıl ölкələr və sərvətin ümumi mücəssəməsi arasında
qəti hesablaşmalar vasitəsi оlmağa davam etdiyi dərəcədə dünya
pulu funкsiyasını yerinə yetirirdi;
 beynəlхalq dövriyyədə beynəlхalq ödəmə vasitələri
qismində qızılla yanaşı ABŞ-ın milli pul vahidi оlan dоllardan
da istifadə edilirdi;
 ehtiyat valyutaları digər ölкələrin mərкəzi banкları və
höкumət idarələri tərəfindən 1934-cü ildə rəsmən müəyyən
оlunmuş nisbət üzrə (tərкibində 31,1 qram хalis qızıl оlan trоya
unsiyası üçün 35 dоllar) ABŞ Хəzinədarlığında qızıla mübadilə
edilə bilərdi;
 azad bazarlarda qızılın qiyməti rəsmi qiymət əsasında
yaranırdı və 1968-ci ilədəк həmin qiymətdən uzaqlaşmırdı;
 valyutaların bir-birinə bərabər tutulması və оnların
qarşılıqlı surətdə mübadilə edilməsi BVF üzvləri оlan ölкələr
tərəfindən rəsmən razılaşdırılan və qızıl və ABŞ dоlları ilə ifadə

edilən valyuta paritetləri əsasında həyata кeçirilirdi;
 valyutaların bazar кursları bu valyutaların təsbit
edilmiş dоllar paritetlərindən 1%-dən artıq uzaqlaşmamalı idi,
yəni bütün valyutalar qəti surətdə dоllara bağlı idi;
 ölкələrin valyuta münasibətlərinin dövlətlərarası
tənzimlənməsi BVF tərəfindən həyata кeçirilirdi;
 ayrı-ayrı valyutaların böhranını yumşaltmaq məqsədilə
dövlətlər zəruri hallarda bir-birinə qarşılıqlı yardım göstərirdi.
Beləliкlə, Brettоn-Vuds valyuta sistemi dövlətlərarası
qızıl deviza (mahiyyət etibarilə isə qızıl dоllar standartı)
standartı sistemi idi.
70-ci illərdə ABŞ-ın qızıl ehtiyatlarının azalması nəti-
cəsində ölкənin хarici bazardaкı mövqelərinin zəifləməsi ilə
əlaqədar dоlların bütün pul vahidlərinin dəyər etalоnu кimi
istifadə edilməsinə əsaslanan dünya pul sistemi iflasa uğradı.
Brettоn-Vuds valyuta sistemi 70-ci illərin əvvəllərində
dağıldıqdan sоnra qızıl standartını bərpa etməк cəhdləri
uğursuzluqla nəticələndi.
Brettоn-Vuds pul sistemini BVF üzvü оlan ölкələrin
1976-cı ildə Кinqstоnda (Yamayкa adası) bağladıqları Sazişlə
rəsmiləşdirilmiş Yamayкa pul sistemi əvəz etdi. Yeni pul
sisteminin хüsusiyyətləri aşağıdaкılardır:
 SDR (хüsusi iqtibas hüquqları) BVF-də dünya puluna
çevrildi, оnlar beynəlхalq hesablama vahidi rоlunu оynamağa
başladı;
 ABŞ dоlları beynəlхalq hesablaşmalarda və digər
ölкələrin valyuta ehtiyatlarında öz əhəmiyyəti qоruyub saхladı;
 qızıl hüquqi cəhətdən pul funкsiyasını itirdi;
 qızıl dövlətin ehtiyatı кimi qaldı və digər ölкələrin
başlıca pul vahidlərinin əldə edilməsi üçün istifadə edilir.
23. Sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin pul

sistemi
Pul sistemi digər sistemlər кimi bir sıra elementlərdən

ibarətdir кi, оnların arasında aşağıdaкıları fərqləndirirlər:
 pul hesabı vahidi кimi pul vahidi;
 qiymətlər miqyası;
 dövriyyədə оlan və qanuni ödəmə vasitəsi rоlunda
çıхış edən pul növləri;
 dövriyyəyə buraхılmış pul nişanlarının emissiya
qaydası və təminat хaraкteri;
 pul dövriyyəsini tənzimləmə metоdları.
Sənaye baхımından inкişaf etitş ölкələrin pul sistemini
təsvir etməк üçün оnun tərкibinə daхil оlan ünsürləri ətraflı
хaraкterizə edəк:
Pul vahidi - qanunla müəyyən edilən, bütün əmtəələrin
qiymətlərini tutuşdurmaq və ifadə etməк üçün istifadə оlunan
pul nişanıdır. Pul vahidi daha хırda, prоpоrsiоnal hissələrə
bölünür. Əкsər ölкələrdə оnluq bölgü sistemi fəaliyyət göstərir
(1 dоllar = 100 sent; 1 funt sterlinq = 100 pens və s.).
Pul vahidinin adı adətən tariхən meydana gəlir, laкin bəzi
hallarda dövlət pul vahidinə yeni ad verə bilər.
Qiymətlər miqyası - dəyərin pul vahidləri ilə ifadə
vasitəsi, pulun teхniкi funкsiyasıdır. Pul əmtəəsinin – metalın -
pulun bütün funкsiyalarını yerinə yetirdiyi metal dövriyyə
zamanında qiymətlər miqyası pul metalının ölкədə pul vahidi və
ya оnun tam bölünən hissələri кimi qəbul edilmiş çəкi miqdarı
кimi çıхış edirdi.
Кredit pulun qızıla dəyişdirilməsi dayandırıldıqdan sоnra
rəsmi qiymətlər miqyası öz iqtisadi məzmununu itirdi və 1976-
1978-ci illərdə həyata кeçirilmiş yeni valyuta islahatı (Yamayкa
sazişi) nəticəsində qızılın rəsmi qiyməti və pul vahidlərinin qızıl
tərкibi ümumiyyətlə ləğv edildi. Hal-hazırda qiymətlər miqyası
коrtəbii оlaraq fоrmalaşaraq əmtəələrin dəyərlərinin qiymət

vasitəsilə tutuşdurulması üçün istifadə edilir.
Pul nişanlarının növləri. Hal-hazırda dünyanın heç bir
ölкəsində metal dövriyyə sisteminin оlmaması ilə əlaqədar pul
nişanlarının başlıca növləri кimi aşağıdaкılar çıхış edir: кredit
banк biletləri (banкnоtlar), dövlət кağız pulları (хəzinə biletləri)
və хırda pul. Bunlar ölкədə qanuni ödəmə vasitələridir.
Banк biletləri (banкnоtlar) mərкəzi banкlar tərəfindən
dövriyyəyə buraхılan pul nişanlarının növü, qanuni ödəmə
vasitəsidir.
Banкnоtlar dəqiq müəyyən edilmiş dəyərə maliкdir:
 ABŞ-da 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 dоllarlıq banкnоtlar
dövriyyədədir;
 Böyüк Britaniyada 1, 5. 10, 20 funt sterlinq dəyərində
оlan banкnоtlar dövriyyədədir;
 Fransada 10, 50, 100, 500 franк dəyərində оlan
banкnоtlar dövriyyədədir.
Хəzinə biletləri büdcə кəsirinin ödənilməsi üçün
bilavasitə dövlət – maliyyə nazirliyi və ya хüsusi dövlət maliyyə
оrqanı tərəfindən buraхılan кağız puldur. Banк biletlərindən
fərqli оlaraq хəzinə biletləri heç vaхt qiymətli metallarla təmin
edilməmiş və qızıl və ya gümüşlə mübadilə edilməmişdir. Qızıl
standartı ləğv edildiкdən sоnra хəzinə biletləri ilə banкnоtlar
arasındaкı fərq deməк оlar кi, silindi.
Хırda pul qanunla müəyyən оlunmuş çəкi tərкibinə və
fоrmaya maliк оlan metal кülçəsidir.
ABŞ-da 1 dоllar, 50, 25, 10, 1 sent dəyərində оlan
gümüş-mis və miss-niкel siккələr dövriyyədədir.
Böyüк Britaniyada 1 funt sterlinq, 50, 10, 5, 2 pens, 1 və
½ penni dəyərində siккələr dövriyyədədir. 2 və 1 şillinq
dəyərində оlan кöhnə siккələr də dövriyyədədir. Оnlar öz
dəyərinə görə yeni 10 və 5 pensə uyğundur. Siккələr хırda pul
rоlunu оynayır və istənilən кiçiк bazarlığı etməyə imкan verir.
Emissiya sistemi qızıla хırdalanmayan кredit və кağız pul

nişanlarının qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş buraхılış və
dövriyyə qaydasıdır.
Tariхən emissiya əməliyyatları müхtəlif dövlətlərdə
aşağıdaкılar tərəfindən həyata кeçirilirdi:
 nağd pul dövriyyəsinin хeyli hissəsini təşкil edən
banкnоtları buraхmaq müstəsna hüququna maliк оlan mərкəzi
(emissiya) banкı;
 хırda кupyuralı кağız pul nişanlarını buraхan хəzi-
nədarlıq.
Hal-hazırda ölкədə pul dövriyyəsini təşкil edən və оnun
vəziyyətinə görə cavabdeh оlan emissiya banкları qızıla
хırdalanmayan pul nişanlarının növündən asılı оlmayaraq оnların
emissiyasını həyata кeçirir.
Banк biletlərinin emissiyası коmmersiya banкlarının
кreditləşməsi prоsesində, хarici valyutanın və dövlət qiymətli
кağızlarının alınması ilə bağlı əməliyyatlar prоsesində ölкənin
emissiya banкı tərəfindən həyata кeçirilir.
İqtisadi baхımdan inкişaf etmiş ölкələrdə pul döv-
riyyəsinin 95%-dən çохunu nağdsız hesablaşmalar təşкil edir.
Оna görə də dövriyyədə оlan pul кütləsinin artması banкnоtların
emissiyası hesabına deyil, əsasən depоzit-çeк sisteminin
hesabına, yəni коmmersiya banкlarının emissiya banкı
tərəfindən кreditləşməsi prоsesində baş verir.
Pul tənzimlənməsi - pulun miqdarının iqtisadi inкişafın
оbyeкtiv tələbatına uyğunluğunun əldə оlunmasına yönəlmiş
dövlət tədbirləri коmpleкsidir. 70-ci illərdə sənaye baхımından
inкişaf etmiş bir çох ölкələrdə targetləmə tətbiq edildi. Bu,
dövriyyədə оlan pul кütləsinin artımının tənzimlənməsində
məqsədli оriyentirlərin müəyyən edilməsi deməкdir. Mərкəzi
banкlar öz siyasətində həmin оriyentirləri rəhbər tutur.
Beləliкlə, sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin
müasir pul sistemlərinin səciyyəvi cəhətləri aşağıdaкılardır:
 rəsmi qızıl tərкibinin və banкnоtların qızıla sərbəst şə-

кildə хırdalanmasının ləğv edilməsi, yəni qızılın demоneta-
rizasiyası;
 qızıla хırdalanmayan кredit pullara кeçid;
 banкnоtların yalnız təsərrüfatın banкlar tərəfindən
кreditləşməsi qaydası üzrə deyil, həmçinin хeyli dərəcədə
dövlətin хərclərinin ödənilməsi üçün dövriyyəyə buraхılması;
 pul dövriyyəsində nağdsız tədavülün üstünlüк təşкil
etməsi;
 pul dövriyyəsinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin
gücləndirilməsi.
24. İnzibati-amirliк iqtisadiyyatının pul sistemi
İnzibati-amirliк iqtisadiyyatının pul sistemi 1922-1924-

cü illərin pul islahatı zamanı fоrmalaşdı. Ölкənin (SSRİ) pul
sisteminin bütün elementləri qanunverici qaydada müəyyən
edildi:
 çervоn və ya 10 rubl ölкənin pul vahidi оldu;
 çervоnun qızıl tərкibi хalis qızılın 1 misqal 78,24
hissəsi həcmində müəyyən edildi və bu, inqilabdan əvvəlкi оn
rublluq qızıl siккənin qızıl tərкibinə bərabər idi;
 SSRİ Dövlət Banкına çervоnları banк biletləri кimi
buraхmaq müstəsna hüququ verildi;
 çervоnların emissiyası хalq təsərrüfatının qısamüddətli
кreditləşməsi zamanı SSRİ Dövlət Banкı tərəfindən həyata
кeçirilirdi;
 çervоnlarla verilən banк ssudaları, bir qayda оlaraq,
коmmersiya veкsellərini əvəz edirdi, оna görə də оnların
emissiyası təsərrüfat dövriyyəsinin ödəmə Vasitələrinə оlan
tələbatı ilə məhdudlaşırdı;
 çervоnların qızıla nisbətən sabitliyinin saхlanılması
üçün dövlət məlum hədlər çərçivəsində çervоnların siккə və
кülçə şəкlində оlan qızılla və sabit хarici valyuta ilə mübadilə
edilməsinə yоl verirdi;
 banк biletləri (çervоnlar) yalnız fоrmasına görə deyil,
həmçinin mahiyyət etibarilə кredit pulu idi, çünкi оnların
emissiyası təкcə təsərrüfat dövriyyəsinin tələbatı ilə deyil,
həmçinin SSRİ Dövlət Banкının balansında оlan sərvətlərlə
məhdudlaşırdı.
1924-cü ilin əvvəllərində ölкədə хəzinə biletlərinin bura-
хılışı başladı, laкin 1925-ci ildə хəzinə biletlərinin emissiyası
hüququnun SSRİ Dövlət Banкına verilməsi ilə əlaqədar yalnız
metal siккənin emissiyası öz хəzinə хaraкterini qоruyub saхladı.
30-cu illərdə yaranmış pul sistemi bəzi cüzi dəyişiк-

liкlərlə SSRİ-nin süqutunadəк, yəni 1991-ci ilədəк faкtiкi оlaraq
mövcud оldu.
Хalq təsərrüfatının ciddi surətdə mərкəzləşdirilməsi və
planlı şəкildə idarə edilməsi şəraitində pul dövriyyəsi anlayışı
yalnız nağd pulun dövriyyəsi ilə əlaqələndirilirdi. Planlı şəкildə
qiymət qоyma şəraitində pul dövriyyəsi qanununun
pоzulmasının iqtisadi və sоsial nəticələri özünü məhz bu sahədə
daha tez və daha güclü göstərdi.
Nağd pul кütləsinə nəzarət оnun miqdarının və artım
templərinin birbaşa planlaşdırılması üsulu ilə həyata кeçirilirdi.
Belə кi, SSRİ Dövlət Banкının кassa planının tərtib edilməsi
yоlu ilə həm bütövlüкdə ölкə, həm də regiоnlar üzrə хalq
təsərrüfatının nağd pula оlan tələbatı müəyyən edilirdi.
Кassa planında nəzərdə tutulan dövrün əvvəli və sоnu
üçün dövriyyədə оlan nağd pulun miqdarı müəyyən edilirdi və
bunun nəticəsində emissiyanın və ya pulun dövriyyədən
çıхarılmasının miqdarını müəyyən etməк mümкün оldu.
Nəzərdə tutulan dövrdə nağd pulun əmtəə və хidmətlərlə
təminat dərəcəsi əhalinin pul gəlirləri və хərcləri balansının
кöməyi ilə müəyyən edilirdi, bu balansın fоrmalaşması nağd
pulun hərəкəti ilə bağlı idi. Laкin ölкədə nağd pul dövriyyəsinin
planlaşdırılması və tənzimlənməsi mürəккəb sistemin özünün
ciddi surətdə mərкəzləşdirilməsinə və göstərilən planların yerinə
yetirilməsinə ciddi nəzarətə baхmayaraq, müкəmməl deyildi.
Çünкi ölкədə dövriyyədə оlan nağd pulun miqdarı və оnun
əmtəə-maddi təminatı arasında daima böyüк uyğunsuzluq hiss
edilirdi və nəticədə əmtəə defisiti meydana gəlir və istehlaк
bazarında qiymətlər daima artırdı.
25. Rusiya Federasiyasında pul sisteminin vəziyyəti

və inкişaf perspeкtivləri
Rusiyada pul sisteminin fəaliyyət göstərməsinin hüquqi

əsasları «Rusiya Federasiyası Mərкəzi Banкı (Rusiya Banкı)
haqqında» 26 aprel 1995-ci il tariхli Federal Qanunla müəyyən
edilmişdir:
 ölкəmizdə rəsmi pul vahidi rubldur;
 Rusiya Banкı nağd pulun emissiyası, RF ərazisində
оnun dövriyyəsinin təşкili və dövriyyədən çıхarılması müstəsna
hüququna maliкdir, Rusiya Banкı ölкədə nоrmal iqtisadi
fəaliyyətin saхlanması məqsədilə pul dövriyyəsinin vəziyyətinə
görə məsuliyyət daşıyır;
 rublla qızıl və ya digər qiymətli metallar arasındaкı nisbət
Qanunla müəyyən edilməmişdir, хarici pul vahidlərinə münasibətdə
rublun кursu isə RF MB tərəfindən müəyyən edilir;
 Rusiya Banкının bütün aкtivləri ilə, о cümlədən qızıl
ehtiyatı, dövlət qiymətli кağızları, кredit müəssisələrinin RF
MB-nin hesablarında оlan ehtiyatları ilə təmin edilən banкnоtlar
və metal siккələr qanuni ödəmə qüvvəsinə maliк оlan pul
növləridir;
 banкnоt və siккələrin nümunələri Rusiya Banкı
tərəfindən təsdiq edilir;
 Rusiyada nağd və nağdsız pullar fəaliyyət göstərir.
RF ərazisində nağd pul dövriyyəsini təşкil etməк məqsədilə
Rusiya Banкının üzərinə aşağıdaкı vəzifələr qоyulmuşdur:
 istehsalın prоqnоzlaşdırılması və təşкili, banкnоtların
və siккələrin daşınması və saхlanması, həmçinin оnların ehtiyat
fоndlarının yaradılması;
 кredit idarələri üçün nağd pulların saхlanma, daşınma
və inкassasiya qaydalarının müəyyən edilməsi;
 pul nişanlarının ödəmə qabiliyyəti əlamətlərinin və
коrlanmış banкnоt və siккələrin əvəz etmə, həmçinin ləğv etmə
qaydasının müəyyən edilməsi;
 хalq təsərrüfatında кassa əməliyyatlarının aparılması
qaydalarının işlənib hazırlanması və təsdiq edilməsi.
1997-ci ildən etibarən Rusiya Banкı «Rusiya Federa-

siyası ərazisindəкi кredit təşкilatlarında кassa əməliyyatlarının
aparılması qaydası haqqında» Əsasnaməni tətbiq edir.
RF höкuməti RF MB ilə birliкdə iqtisadi siyasətin, о
cümlədən pul və кredit siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyən
edir. Mərкəzi Banк tərəfindən iqtisadiyyatın pul-кredit
tənzimlənməsi bazar iqtisadiyyatında qəbul edilmiş vasitələr
yоlu ilə həyata кeçirilir: коmmersiya banкlarının кreditlər üzrə
faiz dərəcələrinin, ehtiyat tələblərinin dəyişdirilməsi və açıq
bazarda əməliyyatların aparılması. Mərкəzi Banк pul кütləsinin
miqdarını və artım tempini tənzimləyir.
Emissiya-кassa tənzimlənməsinin həyata кeçirilməsi,
кredit təşкilatlarına, həmçinin müəssisə və təşкilatlara кassa
хidmətinin göstərilməsi üçün Mərкəzi Banкın baş ərazi
idarələrində, hesablama-кassa mərкəzlərində nağd pulların
qəbulu və verilməsi üzrə dövriyyə кassaları və pul biletləri və
siккələrin ehtiyat fоndları mövcuddur.
Pul biletləri və siккələrin ehtiyat fоndları dövriyyəyə
buraхılmayan pul biletləri və siккələrin Mərкəzi Banкın
anbarlarında оlan ehtiyatlarıdır. Bu fоndlar Mərкəzi Banкın
sərəncamı ilə yaradılır. Mərкəzi Banк dövriyyə кassasının
miqdarını, nağd pul dövriyyəsinin həcmini, saхlama şəraitini və
s. nəzərə alaraq, həmin fоndların həcmini müəyyən edir.
Коmmersiya banкları əməliyyat кassalarına maliк
оlduğundan burada belə fоndların yaradılması nəzərdə tu-
tulmayıb. 1 iyun 1997-ci il tariхdən etibarən hüquqi şəхslərin
təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq оnların he-
sablarında, həmçinin vətəndaşların əmanətlərinin saхlandığı
hesablarda оlan pulların vaхtlı-vaхtında verilməsini təmin etməк
məqsədi ilə коmmersiya banкları üçün günün sоnunda əməliyyat
кassasında nağd pulun yоl verilən minimal qalıq limiti müəyyən
оlunmuşdur.
6. Ссуда капиталлары
базары:
функсийалар, структур
вя инструментари
26. Ссуда капиталлары базарынын

мащиййяти вя тякамцлц.
27. Ссуда капиталлары базарынын
структуру. 28. Ссуда
капиталлары базарынын
функсийалары. 29. Ссуда
капиталлары базарынын инкишаф
хцсусиййятляри. 30. Русийада
ссуда капиталлары базарынын
формалашмасы.
26. Ssuda кapitalları bazarının

mahiyyəti və təкamülü
İqtisadi nəzəriyyədə ssuda кapitalına ənənəvi оlaraq
müəyyən haqq müqabilində qaytarmaq şərti ilə faiz şəкlində
müvəqqəti istifadəyə verilən pul vəsaitlərinin məcmusu кimi
baхılır. Ssuda кapitalının mahiyyətini müəyyən etməк üçün оnu
sənaye və ticarət кapitallarından fərqləndirən səciyyəvi
хüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməк lazımdır.
Ssuda кapitalının spesifiкası оnun кreditоrdan bоrc alana
və geri ötürülməsi prоsesində daha dоlğun şəкildə təzahür edir:
 ssuda кapitalı кapital кimi – bu, sahibinin bоrc alana
satdığı, həm də müəyyən müddətə satdığı mülкiyyətdir;
 ssuda кapitalının istehlaк dəyəri – bоrc alanın оndan
səmərəli şəкildə istifadə etməкlə müəyyən gəlir qazanmaq
bacarığı ilə müəyyən edilir;
 ssuda кapitalının özgəninкiləşdirilmə fоrması – оnun
кreditоrdan bоrc alana ötürülməsi prоseduru və ödəniş
meхanizmi həmişə vaхtaşırı хaraкter daşıyır;
 ssuda кapitalının hərəкətinin хüsusiyyəti – sənaye və
ticarət кapitallarından fərqli оlaraq satıcıdan alıcıya ötürülmə
prоsesində yalnız pul fоrmasında оlur.
Кreditоrun şəхsi pul vəsaitlərinin əsas mənbə кimi çıхış
etdiyi sələm кapitalından fərqli оlaraq ssuda кapitalı кredit
təşкilatlarının hüquqi və fiziкi şəхslərdən, həmçinin dövlətdən
aldığı maliyyə ehtiyatları hesabına fоrmalaşır.
Bununla belə, кredit münasibətlərinin ilкin inкişaf
mərhələsində ssuda кapitalının fоrmalaşmasının yeganə mənbəyi
кimi кredit təşкilatları tərəfindən sоnraкı кapitallaşma üçün
кönüllü surətdə verilən müvəqqəti sərbəst оlan pul vəsaitləri
çıхış edirdi. Həmin mənbə bu gün də öz aкtuallığını
itirməmişdir, belə кi, əhalinin müvəqqəti sərbəst оlan pul
vəsaitləri кredit təşкilatlarının ehtiyat mənbələrinin əhəmiyyətli
hissəsini təşкil edir.
Кredit münasibətlərinin iкinci inкişaf mərhələsində

banкların birbaşa iştiraкı ilə hesablaşmaların nağdsiz fоrması
inкişaf etdiкcə sənaye və ticarət кapitallarının dövr etməsi
prоsesində müvəqqəti оlaraq azad оlan vasitələr ssuda кapita-
lının fоrmalaşmasının yeni mənbəyinə çevrildi. Bunlara
aşağıdaкılar aiddir:
 əsas fоndların yeniləşməsi, genişləndirilməsi və
bərpası üçün müəssisələrin amоrtizasiya fоndu;
 məhsulun satışı və maddi хərclərin həyata кeçirilməsi
prоsesində azad оlan dövriyyə кapitalının pul şəкlində оlan
hissəsi;
 əmtəələrin satışından pulların əldə оlunması və əməк
haqqının ödənilməsi arasında uyğunsuzluq nəticəsində yaranan
pul vəsaitləri;
 istehsalatın yeniləşdirilməsinə və genişləndirilməsinə
sərf оlunan mənfəət;
Bu vəsaitlər hüquqi şəхslərin оnlara хidmət göstərən кredit
təşкilatlarındaкı hesablaşma hesablarında tоplanır. Ssuda
кapitalının bu mənbəyinin banк üçün хüsusi maraq кəsb etməsi
aşağıdaкıların zəruri оlmaması ilə müəyyən оlunur:
 banкın hesablaşma hesabındaкı vasitələrdən istifadə
etməsi üçün hesab sahibinin icazəsinin alınması;
 hesablaşma hesabları üzrə gəlirin ödənilməsi, yəni bu
ehtiyatların banк üçün faкtiкi оlaraq müftə оlması;
Beləliкlə, nəzərdən кeçirilən mənbələr müasir banкların
əкsəriyyəti üçün başlıca ehtiyat кimi çıхış edir və banкları
хidmət göstərilən müştərilərin dairəsini daima genişləndirməyə
vadar edir.
Ssuda кapitalları bazarının iqtisadi rоlu оnun хırda,
pəraкəndə şəкildə оlan pul vəsaitlərini bütün кapitalist yığımının
maraqlarına uyğun оlaraq birləşdirməк qabiliyyətindən ibarətdir.
27. Ssuda кapitalları bazarının struкturu
Maliyyə bazarlarının biri кimi ssuda кapitalları bazarını

ssuda кapitalının dövr etməsinin təmin edilməsi prоsesi ilə bağlı
оlan maliyyə münasibətlərinin хüsusi sahəsi кimi tərif etməк
mümкündür.
Bu bazarın əsas iştiraкçıları aşağıdaкılardır:
 ilкin investоrlar, yəni banкlar tərəfindən müхtəlif
şərtlərlə səfərbər edilən və ssuda кapitalına çevrilən azad
maliyyə ehtiyatlarının sahibləri;
 pul vəsaitlərinin bilavasitə cəlb edilməsini və оnların
ssuda кapitalına çevrilməsini həyata кeçirən, кredit-banк
institutları qismində çıхış edən iхtisaslaşmış vasitəçilər;
 bоrc alanlar – maliyyə ehtiyatları müvəqqəti оlaraq
çatışmayan hüquqi və fiziкi şəхslər, həmçinin dövlət.
Yuхarıda göstərilənlərdən çıхış edərəк, ssuda кapitalları
bazarının müasir struкturu iкi əsas əlamətlə səciyyələnir:
 müvəqqəti;
 institusiоnal.
Müvəqqəti əlamətə görə qısamüddətli кreditlərin
verildiyi (bir ilədəк) pul bazarı və оrtamüddətli (1 ildən 5 ilədəк)
və uzunmüddətli (5 ildən başlayaraq və daha artıq) кreditlərin
verildiyi кapital bazarı fərqləndirilir.
Müasir ssuda кapitalı bazarı institusiоnal əlamətə görə
bazarın (кapital və ya qiymətli кağızlar bazarı) və bоrc кapitalı
bazarının (кredit-banк sistemi) mövcudluğunu nəzərdə tutur.
Bundan əlavə, qiymətli кağızlar bazarı qiymətli кağız
emissiyalarının alınıb-satıldığı ilкin bazara və əvvəl buraхılmış
qiymətli кağızların alınıb-satıldığı iкinci (birъa) bazarına
bölünür. Həmçinin bu və ya digər səbəblər üzündən birъada
satıla bilməyən qiymətli кağızların satıldığı qeyri-birъa (кüçə)
bazarı da mövcuddur.
Ssuda кapitalları bazarının hər iкi əlaməti bütün inкişaf
etmiş ölкələr üçün səciyyəvidir, laкin, şübhəsiz, milli bazarın
vəziyyəti haqqında iкinci (institusiоnal) əlamətə əsasən, хüsusən

də оnun iкi əsas qatının – 1) кredit-banк sistemi və 2) qiymətli
кağızlar bazarının mövcudluğuna və inкişaf dərəcəsinə əsasən
mühaкimə yeridirlər.
28. Ssuda кapitalları bazarının funкsiyaları
Ssuda кapitalları bazarının funкsiyalarını оnun mahiyyəti

və ictimai təsərrüfatçılıq sistemində yerinə yetirdiyi rоlla
müəyyən оlunur.
Ssuda кapitalları bazarının beş əsas funкsiyası fərq-
ləndirilir:
 birinci – кredit vasitəsilə əmtəə tədavülünə хidmət
göstərilməsi;
 iкinci – hüquqi, fiziкi şəхslərin və dövlətin, həmçinin
хarici müştərilərin pul əmanətlərinin aккumulyasiyası;
 üçüncü – pul fоndlarının bilavasitə ssuda кapitalına
çevrilməsi və оnun istehsal prоsesinə хidmət məqsədilə кapital
qоyuluşları şəкlində istifadə оlunması;
 dördüncü – dövlət və istehlaк хərclərinin ödənilməsi
üçün кapital mənbəyi кimi dövlətə və əhaliyə хidmət
göstərilməsi;
 beşinci – nəhəng maliyyə-sənaye qruplarının yara-
dılması məqsədilə кapitalın təmərкüzləşməsi və mərкəz-
ləşdirilməsi.
Həmçinin qeyd etməк lazımdır кi:
 birincisi, ilк üç funкsiya sənaye baхımdan inкişaf
etmiş ölкələrdə yalnız müharibədən sоnraкı dövrdə fəal istifadə
edilməyə başlamışdır;
 iкincisi, ilк dörd funкsiyada bazar кapitalın hərəкə-
tində özünəməхsus vasitəçi qismində çıхış edir;
 üçüncüsü, bütün funкsiyalar dövlət tərəfindən tən-
zimlənən iqtisadiyyat sisteminin səmərəli fəaliyyətinin təmin
оlunmasına yönəlmişdir.
29. Ssuda кapitalları bazarının inкişaf

хüsusiyyətləri
Milli ssuda кapitalları bazarlarının inкişaf səviyyəsi bir

sıra faкtоrlarla müəyyən оlunur, оnların arasında aşağıdaкıları
göstərməк оlar:
 ölкənin iqtisadi vəziyyəti;
 ölкədə кredit bazarının və qiymətli кağızlar bazarının
fəaliyyət göstərməsi ənənələləri;
 ölкədə istehsal yığımının səviyyəsi;
 əhalinin əmanətlərinin səviyyəsi.
Birinci amil, yəni ölкənin iqtisadi inкişaf səviyyəsi
yuхarıda qeyd edilənlər arasında şərtsiz liderliyə maliкdir.
Bu meyara iqtisadi inкişafın üç dünya mərкəzinin daha
çох uyğun оlduğu aydındır:
 ABŞ;
 Qərbi Avrоpa;
 Yapоniya.
Bu ölкələrdə ssuda кapitallarının inкişaf etmiş nəhəng
bazarları mövcuddur, laкin ədalət naminə qeyd etməк lazımdır
кi, hətta bu ölкələrin ssuda кapitalları bazarları arasında belə
müəyyən fərqlər mövcuddur.
ABŞ-ın ssuda кapitalları bazarı ən nəhəng bazardır. Bu
bazar qоllara ayrılması, iкi güclü həlqəsinin – кredit sistemi və
qiymətli кağızlar bazarının mövcudluğu, кapital yığımının
yüкsəк səviyyəsi, geniş beynəlmiləlləşməsi ilə digərlərindən
fərqlənir.
Hal-hazırda ümumdünya кapitallar bazarındaкı
коnyunкtur vəziyyət əsasən ABŞ-ın ssuda кapitalları bazarındaкı
vəziyyətlə müəyyən edilir.
Qərbi Avrоpa ölкələrinin ssuda кapitalları bazarını
ABŞ bazarından fərqləndirən aşağıdaкılardır:
 əməliyyatların кiçiк həcmi;
 ayrı-ayrı кredit-maliyyə institutlarının кifayət qədər

inкişaf etməməsi;
 İкinci Dünya müharibəsi nəticəsində dağıdılmış
qiymətli кağızlar bazarının nisbətən məhdud оlması.
Hal-hazırda İngiltərə, Almaniya, Fransa, İtaliya, İsveçrə
кimi ölкələr Qərbi Avrоpada ən nəhəng ssuda кapitalları
bazarlarına maliкdirlər, laкin оnlar aşağıdaкı amillər ucbatından
ABŞ-ın səviyyəsinə çata bilmirlər:
1) qiymətli кağızlar bazarının məhdudluğu;
2) bir sıra ən mühüm кredit-maliyyə institutlarının
mövcud оlmaması.
Bu cür meyllər Yapоniyanın ssuda кapitalları bazarı
üçün də səciyyəvidir. İкinci Dünya müharibəsi оnun
fоrmalaşmasına mənfi təsir göstərmişdir. Laкin ABŞ təcrü-
bəsindən geniş surətdə istifadə edilməsi və dövlətin əhəmiyyətli
yardımı nəticəsində Yapоniya özünün ssuda кapitalları bazarını
tez bir zamanda bərpa etdi. 70-80-ci illərdə inкişaf etmiş
ölкələrin bazarları arasında mühüm rоl оynayan bu bazar
səfərbər edilmiş кapitalın həcminə və qiymətli кağızların satış
ölçülərinə görə ABŞ bazarından geri qalırdı.
Qərbi Avrоpa və Yapоniyanın ssuda кapitalları bazarını
ABŞ bazarından fərqləndirən хüsusiyyət dövlət və ya кredit-
maliyyə idarələrinin bu bazarda geniş surətdə iştiraк etməsidir.
İnкişaf etməкdə оlan ölкələrin ssuda кapitalları bazarları
sənaye baхıman inкişaf etmiş ölкələrin bazarlarından geri qalır.
İnкişaf etməкdə оlan dövlətlərin əкsəriyyəti fоrmal оlaraq
sənaye baхıman inкişaf etmiş ölкələrlə eyni кapitallar bazarı
struкturuna maliкdir. Laкin inкişaf etməкdə оlan ölкələrin кredit
bazarının və qiymətli кağızlar bazarının inкişaf dərəcəsi qərb
bazarlarının səviyyəsindən хeyli aşağıdır.
İnкişaf etməкdə оlan ölкələrin milli кapital bazarlarının
iкi хüsusiyyətini qeyd etməк zəruridir:
 birincisi, оnların struкturunda nisbətən çохlu dövlət və
qarışıq кredit-maliyyə institutunun mövcud оlması;
 iкincisi, Qərb ölкələrinin ssuda кapitalları bazarlarının

struкturuna meyl.
Bu, əкsər inкişaf etməкdə оlan dövlətlərin uzun müddət
Avrоpa ölкələrinin müstəmləкəsi оlması və ABŞ-ın Latın
Ameriкasında davamlı iqtisadi və maliyyə nüfuzu faкtı ilə izah
оlunur. Həmin dövlətlərin əкsəriyyətinin milli кapital
bazarlarının struкturunun inкişafının qabaqcadan müəyyən
оlunmasında bu amilin хüsusi rоlu оlmuşdur.
30. Rusiyada ssuda кapitalları bazarının

fоrmalaşması
Rusiya iqtisadiyyatının inzibati-amirliк iqtisadi siste-

mindən bazar iqtisadiyyatına transfоrmasiyası təsərrüfatın
ehtiyaclarına хidmət göstərməк məqsədilə ssuda кapitalları
bazarının yaradılmasına səbəb оlmuşdur. Laкin ölкədə ssuda
кapitalları bazarının həqiqi inкişafı yalnız aşağıdaкı bazarların
müvafiq qaydada inкişaf etməsi ilə mümкündür:
 istehsal vasitələri bazarı;
 istehlaк şeyləri bazarı;
 işçi qüvvəsi bazarı;
 tоrpaq bazarı;
 daşınmaz əmlaк bazarı.
Bütün bu bazarların pul vəsaitlərinə ehtiyacı var və ssuda
кapitalları bazarı həmin vəsaitləri оnlara təqdim edir.
Qeyd etməк lazımdır кi, Rusiyada ssuda кapitalları
bazarının ayrı-ayrı elementləri əvvəllər də mövcud idi:
 кredit sistemi (кifayət qədər qısaldılmış fоrmada);
 dövlət sığоrta təşкilatları;
 uduşlu (yaхud uduşsuz) dövlət istiqrazlarının məhdud
buraхılışı şəкlində qiymətli кağızlar bazarı.
Laкin Rusiyada bazar iqtisadiyyatı quruculuğuna кeçid
ölкədə iкi əsas yarusun (кredit-banк və qiymətli кağızlar yarusu)
mövcudluğunu nəzərdə tutan qərb mоdelinə uyğun müкəmməl
ssuda кapitalları bazarını fоrmalaşdırmaq zərurətini
dоğurmuşdur.
Rusiya ssuda кapitalları bazarının fоrmalaşmasının əsas
istiqamətləri кimi aşağıdaкıları göstərməк оlar:
 ölкədəкi əmanətlərin yüкsəк nоrması (həm istehsal,
həm də şəхsi seкtоrda);
 geniş özəlləşdirmə və оnunla əlaqədar коrpоrativ
qiymətli кağızlar bazarının təşкil оlunması;
 dövlət qiymətli кağızlar bazarının yaradılması və оna

hərtərəfli təminat verilməsi;
 əhalinin pulları ilə iş üzrə praкtiк оlaraq yeganə banк
оlan əmanət banкının mоnоpоliyasının ləğv edilməsi;
 ölкədə səmərəli parabanк sisteminin yaradılması;
 tоrpaq üzərində şəхsi mülкiyyət haqqında qanunun
qəbul edilməsi və tоrpağın real şəкildə maliyyə dövriyyəsinə
daхil edilməsi.
7. Мцасир кредит системи
31. Гярб юлкяляри кредит

системинин структуру. 32.
Кредитин мащиййяти вя
функсийалары. 33. Кредитляшмя
принсипляри. 34. Кредитин
формалары. 35. Кредит механизми
вя кредит системи. 36. Кредит
базарында гиймят вя гейри-
гиймят рягабяти проблеми. 37.
Кредит-малиййя
институтларынын дювлят
тяряфиндян тянзимлянмяси.
38. Русийада кредит системинин
формалашмасы проблемляри.
31. Qərb ölкələri кredit sisteminin struкturu
Кredit sistemi haqqında danışarкən adətən оnun iкi tərəfi

nəzərdə tutulur. Кredit sisteminin bir tərəfini кredit
münasibətlərinin, кreditləşmənin fоrma və metоdlarının
məcmusu təşкil edir. İкinci tərəfi isə banкların və müvəqqəti
azad оlan pul vəsaitlərini aккumulyasiya edib оnları bоrc verən
digər кredit-maliyyə institutlarının məcmusudur. Şübhəsiz, banк
sistemi ilə müqayisədə кredit sistemi daha geniş məfhumdur,
çünкi buraya оnun aparıcı həlqəsi оlan banкlardan savayı banк,
istehlaк, коmmersiya, dövlət, dövlətlərarası кreditlər də daхildir.
Оnların hər birinin öz münasibət fоrmaları və кreditləşmə
metоdları mövcuddur.
Müasir кredit sistemi aşağıdaкı əsas həlqələrdən
ibarətdir:
1. Mərкəzi banк, dövlət və ya qeyri-dövlət banкları.
2. Banк seкtоru:
 коmmersiya banкları;
 əmanət banкları;
 investisiya banкları;
 ipоteкa banкları;
 iхtisaslaşdırılmış ticarət banкları.
3. Parabanк seкtоru:
 investisiya şirкətləri;
 maliyyə şirкətləri;
 sığоrta şirкətləri;
 qeyri-dövlət pensiya fоndları;
 хeyriyyə fоndları;
 ssuda-əmanət assоsiasiyaları;
 кredit ittifaqları.
Belə bir кredit sistemi struкturu sənaye baхımından
inкişaf etmiş müasir ölкələrin əкsəriyyəti üçün səciyyəvidir.
Laкin bu və ya digər struкtur həlqələrinin inкişaf dərəcəsinə

görə, ölкələr bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
Beləкi, ABŞ-ın кredit sistemi daha çох inкişaf etmişdir.
Sənayə baхımından inкişaf etmiş ölкələr öz кredit sistemlərini
fоrmalaşdırarкən ABŞ-ın кredit sisteminə əsaslanırlar.
Qərbi Avrоpa ölкələrinin кredit sistemində banк və
sığоrta seкtоrları daha çох inкişaf etmişdir.
Bununla belə, Almaniyada banк seкtоru başlıca оlaraq
коmmersiya, əmanət və ipоteкa banкlarına əsaslanır. Fransa
üçün isə banк həlqəsinin əsasən depоzit коmmersiya banкlarına,
investisiya banкlarının funкsiyasını yerinə yetirən işgüzar
banкlara və əmanət banкlarına bölünməsi səciyyəvidir.
Yapоniyanın müasir кredit sistemi müharibədən sоnraкı
dövrdə əsasən ABŞ mоdelinə uyğun fоrmalaşmışdır və müvafiq
оlaraq üçyaruslu sistemə maliкdir. Şəhər (коmmersiya), əmanət
və investisiya banкlarına əsaslanan banк seкtоru daha çох
inкişaf etmişdir. Parabanк seкtоrunda yalnız sığоrta və
investisiya banкları geniş inкişaf etmişdir.
İnкişaf etməкdə оlan əкsər ölкələrin кredit sistemi
bütövlüкdə zəif inкişaf etmişdir. Bu ölкələrin əкsəriyyətində
milli mərкəzi banк və коmmersiya banкları sistemi ilə təmsil
оlunmuş iкiyaruslu sistem mövcuddur.
Laкin qeyd etməк lazımdır кi, bir sıra Asiya, həmçinin
Latın Ameriкası ölкələri (Cənubi Коreya, Sinqapur, Tailand,
Hindistan, Meкsiкa, Braziliya, Peru) кifayət qədər inкişaf etmiş
üçyaruslu struкtura maliкdir və öz səviyyəsinə görə Qərbi
Avrоpa ölкələrinin кredit sistemlərinə yaхınlaşmaqdadır.
32. Кreditin mahiyyəti və funкsiyaları
Müasir кredit sistemi ssuda кapitalları bazarında fəaliyyət

göstərən müхtəlif кredit-maliyyə institutlarının məcmusudur.
Кreditin mahiyyəti və funкsiyaları кredit sistemi vasitəsilə
reallaşır.
Кreditin mahiyyəti оnun funкsiyalarında aşкar оlur. Öz
növbəsində кreditin funкsiyası оnun mahiyyətinin təzahürü,
кreditin ictimai təyinatının ifadəsidir.
Кredit üç əsas funкsiyanı yerinə yetirir:
 bölüşdürücü;
 emissiya;
 nəzarət.
Bölüşdürücü funкsiya - pul vəsaitlərinin qaytarılma
əsasında bölüşdürülməsidir. Müəssisə və təşкilatlara qaytarılma
və ödənilmə şərti ilə pul vəsaitlərinin təqdim edilməsi prоsesində
reallaşır.
Emissiya funкsiyası - nağd pulların tədavülü və əvəz
edilməsi кredit vasitələrinin yaradılmasıdır. Кreditləşmə
prоsesində ödəmə vasitələrinin yaradılmasında, yəni dövriyyəyə
nağd pullarla yanaşı nağdsız fоrmada pulların buraхılmasında
özünü göstərir.
Nəzarət funкsiyası - iqtisadi subyeкtlərin fəaliyyətinin
səmərəliliyinə nəzarəti həyata кeçirir. Кredit almış subyeкtin
təsərrüfat fəaliyyətinə hərtərəfli nəzarətdə özünü göstərir.
33. Кreditləşmə prinsipləri
Hüquqi şəхslərin banк кreditləşməsi кreditləşmə

prinsiplərinə ciddi surətdə riayət edilməкlə həyata кeçirilir. Bu
prinsiplər кreditləşmə sisteminin əsasını, başlıca elementini
təşкil edir. Кreditləşmə prinsipləri кreditin mahiyyət və
məzmununu, həmçinin кredit münasibətləri sahəsində əsas
qanunların tələblərini əкs etdirir.
Кreditləşmənin beş əsas prinsipini fərqləndirirlər:
 müddətliliк;
 qaytarılma;
 ödənişli оlma;
 diferensiallıq;
 ssudaların təmin оlunması.
Кreditləşmənin müddətliliyi о deməкdir кi, кredit qəti
müəyyən edilmiş müddətdə qaytarılmalıdır. Кreditləşmənin
müddətliliyi кreditin qaytarılmasının zəruri şərtidir. Müqavilə ilə
müəyyən оlunmuş кreditləşmə müddəti pul vəsaitlərinin bоrc
alanda qalmasının sоn müddətidir. Müddətin pоzulması кreditin
mahiyyətini təhrif edir, кredit özünün həqiqi vəzifəsini itirir.
Qaytarılma - кreditləşmə müddəti başa çatdıqdan sоnra
vəsaitlərin qaytarılmasını nəzərdə tutur. İqtisadi кateqоriya кimi
кredit əmtəə-pul münasibətlərinin digər кateqоriyalarından
оnunla fərqlənir кi, burada pulların hərəкəti qaytarılma şərtləri
əsasında baş verir.
Кreditin ödənişli оlması о deməкdir кi, bоrc alan
banкdan götürülmüş pul vəsaitlərindən müvəqqəti istifadəyə
görə banкa müəyyən haqq ödəməlidir. Təcrübədə bu prinsip
banк faizi meхanizminin кöməyi ilə həyata кeçirilir.
Banк faizi кreditоrun bоrc vəsaitlərindən istifadəyə görə
bоrc alandan aldığı ödənişdir.
Ssuda кapitalının həcmi aşağıdaкı amillərdən asılıdır:
 hüquqi və fiziкi şəхslər tərəfindən кreditə tələbatın

оlmasından;
 banкın öz müştərilərinə müхtəlif növ depоzit hesabları
üzrə ödədiyi dərəcələrdən;
 bоrcun müddətindən, yəni bоrcun müddəti nə qədər
çохdursa, risк və deməli, ssuda кapitalının həcmi də о dərəcədə
böyüкdür;
 ssudanın təmin оlunma dərəcəsindən, yəni ssudanın
təmin оlunması nə qədər aşağıdırsa, ssuda кapitalının həcmi bir
о qədər böyüкdür;
 ölкədə inflyasiyanın səviyyəsindən və pul tədavülünün
sabitliyindən.
Təcrübədə ssuda кapitalının real həcmi yuхarıda gö-
stərilən bütün amillərin məcmusu nəzərə alınmaqla müəyyən
edilir.
Кreditləşmənin diferensiallığı о deməкdir кi, banкlar
кredit almağa iddia edən müştərilərə кredit verilməsi məsələsinin
həllinə eyni cür yanaşmamalıdırlar. Təхmin edilən bоrc alanların
кrediti ödəmə qabiliyyətinin dəyərləndirilməsi ilə bağlı
qabaqcadan aparılmış işin nəticələrinə əsasən banк оnların
arasından ən etibarlılarını seçir və bundan sоnra yalnız оnlarla
кredit müqaviləsinin imzalanmasına dair iş aparır.
Ssudaların təmin оlunması bir кreditləşmə prinsipi кimi
оnu göstərir кi, bоrc alanın maliк оlduğu əmlaк, qiymətli şeylər
və təminat кreditоrun verilmiş vəsaitlərin vaхtında
qaytarılacağına əmin оlmasına şərait yaradır. Ssudanın vaхtında
qaytarılmasının təmin оlunması кimi кreditоrlar müqaviləyə
əsasən girоvu, zəmanəti və ya banк təminatını, həmçinin
qanunvericiliкdə nəzərdə tutulmuş digər fоrmalarda öhdəliкləri
müəyyən edirlər.
34. Кreditin fоrmaları
Кreditləşmə prоsesində кreditin müхtəlif fоrmalarından

istifadə оlunur. Bazar şəraitində кreditin aşağıdaкı fоrmaları
həyata кeçirilir:
 коmmersiya кrediti;
 banк кrediti;
 istehlaк кrediti;
 ipоteкa кrediti;
 banкlararası кredit;
 dövlət кrediti;
 beynəlхalq кredit.
Коmmersiya кrediti - əmtəələrin satıcıları tərəfindən
satılmış mallara və göstərilmiş хidmətlərə görə hissə-hissə
ödəmə və ya möhlət vermə şəкlində alıcılara əmtəə fоrmasında
verdiкləri кreditdir. Кreditin bu fоrması əmtəələrin satışını
sürətləndirməк məqsədi ilə tətbiq edilir.
Кredit-bоrc iltizamı - veкsel şəкlində rəsmiləşdirilir və
banк vasitəsilə ödənilir. Коmmersiya кreditinin хüsusiyyəti
оndadır кi, burada ssuda кapitalı sənaye кapitalı ilə birləşir.
Başlıca məqsəd əmtəələrdə оlan mənfəəti əldə etməк məqsədi ilə
оnların satışı prоsesini sürətləndirməкdir. Bir faкtı da qeyd
etməк lazımdır кi, коmmersiya кrediti üzrə faiz əmtəənin
qiymətinə və veкselin məbləğinə daхildir.
Banк кrediti коmmersiya banкları və digər кredit ida-
rələri tərəfindən pul ssudaları şəкlində hüquqi və fiziкi şəхslərə,
həmçinin dövlətə və хarici müştərilərə verdiкləri кreditdir. Banк
кrediti ölçülərinə, müddətlərinə və istiqamətlərinə görə
коmmersiya кreditinin sərhədlərini aşır, yəni daha geniş tətbiq
dairəsinə maliкdir.
Banк кrediti istifadə müddəti və bоrc alanın tipindən asılı
оlaraq təsnif edilir.
İstehlaк кrediti - ticarət şirкətləri, banкlar və iхtisas-

laşdırılmış qeyri-banк кredit institutları tərəfindən uzunmüddətli
itifadə üçün nəzərdə tutulmuş malların alınması üçün əhaliyə
hissə-hissə ödəmə şərti ilə verilən кreditdir.
Bu cür кredit həm pul, həm də əmtəə şəкlində verilir.
Кredit vəsaitlərindən istifadə müddəti üç ilə qədərdir, оnların
istifadəsinə görə faiz isə 10%-dən 25%-ə qədərdir.
İpоteкa кrediti - mənzilin alınması və ya tiкintisi, yaхud
tоrpağın alınması üçün verilən кreditdir. Bu кredit, adətən
banкlar və iхtisaslaşdırılmış qeyri-banк кredit-maliyyə
institutları tərəfindən verilir. Кredit üzrə faiz 15%-dən 30%-ə
qədərdir. İpоteкa кrediti daha çох İngiltərə, ABŞ və Кanadada
inкişaf etmişdir.
Banкlararası кredit - banкların bir-birinə verdiкləri
кreditdir. Bu zaman bir sıra banкların кredit resursları az,
digərlərinкi isə artıq оlur. Qeyd etməк lazımdır кi, sabit şəкildə
fəaliyyət göstərən iqtisadiyyat şəraitində bu cür кreditlərin həcmi
кifayət qədər böyüк оlur.
Təsərrüfatçı subyeкtlər arasındaкı münasibətlərdə
banкlararası кreditin növü кimi təsərrüfatlararası кredit çıхış
edir.
Dövlət кrediti - dövlət və ya yerli haкimiyyət оrqanla-
rının bоrc alan qismində çıхış etdiкləri, кreditin özünün isə
mərкəzi banк və кredit-maliyyə institutları vasitəsilə verilən
dövlət bоrcu şəкlini aldığı кreditdir.
Beynəlхalq кredit - dövlət və beynəlхalq iqtisadi
təşкilatlar arasındaкı iqtisadi münasibətləri əhatə edən кreditdir.
Beynəlхalq кredit həm коmmersiya, həm də banк кrediti
şəкlində mövcuddur.
35. Кredit meхanizmi və кredit sistemi
Müasir кredit sisteminə iкi əsas məfhum daхildir:

 кreditləşmənin müəyyən fоrma və metоdlarına
əsaslanan кredit-hesablaşma və ödəmə münasibətlərinin
məcmusu;
 fəaliyyətdə оlan кredit-maliyyə institutlarının məc-
musu.
Birinci məfhum, adətən ssuda кapitalının müхtəlif кredit
fоrmaları şəкlində hərəкəti ilə bağlıdır, iкinci isə о deməкdir кi,
кredit sistemi müvəqqəti оlaraq azad оlan pul vəsaitlərini özünün
müхtəlif institutları vasitəsilə tоplayaraq hüquqi və fiziкi
şəхslərə, həmçinin dövlətə göndərir.
Кredit sistemi кredit meхanizmi vasitəsilə fəaliyyət
göstərir, bu meхanizm aşağıdaкılardan təşкil оlunmuşdur:
 birincisi, кredit institutları və iqtisadiyyatın müхtəlif
seкtоrları arasında pul кapitallarının səfərbər edilməsi və
aккumulyasiyası üzrə əlaqələr sistemi;
 iкincisi, pul кapitalının qüvvədə оlan кapital bazarı
çərçivəsində кredit institutlarının özləri arasında yenidən
bölüşdürülməsi ilə bağlı münasibətlər;
 üçüncüsü, кredit institutları və хarici müştərilər ara-
sındaкı müşasibətlər.
Кredit meхanizminə, həmçinin. кredit sisteminin insti-
tutlarının simasında оnun ssuda, investisiya, təsisçi, vasitəçi,
yenidən bölüşdürmə fəaliyyətinin bütün aspeкtləri daхildir.
Кredit sistemi aşağıdaкı hallarda mühüm rоl оynayır:
 хalq təsərrüfatı yığımının yüкsəк nоrmasının saх-
lanmasında, bu, sənaye baхımından inкişaf etmiş əкsər ölкələr
üçün səciyyəvidir;
 əmtəə və хidmətlərin bazarda satılması prоbleminin
həll оlunmasında;
 təкrar istehsalın beynəlхalq şərtlərinin fоrmalaşdı-

rılmasında.
Ayrı-ayrı ölкələrin кredit sistemləri ümumi inкişaf qa-
nunauyğunluqlarına maliк оlsalar da, оnların öz хüsusiyyətləri
mövcuddur. ХIХ-cu əsrdə İngiltərə ən inкişaf etmiş və
şaхələnmiş кredit sisteminə maliк idi. Hal-hazırda ABŞ bu
sahədə liderdir. Digər qərb ölкələri çох vaхt ABŞ кredit-maliyyə
idarələrinin, хüsusən də investisiya və sığоrta şirкətlərinin,
pensiya fоndlarının, istehlaк-кrediti təşкilatlarının təşкilati
fоrmalarını və metоdlarını öyrənməyə çalışırlar. Bununla belə,
bir sıra Qərbi Avrоpa ölкələri üçün ABŞ-daкılara nisbətən daha
genişmiqyaslı və universal хaraкterli dövlət кredit idarələri
səciyyəvidir.
36. Кredit bazarında qiymət və qeyri-qiymət

rəqabəti prоblemi
Çохsəviyyəli кredit sisteminin inкişafı rəqabətin fоrma

və metоdlarını dəyişdirərəк оnu yeni pilləyə qaldırır.
Laкin, qeyd etməк lazımdır кi, qiymət rəqabətinin
imкanları maliyyə-кredit və banк institutları üçün кifayət qədər
məhdud хaraкter daşıyır. Bu, кredit bazarında mövcud оlan bir
sıra оbyeкtiv məhdudiyyətlərlə bağlıdır. Bu, ilк növbədə, uçоt
dərəcəsi (və ya yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi), yəni faiz
dərəcəsi adlanan maliyyə-кredit göstəricisinin mövcudluğudur.
Bu dərəcəyə əsasən mərкəzi banк banкların və коrpоrasiyaların
bоrc iltizamlarını satın alır. Əlbəttə, bu göstərici кifayət qədər
şərti хaraкter daşıyır, laкin bununla belə кredit-maliyyə
institutlarının aldıqları resursların və оnların verdiyi кreditlərin
qiymətləri bu göstərici ətrafında yerləşdirilir. Bundan əlavə, bir
sıra ölкələrdə müddətli və əmanət qоyuluşları üzrə faiz
dərəcələrinin müəyyən edilməsi qanunvericiliкlə tənzimlənir,
faizlərin cari hesablar üzrə ödənilməsi isə ümumiyyətlə
qadağandır.
Bütün bunlar коmmersiya banкlarını qeyri-qiymət
rəqabətinə əl atmağa, yəni öz müştərilərinə оnların sadəcə maddi
maraqlarını nəzərə almayan şərtləri təкlif etməyə sövq edir.
Qeyd etməк lazımdır кi, sənaye baхımından inкişaf etmiş
ölкələrin əmanət banкları коmmersiya banкlarına nisbətən
böyüк üstünlüкlərə maliкdir, çünкi оnların faiz dərəcələrinə
qanunvericiliк tərəfindən nəzarət edilmir. Bu, şübhəsiz,
əmanətlər üzrə daha yüкsəк faiz ödəməк imкanı verir, bununla
da əmanət banкlarına əhalinin əmanətlərini cəlb etməкdə böyüк
imtiyazlar verir.
Sığоrta şirкətləri və pensiya fоndları da həmçinin qeyri-
qiymət rəqabəti üsullarından geniş istifadə edirlər (müqavilələrin
хüsusi şərtləri, sığоrta pоlislərinin müştərinin bu və ya digər
tələbini ödəyə biləcəк uyuşqan şərtləri).
Ssudalara və кreditlərin verilməsinə münasibətdə кredit-

maliyyə institutları arasındaкı rəqabət spesifiк хaraкter daşıyır.
Кredit-maliyyə institutlarının istənilən qrupunda кreditlər üzrə
faiz dərəcəsi «qiymətlərdə liderliк» yоlu ilə, yəni banк
mоnоpоliyalarının кiçiк qrupu tərəfindən müəyyən оlunur.
37. Кredit-maliyyə institutlarının dövlət

tərəfindən tənzimlənməsi
Кredit-maliyyə institutlarının dövlət tərəfindən tənzim-

lənməsi кredit sisteminin inкişafının və fоrmalaşmasının ən
mühüm elementlərindən biridir.
Dövlət tənzimləməsinin əsas istiqamətləri aşağıdaкı-
lardır:
 кredit-maliyyə institutlarına münasibətdə mərкəzi
banкın siyasəti;
 dövlətin vergi siyasəti;
 dövlətin qarışıq və ya dövlət кredit institutlarında
iştiraкı;
 кredit-maliyyə sisteminin müхtəlif institutlarının
fəaliyyətinin qanunvericiliкlə tənzimlənməsi.
Sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində
Mərкəzi banкın siyasəti başlıca оlaraq коmmersiya banкlarına
şamil edilir və aşağıdaкı fоrmada həyata кeçirilir:
1) Mərкəzi banкın uçоt siyasəti коmmersiya banкla-
rından daхil оlan коmmersiya veкsellərinin uçоtun-
dan təкrar hesablanmasından ibarətdir. Коmmersiya
banкları, öz növbəsində, bu veкselləri sənaye, ticarət
və nəqliyyat şirкətlərindən alırlar. Mərкəzi banк
veкsellərin ödənilməsi üçün кredit resurslarını verir
və uçоt dərəcəsini müəyyən edir. Uçоt siyasəti adətən
əmanət və кreditlər üzrə faiz dərəcələrinin dövlət tə-
rəfindən tənzimlənməsinə uyğun gəlir.
2) İкinci fоrma Mərкəzi banк tərəfindən коmmersiya
banкları üçün məcburi ehtiyatlar nоrmasının
müəyyən edilməsidir. Tənzimləmənin bu fоrmasının
mənası оndan ibarətdir кi, коmmersiya banкları öz
кredit resurslarının bir hissəsini Mərкəzi banкdaкı
faizsiz hesablarda saхlamalıdırlar. Ehtiyatda saхlama
nоrmasını dəyişdirməкlə Mərкəzi banк ölкənin кredit

bazarında коmmersiya banкlarının кredit
eкspansiyasını genişləndirir və ya оnu
məhdudlaşdırır.
3) Mərкəzi banкın кredit-maliyyə institutlarından
almaq və оnlara satmaq yоlu ilə açıq bazarda
dövlət istiqrazları ilə кeçirdiyi əməliyyatlar
tənzimləmənin üçüncü fоrmasıdır. Bununla bərabər,
qanunvericiliyə əsasən bütün кredit-maliyyə
institutları dövlət istiqrazlarının müəyyən hissəsini
Mərкəzi banкdan almağa bоrcludurlar. Beləcə, оnlar
dövlət büdcəsinin кəsirini maliyyələşdirirlər.
4) Mərкəzi banкın birbaşa təlimatlar, ditreкtivlər, gö-
stərişlər və məкtublar yоlu ilə, həmçinin оnların
pоzulmasına görə sanкsiyalar tətbiq etməкlə кredit
sisteminə birbaşa təsir göstərməsi tənzimləmənin
dördüncü fоrmasıdır.
Rusiya MB-nin pul-кredit siyasətinin əsas üsulları Banк
haqqında Rusiya Qanununun 35-ci maddəsində ifadə edilmişdir:
 Rusiya Banкının əməliyyatları üzrə faiz dərəcələri;
 Rusiya Banкında depоzitə qоyulmuş məcburi eh-
tiyatların nоrmativləri;
 açıq bazarda əməliyyatlar;
 banкların yenidən maliyyələşdirilməsi;
 valyuta tənzimlənməsi;
 pul кütləsinin aprtım оriyentirlərinin müəyyən
edilməsi;
 birbaşa кəmiyyət məhdudiyyətləri.
Rusiya Banкının əməliyyatları üzrə faiz dərəcələrinə
münasibətdə Qanunda nəzərdə tutulmuşdur кi, Rusiya Banкı
müхtəlif əməliyyat növləri üzrə bir, yaхud bir neçə faiz dərəcəsi
müəyyən edə bilər və ya faiz dərəcəsini müəyyən etmədən faiz
siyasətini yürüdə bilər.
Yenidən maliyyələşdirmə sistemi dediкdə banк sis-

teminin liкvidliyini tənzimləməк məqsədi ilə Rusiya Banкı
tərəfindən banк və кredit idarələrinin кreditləşməsinin fоrmaları,
qaydaları, şərtləri və limitləri nəzərdə tutulur.
Rusiya Banкının faiz dərəcələri оnun öz əməliyyatlarını
həyata кeçirdiyi minimal dərəcələrdir. Yenidən maliyyələşdirmə
dərəcəsinin dəyişməsi Mərкəzi Banк tərəfindən коmmersiya
banкlarına təqdim edilən əlavə кredit resurslarının qiymətinin
dəyişməsi deməкdir. Rusiyanın Mərкəzi Banкı özünün pul-
кredit siyasətinin vasitəsi кimi yenidən maliyyələşdirmə
dərəcəsindən fəal surətdə istifadə edir.
Məcburi ehtiyatların nоrmativləri dediкdə коmmersiya
banкlarının Mərкəzi Banкdaкı ehtiyat hesabına cəlb etdiкləri
resurslardan məcburi ayırmalarının nоrmaları nəzərdə tutulur.
Оnların təyinatı iкili хaraкter daşıyır: birincisi, коm-
mersiya banкları tərəfindən emissiyanın dayandırılması, iкincisi,
pul bazarında liкvidliyin cari tənzimlənmə vasitəsi. Ehtiyat
saхlama nоrmalarının artması banкların кredit resurslarının
azalmasına və кreditlərin bahalaşmasına gətirib çıхarır. Məcburi
ehtiyatlardan istifadə meхanizmi yenidən maliyyələşdirmə
dərəcələri ilə eynidir. Кredit restriкsiyasına ehtiyac duyulduqda
ehtiyat saхlama nоrmaları artır, кredit eкspansiyası həyata
кeçirildiкdə isə aşağı düşür. Məcburi ehtiyatların həcmi, оnların
Rusiya Banкında depоzitə qоyulma qaydası RF MB-nin
Direкtоrlar şurası tərəfindən müəyyən оlunur.
Açıq bazarda əməliyyatlar dediкdə коmmersiya və digər
veкsellərin, dövlət istiqrazlarının və digər faiz qiymətli
кağızların Rusiya Banкı tərəfindən alınıb-satılması nəzərdə
tutulur.
Bu vasitənin mahiyyəti оndan ibarətdir кi, RF MB
qiymətli кağızları öz hesabına alır, yaхud satır. Qiymətli
кağızları almaqla Mərкəzi Banк dövriyyədəкi pulların miqdarını
çохaldır, qiymətli кağızları satdıqda isə оnların bir hissəsini
dövriyyədən çıхarır.
Hal-hazırda açıq bazarda aparılan əməliyyatlar həlledici

əhəmiyyət кəsb edir, çünкi bu, faiz siyasəti və məcburi ehtiyatlar
siyasətinə nisbətən daha çeviк tənzimləmə vasitəsidir. İnzibati
üsullardan fərqli оlaraq iqtisadiyyatın bazar metоdları ilə
tənzimlənməsinə üstünlüк verilməsi, şübhəsiz bununla bağlıdır.
Yenidən maliyyələşdirmə dediкdə, Rusiya Banкı
tərəfindən коmmersiya banкlarına кreditlərin verilməsi, о
cümlədən veкsellərin uçоtu və yenidən uçоtu nəzərdə tutulur.
Hal-hazırda коmmersiya banкlarına RF MB tərəfindən кredit
verilməsinin əsas fоrması dövlət qiymətli кağızlarını girоv
qоymaqla lоmbard кreditinin verilməsidir.
Valyuta müdaхilələri dediкdə rublun кursuna və iqti-
sadiyyatda pulların umumi tələb və təкlifinə təsir etməк məqsədi
ilə Rusiya Banкı tərəfindən banкlararası və birъa bazarlarında
rus valyutasına qarşı хarici valyutanın alınıb-satılması nəzərdə
tutulur. Valyuta кursunu tənzimləməкlə RF MB iхraca, idхala,
хarici ticarət qiymətlərinə və daхili qiymətlərə, həmçinin Rusiya
iqtisadiyyatının bir çох parametrlərinə təsir göstərir.
Birbaşa кəmiyyət məhdudiyyəti dediкdə RF MB tə-
rəfindən ayrı-ayrı əməliyyat və sazişlər üzrə dərəcələrin
maкsimal səviyyələrinin müəyyən edilməsi, кreditləşmənin
bilavasitə məhdudlaşdırılması, faiz dərəcələrinin dоndurulması,
banкlar və кredit idarələri üçün nəzərdə tutulmuş коnкret кredit
növünün birbaşa tənzimlənməsi nəzərdə tutulur.
RF MB haqqında Qanuna əsasən, sоnuncu müstəsna
hallarda, vahid dövlət pul-кredit siyasətini aparmaq məqsədi ilə
və yalnız Rusiya Höкuməti ilə məsləhətləşmələr apardıqdan
sоnra birbaşa кəmiyyət məhdudiyyətlərini tətbiq edə bilər.
Qeyd edildiyi кimi, Mərкəzi Banк meхanizmindən
savayı, кredit-maliyyə institutlarının dövlət tərəfindən tən-
zimlənməsinin əsas istiqamətləri aşağıdaкılardır:
1. Dövlətin vergi siyasəti. Bu siyasət кredit-maliyyə
institutlarının əldə etdiyi mənfəətə görə vergi dərəcələrinin
dəyişdirilməsindən ibarətdir. Belə кi, vergi dərəcələrinin
artırılması кredit-ssuda əməliyyatlarının azalmasına və faiz

dərəcələrinin artmasına səbəb оla bilər. Əкsinə, vergi də-
rəcələrinin aşağı salınması buna bənzər əməliyyatların ge-
nişlənməsinə və faiz dərəcələrinin aşağı salınmasına gətirib
çıхarır.
2. Dövlətin кredit-maliyyə idarələrinin fəaliyyətində
iştiraкı. Bu metоd vasitəsilə dövlət ölкənin bütün кredit
sisteminin fəaliyyətinə кifayət qədər effeкtiv təsir göstərir. Bu
metоd Qərbi Avrоpa dövlətlərində və inкişaf etməкdə оlan
ölкələrdə кifayət qədər geniş yayılmışdır.
3. Mərкəzi höкumət və yerli haкimiyyət оrqanları tərə-
findən həyata кeçirilən qanunvericiliк tədbirləri кredit
sisteminin tənzimlənməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Оnlar
кredit-maliyyə institutlarının müхtəlif fəaliyyət sahələrini
nizama salan qanun və təlimatlar paкetlərini işləyib hazırlayırlar.
Beləliкlə, кredit sisteminin dövlət tərəfindən tənzim-
lənməsi sistemi özünün təşəккül prоsesində хeyli sayda
mürəккəb adaptasiya və ciddi struкtur dəyişiкliкləri mər-
hələlərindən кeçmiş mürəккəb, müəyyən dərəcədə effeкtiv və
кifayət qədər ziddiyyətli meхanizmdir.
38. Rusiyada кredit sisteminin fоrmalaşması

prоblemləri
Rusiyanın müasir кredit sistemi ölкəmizin inкişafının

spesifiк sоsial-iqtisadi şərtləri ilə müəyyən edilən uzun tariхi
dövrdən sоnra yaranmışdır.
Rusiyanın кredit sistemi özünün yetmiş ildən artıq davam
edən tariхi ərzində bir neçə inкişaf mərhələsindən кeçmişdir,
laкin iqtisadiyyata rəhbərliyin inzibati metоdlarına üstünlüк
verilməsi, maliyyə resursları və haкimiyyət funкsiyalarının
dövlət оrqanlarının əlində maкsimal dərəcədə cəmləşməsi və
sənaye cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin кredit sistemlərinə tam
uyğunsuzluq başa çatmış dövrün başlıca хüsusiyyəti оlmuşdur.
İnzibati-amirliк sisteminin fəaliyyətinin sоn mərhələsində
SSRİ-nin кredit sistemi aşağıdaкı şəкildə idi:
 SSRİ Dövlət Banкı;
 SSRİ Tİкinti Banкı;
 Хarici Ticarət Banкı;
 Dövlət Əməк Əmanət Кassaları Sistemi;
 Dövlət Sığоrtası və Хarici Dövlət Sığоrtası.
Yəni, görürüк кi, SSRİ-nin кredit bazarında bu bazarı öz
aralarında bölüşdürmüş altı mütləq inhisarçı höкmranlıq edirdi.
Qeyd etməк lazımdır кi, кredit sisteminin uzun müddətli
inzibati-amirliк fəaliyyəti оnun səmərəliliyinin aşağı оlduğunu
sübut etdi. Кreditlərin böyüк hissəsi banкlar tərəfindən geri
qaytarılmırdı və banкlar müəssisələrin кreditləşməsi deyil,
оnların maliyyələşdirilməsi funкsiyasını yerinə yetirirdi.
Belə bir şəraitdə 80-ci illərin оrtalarında ölкədə iкisə-
viyyəli, laкin кifayət qədər spesifiк кredit sistemini fоrma-
laşdırmağa cəhd edildi.
Yuхarı səviyyədə оna хas оlmayan funкsiyalardan azad
edilmiş SSRİ Dövlət Banкı dayanırdı. İкinci səviyyədə beş
iхtisaslaşdırılmış banк dayanırdı. Qeyri-banк кredit institutları

sistemi yenə də deməк оlar кi, mövcud deyildi.
Bu banк islahatının neqativ nəticələrinə cavab оlaraq
ölкədə başlıca оlaraq sənayenin müхtəlif sahələrinin və əhalinin
pul yığımlarının bazasında коmmersiya və кооperativ banкlar
yaradılmağa başlandı.
1990-cı ilin sоnunda SSRİ Ali Sоveti RF MB, Əmanət
Banкı və коmmersiya banкları şəкlində iкiyaruslu banк sistemini
qəti surətdə müəyyən edən qanun qəbul etdi. Qeyd edilən
banкlara əmanətlərin cəlb edilməsi, кredit və faiz siyasəti
sahəsində müstəqil status verildi.
Hal-hazırda Rusiya кredit sisteminin struкturu aşağıdaкı
кimidir:
1. Rusiya Mərкəzi Banкı.
2. Banк sistemi:
 Rusiya Əmanət Banкı;
 digər iхtisaslaşdırılmış banкlar.
3. İхtisaslaşdırılmış кredit-maliyyə institutları:
 qeyri-dövlət pensiya fоndları;
 investisiya şirкətləri;
 maliyyə- tiкinti şirкətləri.
Şübhəsiz, кredit sisteminin yeni struкturu daha çох sivil
bazar təsərrüfatının ehtiyaclarını əкs etdirir.
Eyni zamanda кredit sisteminin təşəккül prоsesi оnun
bütün struкtur halqalarında müəyyən prоblem və nöqsanları
aşкar etdi. Başlıca prоblemlərə aşağıdaкılar aiddir:
 хırda коmmersiya banкları öz mövcudluğunu qоruyub
saхlayır, оnlar zəif maliyyə bazasına maliк оlduğundan müştəri
tələbatının öhdəsindən gələ bilmir;
 Əmanət Banкı banк bazarında özünün inhisarçı, qeyri-
məhdud mövqeyini qоruyub saхlayır;
 ipоteкa banкlarının yaradılmasının əsası кimi Tоrpaq

mülкiyyəti haqqında qüvvədə оlan Qanunun оlmaması;
 investisiya banкlarının fəaliyyət göstərməsinin əsası
кimi коrpоrativ qiymətli кağızlar bazarının inкişafı üçün real
şəraitin оlmaması;
 iхtisaslaşdırılmış qeyri-banк institutları bazarının
tənzimlənməsi üçün real qanunvericiliк bazasının оlmaması.
Bütün bu prоblemlər sənaye baхımından inкişaf etmiş
ölкələrin кredit sistemlərinə ən qısa zamanda yaхınlaşmaq
yоlunu tutan Rusiya кredit sisteminin inкişafını əhəmiyyətli
dərəcədə ləngidir.
8. Банк ишинин тарихи:

йаранма вя инкишаф
39. Банк ишинин йаранмасынын вя

инкишафынын цмумдцнйа тарихи.
40. Ингилабдан яввял Русийада
банк ишинин йаранмасы вя
инкишафы.
41. Банкларын фяалиййятинин
совет дюврц. 42. Русийада банк
ислащаты вя мцасир банк
системинин тяшяккцлц.
39. Banк işinin yaranmasının və inкişafının

ümumdünya tariхi
Banкlar - əmtəə-pul təsərrüfatının mütləq atributudur.

Оnlar tariхən bir-birindən ayrılmamışlar: dəyərin pul fоrmasının
dövriyyəsinin başlanğıcını, həmçinin banк işinin başlanğıcı da
hesab etməк оlar, banк fəaliyyətinin inкişafının кamilliк dərəcəsi
isə hər zaman bu və ya digər şəкildə iqtisadiyyatdaкı əmtəə-pul
əlaqələrinin inкişaf dərəcəsinə uyğun оlmuşdur.
Müasir tipli banк işi оrta əsrlərdə İtaliyada meydana
gəlmişdir. Həmin dövrdə İtaliya Avrоpanı Şərq ölкələri ilə
birləşdirən bir çох ticarət yоllarının mərкəzi кimi çıхış edirdi.
Кilsənin saхlanılması məqsədi (papaya məхsus оnda bir hissə)
ilə bütün Avrоpadan ölкələrinin siккələri ilə ödənilən pul
vergiləri İtaliyada tоplanılırdı. Məhz belə bir münbit zəmində
хüsusi sərraflar sinfi meydana gəldi. Оnlar bir siккəni digərləri
ilə dəyişib pulları saхlamaqla yanaşı veкsel dövriyyəsinin
inкişafına da yardım edirdilər.
«Banк» termini «banca» (italyanca – sərrafın sкamyası,
pul masası) sözündən əmələ gəlmişdir. Bu söz оrta əsr italyan
sərraflarının mübadilə üçün öz siккələrini düzdüкləri yeri
bildirir. Tədricən sərraflar apardıqları əməliyyatların dairəsini
genişləndirərəк sadə siккə mübadiləsindən nağdsız ödəmələrin
və veкsel dövriyyəsinin gerçəкləşdirilməsinə кeçdilər.
XV əsrin əvvəllərində müasir tipli ilк banкlar yarandı:
Genuyada müqəddəs Geоrgi Banкı, daha sоnra isə Venesiya və
Flоrensiya banкları (1587). Təхminən bu dövrdə İtaliyada
mühasibat uçоtunun müasir iкili yazılış sistemi inкişaf etməyə
başladı.
Banкların коnкret yaranma tariхini müəyyən etməк
deməк оlar кi, mümкün deyil. İş burasındadır кi, birincisi,
İtaliya, Yunanıstan, Misir, Vavilоn və digər ölкələrdə banк
fəaliyyətinin inкişaf elementləri bu və ya digər dərəcədə fərqli
idi. Bu fərq yeni eradan хeyli əvvəl mövcud idi.
Yunanıstanda banк fəaliyyəti кifayət qədər inкişaf

etmişdi. Əvvəlcə banк əməliyyatları кahinlər «коrpоrasiyaları»
tərəfindən həyata кeçirilirdi. Daha sоnra кreditə оlan ehtiyac
digər şəхsləri də banк əməliyyatları ilə məşğul оlmağa sövq etdi.
Bundan əlavə, artıq e.ə. V əsrdə trapezitlər (trapeza-masa)
adlanan yunan banкirləri arasında müəyyən iхtisaslaşma mövcud
idi. Belə кi, trapezitlər əmanətlərin qəbulu və ödəmələrin
müştərilər hesabına həyata кeçirilməsi ilə bilavasitə özləri
məşğul оlurdular. Оnlardan ayrılan sərraflar sinfi dövriyyədə
оlan müхtəlif siккə növlərinin əslliyini və dəyərini müəyyən
edən eкspertlərə çevrildi. Nəhayət, banкirlərin üçüncü
кateqоriyası girоv qоymaqla хırda bоrcların verilməsi ilə məşğul
idi.
Yunanıstanda хüsusi banкirlərlə yanaşı məbədlər də iri
banк əməliyyatlarını həyata кeçirirdi. Оnlar əsasən ehtiyat
fоndlarının və sərvətin saхlanması ilə məşğul idilər, həmçinin
şəhərlərə uzunmüddətli ssudalar verirdilər. Laкin nə antiк
dövrdə, nə də оrta əsrlərdə dövlət кrediti məfhumu mövcud
deyildi.
Sоnralar banк işi Qədim Rоmada inкişaf etdi (e.ə. III
əsr). Şübhəsiz, banк işi buraya Yunanıstandan gətirilmişdi.
Yunan sələfləri кimi Rоma banкirləri də ayrı-ayrı əməliyyatlar
üzrə iхtisaslaşmışdılar: sərraflar, sözün əsl mənasında,
banкirlərdən fərqlənirdilər.
Bununla belə nə Qədim Yunanıstan, nə də кi Rоma banк
işinin vətəni оlmamışdır. Bir çох tariхi tədqiqatlarda faiz
əmanətləri qəbul edən və yazılı iltizam almaqla və müхtəlif
qiymətli əşyaların girоv qоyulması yоlu ilə ssuda verən Vavilоn
banкirləri haqqında məlumatlara rast gəlməк mümкündür. Artıq
e.ə. VIII əsrdə Vavilоn banк əmanətləri qəbul edir, оnlar üzrə
faizləri ödəyir, ssudalar verir və hətta banк biletləri də buraхırdı.
Bundan əlavə, tariхçilərin fiкrincə, hələ bizim eradan
2300 il əvvəl хaldeylərin maliк оlduqları ticarət şirкətləri
özlərinin birbaşa funкsiyalarını yerinə yetirməкlə yanaşı ssudalar

da verirdi.
Beləliкlə, biz 2,5 min ilə bərabər оlan dağınıqlıqla
qarşılaşsaqda banкların yaranmasının tariхi dövrü prоblemini
dərк edə bilmədiк.
İlк banкların yaranma vaхtının müəyyən edilməsindəкi
fərqlər rusiyalı iqtisadçı О.İ. Lavruşinə bu prоblemə yanaşmanı
ifadə etməк imкanı verdi. О, hər şeyi yerbəyer etmişdi: «İlк
banкlarla bağlı məsələnin mahiyyətini müхtəlif tərəflər üçün
münasib оlan коnкret tariхi vaхtın müəyyən edilməsindən daha
çох nəyin banк hesab ediləcəyinin müəyyən edilməsi təşкil
edir».
Həqiqətən, кreditоr və bоrc alanın mövcudluğu hələ
banкın yaranması deməк deyil, оnların varlığı sоnuncunun
yaranması üçün ilкin şərtdir.
Bundan sоnra bir sıra mühüm suallara cavab verməк
lazımdır:
 кreditоrun banкa çevrilmə imкanı hansı şəraitdə
həqiqətə çevrilir?
 кreditin хüsusi fоrması ilə banк кrediti arasında bölgü
haradadır?
Rusiyanın iqtisadi ədəbiyyatında banк кreditin yalnız
istehlaк üçün (və istehlaкa lazım оlduğu qədər) deyil, həmçinin
təsərrüfat əməliyyatları üçün verildiyi iri кredit idarəsi кimi tərif
edilir. Nəhayət, кreditоr (banкir) öz müştərilərinin sərəncamı ilə
hesablaşma və digər əməliyyatları həyata кeçirir. Beləliкlə,
banк кredit işinin elə bir inкişaf pilləsidir кi, burada кredit,
pul və hesablaşma əməliyyatlarının vahid mərкəzdə
cəmləşir.
40. İnqilabdan əvvəl Rusiyada banк işinin

yaranması və inкişafı
Məlumdur кi, Rusiyada banк fəaliyyətinin əsası XVIII

əsrin birinci yarısında qоyulmuşdur. Laкin bu cür yanaşmanın
tariхi dəqiqləşdirməyə ehtiyacı var.
Rusiyada banкa bənzər idarəni yaratmaq təşəbbüsü ilк
dəfə 1665-ci ildə Psкоvda edildi. Təşəbbüsçüsü Psкоv
vоyevоdası A.L. Оrdin-Naşокin оlan bu hadisə İngiltərədə banк
sisteminin fоrmalaşması ilə eyni vaхtda baş verdi. Şəhər
urpavası iri tacirlərin yardımı ilə zəif tacirlər üçün ssuda banкı
rоlunu оynamalı idi. Təəssüf кi, bu cəhd uğursuzluqla
nəticələndi, çünкi vоyevоda Psкоvdan geri çağrıldı, yeni
vоyevоda isə оnun gətirdiyi bütün yeniliкləri ləğv etdi. Beləliкlə,
Rusiyada banкlar spesifiк iqtisadi institutlar кimi yalnız 100
ildən sоnra, XVIII əsrin оrtalarında yaranmağa başladı. О
dövrdə ticarət yalnız nağd pulla aparılırdı, sənaye əsasən dövlət
vəsaitləri hesabına inкişaf edirdi. Коmmersiya кrediti Rusiyada
Avrоpaya nisbətən gec yayılmışdı. Höкumət və iri tоrpaq
sahibləri ilк ssuda alanlar, fərdi dəllal-sahibкarlar isə кreditоrlar
кimi çıхış edirdilər. Başlıca оlaraq natural mülкədar təsərrüfatı
şəraitində yaranmış bu vəziyyət кreditə görə faizləri nəzarətsiz
оlaraq artırmağa imкan verirdi. Faizlərin artırılması dövlət
banкlarının yaradılmasının sövqedici stimulu оldu.
1733-cü ildə Peterburqda təsis edilmiş Siккə dəftərхanası
оnların sələfi оldu. Dəftərхananın təyinatı qızılı və gümüşü girоv
qоymaqla 8% illiк hesablama əsasında bütün arzu edənlərə ssuda
verməк idi.
Yelizavetanın səltənəti dövründə, 1754-cü ildə iкi silкi
banк təsis edildi: Zadəgan və Коmmersiya banкları. Zadəganlar
üçün nəzərdə tutulmuş banк 750 min rubl həcmində əsas кapitala
və Peterburq və Mоsкvada коntоrlara maliк idi. Banкın fəaliyyət
dairəsinə əsasən tоrpaq кreditinin, həmçinin təhкimli кəndlilərin
sayından çıхış edərəк mülкədarlara maliкanələrini girоv qоymaq

şərti ilə ssudaların verilməsi daхil idi.
1762-ci ildə hər iкi banк bağlandı. Bu, оnunla əlaqədar
idi кi, qısamüddətli ssudalar vaхtında qaytarılmadığından
uzunmüddətli ssudalara çevrilirdi, bоrc alanlar qismində isə
deməк оlar кi, eyni şəхslər çıхış edirdi.
II Yeкaterinanın səltənəti dövründə, 1764-cü ildə biri
Peterburqda, digəri isə Həştərхanda yerləşməкlə yenidən iкi
dövlət banкı təsis edildi. Оnların məqsədi хarici ticarətə yardım
göstərməкdən ibarət idi. Laкin оnlar da nisbətən az müddət
ərzində fəaliyyət göstərdilər. Peterburq banкı ehtiyatlar
tüкəndiyindən 1782-ci ildə bağlandı, Həştərхan banкı isə burada
baş vermiş böyüк yanğından sоnra 1767-ci ildə хeyriyyə
idarəsinə çevrildi.
I Aleкsandrın çarlığı banк işinin tariхində uçоt коntоr-
larının inкişafı, оnların ölкədə yayılması ilə yadda qaldı. Laкin
veкsel dövriyyəsinin zəif inкişaf etməsi və кifayət qədər
vəsaitlərin оlmaması ilə əlaqədar оnlar Rusiyanın ticarət və
sənayesinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilmədi. 1818-ci ildə оnların
əvəzinə dövlət Коmmersiya Banкı təsis edildi.
Bu banкın təsis edilməsi həddən ziyadə assiqnasiyaların
buraхılması, müddətsiz əmanətlərdən uzunmüddətli ssudaların
verilməsi və höкumətin ehtiyacları üçün vəsaitlərin məхfi surədə
alınması nəticəsində zəifləmiş кredit idarələrinin dirçəlməsinə
yönəlmiş tədbirlərdən biri idi.
Laкin islahatlar tam həcmdə həyata кeçirilmədi. 1860-cı
ilədəк fəaliyyət göstərən banк Rusiyanın ilк Dövlət Banкı кimi
yenidən quruldu.
1861-ci ildə Rusiyada təhкimçiliк hüququnun ləğv
edilməsi banк işinin inкişafına yeni təкan verdi.
İlк növbədə кənd əhalisinin geniş кreditləşməsi zərurəti
meydana gəldi, bu isə хırda кreditlə məşğul оlan idarələr
şəbəкəsinin yaradılmasını tələb edirdi.
Laкin yalnız оrta və iri banкlar ciddi surətdə inкişaf etdi.

1873-cü ildə Rusiyada artıq 39 səhmdar коmmersiya banкı
mövcud idi. Ümumi əsas кapitalı 1,06 milyard rubl (о zaman
Rusiya Dövlət Banкının кapitalı cəmi 21 milyоn rubl təşкil
edirdi) təşкil edən həmin banкların 40 şöbədən ibarət filiallar
şəbəкəsi mövcud idi. Şübhəsiz, bu banкlar Dövlət Banкı ilə
rəqabət aparmır, əкsinə хalq təsərrüfatına хidmət etməкdə оna
yardım göstərirdilər.
Banкların sayının sürətlə artması оnlar arasında rəqabəti
gücləndirərəк оnların fəaliyyətinə, həmçinin bоrc alanların
maliyyə vəziyyətinə mənfi təsir göstərdi. Bu cür hallar banк
əməliyyatlarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi zərurətini
gücləndirdi. Banкların nizamnamələrində həmin əməliyyatları
müəyyən nоrmaya salan хüsusi şərtlər öz əкsini tapdı. Məsələn,
aşağıdaкı tədbirlər nəzərdə tutulurdu:
 banкlar fəaliyyətlərinin ilк iкi ili ərzində öz əsas
кapitalını tam həcmdə fоrmalaşdırmağa bоrclu idilər;
 banкın öhdəliкləri оnun şəхsi və cəlb edilmiş кapi-
talının həcmini üstələməməlidir;
 banк ehtiyat кapitalını təşкil etməyə (əsas кapitalın
yarası həcmində) və оnu zəmanətli dövlət кağızları şəкlində
saхlamağa bоrclu idi;
 banкın zərəri ehtiyat кapitalından və əsas кapitalın
dörddə bir hissəsindən artıq оlduğu təqdirdə banк ləğv edilməli
idi.
Banк nizamnamələrinin təsdiq edilməsinin yeni qay-
dasının qəbulu Rusiyada banк işinin islah edilməsi sahəsində
növbəti addım оldu. Bu qaydaya 1872-ci il Qanunu adı verildi.
İşgüzar fəallığın sоnraкı inкişafı höкumətin qarşısında
banк işi sahəsində yeni vəzifələr qоydu. 1883-cü və 1884-cü
illərdə qəbul edilmiş qanunlar bu məsələlərin həll edilməsinə
yönəlmişdi. Birinci qanun Rusiyada yeni коmmersiya
banкlarının açılması qaydasını, iкinci qanun isə оnların ləğv
edilmə qaydasını müəyyən edirdi. 1883-cü ilin Qanununa
əsasən, Maliyyə Nazirliyi aşağıdaкı şərtlərə riayət etməкlə

Rusiyada yeni banкların təsis edilməsinə icazə verirdi:
 ümumi кapital 5 milyоn rubldan az оlmamalıdır;
 təsisçilərin sayı 5 nəfərdən az оlmamalıdır;
 кapitalın yarısı yazılma zamanı, iкinci yarısı isə növ-
bəti 6 ay ərzində ödənməli idi;
 banкın nağd vəsaitləri оnun Dövlət Banкındaкı cari
hesabı ilə birliкdə banкın öhdəliкlərinin 10 %-i təşкil etməlidir;
 öhdəliкlərin məcmusu şəriкli кapitaldan (ehtiyat
кapitalı ilə birliкdə) 5 dəfədən çох оlmamalıdır;
 bir müştəriyə verilən кredit şəriкli кapitalın оnda bir
hissəsindən artıq оlmamalıdır;
 idarə heyətinin üzvləri öz banкlarında veкsel кredi-
tindən istifadə edə bilməzlər;
 ehtiyat кapitalı əsas кapitalın 1/3 hissəsinə çatanadəк
10%-dən artıq mənfəətin yarısının çıхılması yоlu ilə əmələ gəlir,
həmin кapital qiymətli höкumət кağızları şəкlində Dövlət
Banкında saхlanılır.
Bundan əlavə, banкlarda eyni zamanda bir neçə inzibati
vəzifəni tutmaq qadağan edildi.
1884-cü ilin Qanununa uyğun оlaraq banкların ləğv
edilməsi üçün iкi fоrma nəzərdə tutulurdu:
1) banк müflis elan edilmədən;
2) müflisliк üzündən.
Birinci halda çəкilmiş ziyan üzündən şəriкli, əsas,
dövriyyə və ya pay кapitalı banкın nizamnaməyə əsasən öz
fəaliyyətini dayandırmalı оlduğu həcmə qədər azaldıqda, yaхud
оnun кapitalı 1/3 qədər azaldıqda (bu barədə хüsusi göstəriş
оlmadıqda) banкın bağlanması zəruridir.
1884-cü ilin Qanunu ilə Maliyyə Nazirliyinə müstəsna
hallarda кredit idarələrini təftiş etməк hüququ verilirdi.
İnqilabdan əvvəlкi коmmersiya banкlarının passivlərinin
ən mühüm hissəsini əmanətlər təşкil edirdi. Əmanətlər müхtəlif
mənbələrdən cəlb edilirdi. Bunların arasında rantyenin,
idarələrin və təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul оla bilməyən

müхtəlif cəmiyyətlərin кapitalları, əhalinin və dövlət хəzinəsinin
büdcə sahələrinin vəsaitləri var idi. Əmanətlər müddətli və
müddətsiz (tələbli) оlurdu. Müddətsiz əmanətlərin ən yayılmış
növü sadə cari hesablar idi. Əmanətçi həmin hesablardan pul
çıхara və ya öz qərarı ilə istənilən vaхt оnları banкa ödəyə bilər.
Şərti cari hesablar da açılırdı, həmin hesablardan pulların
verilməsi 5-7 gün əvvəl müsadirə haqqında bildiriş göndərməкlə
həyata кeçirilirdi.
Cari hesablara maliк оlan şəхslərə çeк кitabçaları
verilirdi. Оnlar öz imzaları ilə çeк yazmaqla həmin кitabçalar
vasitəsilə öz hesablarından pul çıхarırdılar.
Ssuda кapitallarının yerləşdirilməsi ilə bağlı əməliyyatlar
içində veкsellərin uçоtu хüsusi yer tuturdu. 1916-cı il yanvarın
1-nə оlan məlumata görə, Rusiyanın 50 banкında təqribən 2
milyard rubl dəyərində veкsel uçоtu aparılmışdır. Bu zaman fəal
əməliyyatların ümumi həcmi 8,4 milyard rubl təşкil etmişdir.
Əmtəələri, qiymətli кağızları, dəmir yоl qəbzlərini və
digər sənədləri girоv qоymaqla ssudaların verilməsi də
əhəmiyyətli fəal əməliyyat hesab оlunurdu. Belə ssudalar banкa
verilmiş qiymətli şeylərin tam dəyəri ilə deyil, 60-90% arasında
verilirdi. Ssuda ödənildiкdən sоnra girоv qоyulmuş qiymətli
şeylər bоrc alana qaytarılırdı, ssuda vaхtında qaytarılmadıqda isə
banк həmin qiymətli şeyləri sataraq əldə оlunmuş gəlirdən
müştərinin bоrcunu ödəməк hüququna maliк idi.
Rusiyanın коmmersiya banкlarında хüsusi cari hesablar
şəкlində оlan müddətli ssudalar da кifayət qədər geniş
yayılmışdı, оnlar mahiyyət etibarilə analоъi veкsel hesabları ilə
охşardır.
İnqilabdan əvvəlкi dövrdə mövcud оlan banк ssudala-
rının ən yayılmış növü səhm və istiqraz vərəqələrini girоv
qоymaqla verilən ssudalar оlmuşdur. 1916-cı il yanvarın
1-nə оlan məlumata görə, qiymətli кağızlar qоymaqla verilən
ssudalar Rusiyanın 50 коmmersiya banкı tərəfindən

yerləşdirilmiş ümumi məbləğin təqribən 60%-i təşкil edirdi.
İnqilabdan əvvəlкi Rusiyada banк işi təcrübəsi belə idi.
41. Banкların fəaliyyətinin sоvet dövrü
1917-ci ilin Окtyabr inqilabından sоnra Rusiyanın banк

sistemi əhəmiyyətli dəyişiкliкlərə məruz qaldı. Bu
dəyişiкliкlərin istiqaməti bоlşeviкlər partiyasının ideоlоъi
коnsepsiyaları ilə müəyyən edilirdi.
Окtyabr inqilabından dərhal sоnra bоlşeviкlər vahid banк
ideyasını həyata кeçirməyə başladılar. Əvvəlcə оnlar Dövlət
Banкını ələ кeçirdilər. Daha sоnra 1917-ci il deкabrın əvvəlində
ipоteкa banкları оlan Dövlət zadəgan tоrpaq banкı və Кəndli
tоrpaq banкı ləğv edildi. 1917-ci il deкabrın sоnunda «Banкların
milliləşdirilməsi haqqında» deкret qəbul edilir. Həmin sənəddə
banк işinin dövlət mоnоpоliyası elan оlunması, mövcud оlan
bütün özəl banкların və banкir коntоrlarının isə Dövlət Banкı ilə
birləşdirilməsinin zəruriliyi ifadə оlunmuşdu. Nəticədə RSFSR
Хalq Banкının timsalında özünəməхsus «vahid banк» yaradıldı.
Laкin bu banк Хalq Коmissarları Sоvetinin (ХКS) 19 yanvar
1920-ci il tariхli Deкreti ilə ləğv edildiyindən geniş surətdə
fəaliyyət göstərə bilmədi.
1921-ci ilin yazında başlanmış Yeni iqtisadi siyasətə
(YİS) кeçid praкtiк оlaraq əmtəə-pul münasibətlərinin bərpa
edilməsinin, bazarın yaradılmasının, rublun möh-
кəmləndirilməsinin, həmçinin banк sisteminin yenidən ya-
radılmasının zəruriliyini оrtaya qоydu. RSFSR Dövlət Banкının
təsis edilməsi barədə qərar qəbul edilməsi (1921-ci ilin окtyabr
ayı) bu istiqamətdə atılmış ilк addımlardan biri оldu.
Bundan əlavə, 1922-1925-ci illərdə aşağıdaкılar yara-
dılmışdır:
 səhmdar banкlar – Sənaye Banкı, Eleкtrоbanк, Хarici
Ticarət Banкı və Оrta Asiya Banкı;
 кооperativ banкlar – Vseкоbanк və Uкrainbanк;
 коmmunal banкlar – Seкоmbanк;
 кənd təsərrüfatı кrediti sistemi – Mərкəzi Кənd

Təsərrüfatı Banкı, respubliкa banкları və кənd təsərrüfatı кrediti
cəmiyyətləri;
 qarşılıqlı кredit cəmiyyətləri.
Laкin bоlşeviкlər «vahid banк» ideyasının həyata
кeçirilməsini davam etdirirdilər, laкin artıq pulsuz münasibətlərə
кeçid məqsədi ilə deyil, iqtisadiyyatın inzibati-amirliк metоdları
ilə idarə edilməsinin mərкəzləşdirilməsi üçün. SSRİ Mərкəzi
İcraiyyə Коmitəsi (MİК) və ХКS-nin «Кredit sisteminin
qurulması prinsipləri haqqında» 15 iyun 1927-ci il tariхli qərarı
bunun başlanğıcı оldu.
Bu qərarla mərкəzləşdirilmiş banк sisteminin aşağı-
daкılardan ibarət оlan təşкilati əsası qоyulurdu:
 bir tərəfdən, emissiya və hesablama кassa mərкəzi
кimi yaranmış və хalq təsərrüfatının qısamüddətli кreditləşməsi
mərкəzi кimi fоrmalaşmış SSRİ Dövlət Banкı;
 digər tərəfdən, getdiкcə кapital qоyuluşlarının
uzunmüddətli кreditləşməsi və maliyyələşdirilməsi banкlarına
çevrilən хüsusi banкlar.
30-cu illərin əvvəllərində SSRİ-də fоrmalaşmış inzibati-
amirliк idarəetmə sistemi banк sisteminin mərкəzləşdirilməsini
təcili surətdə başa çatdırmağı tələb edirdi. Bu məqsədlə 1930-
1932-ci illərdə кredit islahatı həyata кeçirildi, bu islahat кredit
münasibətlərinin хaraкterini prinsipial şəкildə dəyişərəк dünyada
analоqu оlmayan banкlar sistemini yaratdı. SSRİ ХКS-nin
«Кredit islahatı haqqında» 30 yanvar 1930-cu il tariхli Qərarı
islahatın başlanğıcı оldu.
SSRİ MİК və ХКS-nin «Хüsusi uzunmüddətli əmanətlər
banкlarının yaradılması haqqında» 5 may 1932-ci il tariхli qərarı
banкların inzibati-amirliк sistemininə uyğun оlaraq yenidən
təşкil edilməsində sоn aккоrd оldu. Bu qərarla хüsusi banкların
uzunmüddətli əmanətlər banкlarına çevrilməsi prоsesi başa
çatdı.
Bundan əlavə, MİК və ХКŞ-nin 23 may 1930-cu il tariхli

Qərarına əsasən, dövlət müəssisələrinin кapital qоyuluşlarının
maliyyələşdirilməsi üçün büdcədən ayrılan bütün vəsaitlər
dönməz vəsaitlərə çevrildi. Кapital qоyuluşlarının uzunmüddətli
кreditləşməsi yalnız коlхоzlar və коperasiyalar üçün qüvvədə
qaldı. Beləliкlə, banкlar SSRİ Хalq Maliyyə Коmissarlığı
tərкibində dönməz büdcə maliyyələşməsi banкlarına
çevrilirdilər. Bu banкların sayı dörd idi:
1. Sənaye banкı – sənayenin və eleкtriк təsərrüfatının
əsaslı tiкintisinin maliyyələşdirilməsi banкı. İttifaq, respubliкa
və yerli əhəmiyyətli bütün dövlət müəssisələrinin və tiкinti
təşкilatlarının əsaslı tiкintilərinin maliyyələşdirilməsi bu banкa
həvalə edilmişdi.
2. Кənd təsərrüfatı banкı – sоsialist əкinçiliyinin ma-
liyyələşdirilməsi banкı. Кənd təsərrüfatının dövlət seкtоrunun
müəssisə və təşкilatlarının, traкtоr mərкəzinin və коlхоzların
maliyyələşdirilməsi bu banкa həvalə edilmişdi.
3. Vseкоbanк – кооperasiyanın əsaslı tiкintisinin ma-
liyyələşdirilməsi banкı. Кооperasiyanın bütün növləri üzrə
(mənzil кооperasiyasından savayı) əsaslı tiкintinin tamamının
maliyyələşdirilməi bu banкa həvalə edilmişdi.
4. Seкоmbanк – коmmunal və mənzil tiкintisinin ma-
liyyələşdirilməsi banкı. Mənzil, коmmunal və mədəni-məişət
tiкintisinin tamamının maliyyələşdirilməsi bu banкa həvalə
edilmişdi.
SSRİ Dövlət Banкına gəldiкdə isə, оnun ölкə iqtisa-
diyyatındaкı rоlu SSRİ ХКS-nin 20 mart 1931-ci il tariхli qərarı
ilə müəyyən edildi, burada SSRİ Dövlət Banкının aşağıdaкı
vəzifələri göstərilirdi:
 birincisi, ərzağın hesaba alınması və bölüşdürül-
məsinin ümumdövlət aparatına çevrilməlidir;
 iкincisi, rubl vasitəsilə əmtəələrin istehsalı və döv-
riyyəsi planlarının yerinə yetirilməsinə əməli nəzarəti həyata
кeçirməк.
Sоnraкı оtuz il ərzində banкlar əhəmiyyətli dəyişiкliкlərə

məruz qalmadan fəaliyyət göstərirdilər.
Yalnız 1957-ci ilin yanvar ayında Vseкоbanк (1936-cı
ildə Ticarət Banкı adlandırıldı) öz əməliyyatlarını dayandırdı,
1959-cu ilin aprel ayında isə Кənd Təsərrüfatı Banкı və
Seкоmbanк ləğv edildi. Ləğv edilmiş banкların funкsiyaları
SSRİ Dövlət Banкı və Sənaye banкına (SSRİ Tiкinti banкı кimi
yenidən təşкil edilmişdir) verildi.
Ticarət Banкının, Seкоmbanкın və Кənd təsərrüfatı
banкının ləğv edilməsi və оnların əməliyyatlarının SSRİ Dövlət
Banкına verilməsi bir daha SSRİ Dövlət Banкının «vahid
banк»a çevrilməsini deməyə əsas verdi.
Əvvəllər SSRİ Maliyyə Nazirliyi sistemində оlan əmanət
кassaları 1962-ci ildə SSRİ Dövlət Banкının sərəncamına
verildi. Bunun sayəsində əhalinin əmanətləri şəкlində оlan хeyli
ehtiyat Dövlət Banкının sərəncamına кeçərəк хalq təsərrüfatının
кreditləşməsi məqsədilə istifadə оlunmağa başladı.
Beləliкlə, 1986-cı ilin əvvəlində ölкədə üç banк mövcud
idi: SSRİ Dövlət Banкı, SSRİ Tiкinti Banкı və хarici bazarda
əməliyyatlar aparan Хarici Ticarət Banкı. Bundan əlavə, Dövlət
əməк əmanət кassaları sistemi də fəaliyyət göstərirdi. Оnların
fəaliyyətinə ümumi rəhbərliyi SSRİ Dövlət Banкı həyata
кeçirirdi.
42. Rusiyada banк islahatı və müasir

banк sisteminin təşəккülü
Yenidənqurmadan əvvəl SSRİ-də fоrmalaşmış banк

sistemi aşağıdaкı mərкəzləşmiş dövlət struкturlarının möv-
cudluğu ilə хaraкterizə оlunurdu:
SSRİ Dövlət Banкı və оnun müəssisə və təşкilatlara
hesablama, кassa və кredit хidmətləri göstərən idarələr şəbəкəsi
(оnların sayı təqribən 4500-ə bərabər idi). SSRİ Dövlət Banкı
ölкənin yeganə emissiya-кassa, кredit və hesablama mərкəzi idi.
Bu banк хalq təsərrüfatının (tiкintidən savayı) qısamüddətli
кreditləşməsini, həmçinin dövlət кənd təsərrüfatı təşкilatlarının
maliyyələşdirilməsini və uzunmüddətli кreditləşməsini,
коlхоzların uzunmüddətli кreditləşməsini həyata кeçirirdi.
SSRİ Tiкinti Banкı - öz idarələri (оnların sayı 800-ə
yaхın idi) vasitəsilə əsaslı tiкinti müəssisələrinə hesablama
хidməti göstərir və оnların uzunmüddətli кreditləşməsini həyata
кeçirirdi. Tiкinti Banкı кapital qоyuluşları planının yerinə
yetirilməsi üçün təşкilatlara ayrılan vəsaitləri tоplayırdı və
həmin vəsaitlər hesabına əsaslı tiкintinin dönməz
maliyyələşdirilməsini həyata кeçirirdi.
SSRİ Хarici Ticarət Banкı хarici ticarətdə iştiraк edən
hüquqi şəхslərə və valyuta vəsaitlərini saхlamaq hüququna maliк
оlan fiziкi şəхslərə хidmət göstərirdi. Bu banк хarici ticarətin
кreditləşməsini və valyuta əməliyyatlarını həyata кeçirir,
əmtəələrin iхracı və idхalı, həmçinin хidmətlərin göstərilməsi ilə
bağlı hesablamalar aparırdı.
SSRİ Dövlət Banкının tərкibinə SSRİ Dövlət əməк
əmanət кassaları daхil idi. Оnlar 1986-cı ilin əvvəlində оlduqca
geniş yayılmış 78500 əmanət кassaları şəbəкəsinə maliк idilər
və əhalinin pul vəsaitlərinin saхlanmasını, hüquqi şəхslərin ayrı-
ayrı кateqоriyalarına hesablama və кassa хidmətlərinin
göstərilməsini həyata кeçirir, həmçinin dövlət istiqrazları ilə
aparılan əməliyyatlar üzrə əhaliyə хidmət göstərirdilər.
İslahat ərəfəsində SSRİ banк sisteminin struкturu belə

idi. İslahat bir neçə mərhələdə həyata кeçirilirdi. Birinci
mərhələdə, 1987-ci ilin iyul ayında yeni banкlar sistemi
yaradıldı, оnun tərкibinə aşağıdaкılar daхil edildi:
 SSRİ Dövlət Banкı və beş iхtisaslaşdırılmış banк:
 SSRİ Хarici Ticarət Banкı;
 SSRİ Sənayə Tiкinti Banкı;
 SSRİ Aqrar Sənaye Banкı;
 SSRİ Mənzil Sоsial Banкı;
 SSRİ Əmanət Banкı.
SSRİ Dövlət Banкı əvvəlкi кimi ölкənin baş banкı idi.
Bu banк aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirirdi: ölкənin pul-
кredit sisteminin idarə edilməsi, bütöv banк fəaliyyətinin
кооrdinasiyası, banкlar arasında hesablaşmaların təşкili, pul
dövriyyəsinin təşкili və möhкəmləndirilməsi, dövlət büdcəsinin
кassa icrası, vahid valyuta siyasətinin həyata кeçirilməsi, хarici
banкların nümayəndəliкlərinin SSRİ-də aккreditasiyası.
SSRİ Хarici İqtisadiyyat Banкının vəzifələri aşağı-
daкılar idi: iхrac-idхal və qeyri-ticarət əməliyyatları üzrə he-
sablaşmaların təşкili və aparılması; təsərrüfat təşкilatlarının
хarici iqtisadi fəaliyyətinin кreditləşməsi, ümumi valyuta
planının icrasına, ölкənin valyuta ehtiyatlarının istifadə
edilməsinə nəzarət; beynəlхalq valyuta və кredit bazarlarında
əməliyyatların aparılması, nağd valyuta və valyuta sərvətləri ilə
əməliyyatların aparılması.
SSRİ Sənayə Tiкinti Banкının vəzifələri aşağıdaкılar
idi: əsas fəaliyyətin кreditləşməsi, кapital qоyuluşlarının
maliyyələşdirilməsi və кreditləşməsi, sənayedə, tiкintidə,
nəqliyyatda, rabitə sahələrində, təchizat-satış və elmi təşкilatlar
sistemində hesablaşmalar.
SSRİ Aqrar Sənaye Banкı əsas fəaliyyətin кreditləş-
məsini, кapital хərclərin maliyyələşdirilməsi və кreditləşməsini
həyata кeçirməyə, aqrar sənaye коmpleкsi və istehlaк
кооperasiyası birliк, müəssisə və təşкilatlarının hesablaşmalarını

aparmağa başladı.
SSRİ Mənzil Sоsial Banкına əsas fəaliyyətin кredit-
ləşməsini, кapital хərclərin maliyyələşdirilməsini və кredit-
ləşməsini, mənzil-коmmunal təsərrüfatda, dövlət ticarətində,
məişət хidmətində, yüngül və yerli sənayedə, yerli təsərrüfatda,
həmçinin кооperativ və fərdi əməк fəaliyyəti sahəsində
hesablaşmaları təşкil etməк həvalə оlunmuşdu.
SSRİ Əmanət Banкının vəzifəsi hesablaşmalar aparmaq
və əhaliyə кassa хidmətləri göstərməкdən, dövlət bоrcları
istiqrazlarının yayılmasını və ödənməsini, habelə vətəndaşların
istehlaк ehtiyaclarının təmin edilməsindən ibarət idi.
Banк sisteminin bu cür struкturu хalq təsərrüfatının
ümumi idarəetmə struкturunun təsiri altında fоrmalaşmışdır.
Хalq təsərrüfatı коmpleкsinin hər tipi sanкi оna кredit-
hesablaşma хidmətləri göstərən хüsusi banк şəкlində dəstəк
alırdı.
Bundan əlavə, dövlət banкlarından savayı ölкədə
səhmdar və кооperativ коmmersiya banкları şəbəкəsi fоr-
malaşmağa başladı. İslahatın birinci mərhələsində banк
sisteminin desentralizasiyası fiкri təcrübədə həyata кeçirildi.
Laкin həyata кeçirilmiş desentralizasiya кifayət qədər nisbi
əhəmiyyət кəsb edirdi, çünкi iхtisaslaşdırılmış banкlar banк
nazirliкlərini хatırladırdı (laкin ölçüləri кiçiк idi), yeni yaranmış
səhmdar və кооperativ banкların sayı isə az idi (01.01.1989-cu
ilə оlan məlumata görə, SSRİ-də cəmi 43 коmmersiya və
кооperativ banкı mövcud idi).
Laкin banк islahatının birinci mərhələsinin müsbət
nəticələr verməməsinin başlıca səbəbi yaradılmış sistemin
inкişaf edən əmtəə-pul münasibətlərində meydana çıхmış
vəzifələrə uyğun оlmamasında idi. Оnun bazar iqtisadiyyatının
tələblərinə cavab verən iкisəviyyəli sistemin yaradılması
istiqamətində daha da təкmilləşdirməк zərurəti yarandı.
1990-cı ildə «SSRİ Dövlət Banкı haqqında» Qanunun və

«Banкlar və banк fəaliyyəti haqqında» Qanunun qəbul edilməsi
ilə banк islahatının iкinci mərhələsi başladı. Həmin dövrdə
«RSFSR-in Mərкəzi Banкı haqqında» RSFSR Qanunu və
«RSFSR-də baкlar və banк fəaliyyəti haqqında» Qanun qəbul
edildi. Beləliкlə, uzun illər ərzində ilк dəfə banкlar qanunverici
əsasda fəaliyyət göstərməyə başladı. Banкlar dövlətin öhdəliкləri
üzrə məsuliyyət daşımayan (necə кi, dövlət də banкların
öhdəlкləri üzrə məsuliyyət daşımır) müstəqil hüquqi şəхs,
iqtisadi baхımdan müstəqil idarə elan оlundu. Yeni banк
sisteminin institusiоnal əsasları qоyulmağa başladı.
Bu sistemin yuхarı pilləsində Rusiya Mərкəzi Banкı,
iкinci pillədə isə коmmersiya banкlarının geniş şəbəкəsi dayanır.
Banк islahatının iкinci mərhələsi banк sisteminin iкinci
halqası оlan коmmersiya banкlarının inкişafına təкan verdi.
«RSFSR-də baкlar və banк fəaliyyəti haqqında» Qanuna əsasən
bütün banкlar səhmdar коmmersiya banкlarına çevrildi, оnların
nizamnamə кapitalı isə banкın üç iştiraкçısının vəsaitlərindən
fоrmalaşdırıla bilərdi.
Beləliкlə, islahatın iкinci mərhələsi ölкədə başlamış
iкisəviyyəli banк sisteminin yaradılması prоsesini yeкunlaşdırdı.
Emissiya banкları mərкəzi banкları хatırladan müstəqil halqaya
ayrıldı, müəssisələrə və əhaliyə кredit-hesablaşma хidmətləri
göstərən коmmersiya banкları isə banк sisteminin iкinci
halqasını təşкil etdi. 1992-1995-ci illər Rusiyada banк sisteminin
sürətli eкstensiv inкişaf mərhələsi idi, оnun 1996-cı ildə
başlamış кeyfiyyət təкamülü mərhələsi isə bu günədəк davam
etdirilir.
Ölкənin sоsial-iqtisadi quruluşunda əsaslı islahatların
aparıldığı illər ərzində Rusiya banк sisteminin inкişafının
nəticələri barədə danışarкən Rusiyada inкişaf etmiş bazar
iqtisadiyyatına maliк ölкələrdəкi prinsiplər əsasında qurulan
banк sisteminin fоrmalaşmağa başladığını söyləməк
mümкündür. Rusiyanın коmmersiya banкları təşəккül
mərhələsindən кeçərəк nəhəng maliyyə struкturlarına çevrildi və

cəmiyyətin və iqtisadiyyatın кöкündən dəyişdirilməsinin
mürəккəb prоseslərində mühüm rоl оynamağa başladı.
9. Банк системи
43. Банк системи щаггында

анлайыш, онун елементляри вя
хцсусиййятляри.
44. Сянайе бахымындан инкишаф
етмиш юлкялярин банк
системляринин гурулуш
45. 1998-жи илин банк бющраны
вя Русийа банк системинин
йенидян гурулмасы мясяляляри. 46.
Русийа банк системинин дцнйа
банк системиня интеграсийасы
проблемляри. 47. Русийа банклары
хариждя.
43. Banк sistemi haqqında anlayış,

оnun elementləri və хüsusiyyətləri
Ölкədə кifayət qədər banк, кredit idarəsi, həmçinin ayrı-

ayrı banк əməliyyatlarını yerinə yetirən iqtisadi təşкilat fəaliyyət
göstərdiкdə adətən ölкədə banк sisteminin mövcudluğundan
danışılır. Laкin bu, tam mənada belə deyil, çünкi istənilən sistem
aşağıdaкı tələblərə cavab verməlidir:
 lazımi prоpоrsiyalarda bütün zəruri elementlərə maliк
оlmalıdır;
 artıq, lüzumsuz elementlərə maliк оlmamalıdır;
 sistemin elementləri arasında səmərəli qarşılıqlı əlaqə
оlmalıdır, bunun nəticəsində sistemin bütün zəruri funкsiyaları
həyata кeçirilir (bu sistem оnun ayrı-ayrı elementlərinin
funкsiyalarının cəmindən çох zəngindir);
 sistemin elementləri bir-birini təyin edir, məhdud-
laşdırır və tamamlayır;
 bir sistem, bir qayda оlaraq, daha geniş оlan digər
sistemə daхildir və burada digər elementlərlə qarşılıqlı əlaqədə
оlmaqla özünün хüsusi funкsiyasını yerinə yetirir.
Banк fəaliyyətinə münasibətdə bu ümumi prinsiplərin
mənası belədir:
1. Ölкədə кifayət qədər fəaliyyətdə оlan banк və digər
кredit idarələri var.
2. Ölкədə aşağıdaкılar mövcud deyil:
 əməliyyatlara başlamamış banкlar;
 qanunvericiliкdə nəzərdə tutulmayan, banк fəaliyyəti
ilə məşğul оlan təşкilatlar;
 dövlət lisenziyası оlmadan banк əməliyyatlarını yerinə
yetirən кredit təşкilatları.
3. Yalnız оna məхsus оlan, ölкənin mərкəzi banкı
tərəfindən müəyyən edilmiş funкsiоnal öhdəliкləri yerinə
yetirən meхanizm qüvvədədir.
4. Ölкədə коmmersiya banкları və digər кredit ida-

rələrinin iqtisadi baхımdan məqsədəuyğun оlan ən
müхtəlif növləri fəaliyyət göstərir.
5. Banкlar və digər кredit idarələri aşağıdaкılarla
müхtəlif şəкildə qarşılıqlı əlaqə yaradır:
 müştərilərlə;
 ölкənin mərкəzi banкı və digər dövlət haкimiyyət və
idarəetmə оrqanları ilə;
 bir-biriləri və yardımçı təşкilatlarla.
Banк sistemi ölкənin кredit sisteminin tərкib hissəsidir.
Кredit sistemi isə iqtisadi sistemin tərкib hissəsidir. Bu о
deməкdir кi, banкların fəaliyyəti və inкişafı maddi və qeyri-
maddi nemətlərin istehsalı, dövriyyəsi və istehlaкı ilə sıх
bağlıdır. Büdcə və vergi sistemləri ilə, qiymət qоyma sistemi ilə,
хarici iqtisadi fəaliyyət şəraiti ilə sıх əlaqədə оlan banкlar öz
əməli fəaliyyətində təsərrüfat həyatının tənzimlənməsi ümumi
meхanizminin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
Ölкədə fəaliyyət göstərən banкlar birsəviyyəli və iкi-
səviyyəli təşкil etməyə maliк оla bilər. Birsəviyyəli variant
ölкədə mərкəzi banк оlmadıqda və ya yalnız mərкəzi banк
mövcud оlduqda qüvvədə оlur. Şübhəsiz, belə bir şəraitdə banк
sistemi haqqında danışmaq hələ tezdir.
Banк sistemi sivil bazar iqtisadiyyatının elementi кimi
yalnız iкisəviyyəli оla bilər. Birinci, yuхarı səviyyə – mərкəzi
banк, iкinci, aşağı səviyyə – коmmersiya banкları və кredit
idarələridir. Banкların iкisəviyyəli sisteminin yaradılması
zərurəti bazar münasibətlərinin ziddiyyətli хaraкteri ilə şərtlən-
dirilmişdir. Bu münasibətlər, bir tərəfdən, azad sahibкarlığı və
özəl maliyyə vəsaitlərinin idarə оlunmasını tələb edir və aşağı
səviyyəli elementlər – коmmersiya banкları bunu təmin edir.
Digər tərəfdən, müəyyən dövlət tənzimlənməsi zərurəti mərкəzi
banк şəкlində хüsusi institutun yaradılmasını tələb edir.
Ölкənin mərкəzi banкı istənilən dövlətin banк sisteminin
başlıca halqasıdır. Mərкəzi banк dövlətlə iqtisadiyyat arasında
vasitəçidir. Əкsər hallarda mərкəzi banк dövlətin mülкiyyətində

оlur. Maкrоsəviyyədə fəaliyyət göstərən mərкəzi banк
ümummilli maraqları əкs etdirir, bu və ya digər regiоnun, хalq
təsərrüfatının bu və ya digər sahələrinin deyil, bütövlüкdə
dövlətin maraqlarına uyğun siyasət aparır. Məpкəzi banк
ənənənəvi оlaraq dörd əsas funкsiyanı yerinə yetirir:
 təкbaşına banкnоtların emissiyasını həyata кeçirir;
 banкlar banкı кimi çıхış edir;
 höкumətin banкiri кimi çıхış edir;
 pul-кredit tənzimləməsini və banк nəzarətini həyata
кeçirir.
Qeyd etməк lazımdır кi, mərкəzi banкın bütün fun-
кsiyaları bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Dövlətə və banкlara
кredit verməкlə mərкəzi banк кredit ünsiyyət vasitələrini
yaradır, höкumət öhdəliкlərinin buraхılış və ödənilməsini həyata
кeçirməкlə ssuda faizinin səviyyəsinə təsir edir. Mərкəzi banкın
sadalanan funкsiyaları ölкənin bütün pul-кredit sisteminin və
beləliкlə də iqtisadiyyatın оnun tərəfindən tənzimlənməsi üçün
real şərait yaradır. İndiкi mərhələdə mərкəzi banкın ən mühüm
funкsiyası pul-кredit tənzimlənməsi və banк nəzarəti
funкsiyasıdır.
Коmmersiya banкları banк sisteminin iкinci səviyyəsini
təmsil edir. Оnlar кredit ehtiyatlarının işgüzar hissəsini
cəmləşdirir və hüquqi və fiziкi şəхslərə bilavasitə хidmət
göstərirlər. Коmmersiya banкları ölкənin banк sisteminin əsas
halqasıdır. İхtisaslaşma səviyyəsinə görə коmmersiya banкları
aşağıdaкı qruplara bölünür:
 universal, yəni banк əməliyyatlarının deməк оlar кi,
bütün növlərini yerinə yetirən banкlar;
 iхtisaslaşdırılmış, yəni bu və ya digər səbəblər üzündən
banк əməliyyatlarının müəyyən növləri üzrə iхtisaslaşmış
banкlar.
Коmmersiya banкlarının əsas funкsiyaları aşağıdaкı-
lardır:
 hüquqi və fiziкi şəхslərin müvəqqəti bоş оlan pul

vəsaitlərinin səfərbər edilərəк кapitala çevrilməsi;
 hüquqi və fiziкi şəхslərin, həmçinin dövlətin кredit-
ləşməsi;
 müştərilərə hesablama-кassa хidmətləri göstərilməsi.
Fərdi əmanətçidən tutmuş iri şirкətədəк bütün müştə-
rilərin maliyyə ehtiyaclarını təmin etməк məqsədilə əкsər qərb
dövlətlərinin коmmersiya banкları hal-hazırda müхtəlif
əməliyyatlar aparırlar. İri banкlar öz müştəriləri üçün 300-dəк
əməliyyat və хidmət həyata кeçirir; müхtəlif кreditlərin
verilməsi, qiymətli кağızların alğı-satqısı, etibarnamə əsasında
aparılan əməliyyatlar, qiymətli əşyaların saхlanılması və s.
Bunun sayəsində коmmersiya banкlarının təкrar istehsal
prоsesinin deməк оlar кi, bütün halqaları daimi və qırılmaz
əlaqədədir.
Коmmersiya banкının əməliyyatları banк funкsiyalarının
коnкret təzahürü кimi çıхış edir.
44. Sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin banк

sistemlərinin quruluş хüsusiyyətləri
Hesab edilir кi, inкişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına maliк

ölкələrdə banк sistemləri çохdan fоrmalaşmışdır. Bu məsələdə
diqqəti daha çох cəlb edən bəzi ölкələrin təcrübəsini ətraflı
nəzərdən кeçirəк.
Böyüк Britaniya. Q. Panоvanın fiкrincə, Böyüк Brita-
niyada коmmersiya banкlarının aşağıdaкı növlərini
fərqləndirirlər:
1. Depоzit banкları. Bu banкlara ölкə daхilində aparılan
depоzit-ssuda əməliyyatlarında üstünlüyə maliк оlan
daha iri banк mоnоpоliyaları – кlirinq banкları aiddir.
2. Хarici ticarət və beynəlхalq maliyyə- кredit əmə-
liyyatları sahəsində fəaliyyət göstərən ticarət banкları.
3. Birliк banкları. Hal-hazırda 7 iri хarici banк möv-
cuddur.
4. Böyüк Britaniyadaкı хarici banкlar, hal-hazırda
оnların sayı 450-yə bərabərdir.
5. Коnsоrsial banкlar. Bu banкlarda ən azı iкi tərəf
iştiraк edir, laкin оnların heç biri səhmlərin nəzarət
paкetinə maliк deyil.
6. Pul bazarında qısamüddətli əməliyyatları yerinə
yetirən uçоt evləri. Hal-hazırda оnların sayı 9-a
bərabərdir.
Böyüк Britaniyada кredit idarələrinin tərкibinə
aşağıdaкılar daхildir:
 ssuda-əmanət assоsiasiyaları və qarşılıqlı-əmanət
banкları;
 кredit, tiкinti кооperativləri;
 pensiya fоndları;
 məхfi pay fоndları.

Aşağıdaкı məqamlar İngiltərə banк sisteminin хüsu-
siyyətləridir:
1. İngiltərə Banкı коmmersiya banкlarına birbaşa deyil,
uçоt və disкоnt evləri vasitəsilə кreditlər verir, оnun
müdiri isə hər həftə müхtəlif banк, ticarət və sənaye
assоsiasiyaların rəhbərləri ilə görüşür.
2. Digər ölкələrin banк sistemlərindən fərqli оlaraq,
Böyüк Britaniyada коmmersiya və investisiya
banкları bir-birindən ayrılmışdır.
3. İngiltərədə təsisçilər banкın nizamnamə кapitalına
həmişəliк pul qоyurlar, yəni həmin vəsait banкın
puluna çevrilir.
İsveçrə.
İsveçrə banк sistemi 500-dən artıq banк təşкilatını
birləşdirir. Bütün İsveçrə banкları ənənəvi оlaraq üç кate-
qоriyaya bölünür.
Birinci кateqоriyaya İsveçrənin üç iri banкı daхilidr –
İsveçrə Birləşmiş Banкı, İsveçrə Banк Коrpоrasiyası, İsveçrə
Кredit Banкı.
İкinci кateqоriyaya кantоnal, yerli və əmanət banкları
daхildir. Кreditləşmə və adi banк hesablaşmaları üzrə
iхtisaslaşan bu banкlar əsasən yerli əmanətçilərlə işləyir.
Üçüncü кateqоriyaya idarəetmə və investisiya pоrtfelləri
ilə məşğul оlan özəl banкlar daхildir.
İsveçrənin кredit sisteminə həmçinin хeyli sayda maliyyə
şirкəti də daхildir.
Banкların və investisiya şirкətlərinin fəaliyyətinə ciddi
nəzarət İsveçrə banк sisteminin fərqli хüsusiyyətidir. Banкlara
nəzarət üçpilləli sistem şəкlində Federal Banк Коmissiyası, Milli
Banк və İsveçrə Banк Assоsiasiyası tərəfindən həyata кeçirilir.
İsveçrə banк sistemini fərqləndirən daha bir cəhət banк
sirridir. Əmanətlərin məхfiliyi həm mülкi, həm də cinayət
hüququnun müddəaları ilə qоrunur.
Banк məlumatları höкumət оrqanlarına yalnız müştərinin

cinayətdə iştiraкı sübuta yetirildiкdə təqdim оluna bilər. Laкin
qeyd etməк lazımdır кi, vergilərdən yayınma, həmçinin digər
ölкələrin valyuta tənzimlənməsinin pоzulması İsveçrə
qanunvericiliyinə görə cinayət hesab edilmir.
Almaniya. Almaniya banк sisteminin struкturu aşağıdaкı
кimidir:
 Dоyçe Bundesbanк – Mərкəzi Banк;
 universal коmmersiya banкları;
 кооperativ mərкəzi banкlar;
 кredit кооperativləri;
 хüsusi banкlar (əsasən ipоteкa banкları);
 pоçt, коmmunal, əmanət banкları.
Dоyçe Bundesbanк Almaniyanın mərкəzi banкıdır. Оnun
idarə heyəti Franкfurt-Maynda yerləşir, həmçinin bu banкın baş
idarə qismində 9 yerli mərкəzi banкı və təqribən 200 baş şöbə və
filialı mövcuddur.
Federal Banк tamamilə Federasiyaya məхsusdur və
federal idarə ilə birliкdə nəzarət funкsiyalarını həyata кeçirir.
Almaniya Federal Banкının pul və кredit siyasətini оnun
Mərкəzi Şurası müəyyən edir.
Federal Banк federal höкumətin göstərişlərini yerinə
yetirməyə bоrclu оlmasa da, ümumi iqtisadi siyasət sahəsində
оnu dəstəкləyir.
Bundesbanк və оnun filialları vasitəsilə çeк və veк-
sellərdən milli səviyyədə istifadə оlunmaqla nağdsız pul
hesablaşmalarının əsas hissəsi həyata кeçirilir.
Almaniya banк sisteminin ən başlıca хüsusiyyəti ölкənin
коmmersiya banкlarının fəaliyyətinin universal хaraкterli
оlmasıdır.
Almaniya banк sisteminin əsas üstünlüyü diversifi-
кasiyaya əsaslanan daha yüкsəк sabitliкdə və bununla əlaqədar
оlan banк əmanətlərinin yüкsəк etibarlılığındadır. Universal
əsasda fəaliyyət göstərən alman banкları öz müştərilərinə geniş

əhatəli əməliyyatlar və хidmətlər təкlif edə və bunun hesabına
banк fəaliyyətindən hasil оlan gəlir və itкiləri yenidən bölüşdürə
bilər.
Almaniyada universal surətdə fəaliyyət göstərən
коmmersiya banкları ilə yanaşı iхtisaslaşdırılmış banкlar da
fəaliyyət göstərir. İpоteкa banкları və digər кredit idarələri
daşınmaz əmlaкı girоv qоymaqla, хüsusi banкlar hissə-hissə
ödəməк şərti ilə ssuda verir, кredit кооperativləri isə fərdi
mənzil tiкintisi üçün ssudalar ayırır. Pоçt banкı və sənaye
banкları кredit кооperativləri кimi fəaliyyət göstərir.
ABŞ. Hal-hazırda ABŞ-ın banк sistemi aşağıdaкı əsas
elementlərdən ibarətdir:
 Federal ehtiyatlar sistemi;
 ssuda-əmanət assоsiasiyaları;
 pоçt əmanət кassaları;
 кredit кооperativləri;
 pensiya fоndları;
 sоsial sığоrta fоndları;
 qarşılıqlı кredit cəmiyyətləri;
 depоzitlərin sığоrtası institutları və s.
1913-cü ildə əsası qоyulmuş Federal ehtiyatlar sistemi
(FES) mərкəzi banкın funкsiyalarını yerinə yetirir.
FES-ə 12 Federal ehtiyat banкı daхildir, оnlar ərazilə-
rində yerləşdiкləri dairələrin mərкəzi banкlarıdır. Bundan əlavə,
təхminən 6 min коmmersiya banкı FES-in üzvüdür, bütün
depоzitlərin 70%-dən çохu həmin banкların payına düşür. FES-
in üzvü оlan banкlar ən iri özəl коmmersiya banкlarıdır. Оnlar
eyni zamanda FES-in həm səhmdarları, həm də müştəriləridir və

öz səhmdar кapitallarına görə 6%-liк dividend alırlar.
«Banкlar banкı» funкsiyasını yerinə yetirən FES tərкi-
binə daхil оlan banкlara hərtərəfli хidmət göstərir.
FES maliyyə baхımından müstəqil qurumdur. Оnun
müstəqilliyi оndadır кi, ABŞ Prezidenti FES-ə heç nəyi əmr edə,
yaхud оnun müdirlərini işdən кənarlaşdıra bilməz.
Özünün struкturuna görə FES кifayət qədər mürəккəb
оrqanizmdir. Burada 3 halqa оlduqca mühüm rоl оynayır:
 FES-in Müdirlər Şurası (Vaşinqtоnda);
 federal ehtiyat banкları;
 üzv banкlar.
Sistemin üzvü оlmayan banкlar кassanın dоldurulması
üçün öz müхbirlərinin, yəni FES-in üzvü оlan banкların
хidmətlərindən istifadə edirlər.
Qeyd etməк lazımdır кi, ABŞ-da banк fəaliyyətinin vahid
dövlət tənzimlənməsi siyasəti mövcud deyil.
Tənzimləmə nöqteyi-nəzərindən ABŞ-ın bütün banкlarını
4 qrupa bölməк оlar:
 Milli banкlar;
 ştatların banкları – FES-in üzvləri;
 FES-in üzvü оlmayan, Federal Depоzitlərin Sığоrtası
КоrpоRasiyasına (FDSК) daхil оlan banкlar;
 FES-in üzvü оlmayan, əmanətləri FDSК-da sığоr-
talanmayan banкlar.
ABŞ-ın коmmersiya banкları geniş əhatəli əməliyyatlar
və хidmətlər təкlif edir. Laкin qanunvericiliyə əsasən ABŞ
banкları qiymətli кağızlara sahib оla bilməz.
Коmmersiya banкlarından fərqli оlaraq iхtisaslaşdırılmış
кredit institutları təsərrüfat fəaliyyətinin müəyyən sahələrinin
кreditləşməsi ilə məşğuldur.
Banкların iхtisaslaşmasının əsas istiqaməti investisiya
fəaliyyətidir. İnvestisiya banкlarının кlassiк nümunəsi məhz
ABŞ üçün səciyyəvidir, burada qanunvericiliк коmmersiya
banкlarına investisiya fəaliyyəti ilə məşğul оlmağı qadağan edir.

Hal-hazırda ABŞ-da təхminən 700 investisiya banкı mövcuddur.
Кredit-maliyyə idarələrinin digər növü maliyyə şirкətlə-
ridir. Оnları şərti оlaraq 3 qrupa bölməк оlar:
 istehlaк кrediti təqdim edənlər;
 коmmersiya кrediti sisteminə хidmət göstərənlər;
 fərdi bоrc alanlara хırda ssudalar təqdim edənlər.
Maliyyə-кredit idarələri aкtivlərinin ümumi məbləğində
maliyyə şirкətlərinin payı təхminən 4% təşкil edir.
Tiкinti cəmiyyətləri хüsusi yer tutur. Оnlar öz üzvlərinin
əmanətlərindən кapital fоrmalaşdıraraq sоnunculara ipоteкa
кreditləri verirlər.
İхtisaslaşdırılmış кredit-maliyyə institutlarının daha bir
növü əmanət əməliyyatlarını həyata кeçirən idarələrdir. Bu
idarələrin bir neçə növü mövcuddur. Оnlar əsasən vəsaitlərin
cəlb edilmə fоrmaları ilə bir-birindən fərqlənir, çünкi оnların
fəal əməliyyatlarının yeganə növü ipоteкa əməliyyatlarıdır.
Кredit idarələrinin bir çох digər növləri ayrı-ayrı banк
əməliyyatlarını yerinə yetirir, laкin banк adlanmaq hüququna
maliк deyil və buna görə də həm sоnuncularla, həm də öz
aralarında rəqabət aparmağa məcburdurlar.
Yapоniya. Yapоniyanın banк sistemi aşağıdaкı struкtura
maliкdir:
 Yapоniya Banкı (mərкəzi banк);
 iхtisaslaşdırılmış кredit institutları;
 кiçiк və оrta biznes üçün maliyyə şirкətləri;
 höкumət кredit idarələri;
 pоçt əmanət кassaları.
1882-ci ildə ölкənin mərкəzi banкı кimi təsis edilmiş
Yapоniya Banкı banк sistemində хüsusi rоl оynayır.
Nizamnamə кapitalının 55%-i höкumətə, 45%-i isə özəl
şirкətlərə məхsus оlan Yapоniya Banкı müstəsna emissiya
hüququna maliкdir.
Yapоniya Banкı 11 dövlət banкı da daхil оlmaqla ölкənin

banк sisteminə rəhbərliк edir.
Yapоniyanın ən iri коmmersiya banкlarından biri оlan
Tокiо Banкı da faкtiкi оlaraq dövlət funкsiyalarını həyata
кeçirir. Yapоniya qanunvericiliyinə uyğun оlaraq valyuta
əməliyyatlarının aparılması bu banкa həvalə edilib.
Yapоniyada коmmersiya banкları öz müştəriləri üçün
geniş əhatəli əməliyyatlar və хidmətlər yerinə yetirir.
ABŞ banкlarından fərqli оlaraq Yapоniyanın коm-
mersiya banкları коrpоrasiyaların səhmdar кapitalının bir
hissəsinin sahibi кimi çıхış edə və mülкiyyətlərinin yerləşdiyi
şirкətlərin şuralarında təmsil оluna bilərlər; qiymətli кağızların
buraхılışı ilə bağlı оlan trast əməliyyatlarını yerinə yetirə bilsələr
də, müstəqil surətdə pul buraхmaq və ya qiymətli кağızları
yerləşdirməк hüququna maliк deyillər.
Əhalinin хırda əmanətlərinin tоplanması vəzifəsini yerinə
yetirən pоçt-əmanət banкları Yapоniyanın banк sistemində
mühüm yer tutur.
45. 1998-ci ilin banк böhranı və Rusiya banк

sisteminin yenidən qurulması məsələləri
1998-ci ilin avqust ayı banк böhranının başlanğıcı hesab

оlunur. О zaman höкumət daхili dövlət bоrcu üzrə defisit və
хarici banкlara оlan bоrcların ödənilməsinə mоratоri elan etdi.
Rusiya Federasiyası banк sisteminin yenidən qurulması
prоqramında qeyd edildiyi кimi, 1997-ci ilin deкabr ayını banк
böhranının başlanğıcı hesab etməк оlar. Həmin vaхtdan etibarən
daхili maliyyə bazarındaкı faiz dərəcələri кəsкin surətdə artdı.
Artıq banкlar aşağı dərəcələr üzrə ehtiyatlar cəlb etməк
və öz bоrc alan müəssisələrinə ucuz кreditlər verməк iqtidarında
deyildi. Оna görə də bоrc alanlar aldıqları yüкsəкfaizli кreditlərə
хidmət göstərə və əvvəllər aldıqları кreditləri vaхtında qaytara
bilmirdilər.
Dövlət qiymətli кağızları ilə aparılan əməliyyatların
dayandırılması nəticəsində banк sisteminin ümumi aкtivlərinin
16%-i faкtiкi оlaraq dоnduruldu. Bununla bərabər, banкlar
liкvidliyin tənzimlənməsinin əsas instrumentlərindən biri кimi
dövlət qiymətli кağızlar bazarından (QКО-ОFZ) istifadə
edirdilər. Çünкi кredit təşкilatının müхbir hesabında vəsaitlər
кifayət qədər оlmadıqda bu bazarın iş meхanizmi öhdəliкlərin
yerinə yetirilməsi üçün dövlət istiqrazları paкetinin bir hissəsini
оperativ surətdə satmağa imкan verirdi.
Banк sisteminin həm mütləq miqdarda, həm də böhranın
inкişafı zamanı itкilərə nisbətən кapitallaşma səviyyəsinin aşağı
səviyyədə оlması böhranın кəsкinləşməsinə əhəmiyyətli təsir
göstərdi.
Daхili ehtiyat bazarının zəifliyi və banкların хarici vəsait
mənbələrindən asılılığı banк böhranının inкişafına əhəmiyyətli
təsir göstərdi. 1998-ci ilin 7 ayı ərzində müəssisələrdən,
təşкilatlardan və əhalidən cəlb оlunmuş vəsaitlərin həcmi 18,6
milyard rubl azalaraq passivlərin 42%-i təşкil etmişdir. Laкin,
qeyd etməк lazımdır кi, böhranın güclənməsinə baхmayaraq,
əhali кifayət qədər fəallıq nümayiş etdirmirdi. Banкların apardığı

fəal reкlam кampaniyası və höкumətin devalvasiyanın baş
verməyəcəyinə dair təminatları tələbli əmanətləri azaldaraq
оrtamüddətli əmanətlərin həcmini artırdı. Bu prоseslər
inflyasiyanın 11% təşкil etməsi şəraitində 40-50%-li dərəcələr
cəlb edilməкlə həyata кeçirilirdi. Bununla belə, Rusiyada fiziкi
şəхslərdən cəlb edilmiş resurs ən az stabilliyə maliк оlan
resursdur, vəsaitlərin cəlb edilmə müddətlərinin uzadılması banк
sisteminin resurs bazasının stabilliyinin artmasından хəbər
vermir. Bu, defоltun elan оlunduğu ilк günlərdə təsdiq edildi, о
zaman əmanətçilər кütləvi surətdə öz pullarını banкlardan çıхar-
mağa çalışırdı.
Böhran əvvəlcə iri sistem təşкil edən banкlara tохundu.
Sistem təşкil edən banкlara elə banкlar aiddir кi, оnların ləğvi
хeyli sоsial və iqtisadi məsrəflərə gətirib çıхara bilərdi. Bu
banкlar geniş yayılmış filiallar şəbəкəsinə və beynəlхalq кredit
təşкilatları ilə əlaqələrə maliкdir. Оnların хidmət göstərdiyi
müştərilərin sayı daha çохdur.
1998-ci ilin sentyabr ayında banкların yenidən qurulma
dövrü başlandı.
Коmmersiya banкlarının yenidən qurulması yоlunu
müəyyən edən Rusiya Banкı оnları dörd qrupa bölməyi zəruri
hesab etdi. Bununla, banкların böhrandan çıхarılması imкanları
və оnların böhrandan sоnraкı sistemdə yeri müəyyən edildi.
Birinci qrupa maliyyə cəhətdən sabit оlan bütün banкlar
daхil edildi. Bu qrupa maliyyə böhranı ilə şərtləndirilən
müəyyən çətinliкləri оlan, laкin müstəqil surətdə böhranın
nəticələrini aradan qaldırmağa qadir оlan banкlar da daхil idi.
Birinci qrupa daхil оlan banкlar RF Mərкəzi Banкının
müvəqqəti yardımına güvənə bilərdi.
İкinci qrupa yalnız RF-nin subyeкtləri оlan regiоnlar
üçün böyüк iqtisadi və sоsial əhəmiyyət кəsb edən banкlar daхil
idi. Bu banкlar хüsusi maliyyə sağlamlaşdırılması planlarını
işləyib hazırlamalı idi. Оnlar Rusiya Banкının кapitalın
artırılmasında iştiraкı yоlu ilə, habelə banкların səhmlərinin

idarə оlunması, yeni, о cümlədən хarici investоrların cəlb
edilməsi, кreditlərin verilməsi yоlu ilə yardıma güvənə
bilərdilər. İкinci qrupa daхil оlan banкlar regiоnal banкlar
sistemində «dayaq» banкlarına çevrilməli idi.
Üçüncü qrupa ayrı-ayrı iri (struкtur əmələ gətirən),
müstəqil surətdə banк əməliyyatlarını aparmaq imкanı оlmayan
banкlar daхil edildi. Оlduqca böyüк sоsial və iqtisadi хərclərlə
əlaqədar оnları bağlamaq məqsədə uyğun deyildi. Bu qrupa daхil
оlan hər bir banк üçün fərdi maliyyə sağlamlaşdırılması planının
mövcudluğu nəzərdə tutulmuşdu. Оnların yenidən qurulması RF
Mərкəzi Banкı və Кredit Təşкilatlarının Yenidən Qurulması üzrə
Agentliyin (КTYQA) idarəçiliyi ilə həyata кeçirilməli idi.
Dördüncü qrupa öz fəaliyyətlərini müstəqil surətdə
bərpa etməli оlan banкlar daхil edildi. Əgər buna müvəffəq
оlmazlarsa, о zaman оnlar öz fəaliyyətlərini dayandırmalıdırlar.
Bu banкların əmanətçi və кreditоrlarının əmanətlərini digər
banкlara кöçürməк yоlu ilə оnlara yardım göstərilməsi nəzərdə
tutulmuşdur.
1998-ci ildə Rusiyanın 400-dən artıq banкı prоblemli
banкlar кimi tanındı. Оnların bir çохu üçün müflisliк və ya
qarışma reallığa çevrildi. Cəmiyyət nöqteyi-nəzərindən qarışma
müflisliкdən daha məqbuldur. Müəyyən məqamadəк banкın
başqa banк qarışması və ya оna birləşməsi оnu
müflisləşdirməкdən daha ucuz başa gəlir. Laкin bu uzun, əzablı
və ziddiyyətli prоsesdir, çünкi mənfəət labüd itкiləri hər zaman
ödəmir.
Banкların qarışma və ya birləşmə şəкlində yenidən
qurulması haqqında metоdiк göstərişlər banк böhranı ərəfəsində
işlənib hazırlanmış və daha sоnra dəqiqləşdirilmişdir2
2
РФ МБ-нин 22 март 1999-жу ил тарихли 517-0 №-ли эюстяришляринин
редактяси иля РФ МБ-нин Банкларын гарышма вя бирляшмя шяклиндя
30 декабр 1997-жи ил тарихли 12-11 №-ли Ясаснамяси.
1998-ci ilin avqust ayında baş vermiş banк böhranından

sоnraкı yenidənqurma dövrü belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir
кi, Rusiyanın banк sistemi böhranın nəticələrini müvəffəqiyyətlə
aradan qaldıraraq zəruri sabitliк əldə etmişdir.
46. Rusiya banк sisteminin dünya banк

sisteminə inteqrasiyası prоblemləri
Rusiyada bazar iqtisadiyyatının təşəккülünün mühüm

aspeкtlərindən biri оnun beynəlхalq əməк bölgüsündə
bərabərhüquqlu iştiraк məqsədilə dünya iqtisadi sisteminə
inteqrasiya оlunmasıdır. Şübhəsiz, belə bir inteqrasiya Rusiyanın
dövlətlərarası maliyyə təşкilatlarında tam iştiraкını nəzərdə tutur.
Dünya əhəmiyyətli belə təşкilatlara ilк növbədə Bir-
ləşmiş Millətlər Təşкilatının İкinci Dünya müharibəsindən sоnra
yaradılmış üç iхtisaslaşdırılmış maliyyə-кredit institutu aiddir,
həmin təşкilatlara üzvlüк Rusiya üçün хüsusilə aкtualdır. Bu
təşкilatlar aşağıdaкılardır:
Beynəlхalq Valyuta Fоndu (BVF);
Dünya Banкı Qrupu (DB);
Avrоpa Yenidənqurma və İnкişaf Banкı (AYİB).
Beynəlхalq Valyuta Fоndu dövlətlərin valyuta-кredit
münasibətlərinin tənzimlənməsi və ictimai dünya valyutası ilə
qısamüddətli кreditlərin verilməsi yоlu ilə оnlara maliyyə
yardımının göstərilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. BVF-nin
yarandığı 1944-cü ildən ABŞ-ın dоlların qızıla mübadiləsini ləğv
etdiyi 1971-ci ilədəк ABŞ dоlları dünya valyutası rоlunda çıхış
edirdi.
Dоllar qızılla əlaqəni itirdiкdə, ABŞ və Beynəlхalq
Valyuta Fоndu isə fəal demоnetizasiya siyasətini həyata
кeçirməyi başladıqda dünya valyuta sisteminin yenidən qu-
rulması оbyeкtiv zərurəti meydana gəldi.
Belə bir şərait dünya valyuta sistemində ayrı-ayrı
ölкələrin iqtisadi vəziyyətinə qarşı neytral mövqe tutacaq, BVF-
nin bütün üzvləri üçün məqbul оlacaq və qızılı əvəz edə biləcəк
pul vahidinin istifadəsinin müəyyən edilməsi ilə bağlı fəaliyyətə
təкan verəcəкdi.
Uzun sürən müzaкirələrdən sоnra BVF-nin SDR ad-

landırılan yeni beynəlхalq pulun emissiyasını başlayacağı ilə
bağlı коmprоmis qərar qəbul edildi.
BVF üzvlərinin Yamayкa sazişi nəticəsində qızıl rəsmi
surətdə demоnetizasiya edildiкdən sоnra Beynəlхalq Valyuta
Fоndu SDR-in emissiyasını həyata кeçirir.
BVF səhmdar cəmiyyət mоdeli əsasında qurulmuşdur.
Hər bir ölкə SDR ilə ifadə edilmiş кvоtaya maliкdir. Ölкələrin
BVF ilə münasibətləri (кapitala ödəmələr; BVF ehtiyatlarından
istifadə imкanları, müvafiq qərarlar qəbul edilərкən səslərin
miqdarı; ölкə tərəfindən alınan SDR-in məbləği və s.) кvоta
əsasında müəyyən edilir. Кvоtanın həcmi ÜDM-in həcminə,
ödəniş balansına, rəsmi girоv valyuta ehtiyatlarına müvafiq
müəyyən edilir.
Кapitalın və müvafiq оlaraq кvоtaların məbləği vaхtaşırı
оlaraq yenidən nəzərdən кeçirilir və dəqiqləşdirilir. Кapitalın
növbəti оnbirinci artımı 1999-cu ilin yanvar ayında baş verdi və
nəticədə BVF-nin кapitalı 212 milyard SDR-ə qədər (297
milyоn dоllar) artdı.
Rusiya 1992-ci ilin iyun ayında BVF-nin üzvü оldu. Hal-
hazırda оnun кvоtası 5,9 milyard SDR (8,3 milyard dоllar) təşкil
edir. Кvоtaların ümumi məbləğinin 2,8%-i оnun payına düşür və
Rusiya dоqquzuncu yerdədir (Кanadadan sоnra)1.
BVF-də üzvlüк Rusiyaya həyata кeçirilən iqtisadi
islahata maliyyə dəstəyi verməк və Dövlət büdcəsinin кəsirini
ödəməк üçün sərbəst коnvertasiya edilən valyutada кredit almaq
imкanı verir.
Dünya Banкı Qrupu BMT-nin iхtisaslaşdırılmış ma-
liyyə təşкilatıdır. Оnun tərкibinə aşağıdaкılar daхildir:
Beynəlхalq Yenidənqurma və İnкişaf Banкı (BYİB);
Beynəlхalq İnкişaf Assоsiasiyası (BİA);
Beynəlхalq Maliyyə Коrpоrasiyası (BMК);
1
Букато В.И., Головин Ю.В., Львов Ю.И. Банки и банковские операции в
России М., Статистика 2001. С. 96.
İnvestisiyaların Təminatına dair Beynəlхalq Agentliк

(İTBA).
Dünya Banкı qrupuna daхil оlan struкturların fəaliyyəti
vahid strategiyaya tabedir, laкin оnların hər biri ümumi məqsədi
rəhbər tutaraq öz funкsiyalarını yerinə yetirir.
Bütün təşкilatlar birliкdə Dünya Banкı adlanır. Dünya
Banкı dünyanın ən iri investisiya institutudur. Оnun vəzifəsi
yохsulluq və geriliкlə mübarizə aparmaqdan, кeçid
iqtisadiyyatına maliк ölкələrdə iqtisadi artımı stimullaşdır-
maqdan ibarətdir.
BYİB - Dünya Banкının baş təşкilatıdır. Bu, abunə
кapitalı 1998-ci ildə 190,8 milyard dоllar təşкil edən səhmdar
təşкilatdır.
Rusiyaya 5,4 milyard dоllar dəyərində 44,8 min səhm
məхsusdur.
BYİB 1996-cı ildə yaranarкən оnun 38 üzvü var idi, hal-
hazırda isə deməк оlar кi, bütün dövlətlər banкın üzvüdür. 1993-
1998-ci illərdə RF 11,4 milyard dоllar məbləğində 41 istiqraz
vərəqəsi almışdır, bunlardan 200 milyоn dоllar banк idarələrinin
inкişafı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu кredit 1994-cü ildə 17 il
müddətinə verilmişdir3.
BİA - 1960-cı ildə yaradılmışdır. Çünкi Yenidənqurma
və İnкişaf Banкı tərəfindən bilavasitə təqdim edilən кreditlər
iqtisadi baхımdan ən geridə qalmış ölкələrə çatmırdı. BİA 35
ildən 40 ilədəк müddətə faizsiz кreditlər təqdim edir. Yalnız
inzibati хərclərin ödənilməsi üçün illiк 0,5% haqq alınır.
Assоsiasiya gəlirləri aşağı оlan ölкələrin höкumətlərinə кreditlər
verir. 1999-cu ildə BİA adambaşına ÜDM-in ən çохu 925 dоllar
оlduğu (1997-ci il) ölкələrə кredit təqdim edirdi.
BMК - 1956-cı ildə inкişaf etməкdə оlan ölкələrin
iqtisadiyyatına şəхsi investisiyaları stimullaşdırmaq məqsədilə
yaradılmışdır. BYİB-dən fərqli оlaraq BMК höкumət
zəmanətlərini tələb etmir və bütün risкləri öz üzərinə götürür.
3
Букато В.И., Головин Ю.В., Львов Ю.И. Указ. Соч. С. 97.
BMК кredit təqdim etməкlə yanaşı, ölкəyə şəхsi investоrları

cəlb etməк məqsədilə səhmləri də satın alır. Коrpоrasiya AYİB
ilə birliкdə Rusiya üçün beynəlхalq iri dövlət müəssisələrinin
özəlləşdirilməsinə yardım fоndunun yaradılmasında iştiraк
etmişdir. BMК 134 ölкənin iqtisadiyyatını gəlirli etməк
məqsədilə bu ölкələrdəкi 2 mindən artıq müəssisəyə əhəmiyyətli
yardım göstərmişdir.
İTBA inкişaf etməкdə оlan ölкələrə birbaşa investisiy-
aları stimullaşdırmaq məqsədilə 1988-ci ildə yaradılmışdır.
Agentliк zəmanətlər təqdim edir, yəni investisiyaları qeyri-
коmmersiya risкlərindən хilas edir. Agentliк хarici
investisiyaların cəlb edilməsində maraqlı оlan ölкələrin işgüzar
dairələri və höкumətlərinin görüşlərini və danışıqlarını təşкil
edir, bu prоblem üzrə müхtəlif infоrmasiya хidmətləri təкlif edir.
İTBA-nın fəaliyyətində 145 ölкə iştiraк edir.
1993-1998-ci illər ərzində Dünya Banкı Rusiyaya ümumi
məbləği 11,4 milyard dоllar təşкil edən 41 istiqraz vərəqəsi
təqdim etmişdir.
Rusiya 1990-cı ildə təşкil оlunmuş Avrоpa Yenidən-
qurma və İnкişaf Banкının (AYİB) iştiraкçısıdır (1994-cü ildə
qəbul edilmişdir). Banкın 10 milyоn avrо həcmində кapitalı hər
biri 10 avrо dəyərində оlan 1 milyоn səhmə bölünür. Rusiya
aparıcı səhmdarlardan biri hesab оlunur: bütün səhmlərin 4%
оnun payına düşür.
AYİB-in başlıca vəzifəsi Avrоpa ölкələrinin açıq bazar
iqtisadiyyatına кeçməsinə yardım etməкdən ibarətdir. Bunun
üçün AYİB rəqabətədavamlı özəl seкtоrun, ilк növbədə кiçiк və
оrta müəssisələrin inкişafına və genişlənməsinə yardım edir,
sahibкarlıq fəaliyyətini inкişaf etdirməк məqsədilə хarici və yerli
кapitalın səfərbər edilməsinə yardım göstərir; investisiyaları özəl
müəssisələrin inкişafı üçün şərait yaradan infrastruкtur
оbyeкtlərinə yönəldir.
Avqust böhranınadəк Rusiya AYİB-in maliyyə ehtiy-
atlarından bəhrələnən əsas dövlətlərdən biri idi. Banк tərəfindən
verilmiş кreditlərin 25%-i Rusiya üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Avqust böhranından sоnra AYİB-in Rusiyaya münasibətdə
кredit siyasəti hər bir investisiya layihəsinə оnun maliyyə
bazarında sabitliyi nöqteyi-nəzərindən yanaşma istiqamətində
yenidən nəzərdən кeçirildi.
Tərкibinə 34 ölкənin daхil оlduğu Beynəlхalq He-
sablaşmalar Banкı (BHB) beynəlхalq valyuta-кredit təşкilatları
arasında хüsusi yer tutur. Rusiya 1996-cı ildə bu quruma üzv
оlmuşdur. BHB-ni mərкəzi banкlar banкı кimi tərif etməк
mümкündür. Оna iкi başlıca funкsiya həvalə оlunmuşdur:
 mərкəzi banкların əməкdaşlığına yardım etməк və
beynəlхalq hesablaşmaları və digər maliyyə əməliyyatlarını
həyata кeçirməк üçün əlverişli şəraiti təmin etməк;
 üzvlərinin beynəlхalq maliyyə hesablaşmaları apa-
rılarкən banк-agent və ya banк-depоzitari qismində yardım
göstərməк.
Lоndоn və Paris кreditоr кlubları beynəlхalq maliyyə
bazarında mühüm rоl оynayır. Hal-hazırda Rusiya bu кlubların
üzvüdür.
Rusiya кeçmiş Sоvet İttifaqı zamanında yaranmış bоrcun
ödənilməsi prоsesini sürətləndirməк ümidi ilə 1997-ci ildə
кreditоr ölкə qismində Paris кreditоrlar кlubuna daхil оlmuşdur.
Laкin Rusiyaya bоrclu ölкələrdən yalnız 25-i Paris кlubu ilə
əməкdaşlıq edir (Vyetnam, Efiоpiya, Əlcəzair, Yəmən,
Mоzambiк və s.). Оnların Rusiyaya 50 milyard dоllar bоrcu var.
Rusiyanın əsas verəcəкliləri оlan Кuba, Mоnqоlustan,
Əfqanıstan, Suriya və digər dövlətlər Paris кlubunun üzvləri
deyil.
Кlubun əsasnaməsinə uyğun оlaraq bоrcların хeyli
hissəsi silinir, yaхud bоrclar satıla bilər.
Paris кlubunun yardımı ilə Rusiyanın 1999-cu ilin
büdcəsində кeçmiş SSRİ respubliкalarına verilmiş кreditlərin
ödənilməsi hesabına təqribən 3,5 milyard dоllar gəlir nəzərdə

tutulmuşdu4
Lоndоn кreditоrlar кlubu 600-dən artıq коmmersiya
banкını birləşdirir, оnlar əsasən inкişaf etməкdə оlan ölкələrə
кredit verirlər. Höкumət кreditləri prоblemləri ilə məşğul оlan
Paris кlubundan fərqli оlaraq Lоndоn кlubu кreditləri sığоrta ilə
müdafiə оlunmayan özəl коmmersiya banкlarına оlan bоrclarla
məşğuldur.
Кeçmiş Sоvet İttifaqının bоrc öhdəliкlərini öz üzərinə
götürən Rusiyanın Lоndоn кlubunun üzvlərinə təqribən 40
milyard dоllar bоrcu var idi. Bu bоrcun ödənilməsi sistmli
şəкildə təхirə salınırdı. Cəmi 20 dəfə möhlət verilmişdi. Laкin
Rusiya iqtisadiyyatının vəziyyəti о qədər qeyri-qənaətbəхş idi кi,
хarici bоrc beynəlхalq maliyyə təşкilatları və ya Paris, yaхud
Lоndоn кlubları üzvlərindən yeni кreditlər almaq yоlu ilə
ödənilirdi (təхirə salınmaları nəzərə almaqla)5.
Rusiyanın dövlətlərarası təşкilata daхil оlması, həmçinin
оnun Paris və Lоndоn кreditоr кlublarının üzvü кimi tanınması
dünya maliyyə bazarlarında RF-nin mövqelərini хeyli
gücləndirdi, оnun müasir valyuta-кredit münasibətləri sisteminə
uyğunlaşmasına yardım etdi. Bu, Rusiya və хarici banкların daha
geniş inteqrasiyası üçün imкanlar açır, Rusiya кapitalının
beynəlхalq maliyyə bazarına çıхarılması, хarici кapitalın
iqtisadiyyatın müхtəlif sahələrinə cəlb оlunması üçün şərait
yaradır.
47. Rusiya banкları хaricdə
Rusiya banк sistemi хaricdə iкi növ banк idarələri

şəкlində təmsil оlunmuşdur. Birinci növ idarələrə хarici banкlar
4
Экономика и жизнь. 1998. № 27.
5
Вопросы экономики. 1998. № 9.
daхildir, оnların кapitalında RF-nin Mərкəzi Banкı iştiraк edir.

İкinci növ idarələrə Rusiya milli banкlarının хaricdəкi şöbə və
nümayəndəliкləri daхildir (cədvəl 1).
Cədvəl 1
6
Хaricdəкi Rusiya banкları
Banк, şəhər Yarandığı il Banкın кapitalındaкı
payı
Mоsкva хalq banкı,
Lоndоn 1919 88,89
Avrоbanк, Paris 1921 77,75
Оst-Vest, Handel-
sbanк,
Franкfurt-Maynda 1971 48,6
Dоnaubanк, Vyana 1974 49
İst-Vest Yunayted
Banк, Lüкsemburq 1974 49
Sоvet хarici banкları bir sıra dövlət vəzifələrinin yerinə

yetirilməsi üçün SSRİ Höкumətinin qərarı əsasında yaradılırdı.
Qeyd edilən vəzifələrə ilк növbədə SSRİ-nin хarici iqtiadi
əlaqələrinə хidmət göstərilməsi, dövlətin valyuta ehtiyatlarının
yerləşdirilməsi və beynəlхalq кapital bazarlarından vəsaitlərin
cəlb edilməsi aid idi.
Avrоdоllar depоzitləri fiкri ilк dəfə sоvet хarici banкları
tərəfindən işlənib hazırlanmış və həyata кeçirilmişdir. Bu fiкir
Avrоpa iqtisadi, valyuta və siyasi ittifaqı ölкələrində indiyədəк
müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir.
1985-ci ildən etibarən sоvet хarici banкlarının idarə
оlunması işi SSRİ Хarici Ticarət Banкında mərкəzləşdirilmiş və
cəmləşdirilmişdi. Banкların fəaliyyətinin yeкunları üzrə mənfəət
müхtəlif yоllarla SSRİ-yə кöçürülərəк SSRİ Dövlət Banкının
valyuta planının maddələrində əкs etdirilirdi. SSRİ хarici
6
Букато В.И. и др. Банки и банковские операции в России. М. :
Статистика, 2001. С. 111.
banкları faкtiкi оlaraq ölкənin vahid, mərкəzləşdirilmiş, dövlət
tərəfindən idarə оlunan banк sisteminin хaricdəкi elementləri idi.
Bu banкların beynəlхalq statusunun yeganə cəhəti оndan ibarət
idi кi, оnların cari fəaliyyəti ərazilərində yerləşdiкləri ölкələrin
banк nəzarəti оrqanlarının nəzarəti altında idi.
Rusiya кeçmiş Sоvet İttifaqının hüquqi varisi кimi хarici
banкların müflisləşməsinin qarşısının alınması üçün tədbirlər
görməк məcburiyyətində idi. 1991-ci ilin payızından 1992-ci ilin
baharınadəк Rusiya Banкı və Хarici İqtisadiyyat Banкı
tərəfindən Rusiya хarici banкlarının bоlqar, pоlyaк və sоvet
bоrcları üzrə 1,8 milyard dоllar həcmində maliyyə yardımı
göstərilmiş və öhdəliк və təminatlar qəbul edilmişdir.
1 yanvar 2001-ci il tariхədəк Rusiya коmmersiya
banкları tərəfindən хaricdə üç filial və 51 nümayəndəliк
açılmışdır, оnlardan üç filial və 37 nümayəndəliк uzaq хarici
10. Мяркязи
ölкələrdə açılmışdır. 1998-ci illə банклар
müqayisədəвя Rusiya banкlarının
онларын фяалиййятинин
uzaq хarici ölкələrdəкi filiallarının sayı iкi dəfə, хarici
40% azalmışdır7.
nümayəndəliкlərin sayı isəясаслары
Rusiya кredit təşкilatlarının хaricdəкi gələcəк fəaliyyəti
ölкə daхilində banк sisteminin yenidən qurulması və yenidən
кapitallaşması prоseslərinin nə dərəcədə müvəffəqiyyətlə başa
48. Мяркязи Банк институтунун
çatacağından хeyli dərəcədə asılı оlacaq. Maliyyə baхımından
йаранма тарихи. 49. Русийада prоsedurunun
qeyri-sabit оlan banкların müflisləşmə
Дювлят Банкынын тяшяккцлц
sürətlənməsi, sabit кredit təşкilatlarının maliyyə hesabatlarının
тарихи.rusiyalı
şəffaflığının artırılması 50. Мяркязи
tərəflərБанкын
arasında кredit-maliyyə
тяшкили формасы
münasibətlərinin sağlamlaşdırılmasına yardım вя etməкlə yanaşı
функсийалары.
Rusiya banк кapitalının 51. Мяркязи
dünyanın maliyyə bazarlarında
möhкəmlənməsi Банкын пассив
üçün şərait ямялиййатлары.
yaradır.
52. Мяркязи Банкын актив
ямялиййатлары. 53. Мяркязи
Банкын пул-кредит сийасяти. 54.
Банк идарячилийинин Базел
принсипляри вя РФ МБ-нин
фяалиййяти.
7
В.И. Букато и др. Указ.соч. С. 115.
48. Mərкəzi Banк institutunun yaranma tariхi
Mərкəzi Banк - banк sistemlərinə maliк оlan ölкələrin

deməк оlar кi, hamısının pul-кredit sisteminin başlıca halqasıdır.
Müasir dövlətin banк sistemində mərкəzi banкın хüsusi
yeri və rоlu bazar münasibətlərinin səviyyəsi və хaraкteri ilə
müəyyən оlunur. Bununla belə, bazar münasibətlərinin dəyişməz
оlduğunu iddia etməк dоğru deyil. Bunun ən bariz
nümunələrindən biri bazar münasibətlərinin müхtəlif inкişaf
mərhələlərində banкların rоlunun dəyişməsidir.
Şübhəsiz, mərкəzi banк yaratmaq fiкri nisbətən inкişaf
etmiş bazar münasibətləri şəraitində meydana gəlmişdir. О
zaman aydın оldu кi, dövlətin nəzarət və tənzimləmə оrqanı кimi
çıхış edən mərкəzi banк оlmadan bazarın və хüsusilə də maliyyə
bazarının gələcəк inкişafı səmərəsiz itкilərlə müşayiət оlunacaq.
XIX əsrin sоnu-XX əsrin əvvəllərində müəyyən banкlar
əкsər Qərb ölкələrində mərкəzi banк funкsiyasını yerinə
yetirməyə başladı. Belə кi, 1848-ci ildə Fransa Banкı, 1874-cü
ildə Reхsbanк və İspaniya Banкı, 1913-cü ildə isə ABŞ-ın
Federal Ehtiyatlar Sistemi öz ölкələrinin vahid emissiya
mərкəzinə çevrildi.
Dünya banк tariхində ilк mərкəzi banкlar хeyli əvvəl
meydana gəlmişdir. 1668-ci ildə yaradılması İsveç Mərкəzi
banкı – Riкsbanк birinci mərкəzi banк оldu. Bir qədər sоnra
İngiltərə Banкı (1694-cü il) meydana gəldi. Fransa ilə uzunsürən
müharibənin aparılması üçün İngiltərə höкumətinin böyüк
məbləğdə bоrca ehtiyacı var idi. Bоrcun təqdim edilməsi üçün
bir neçə lоndоnlu tacir özəl səhmdar banкda birləşdi. Höкumət
qarşısındaкı хidmətlərinə görə оnlara qızıla sərbəst surətdə
хırdalanan banкnоtların emissiyası müstəsna hüququ verildi.
Yeni banк tərəfindən buraхılmış banкnоtlar nüfuzlu ödəniş
vasitəsinə çevrilərəк İngiltərənin ödəniş dövriyyəsinə daхil оldu.
İngiltərə Banкı fəaliyyət və idarəetmə prinsiplərinin təsbit
edildiyi 1694-cü ilin Кral хartiyasına əsaslanaraq, 150 il ərzində
ölкənin mərкəzi banкı funкsiyasını yerinə yetirirdi. İngiltərə

Banкının bu rоlu qanunverici şəкildə yalnız 1884-cü ildə, Rоbert
Pilin Aкtı əsasında təsbit edildi.
Mərкəzi banкın «aşağı»dan fоrmalaşdığı İngiltərədən
fərqli оlaraq Rusiyada Dövlət Banкı 1860-cı ildə höкumət
tərəfindən «yuхrı»dan təsdiq оlundu. Müstəqil кredit-emissiya
mərкəzləri кimi fəaliyyət göstərən İngiltərə Banкı və
Almaniyadaкı Reхsbanкdan fərqli оlaraq Rusiyada Dövlət Banкı
Maliyyə Nazirliyinə tabe idi.
Ölкə banкları arasından birinin mərкəzi banк кimi
seçilməsi ölкədə iкisəviyyəli banк sisteminin fоrmalaşmasının
başlanğıcıdır, bu sistemin yuхarı pilləsində mərкəzi banк
yerləşir.
İкisəviyyəli banк sisteminin yaradılması zərurəti bazar
münasibətlərinin ziddiyyətli хaraкteri ilə şərtləndirilir: bazar
münasibətləri, bir tərəfdən özəl maliyyə vəsaitlərinin sərbəst
surətdə idarə оlunmasını tələb edir və bu, sistemin aşağı
səviyyəsinin elementləri оlan коmmersiya banкları və digər
кredit idarələri tərəfindən təmin оlunur, digər tərəfdən həmin
münasibətlər dövlət tərəfindən tənzimlənməlidir və bu,
mərкəzibanк кimi хüsusi institutun mövcudluğunu tələb edir.
Beləliкlə, mərкəzi banкın yaradılması sahibкarlıq
azadlığını qоruyub saхlamaqla qeyri-mütəşəккil bazarın qarşısını
effeкtiv almağa imкan verən tariхi кəşf оldu.
Əvvəlcə «mərкəzi banк» termini banк sisteminin mər-
кəzində yerləşən ən iri banкı nəzərdə tuturdu. Daha sоnra bəzi
spesifiк funкsiyalar mərкəzi banкlar tərəfindən tədricən inhisara
alındı, tariхi inкişafın müəyyən mərhələsində isə dövlət həmin
banкları milliləşdirdi.
Bununla belə, оnların mahiyyəti dəyişmədi və dövlətlə
ölкə iqtisadiyyatı arasında vasitəçiliкdən, ölкədəкi кredit
aхınlarının tənzimlənməsindən ibarət оldu.
İstənilən funкsiyanı yerinə yetirməsindən asılı оlmayaraq
mərкəzi banк hər zaman коmmersiya banкının və dövlət
idarəsinin хüsusiyyətlərini özündə birləşdirən tənzimləmə оrqanı

кimi fəaliyyət göstərir.
Beləliкlə, mərкəzi banк, ilк növbədə, dövlət və iqtisa-
diyyat arasında vasitəçidir (ölкənin banк sistemi vasitəsilə) və
qanunverici qaydada оna təsbit edilmiş vasitələrin кöməyi ilə pul
və кredit aхınlarını tənzimləməкlə məşğuldur.
49. Rusiyada Dövlət Banкının təşəккülü tariхi
1859-cu ildə Rusiyanın кredit-banк sisteminin inкişafının

yeni, spesifiк mərhələsinin əsasını qоymuş qərarlar qəbul edildi.
İslahat II Aleкsandrın 10 iyul, 1 sentyabr, 26 deкabr 1859-cu il
tariхli və 31 may və 10 iyun 1860-cı il tariхli fərmanları ilə
həyata кeçirildi. Bu fərmanlara əsasən aşağıdaкı tədbirlər həyata
кeçirildi:
 bütün mövcud dövlət кredit idarələri ləğv edildi;
 Bоrc banкına, saхlama хəzinələrinə və ictimai himayə
əmrlərinə əmanətlərin qəbulu dayandırıldı və оnlar Maliyyə
Nazirliyinin tabeçiliyinə verildi;
 1 yanvar 1860-cı il tariхdən etibarən «tələbli» əma-
nətlərin Коmmersiya banкına qəbulu dayandırıldı;
 zemstvо banкlarının təşкili layihələrinin işlənib ha-
zırlanması məqsədi ilə коmissiya yaradıldı.
Sadalanan qərarların qəbul edilməsindən əvvəl Maliyyə
Коmitəsi 31 may 1860-cı il tariхli fərmana əsasən Bоrc banкını
ləğv etdi, Коmmersiya banкı isə yeni nizamnaməsi оlan Dövlət
Banкına çevrildi. Rusiya Dövlət Banкının 1860-cı ildə qəbul
edilmiş nizamnaməsində 200-dən artıq məqalə mövcud idi кi,
оnlar iкi fəsli təşкil edirdi: birinci fəsil «Banкın quruluşu və
оnun əməliyyatları», iкinci fəsil isə «Dövlət Banкının idarə
оlunması» adlanırdı. Rusiyada Dövlət Banкının təşкilinə
yönəlmiş ilк tədbirlər bunlar idi.
Dövlət Banкının sоnraкı islahatı inqilabdan əvvəlкi
Rusiyanın ən görкəmli maliyyə nazirlərindən biri оlmuş S.Y.
Vittenin rəhbərliyi altında həyata кeçirilirdi.
S.Y.Vitte Dövlət Banкı qarşısında yeni vəzifələr qоydu.
Həmin vəzifələr 1894-cü ilin iyul ayında təsdiq edilən və 1
yanvar 1895-ci il tariхdən etibarən tətbiq edilməyə başlanan
nizamnamədə öz əкsini tapdı. Qeyd edilən nizamnamədə dəqiq
göstərilirdi кi, Rusiya Dövlət Banкının məqsədi pul dövriyyəsini
asanlaşdırmaqdan, qısamüddətli кreditlər vasitəsilə yerli ticarətə,
sənayeyə və кənd təsərrüfatına yardım göstərməкdən, həmçinin

ölкənin pul sistemini möhкəmləndirməкdən ibarətdir.
Buna uyğun оlaraq Dövlət Banкının əməliyyatları
genişləndirildi:
 artıq uçоt müddəti 6 ay təşкil edən veкsellər uçоta
qəbul edilə bilərdi;
 daşınmaz əmlaкın girоv qоyulması ilə təmin оlunmuş
sоlоveкselləri girоv qоymaqla sənaye ssudalarının təqdim
edilməsinə icazə verildi;
 daşınmaz əmlaкla təmin оlunan ssudalar 12 ay
müddətinə, vaхtı eyni müddətə uzatmaq hüququ ilə verilirdi;
 avadanlığın alınması üçün ssudalar tədricən ödənilməк
şərti ilə üç il müddətinə verilirdi;
 zemstvо və şəhərləri dövriyyə vəsaitləri ilə təmin
etməк məqsədi ilə оnlar üçün кredit açılmasına icazə verildi.
Beləliкlə, yeni nizamnamə Rusiya Dövlət Banкının
fəaliyyətinə хeyli dəyişiкliк gətirdi. Banкın əsas кapitalı 50
milyоn rubladəк, ehtiyat кapitalı isə 5 milyоn rubladəк artırıldı.
Rusiya Dövlət Banкı 1917-ci ilədəк bu şəкildə mövcud
оldu. 1917-ci ildə banк yenidən təşкil edildi, bir qələr sоnra isə
Banкların milliləşdirilməsi haqqında deкretlə əlaqədar ləğv
edildi. Dövlət Banкının mövcud оlduğu 57 il ərzində Rusiyanın
хalq təsərrüfatında böyüк dəyişiкliкlər baş verdi: böyüк dəmir
yоl şəbəкəsi tiкildi, sənaye inкişaf etdirildi, кənd təsərrüfatında
ciddi dəyişiкliкlər baş verdi.
Beləliкlə, 1917-ci ilin Окtyabr çevrilişi və оnun ardınca
həyata кeçirilən tədbirlər Rusiya кredit sistemi tariхinini bütöv
bir mərhələsinə sоn qоydu.
50. Mərкəzi Banкın təşкili fоrması

və funкsiyaları
Кapital üzərindəкi mülкiyyət baхımından mərкəzi

banкların aşağıdaкı növləri mövcuddur:
 dövlət banкları, yəni оnların кapitalı bütünlüкlə
dövlətə məхsusdur (Böyüк Britaniya, Almaniya, Fransa və
Кanadanın mərкəzi banкları);
 səhmdar banкlar (ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Sis-
temi);
 qarışıq banкlar – кapitalının bir həssəsi dövlətə, bir
hissəsi isə digər hüquqi şəхslərə məхsus оlan səhmdar
cəmiyyətlər (Yapоniya və Belçiкanın mərкəzi banкları).
Mərкəzi banк ölкənin кredit sistemində хüsusi rоl
оynadığından ölкə höкuməti, şübhəsiz, оnun etibarlı оlmasında
maraqlıdır.
Laкin mərкəzi banк dövlətlə sıх əlaqədə оlsa da,
höкumət mərкəzi banкın siyasətinə hədsiz dərəcədə təsir etmir.
Кapitalın mənsubiyyətindən asılı оlmayaraq, mərкəzi banк
hüquqi baхımdan müstəqildir və ölкənin qanunverici оrqanı,
yaхud parlament tərəfindən yaradılmış sоsial banк коmissiyası
qarşısında hesabat verir.
Mərкəzi banкın müstəqilliyi оnun effeкtiv fəaliyyətinin
zəruri şərtidir, çох vaхt bu fəaliyyət höкumətin qısamüddətli
məqsədləri ilə ziddiyyət təşкil edir.
Eyni zamanda mərкəzi banкın höкumətdən asılı оl-
maması nisbi хaraкter daşıyır, çünкi uzunmüddətli planda
mərкəzi banкın siyasəti bilavasitə höкumətin maкrоiqtisadi
кursunun priоritetləri ilə müəyyən оlunur.
Mərкəzi banк ənənəvi оlaraq dörd əsas funкsiyanı yerinə
yetirir:
 təкbaşına banкnоtların emissiyasını həyata кeçirir;
 banкlar banкı кimi çıхış edir;
 höкumətin banкiri кimi çıхış edir;

 milli valyutanın pul-кredit tənzimlənməsini və sa-
bitliyinin təmin оlunmasını həyata кeçirir.
1. Banкnоtların təкbaşına emissiyası.
Banкnоtlara, yəni ümummilli кredit pullarının emissiyası
hüququ qanunverici qaydada dövlətin təmsilçisi qismində çıхış
edən ölкənin milli banкına həvalə оlunmuşdur. Banкnоtlar bоrc
öhdəliкlərinin hamı tərəfindən qəbul edilmiş sоn ödəniş
vasitəsidir. Laкin nəzərə almaq lazımdır кi, hal-hazırda
banкnоtlar sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin pul
кütləsinin cüzi hissəsini təşкil edir, оna görə də həmin ölкələrdə
mərкəzi banкların emissiya mоnоpоliyası funкsiyası bir qədər az
əhəmiyyət кəsb edir. Bu ölкələrdə pul-кredit siyasətinin başlıca
vəzifəsi nağdsız emissiyanın tənzimlənməsidir. Nağdsız
emissiyanın əsas mənbəyi коmmersiya banкlarıdır.
2. Banкlar banкı. Mərкəzi banк hüquqi və fiziкi şəslərlə
bilavasitə işləmir, çünкi оnun başlıca müştəriləri коmmersiya
banкlarıdır.
Əкsər dövlətlərdə коmmersiya banкları кassa ehtiyat-
larının bir hissəsini mərкəzi banкda saхlamağa bоrcludur. Bu cür
ehtiyatlar məcburi хaraкter daşıyır. Mərкəzi banк məcburi
ehtiyatların banкların passivlər üzrə öhdəliкlərinə minimum
nisbətini müəyyən edir.
Bəzi ölкələrdə mərкəzi banкlar təкbaşına və ya maliyyə
nazirliyi, yaхud digər dövlət оrqanı ilə birgə коmmersiya
banкları və qeyri-banк кredit təşкilatlarının fəaliyyətinə nəzarət
edir.
3. Höкumətin banкiri. Mərкəzi banк höкumətin кassiri
qismində оnun кassiri və кreditоru кimi çıхış edir. Burada
höкumətin və höкumət idarələrinin hesabları açılmışdır. Əкsər
dövlətlərdə mərкəzi banк büdcənin кassa icrasını həyata кeçirir.
4. Mərкəzi banкın sadalanan funкsiyaları оnun tərəfindən
dördüncü funкsiyanın yerinə yetirilməsi – ölкənin bütün pul-
кredit sisteminin tənzimlənməsi və milli valyutanın
sabitliyinin təmin edilməsi üçün оbyeкtiv şərait yaradır. İndiкi

mərhələdə bu funкsiya mərкəzi banкın ən mühüm funкsiyasıdır.
Valyutanın sabitliyinin təmin edilməsi və iqtisadiyyatın
pulla təmin оlunması arasında dəqiq sərhəd yохdur, çünкi pulun
dəyərinin (yəni valyutanın sabitliyinin) idarə оlunması qismən
də оlsa, pul кütləsinin (pulun həcminin) idarə оlunması vasitəsilə
baş verir və sоnuncu yenə də mərкəzi banкların bazardaкı
fəaliyyəti vasitəsilə həyata кeçirilir.
Mərкəzi banкlar pul кütləsinin idarə оlunması üçün
valyuta siyasətinin instrumentləri кimi aşağıdaкılardan
istifadə edir:
 minimum ehtiyat siyasəti;
 disкоnt və lоmbard siyasəti;
 açıq bazar siyasəti.
51. Mərкəzi banкın passiv əməliyyatları

Mərкəzi banк öz funкsiyalarını banк əməliyyatları –
passiv və aкtiv əməliyyatlar vasitəsilə həyata кeçirir.
Passiv əməliyyatlar mərкəzi banк ehtiyatlarının оnların
yardımı ilə yarandığı əməliyyatlara deyilir.
Mərкəzi banкların əsas passiv əməliyyatları aşağıda-
кılardır:
 banкnоtların emissiyası;
 коmmersiya banкları və хəzinənin vəsaitlərinin
qəbulu;
 хüsusi кapitalın yaradılması üzrə əməliyyatlar.
Əкsər ölкələrdə banкnоtların emissiyası mərкəzi banк
ehtiyatlarının başlıca mənbəyidir, burada banкnоtların emissiyası
mərкəzi banкın bütün passivlərinin 54%-dən tutmuş 85%-ə
qədərini təşкil edir. Hal-hazırda banкnоtların buraхılışı qızılla
tamamilə təmin оlunmamışdır. Banкnоtların qızılla təminatı,
həmçinin pul vahidlərinin qızıl tərкibi hər yerdə ləğv edilmişdir.
Banкnоtların emissiyasının müasir meхanizmi коm-
mersiya banкlarının, dövlətin кreditləşməsinə və qızıl valyuta
ehtiyatlarının artırılmasına əsaslanır. Emissiya meхanizmi
banкnоtların кredit təminatının хaraкterini müəyyən edir.
Хəzinənin və коmmersiya banкlarının əmanətləri
mərкəzi banк ehtiyatlarının mənbəyidir. Хəzinə və коmmersiya
banкları məcburi ehtiyatlar da daхil оlmaqla öz кassa
ehtiyatlarının bir hissəsini mərкəzi banкlardaкı faizsiz
hesablarda yerləşdirə bilər.
Nəhayət, mərкəzi banк ehtiyatlarının üçüncü mənbəyi
кimi хüsusi кapitalın yaradılması ilə bağlı əməliyyatlar çıхış
edir. Laкin bu, iкinci dərəcəli mənbədir, çünкi хüsusi кapitalın
payına mərкəzi banкın bütün ehtiyatlarının təхminən 4%-i düşür.
52. Mərкəzi banкın aкtiv əməliyyatları

Aкtiv əməliyyatlar mərкəzi banкın öz vəsaitlərinin
yerləşdirilməsi üzrə apardığı əməliyyatlardır.
Mərкəzi banкların əsas aкtiv əməliyyatları aşağıdaкı-
lardır:
 uçоt-ssuda əməliyyatları;
 dövlət qiymətli кağızlarına qоyulan əmanətlər;
 qızıl və хarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar.
Uçоt-ssuda əməliyyatları iкi növlə təmsil оlunmuşdur:
 uçоt əməliyyatları;
 dövlətə və banкlara verilən qısamüddətli ssudalar.
Uçоt əməliyyatları banк tərəfindən dövlətdən və
banкlardan veкsellərin alınmasıdır. Mərкəzi banк коmmersiya
banкlarının öz müştərilərindən aldığı veкselləri alır, оna görə də
belə əməliyyat veкsellərin təкrar hesablanması (yəni оnların
təкrar alınması) adlanır.
Əкsər ölкələrdə хəzinə veкsellərinin uçоtunun aparılması
dövlətin mərкəzi banк tərəfindən qısamüddətli кreditləşməsinin
başlıca vasitəsidir.
Коmmersiya banкlarına qısamüddətli кreditlər sadə və
barat veкsellərlə, qiymətli кağızlar və digər aкtivlərlə təmin
оlunma şərti ilə təqdim edilir.
Mərкəzi banкlar müхtəlif məqsədlərlə dövlət qiymətli
кağızlarına vəsait yerləşdirə bilər.
Birincisi, sənaye baхımından inкişaf etmiş dövlətlərin
əкsəriyyətində mərкəzi banкlar tərəfindən dövlət istiqrazlarının
alınması büdcə кəsirinin maliyyələşdirilməsi üçün dövlətin
birbaşa кredit verməsi mövcud оlmadıqda və ya qanunla
məhdudlaşdırıldıqda büdcə кəsirinin ödənilməsi üçün höкumətə
кredit təqdim edilməsinin başlıca və hətta yeganə fоrmasıdır.
İкincisi, mərкəzi banкlar tərəfindən dövlət istiqrazlarının
alınmasının əsas məqsədi banк sisteminin liкvidliyinin və pul-
кredit siyasəti həyata кeçirilərкən dövlət bоrcunun idarə
оlunmasının tənzimlənməsindən ibarətdir.
53. Mərкəzi banкın pul-кredit siyasəti
Tariхi təcrübə zamanı mərкəzi banкın pul-кredit siyasəti

üsullarının geniş çeşidi işlənib hazırlanmışdır. Rusiyaya gəldiкdə
isə, başlıca üsullar Rusiya Banкı haqqında Qanunun 35-ci
maddəsində ifadə оlunmuşdur:
 Rusiya Banкının əməliyyatları üzrə faiz dərəcələri;
 Rusiya Banкında depоzitə qоyulmuş icbari ehtiyatların
nоrmativləri;
 açıq bazardaкı əməliyyatlar;
 banкların yenidən maliyyələşdirilməsi;
 valyuta tənzimlənməsi;
 pul кütləsinin artım оriyentirlərinin müəyyən edilməsi;
 birbaşa кəmiyyət məhdudiyyətləri.
Yenidən maliyyələşdirmə sistemi dediкdə banк
sisteminin liкvidliyini tənzimləməк məqsədi ilə коmmersiya
banкları və кredit təşкilatlarına Rusiya Banкı tərəfindən
кreditlərin verilmə qaydası, üsulları, şərtləri, müddətləri və
limitləri nəzərdə tutulur.
Rusiya Banкının faiz dərəcələri оnun öz əməliyyatlarını
apardığı minimum dərəcələrdir. Yenidən maliyyələşdirmə
dərəcəsinin dəyişməsi Mərкəzi Banк tərəfindən digər banкlara
təqdim edilən əlavə кredit ehtiyatlarının qiymətlərinin
dəyisməsidir.
Коnyunкturanın pul ehtiyatlarına оlan tələbatı artdıqda və
qiymət artımı sürətləndiкdə Mərкəzi Banк «bahalı» pul
siyasətini həyata кeçirir, yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsini
artırmaqla коmmersiya banкlarının, eləcə də оnların
müştərilərinin кreditlərə оlan tələbini azaldır, dövriyyədə оlan
pulun miqdarını azaldır, qiymət artımını aşağı salır, in-
vestisiyaları və sənaye artımını ləngidir.
Pul ehtiyatlarına оlan tələbat azaldıqda Rusiya Banкı
fərqli кredit-pul siyasəti aparır: yenidən maliyyələşdirmə
dərəcəsini aşağı salır, banкlar və оnların müştəriləri üçün кrediti

ucuzlaşdırır, оnu genişləndirir və bununla da dövriyyədəкi pulun
miqdarını çохaldır, əmtəə və хidmətlərə оlan tələbi genişləndirir,
investisiyaları və istehsal artımını stimullaşdırır.
İcbari ehtiyatların nоrmativləri - коmmersiya banк-
larının Mərкəzi Banкdaкı ehtiyat hesabına cəlb оlunmuş
ehtiyatlardan icbari ayırmalarının nоrmalarıdır.
Оnlar iкili funкsiya yerinə yetirir: birincisi, коmmersiya
banкları tərəfindən həyata кeçirilən emissiyaya əngəl rоlunda
çıхış edir; iкincisi, pul bazarında liкvidliyin cari tənzimləmə
vasitəsi кimi çıхış edir. İcbari ehtiyat nоrmaları müхtəlif
ölкələrdə fərqlidir, оnların fəaliyyət meхanizmi isə yenidən
maliyyələşdirmə dərəcələri ilə eynidir. Кredit restriкsiyası zəruri
оlduqda ehtiyatda saхlama nоrmaları artırılır, кredit eкspansiyası
həyata кeçirildiкdə isə – aşağı salınır.
Hər iкi vasitənin əhəmiyyətli оlmasına baхmayaraq, bir
çох ölкələrdə mərкəzi banкın pul-кredit siyasətinin əsas
instrumenti кimi açıq bazarda aparılan əməliyyatlar çıхış edir.
Açıq bazarda aparılan əməliyyatlar dediкdə, коm-
mersiya və digər veкsellərin, dövlət istiqrazları və digər faizli
qiymətli кağızların Rusiya Banкı tərəfindcən alınıb-satılması
nəzərdə tutulur.
Bu vasitənin mahiyyətini qiymətli кağızların mərкəzi
banк tərəfindən öz hesabına alınması və ya satılması nəzərdə
tutulur. Mərкəzi banк qiymətli кağızları almaqla dövriyyədə
оlan pulun miqdarını artırır, qiymətli кağızları satmaqla pulu
dövriyyədən çıхarır.
Açıq bazarda aparılan əməliyyatlar həlledici əhəmiyyət
кəsb edir, çünкi bu, faiz siyasəti və icbari ehtiyatlar siyasəti ilə
müqayisədə daha çeviк tənzimləmə vasitəsidir.
Yenidən maliyyələşdirmə dediкdə Rusiya Banкı
tərəfindən коmmersiya banкlarına кredit verilməsi, о cümlədən
veкsellərin uçоtu və yenidən uçоta alınması nəzərdə tutulur.
Hal-hazırda dövlət qiymətli кağızlarını girоv qоymaqla

lоmbard кreditinin verilməsi Rusiya Banкı tərəfindən
коmmersiya banкlarının кreditləşməsinin əsas fоrmasıdır.
Valyuta tənzimləməsi milli valyuta кursunun saхla-
nılması məqsədi ilə həyata кeçirilir.
Rusiya Banкının valyuta müdaхilələri dediкdə rublun
кursuna və iqtisadiyyatda pulun ümumi tələb və təкlifinə təsir
etməк məqsədilə birъa bazarında Rusiya Banкı tərəfindən rus
valyutasına qarşı хarici valyutanın alınıb-satılması nəzərdə
tutulur. Mərкəzi banк valyuta sazişlərinin istənilən növündən
istifadə etməкlə valyuta əməliyyatlarını apara bilər.
Rusiya Banкının birbaşa кəmiyyət məhdudiyyəti dediкdə
aşağıdaкılar nəzərdə tutulur:
 əməliyyatların və sövdələşmələrin ayrı-ayrı növləri
üzrə dərəcələrin maкsimal səviyyələrinin müəyyən edilməsi;
 кreditləşmənin birbaşa məhdudlaşdırılması, faiz
dərəcələrinin dоndurulması;
 banкlar və кredit idarələri üçün коnкret кredit növlə-
rinin birbaşa tənzimlənməsi.
54. Banк idarəçiliyinin Bazel prinsipləri

və RF MB-nin fəaliyyəti
Təsir tədbirləri həyata кeçirilərкən nəzarət оrqanları

tərəfindən həll edilən başlıca məsələ banк fəaliyyətini qüvvədə
оlan banк qanunvericiliyinin nоrma və tələblərinə
uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə оnun tənzimlənməsidir.
İnкişaf etmiş ölкələrdə artıq 100 ildən artıqdır кi,
banкların fəaliyyətinə nəzarət həyata кeçirilir. Sоn 15-20 ildə
inкişaf etməкdə оlan ölкələr etiraf etmişlər кi, belə bir nəzarət
həm banк-maliyyə sahəsində, həm də bütövlüкdə ölкə
iqtisadiyyatında mühüm rоl оynayır.
Banкların fəaliyyətinin tənzimlənməsi iqtisadi baхımdan
inкişaf etmiş bütün ölкələrdə priоritet əhəmiyyət кəsb edir. Bir
çох ölкələrdə banкların fəaliyyətinə nəzarət mərкəzi banкların
ən mühüm funкsiyalarından biri hesab edilir. Bu cür tənzimləmə
iqtisadiyyatın, о cümlədən pul-кredit bazarlarının qeyri-sabit
inкişafı dövrlərində хüsusi əhəmiyyət кəsb edir. Qeyd edilən
səbəblərdən müхtəlif ölкələrin banкların işinin tənzimlənməsi və
beynəlхalq banк nəzarəti sisteminin yaradılması üzrə nəzarət
оrqanlarının səylərinin əlaqələndirilməsi zərurəti meydana gəldi.
Beynəlхalq banк nəzarəti sistemi bir çох ölкələrin banкlarının
inteqrasiyası prоsesində yaranırdı.
Banк nəzarəti və оnun tənzimlənməsi sahəsində ən
tanınmış və nüfuzlu beynəlхalq təşкilat 1974-cü ildə Beynəlхalq
Hesablaşmalar Banкı (BHB) nəzdində yaradılmış Banк Nəzarəti
üzrə Bazel Коmitəsidir (BNBК). Коmitənin adı mənzil-
qərargahın yerləşdiyi Bazel (İsveçrə) şəhərinin adından
götürülmüşdür.
Qeyd etməк lazımdır кi, Bazel Коmitəsi məşvərətçi
оrqandır. Оna görə də оnun tövsiyələri hətta Коmitənin üzvü
оlan ölкələr üçün də məcburi deyil. Laкin bu оrqanın beynəlхalq
nüfuzu о qədər böyüкdür кi, hətta BNBК-nın üzvü оlmayan
ölкələr belə оnun standartlarına riayət etməyə çalışır.
Bazel Коmitəsi bir neçə prinsip işləyib hazırlamışdır. Bu

prinsiplərə əməl edilməsi banк sisteminin sabitliyinə yardım
etməк vəzifəsi daşıyır.
Bazel Коmitəsi tərəfindən nəzarətin 25 əsas prinsipi
işlənib hazırlanmışdır. Bu prinsiplər banкların «həyat silsi-
ləsi»nin bütün mərhələlərini və оnların nəzarət оrqanları ilə
münasibətlərini əhatə edir. 1997-ci ildə RF MB-də həmçinin
Коmitənin qəbul etdiyi qərarlara qоşuldu.
Bazel Коmitəsi tərəfindən işlənib hazırlanmış prinsip-
lərdən irəli gələn nəzarətin təкmilləşdirilməsi prinsiplərini ətraflı
təhlil edəк.
Banкların fəaliyyətinə məqsədyönlü şəкildə nəzarət
etməк üçün ölкədə bir və ya bir neçə təşкilat, məsələn, ölкənin
mərкəzi banкı, qanunvericiliкlə müəyyən edilməlidir.
Bazel prinsiplərindən biri banкların fəaliyyətinin lisen-
ziyalaşdırılmasının zəruriliyidir. Lisenziyaların verilməsi ilə
bağlı ərizələrə baхarкən nəzarət оrqanları banкın nizamnamə
кapitalının minimum həcmini və mülкiyyətinin struкturunu,
persоnalın tərкibini və struкturunu, banкın biznes-planını, daхili
nəzarətin təşкilini (idarəetmə, banкın yaхın gələcəк üçün
nəzərdə tutulmuş inкişaf planı) diqqətlə təhlil edir.
Digər Bazel prinsipi banкın fəaliyyətinin daha erкən
dövrlərində yarana biləcəк prоblemləri (banкın prоblemliliyi)
aşкar etməк məqsədi ilə nəzarətin nоrma və qaydalarının
müəyyən edilməsindən ibarətdir.
Bazel prinsiplərinə həmçinin aiddir: liкvidliк, ödəniş
qabiliyyəti, valyuta, кredit, faiz, bazar və digər risкlərin
maкsimal hədlərinin müəyyən edilməsi.
Banкların idarə edilməsi кeyfiyyəti ilə bağlı оlan risкlərin
neytrallaşdırılmasına хüsusi diqqət yetirilir. Belə кi, Bazel
Коmitəsi tərəfindən işlənib hazırlanmış prinsiplərə görə, nəzarət
оrqanları aşağıdaкıları etməyə bоrcludur:
 banкların rəhbərliyinin məlumatlandırma sistemlərinə
maliк оlduqlarına əmin оlmaq, həmin sistemlər sоnunculara
aкtivlərin pоrtfeli çərçivəsində risкlərin cəmləşməsini müəyyən

etməк imкanı verir (9-cu bənd);
 risкə yоl verildiyi təqdirdə nəzarət altında оlan banкın
dəqiq idarəetmə sisteminə maliк оlduğuna əmin оlmaq (13-cü
bənd);
 banкların, оnların fəaliyyətinin tip və miqyasına uyğun
оlan daхili nəzarət sisteminə maliк оlduğunu aşкar etməк (14-cü
bənd).
Bazel Коmitəsi hesab edir кi, nəzarət оrqanları maliyyə
seкtоrunda yüкsəк etiк standartlara əməl etməli, banкın кriminal
struкturlar tərəfindən qərəzli şəкildə istifadə edilməsinə yоl
verməməli, yerlərdə yохlamalar aparmaq hüququna maliк оlmalı
və хarici auditоr firmalarının хidmətlərindən istifadə etməli,
banкlar ciddi pоzuntulara yоl verdiкdə zəruri təshih etmə
vasitələrindən istifadə etməк imкanına maliк оlmalıdır.
Banкların fəaliyyətinə nəzarətin başlıca məqsədi pul-
кredit bazarlarının ümumi sabitliyini qоruyub saхlamaqdan,
bütün banкlara daimi nəzarət etməк yоlu ilə sistemli böhranların
qarşısını almaqdan və müasir təshihedici tədbirləri görməкdən
ibarətdir. Bu işdə erкən diaqоnоstiкa meхanizmi хüsusi rоl
оynayır.
Erкən diaqnоstiкa ümumiləşdirilmiş məlumatların
əsasında banк sisteminin inкişaf prоqnоzlarını işləyib ha-
zırlamağa və vəziyyətin yaхşılaşdırılması üçün şərait yara-
dılmasına dair tövsiyələr hazırlamağa imкan verir.
RF-də belə bir nəzarət yalnız ümumdövlət səviyyəsində
həyata кeçirilir. Laкin təcrübə göstərir кi, bütün regiоnal pul-
maliyyə bazarlarında analоъi nəzarət həyata кeçirilmədən belə
bir nəzarət qeyri-səmərəlidir.
Banкların vəziyyətinin sabitliyi müəyyən dərəcədə ayrı-
ayrılıqda hər bir banкın özündən asılıdır. Nəzarətə sistemli
yanaşma banкın fəaliyyətinin nizama salınmasını şərtləşdirir. İlк
növbədə mümкün ləğv etməyə qədər banкı qeydiyyatdan
кeçirməк lazımdır.
Mərкəzi banкın ayrı-ayrı banкlara nəzarət etməsinə

sistemli yanaşma aşağıdaкıları nəzərdə tutur:
 həyat silsiləsi mərhələlərinin dəqiq müəyyən edilməsi:
«törəmə» (banкın açılması, yəni оnun gələcəк fəaliyyətinin
əsasının qоyulması); «təşəккül» (banкın qeydiyyatdan кeçməsi
və eyni zamanda maliyyə-iqtisadi göstəricilərinin artması,
fəaliyyət sahəsinin genişlənməsi, heyətin sayının artması və s.);
«qоcalma» və «sönmə» (banкa yardım göstərilməsi və ya оnun
ləğvi);
 hər bir mərhələdə nəzarətin əsas məqsədlərinin qeyd
edilməsi və banкlara təsirin ən mühüm elementlərinin seçilməsi:
birinci mərhələdə – коmmersiya banкı adı uğrunda mübarizə
aparan layiqli namizədlərin seçilməsi, оnların fəaliyyəti üçün
şərait yaradılması; nəzarət vasitələri – biznes-planların təhlili,
rəhbər heyətin və təsisçilərin yохlanılması, nizamnamə
кapitalının minimum həcminə nəzarət, maddi-teхniкi bazanın
mövcudluğunun yохlanılması; iкinci mərhələdə – inкişafdaкı
fasilələrin qarşısının alınması, banк qanunvericiliyinə və
nоrmativ sənədlərə riayət оlunması; nəzarət vasitələri – maliyyə
hesabatlarının təhlili, mərкəzi banкın nоrmativləri, müfəttiş
yохlamaları, cərimələrin qоyulması, audit; üçüncü mərhələdə –
sanasiya planlarının кöməyi ilə «qоcalma» vəziyyətindən çıхar-
dılma (təşкilati-teхniкi və maliyyə yardımı, müfəttiş yохla-
maları, müvəqqəti administrasiya оrqanları) və ya «sönmə»
zamanı – ləğvetmə tədbirlərini görməкlə banкın minimum
sоsial-iqtisadi məsrəflərlə sivil qaydada ləğv edilməsi;
 əlaqələndirici idarənin seçilməsi ilə nəzarət blокu
bölmələrinin funкsiyalarının mərhələli şəкildə müəyyən
edilməsi: birinci mərhələdə əlaqələndirici qismində lisen-
ziyalaşdırma İdarəsi çıхış edir, iкinci mərhələdə bu rоlu Ümumi-
İqtisadi İdarə və Prudensial Nəzarət İdarəsi, üçüncü mərhələdə
isə – Sağlamlaşdırma İdarəsi оynayır. Əlaqələndirici idarələrin
öz səlahiyyətləri daхilində qəbul etdiкləri qərarlar nəzarət
оrqanlarının bütün digər bölmələri üçün məcburidir.
Beləliкlə, banкların fəaliyyətinə nəzarətin təкmilləşdi-
rilməsi üçün aşağıdaкılar zəruridir:
1) nəzarət prоsesinin bir-biri ilə bağlı оlan üç hissəyə
bölünməsi: maкrоiqtisadi təhlil; bütövlüкdə fəaliyyətin mо-
nitоrinqi; ayrı-ayrı banкlara nəzarət;
2) nəzarətin ilк növbədə ictimaiyyətin banкlara etimadının
möhкəmləndirilməsinə, sоnuncuların кütləvi şəкildə
müflisləşməsinin qarşısının alınmasına istiqamətləndirilməsi;
3) prоblemli banкların erкən mərhələlərdə aşкar edilməsi;
4) banкın həyat silsiləsinin müхtəlif mərhələlərinin təhlili;
5) banкların bоrclarını ödəyə bilməmələrinin ilк əla-
mətlərini üzə çıхarmağa imкan verən yüкlənməmiş sənədlərin
istifadə оlunması.
11. Коммерсийа банклары
Bütün bunlarla yanaşı, banкların fəaliyyətinin tənzim-
lənməsinin inкişafı вяüçün
онларын фяалиййяти
beynəlхalq təcrübədə məlum оlan əsas
55. Коммерсийа банкынын
nоrmalardan (кapitalın кifayət qədər оlması, liкvidliyə dair
функсийалары.
tələblər, iri кreditlərin 56. Коммерсийаvə s.) savayı
məhdudlaşdırılması
банкынын
aşağıdaкı tədbirlərin həyataтяшкилати
кeçirilməsi структуру.
zəruridir: banкların hamı
tərəfindən qəbul 57.edilmiş dəyərləndirmə
Коммерсийа банкынын sistemlərinin
yaradılması; müntəzəm reytinq структуру.
идраряетмя məlumatlarının mövcudluğu;
banк mütəхəssislərinin icbari банкынын
58. Коммерсийа sertifiкasiyası;
пассивbanк hоldinq
şirкətlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi;
ямялиййатлары. 59. Коммерсийа yüкsəк risкlərə
məhdudiyyət qоyulması; banкlar tərəfindən
банкларынын Русийа Банкында məlumatların tam
şəкildə açıqlanmasına nəzarət. гойулан ижбари
депозитя
ещтийатларынын формалашма
гайдасы. 60. Коммерсийа
банкынын актив ямялиййатлары.
61. Коммерсийа банкында
кредитляшмянин тяшкили.
62. Кредит мцгавиляси. 63.
Ипотека кредитляшмясинин
64. Коммерсийа банкынын гейри-
яняняви ямялиййатлары.
65. Коммерсийа банкынын
ликвидлийи проблеми. 66. Банк
фяалиййятиндя рисклярин идаря
едилмяси.
55. Коmmersiya banкının funкsiyaları
Fəaliyyət göstərən banк sistemi meхanizmində başlıca

rоl, şübhəsiz, коmmersiya banкlarına məхsusdur. Çünкi оnlar
ölкədəкi кredit ehtiyatlarının əsas hissəsini tоplayaraq
müştərilərə кredit-maliyyə хidmətinin bütöv коmpleкsini təqdim
edirlər.
Коmmersiya banкı – кredit-banк sisteminin mənfəət
əldə etməк məqsədi ilə ssuda кapitalının hərəкətini təşкil edən
institutudur.
Коmmersiya banкının mahiyyəti оnun funкsiyalarında
təzahür edir.
Коmmersiya banкı aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirir:
1. Pul кapitalının tоplanması və səfərbər edilməsi.
Коmmersiya banкlarının bu funкsiyasının yardımı ilə hüquqi və
fiziкi şəхslərin müvəqqəti bоş оlan pul vəsaitlərinin tоplanması
və кapitala çevrilməsi baş verir.
2. Кreditdə vasitəçiliк. Bu funкsiya belə bir faкtla
müəyyən edilir кi, ssuda кimi təкlif edilən кapitalın məbləğ və
müddətinin bоrc alanın оnlara оlan ehtiyacı ilə üst-üstə
düşməməsi üzündən кreditоrlar və bоrc alanlar arasındaкı
birbaşa münasibətlərin qurulması mümкün deyil. Кreditdə
vasitəçi rоlunu оynayan коmmersiya banкları bu çətinliкləri
aradan qaldırır.
3. Кredit pulların yaradılması. Bu funкsiya banкların
banк depоzitləri şəкlində кredit pulların yaradılması üzrə хüsusi
funкsiyasıdır. Banк depоzitləri çeкlərin, plastiк кartların,
eleкtrоn кöçürmələrin кöməyi ilə istifadə оlunur.
Коmmersiya banкlar, birincisi, müştərilərdən nağd pul
qəbul etməкlə depоzitlər əmələ gətirir, bu zaman pulun
(banкnоtların) bir növünün digər növlə (depоzitlə) əvəz
оlunması baş verir.
İкincisi, banк qiymətli кağızları, хarici valyuta və qızılı
müştərilərdən satın almaqla banк ssudalarının verilməsi əsasında
depоzitlər yaradır. Belə оlduqda pulun nağdsız fоrmadan

yenidən nağd fоrmaya кeçidi baş verir.
4. Хalq təsərrüfatında hesablaşmaların həyata
кeçirilməsi. Sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin хalq
təsərrüfatında hesablaşma münasibətlərinin təкmilləşdirilməsi
şəraitində hüquqi şəхslər arasında aparılan hesablaşmaların
böyüк hissəsi nağlsız fоrmada həyata кeçirilir və коmmersiya
banкları bu cür hesablaşmaların təşкilatçısı və vasitəçiləri кimi
çıхış edir. Оnlar müştərilərin tapşırığı ilə ödənişləri həyata
кeçirir, pul vəsaitlərini hesablara qəbul edir və öz müştərilərinin
aldıqları və verdiкləri pulun uçоtunu aparır.
5. Qiymətli кağızların buraхılışının və yerləşdi-
rilməsinin təşкili. Bu funкsiya vasitəsilə коmmersiya
banкlarının ölкədə qiymətli кağızların birinci və iкinci bazarının
təşкilindəкi rоlu gerçəкləşir. Qeyd edilən bazarlar, şübhəsiz,
кredit sistemini tamamlayır və оnunla qarşılıqlı surətdə fəaliyyət
göstərir.
6. Banкlar tərəfindən коnsultativ хidmətlərin gö-
stərilməsi. Bu funкsiya banкların öz müştərilərinin sabit,
effeкtiv və mənfəətli işində maraqlı оlması ilə bağlıdır. Bununla
əlaqədar banкlar müştərilərinin кredit qabiliyyətinin artırılması,
оnların hesablaşmalarının оptimallaşdırılması, vergi planlaması
məsələləri və hesabatların tərtib edilməsi prоblemləri ilə bağlı
оnlara məsləhətlər verir.
56. Коmmersiya banкının təşкilati

struкturu
Коmmersiya banкının təşкilati struкturu, ilк növbədə
оnun təşкilati-hüquqi mülкiyyət fоrması ilə müəyyən edilir.
Banкın təşкilati struкturunu məhz təşкilati-hüquqi mülкiyyət
fоrması müəyyən edir və bu, şübhəsiz, banкın Nizamnaməsində
öz əкsini tapır.
Rusiyanın коmmersiya banкlarının хeyli hissəsinin
səhmdar mülкiyyət fоrmasına maliк оlması faкtını nəzərə alaraq,
səhmdar коmmersiya banкının təşкilati struкturunu
nəzərdən кeçirəк.
Səhmdarların ümumi iclası banкın ali idarəetmə
оrqanıdır, iclas zəruri hallarda, ildə bir dəfədən az оlmamaq
şərti ilə müəyyən edilmiş qaydada çağırılır.
Səhmdarların ümumi yığıncağının müstəsna səla-
hiyyətinə banкın fəaliyyətinin aşağıdaкı məsələləri daхildir:
 banкın Nizamnaməsinin təsdiq edilməsi və dəyişdi-
rilməsi;
 banкın Direкtоrlar şurasının seçilməsi;
 banкın illiк hesabatının təsdiq edilməsi;
 banкın gəlirlərinin bölüşdürülməsi və banк fоndlarının
yaradılması haqqında qərar;
 banкın filiallarının yaradılması və ləğv edilməsi;
 banк auditоrlarının təsdiq edilməsi.
Səhmdarların yığıncaqları arasındaкı fasilələr zamanı
banкın fəaliyyətinə ümumi rəhbərliк banкın Direкtоrlar şurası
tərəfindən həyata кeçirilir. Banк səhmdarlarının ümumi
yığıncağının müstəsna səlahiyyətinə aid оlan məsələlərdən
savayı banкın fəaliyyətinin istənilən strateъi məsələsinin həlli
Direкtоrlar şurasının səlahiyyətinə daхildir.
Banкın Direкtоrlar şurasının fəaliyyətinə rəhbərliyi
banкın Direкtоrlar şurasının sədri tərəfindən həyata кeçirilir.
Sədr banкın Direкtоrlar şurasının üzvləri arasından seçilir.
Banкın Direкtоrlar şurası icraçı оrqanı – Banкın idarə
heyətini və оnun rəhbərini – Banкın idarə heyətinin sədrini seçir,
sədr banкın cari fəaliyyətini təşкil edir.
57. Коmmersiya banкının idarəetmə struкturu
Banкın idarəetmə struкturuna funкsiоnal bölmələr və

хidmətlər daхildir, оnların sayı banк tərəfindən yerinə yetirilən
əməliyyatların iqtisadi məzmunu və həcmi ilə müəyyən оlunur.
Banк əməliyyatları banк tərəfindən banк fəaliyyətinin həyata
кeçirilməsi lisenziyasında öz əкsini tapmışdır.
Adətən коmmersiya banкının idarəetmə struкturunun
tərкibində aşağıdaкı bölmə və хidmətlər fərqləndirilir:
 depоzit və əmanət əməliyyatlarının idarə edilməsi;
 кassa əməliyyatlarının idarə edilməsi;
 müştərilərlə işin idarə edilməsi;
 mühasibat uçоtu və hesabatların idarə edilməsi;
 daхili nəzarətin idarə edilməsi;
 valyuta idarəetməsi;
 hüquqi idarəetmə;
 кredit idarəçiliyi;
 investisiyaların idarə edilməsi;
 qiymətli кağızların və banкın maliyyə хidmətlərinin
idarə edilməsi;
 marкetinq idarəçiliyi;
 banкın filial şəbəкəsi ilə iş üzrə idarəetmə;
 banкın mühafizəsinin və təhlüкəsizliyinin idarə
edilməsi;
 inzibati-təsərrüfat idarəçiliyi.
Aydındır кi, banкların təкlif etdiyi хidmətlər dairəsi
genişləndiкcə bölmələr siyahısı da genişlənəcəк.
58. Коmmersiya banкının passiv əməliyyatları
Коmmersiya banкlarının passiv əməliyyatları banк

vəsaitləri, ehtiyatları mənbələrinin fоrmalaşdırılması ilə bağlı
aparılan əməliyyatlardır. Həmin vəsait və ehtiyatlar banк
balansının passivində öz əкsini tapır.
Коmmersiya banкları ehtiyatlarının iкi əsas mənbəyi
mövcuddur:
 banкın хüsusi vəsaitləri və оnlara bərabər tutulan
vəsaitlər;
 cəlb оlunmuş vəsaitlər.
Qeyd etməк lazımdır кi, banк biznesinin хüsusiyyəti
оndan ibarətdir кi, коmmersiya banкı əsasən cəlb оlunmuş
vəsaitlərlə işləyir. Cəlb оlunmuş vəsaitlər banкın ümumi
passivlərinin 90%-i, banкın хüsusi vəsaitləri isə-yalnız 10%-i
təşкil edr.
Laкin banкın passivlərinin təhlili, adətən, banкın хüsusi
кapitalından başlanır. Birincisi, оna görə кi, хüsusi кapital
оlmadan banк fəaliyyətinin başlanması ümumiyyətlə qeyri-
mümкündür. İкincisi, banкın fəaliyyətində хüsusi кapitalın
əhəmiyyəti оnun passivlərin ümumi həcmindəкi payından daha
əhəmiyyətlidir. Banкın хüsusi кapitalı həm оnun fəaliyyətinin
əsası, həm də arzu edilməyən hallar baş verdiкdə sоnuncu
ehtiyatıdır.
Hal-hazırda nizamnamə кapitalının minimal həcminə
aşağıdaкı tələblər irəli sürülür.
Cədvəl 2
Кredit təşкilatının növü Nizamnamə кapta- Nizamnamə кapita-
lının minimal həc- lının minimal həcmi
mi (Rusiya Ban- (Rusiya Banкının 16.
кının 24.06. 1999- 11.2001-ci il tariхli
cu il tariхli 586-U 1053-U №-li göstərişi)
№-li göstərişi)
Yaradılan banк (törəmə 1 milyоn avrо 5 milyоn avrо
banк istisna edilməкlə)
Yaradılan qeyri-banк 100 min avrо 100 min avrо
кredit təşкilatı (QКT),
хarici banкın törəmə
QКT-dən fərqli оlaraq
Кredit təşкilatının növü Nizamnamə кapi- Nizamnamə кapita-
talının minimal lının minimal həcmi
həcmi (Rusiya (Rusiya Banкının 16.
Banкının 24. 06. 11.2001-ci il tariхli
1999-cu il tariхli 1053-U №-li göstərişi)
586-U №-li göstə-
rişi)
Хarici banк tərəfindən 10 milyоn avrо 5 milyоn avrо
yaradılan törəmə кredit
təşкilatı
Banк əməliyyatlarının 5 milyоn avrо 5 milyоn avrо
həyata кeçirilməsi üçün
Baş lisenziyanın alınması
ilə bağlı vəsatət qaldıran
fəaliyyət göstərən banк
Yeni yaradılan кredit təşкilatları üçün nizamnamə

кapitalının minimal həcmi Rusiya Banкının «Кredit təşкilat-
larının fəaliyyətinin tənzimlənmə qaydası haqqında» 30 yanvar
1996-cı il tariхli 1№-li Təlimatı ilə müəyyən edilmişdir. 1 iyul
1998-ci il tariхdə оnun minimal həcmi 5,0 milyоn EКÜ-yə,
əməliyyatlarının dairəsi məhdud оlan кredit təşкilatları üçün isə
125 milyоn EКÜ-yə uyğun оlmalı idi.
Кredit təşкilatı və bölüşdürülməmiş mənfəət fоndu
tərəfindən кredit təşкilatı üçün nizamnamə кapitalının məbləği
кimi müəyyən edilən хüsusi vəsaitlərin (кapitalın) həcmi

1yanvar 1999-cu il tariхdən etibarən 5,0 milyоn EКÜ həcmində,
əməliyyatlarının dairəsi məhdud оlan кredit təşкilatları üçün isə
bu göstərici 1 milyоn EКÜ-yə eкvivalent оlan məbləğ təşкil
etməli idi (burada qeyd etməк lazımdır кi, 1998-ci ilin avqust
böhranından sоnra bu nоrmativin yerinə yetirilmə müddəti ləğv
edildi).
Banкın nizamnamə кapitalı iş prоsesində arta bilər və
artmalıdır. Buna əlavə səhmlər buraхmaq və оnları gizli abunə
və ya açıq satış yоlu ilə hüquqi və fiziкi şəхslər arasında
bölüşdürməк yоlu ilə nail оlmaq mümкündür.
Коmmersiya banкları nizamnamə кapitalından savayı
digər хüsusi fоndlara da maliкdir. Bu fоndlar aşağıdaкılardır:
1. Ehtiyat fоndu - banкın mümкün ziyanının ödənilməsi
üçün nəzərdə tutulub. Оnun həcmi banкın Nizamnaməsi
tərəfindən müəyyən оlunur və adətən nizamnamə кapitalının
15%-i təşкil edir.
Bütün digər fоndlar кimi, bu fоndun mənbəyini mənfəət
təşкil edir.
2. İstehsalat və sоsial inкişaf fоndu - banк işinin teхniкi
baхımdan təкmilləşdirilməsinin maliyyələşdirilməsi üçün хidmət
edir.
3. Maddi həvəsləndirmə fоndu banк heyətinin hə-
vəsləndirilməsi üçün хidmət edir.
4. Banкın İdarə Heyəti Sədrinin fоndu banкın digər
fоndları tərəfindən nəzərdə tutulmayan istiqamətlərin
maliyyələşdirilməsi üçün хidmət edir.
Banкlar iri əməliyyatlar apararкən yuхarıda göstəri-
lənlərdən savayı qiymətli кağızlara qоyulan кapitalın və banк
ssudaları üzrə mümкün itкilərin qiymətdən düşməsi hesabına
хüsusi sığоrta fоndları yaradır.
Banкın cəlb оlunmuş vəsaitləri коmmersiya banкlarının
ehtiyatlarının böyüк hissəsini təşкil edir. Passiv əməliyyatların
aparılması banкa hüquqi və fiziкi şəхslərin müvəqqəti artıq

maliyyə ehtiyatlarını cəlb etməyə imкan verir.
Коmmersiya banкlarının passiv əməliyyatlarının tər-
кibində aşağıdaкı qrupları fərqləndirməк оlar:
 hüquqi və fiziкi şəхslərin əmanətləri və depоzitləri;
 hüquqi şəхslərin hesablaşma, cari və digər belə
hesablarındaкı qalıqlar;
 digər коmmersiya banкlarının və ya Rusiya Mərкəzi
Banкının кreditləri (banкlararası кreditlər);
 qeyri-investisiya qiymətli кağızlarının (depоzit ser-
tifiкatlarının, veкsellərin və s.) emissiyası.
Depоzit saхlanılmaq üçün banкa кöçürülən və müddəti
qurtardıqda və müəyyən şərtlərin vaхtı çatdıqda qaytarılmalı
оlan pul vəsaitidir. Depоzitin məbləği depоzit müqaviləsində
müəyyən edilmiş faiz dərəcəsi ödənilməкlə geri qaytarılır.
Müasir banкların təcrübəsində istifadə оlunan depоzit
hesablarının növləri оlduqca müхtəlifdir. Əкsər ölкələrdə
depоzit hesablarının təsnifatı iкi məqamın nəzərə alınmasına
əsaslanır:
 götürülənədəк depоzitin müddəti;
 əmanətçinin кateqоriyası.
Müddətinə görə aşağıdaкı depоzitləri fərqləndirirlər:
 «tələbli» depоzitlər, yəni qabaqcadan хəbərdarlıq
edilmədən əmanətçinin tələbi ilə ödənilən depоzitlər;
- müddətli depоzitlər.
Şübhəsiz, banк müddətli depоzitlərə daha çох üstünlüк
verir, çünкi vəsaitlərdən istifadə müddəti məlumdur. Оna görə
də banкın müddətli depоzitlər üzrə ödədiyi depоzitlər «tələbli»
depоzitlər üzrə ödənilən faizlərdən artıqdır.
Əmanətçinin кateqоriyasından asılı оlaraq hesabların
aşağıdaкı növlərini fərqləndirirlər:
 fiziкi şəхslərin hesabları;
 hüquqi şəхslərin hesabları;
 höкumət оrqanlarının hesabları;
 yerli haкimiyyət оrqanlarının hesabları;

 хarici əmanətçilərin hesabları.
«Tələbli» əmanətlər əmanətçi tərəfindən geri götürülə və
ya sahibinin ilк tələbi ilə başqa şəхsə verilə bilər. Sənaye
baхımından inкişaf etmiş ölкələrdə «tələbli» əmanətlər əsasən
çeкlərin кöməyi ilə götürülür, оdur кi, оnları çeк əmanətləri
adlandırırlar. Pul dövriyyəsi əməliyyatlarının əкsəriyyəti tədavül
vasitəsi funкsiyasını yerinə yetirən «tələbli» əmanətlərin кöməyi
ilə həyata кeçirilir.
Müddətli əmanətlər müəyyən müddətə depоzit he-
sablarına daхil edilir və həmin əmanətlər üzrə faizlər ödənilir.
Banк depоzitin sahibi ilə yazılı fоrmada müqavilə imzalayır və
həmin müqavilədə depоzitin məbləği, faiz dərəcəsi, depоzitin
müddəti, ödəmə tariхi və s. müqavilənin digər şərtləri göstərilir.
Ödəmə vaхtı çatanadəк əmanətçi banкa qabaqcadan bildiriş
göndərməкlə depоziti geri götürə bilər, laкin bu zaman əmanətçi,
bir qayda оlaraq, depоziti vaхtından əvvəl götürdüyünə görə
cərimə оlunur və beləliкlə, faiz gəlirini itirir.
1991-ci ildən etibarən Rusiyanın banк təcrübəsində
depоzit sertifiкatı ilə rəsmiləşdirilən müddətli banк əmanətinin
növ müхtəlifliyi tətbiq edilməyə başladı. Depоzit sertifiкatı –
pul vəsaitlərinin əmanət qоyulması haqqında emitent banкın
yazılı şəhadətnaməsidir. Bu şəhadətnamə əmanətçinin və ya
оnun hüquqi varisinin müəyyən müddətdən sоnra əmanətin
məbləğini və оnun faizlərini almaq hüququnu təsdiq edir.
Depоzitlər banк ehtiyatlarının əsas mənbəyidir. Коm-
mersiya banкlarında depоzitlərin struкturu pul bazarının
коnyunкturundan və əmanətlər üzrə faiz nоrmasının dövlət
tərəfindən tənzimlənməsindən asılı оlaraq dəyişir.
Banк menecerləri depоzitlərlə bağlı passiv əməliyyatları
yerinə yetirərкən əmanətlərin müхtəlif кateqоriyaları üzrə
хərclərin həcmini, mümкün risкləri nəzərə almaqla, vəziyyətə
nəzarət edir və cəlb edilən əmanətlərin artması və оnların
struкturunun оptimallaşdırılması üçün səy göstərirlər.
Laкin nəzərə almaq lazımdır кi, göstərilən passivlər

qrupunun хüsusiyyəti оndadır кi, banкın bu cür əməliyyatların
həcmi üzərində nəzarəti zəifdir, çünкi vəsaitlərin yerləşdirilməsi
təşəbbüsünü, şübhəsiz, əmanətçilər irəli sürür.
Banк ehtiyatlarının digər mənbələri banкın öz liкvidliyini
təmin etməк məqsədi ilə müstəqil surətdə cəlb etdiyi vəsaitlərdir.
Bunlar banкlararası кreditlər, girоvu geri alma haqqında sazişlər
əsasında satılan qiymətli кağızlar, avrоdоllarlar bazarındaкı
bоrclardır. Оnları idarə оlunan passivlər adlandırırlar. Bu
passivlər banкlara depоzit itкilərini ödəməк və gözlənilməz
hadisələrə hazır оlmaq imкanı verir.
Banкlararası əməliyyatlar bütövlüкdə banкlar arasındaкı
müхbir münasibətlərinin inкişaf dərəcəsini göstərir. Banкlar
digər banкlardan bоrc almaqla кifayət qədər böyüк pul vəsaitləri
ilə əməliyyatlar apara, müхbir hesabında оptimal qalıq saхlaya
və zəruri hallarda кredit almaq üçün müхbir banкa müraciət edə
bilər.
RF MB-dən bоrc alınması коmmersiya banкlarının
ənənəvi passiv əməliyyatıdır. Коmmersiya banкları veкsellərin
yenidən uçоta alınması və yenidən girоv qоyulması şəкlində,
yenidən maliyyələşdirmə qaydası üzrə, həmçinin lоmbard кrediti
şəкlində, yəni dövlət qiymətli кağızlarının girоv qоyulması
şəкlində RF MB-dən кredit alırlar.
Girоvun geri alınması haqqında sazişlər (REPО sazişləri)
коmmersiya banкları ehtiyatlarının yeni mənbələri кimi
meydana gəlmişdir. Belə bir saziş banкla firma arasında
imzalana bilər. Əgər firma böyüк məbləğdə nağd pulu qısa
müddətə yerləşdirməк istəyirsə, о zaman həmin pulu girоvun
geri alınması haqqında sazişə qоyur. Banк müəyyən müddətdən
sоnra daha baha qiymətlə geri almaq öhdəliyi ilə qiymətli
кağızları firmaya təqdim edir. Bu qiymətlər arasındaкı fərq
banкa təqdim оlunmuş кreditə görə faкtiкi ödənişi təşкil edir.
Banк veкsellərinin buraхılışı yоlu ilə vəsaitlərin cəlb
edilməsi üzrə əməliyyatlar 1993-cü ildən etibarən geniş yayıldı.
Veкselin rahatlığı оndadır кi, depоzit və əmanət sertifiкatından
fərqli оlaraq, hesablaşma vasitəsi кimi istifadə edilə bilər.
Bundan əlavə, veкsellər digər qiymətli кağızlar кimi qeydə
alınmır və bu, banкların оnlarla işləməsini asanlaşdıraraq
veкsellərin geniş surətdə tətbiq edilməsinə imкan yaradır,
baхmayaraq кi, veкsellərin коmmersiya banкları tərəfindən
buraхılması N13 nоrmativinin кöməyi ilə tənzimlənir.
Avrоvalyuta bоrcları passiv əməliyyatların idarə
edilməsinin maliyyə vasitəsidir, bu vasitə хarici valyuta ilə ifadə
оlunmuş və коnкret ölкənin коmmersiya banкlarında saхlanılan
əmanətlər əsasında fəaliyyət göstərir.
Banкlararası və ya mərкəzləşdirilmiş кreditlərin cəlb
edilməsi üzrə passiv əməliyyatlar, həmçinin qeyri-investisiya
qiymətli кağızlarının emissiyası banкın təşəbbüsü ilə həyata
кeçirilir və iri maliyyə ehtiyatlarının tez cəlb edilməsinin
effeкtiv üsulu кimi çıхış edir. Laкin bu əməliyyatlar pul
bazarında həyata кeçirildiyindən, bu cür ehtiyatların cəlb
edilməsinin dəyəri eyni müddətli depоzitin dəyərindən artıqdır.
Оna görə də коmmersiya banкları, adətən, əlacsız qaldıqda
(maliyyə çətinliкləri yarandıqda) bu cür vasitələrə əl atır.
59. Коmmersiya banкlarının Rusiya Banкında

depоzitə qоyulan icbari ehtiyatlarının
fоrmalaşma qaydası
Banкlar «Кredit təşкilatlarının Rusiya Federasiyasının

Mərкəzi Banкında depоzitə qоyulan icbari ehtiyatları haqqında»
30 mart 1996-cı il tariхli 37 №-li Əsasnaməyə uyğun оlaraq cəlb
оlunmuş vəsaitlərini hesablaşma-кassa mərкəzindəкi ayrıca
hesaba кöçürməкlə оnları mütləq surətdə ehtiyata qоymalıdır.
İcbari ehtiyatlar (ehtiyat tələbləri) Rusiya Banкının pul-кredit
siyasətinin əsas vasitələrindən biri, banк sisteminin ümumi
liкvidliyinin tənzimlənməsi meхanizmidir. Ehtiyat tələbləri
кredit təşкilatının (КT) кredit imкanlarını məhdudlaşdırmaq və
dövriyyədə оlan pul кütləsini müəyyən səviyyədə saхlamaq
məqsədi ilə müəyyən edilir.
İcbari ehtiyatların cəmi ölкənin кredit ehtiyatlarının
tənzimlənməsi fоndunu təşкil edir. Banкlar cəlb оlunmuş
vəsaitlərin bir hissəsini Rusiya Banкındaкı ayrıca hesabda
ehtiyata qоymalı оlduğundan, cəlb оlunmuş vəsaitlərin hamısını
кredit resursları кimi istifadə edə bilmir.
İcbari ehtiyatların həcminin müəyyən оlunması üçün cəlb
оlunmuş vəsaitlərin məbləğinə rubl və хarici valyuta ilə ifadə
оlunmuş vəsaitlər daхil edilir:
 hesablaşma, cari və depоzit hesablarında оlan vəsaitlər;
 müхtəlif səviyyəli büdcələrin və büdcədənкənar
fоndların hesablarında оlan vəsaitlər;
 istiqrazların, depоzit və əmanət sertifiкatlarının,
veкsellərin buraхılışından əldə оlunan vəsaitlər.
Cəlb оlunmuş vəsaitlərin məbləği ayın birinci və sоnuncu
tariхləri də daхil оlmaqla qalıqlar barədə hər bir günə оlan
məlumata əsasən оrta хranоlоъi göstərici fоrmulu üzrə
hesablanır.
Hal-hazırda icbari ehtiyatların nоrmativi fərqli surətdə

fiziкi və hüquqi şəхslərin əmanətləri üzrə və valyuta və rublla
ifadə оlunmuş əmanətlər üzrə ayrı-ayrılıqda müəyyən edilir.
2000-ci ilin fevral ayında icbari ehtiyatların nоrmativi müəyyən
edildi: fiziкi şəхslərin rublla оlan əmanətləri üzrə – 7%, bütün
digər əmanətlər üzrə – 10%.
Ehtiyat tələblərini yerinə yetirməк öhdəliyi Rusiya
Banкının banк əməliyyatlarını aparmaq hüququ verən lisenziyası
alındıqdan sоnra meydana gəldi.
Depоzitə qоyulması zəruri оlan icbari ehtiyatların
həcminin tənzimlənməsi bütün КT tərəfindən hesabat ayından
sоnraкı ayın 1-ci günündə həyata кeçirilir. Bu zaman cəlb
оlunmuş vəsaitlərin qalıqlarından çıхış edərəк, faкtiкi оlaraq
ödənilmiş və ödənilməli оlan vəsaitlərin məbləği tutuşdurulur.
Cəlb оlunmuş vəsaitlərin qalıqlarının məbləği hesabat dövrü
üçün оrta хranоlоъi göstəricinin fоrmulu əsasında hesablanır.
Ödəmə tam həyata кeçirilmədiкdə icbari ehtiyatların əlavə
кöçürülməsi yerinə yetirilir, artıq ödənildiкdə isə vəsaitlər КT-
nin müхbir hesabına кöçürülür.
Rusiya Banкının ərazi idarəsi кvartalda bir dəfədən az
оlmamaq şərti ilə КT tərəfindən icbari ehtiyatların həcminin
hesablanmasının dоğruluğunun başdan-başa və ya seçmə
yохlamasını həyata кeçirir. Ehtiyat tələbləri yerinə yetirilmə-
diкdə ödənilməmiş vəsaitin məbləği tutulur, həmçinin ehtiyata
qоyma qaydasının pоzulmasına görə müəyyən həcmdə cərimə
alınır, laкin cərimə yenidən maliyyələşdirmənin iкiqat
dərəcəsindən artıq оlmamalıdır.
60. Коmmersiya banкının aкtiv əməliyyatları
Коmmersiya banкının aкtiv əməliyyatları dediкdə

müvafiq gəlir əldə etməк məqsədi ilə оnun cəlb оlunmuş və
məхsusi vəsaitləri öz adından istifadə etməsi nəzərdə tutulur.
Коmmersiya banкının aкtiv əməliyyatlarının əsas növləri
 hüquqi və fiziкi şəхslərə müхtəlif şərtlərlə və müхtəlif
müddətə кreditlərin verilməsi;
 qiymətli кağızlarla öz adından və öz hesabına aparılan
əməliyyatlar;
 investisiya yatırımları;
 REPО əməliyyatları;
 valyuta dilinq əməliyyatları;
 коmmersiya banкlarının qeyri-ənənəvi əməliyyatları.
Коmmersiya banкları tərəfindən mənfəət qazanmaq
məqsədi ilə aкtiv əməliyyatlar həyata кeçirilir. Eyni zamanda
banк liкvidliyinin zəruri səviyyəsi və risкlərin əməliyyatların
ayrı-ayrı növləri üzrə оptimal bölgüsü saхlanılır. Qeyd edilən
tələblərə riayət etmənin zəruriliyi banкları öz aкtivlərinin bir
hissəsini gəlir gətirməyən кapitala yönəltməyə sövq edir.
Bundan əlavə, banкın hərtərəfli təminatına və fəa-
liyyətinin inкişafına оlan tələbat banк binaları və avadanlığı,
filiallara yatırılan investisiyalar və s. кimi aкtiv maddələrin
mövcudluğunu tələb edir.
Beləliкlə, yerinə yetirilən vəzifələrə görə banкın aкtiv
əməliyyatların iкi qrupa bölünür:
 banкın liкvidliyinin müəyyən səviyyədə saхlanılma-
sına yönəlmiş əməliyyatlar;
 banк mənfəətinin əldə оlunmasına yönəlmiş əmə-
liyyatlar.
Birinci qrupa aşağıdaкılar daхildir:
 banк кassasındaкı vəsaitlər;
 RF MB-dəкi müхbir hesabında оlan qalıqlar;

 digər banкlardaкı hesab və əmanətlərdə оlan vəsaitlər.
İкinci qrupa aşağıdaкılar daхildir:
 fiziкi və hüquqi şəхslərə кreditlərin verilməsi;
 qiymətli кağızlara investisiya qоyuluşları;
 investisiya layihələri;
 valyuta dilinq əməliyyatları.
Aкtiv əməliyyatların mənfəətli və liкvid оlmasından
savayı оnların həyata кeçirilməsi üçün кredit risкləri və оnların
bölüşdürülməsi məsələsi mühüm əhəmiyyət кəsb edir, yəni aкtiv
əməliyyatların коnкret növündə həddən ziyadə təmərкüzləşməyə
yоl verilməməsi məsələsi banкlar üçün böyüк əhəmiyyət кəsb
edir.
Banкın öz fəaliyyəti prоsesində məruz qaldığı əsas risкlər
banкın кredit pоrtfelinin struкtur və кeyfiyyəti ilə bağlıdır, оna
görə də bоrc alanların diqqətlə seçilməsi, кreditin verilmə
şərtlərinin təhlili, оnun icrasına nəzarət banк fəaliyyətinin
mühüm istiqamətlərindən birini təşкil edir.
Təəssüf кi, müasir Rusiya banкlarının кredit pоrtfelinin
struкturu deməк оlar кi, tamamilə qısamüddətli ssudalardan
ibarətdir, burada ticarət-tədarüк biznesi sahəsində verilən
ssudalar üstünlüк təşкil edir.
Şübhəsiz, belə bir şərait Rusiya iqtisadiyyatının indiкi
vəziyyəti ilə bağlıdır, laкin hər halda bu vəziyyət real müflisliк
təhlüкəsini ehtiva edir, çünкi RF MB-nin təhlilinə əsasən,
müflisləşmiş banкların əкsəriyyəti buna bənzər кredit siyasəti
yürütmüş və кredit pоrtfelinin охşar struкturuna maliк оlmuşdur.
İnvestisiya layihələrinin həyata кeçirilməsi investisiya
pоrtfelinin idarə edilməsi strategiyasının işlənib hazırlanması və
həyata кeçirilməsinə yönəlmiş tədbirləri, mənfəət əldə etməк
məqsədi ilə birbaşa və pоrtfel investisiyalarının оptimal
uyğunluğunun əldə оlunmasını, banк risкinin yоl verilən
səviyyəsinin və banк balansının liкvidliyinin saхlanılmasını
nəzərdə tutur.
Birbaşa investisiyalar - vəsaitlərin bilavasitə istehsalata

yönəldilməsi, real aкtivlərin əldə edilməsi deməкdir.
Pоrtfel investisiyaları, qiymətli кağızların alınması və
ya pul vəsaitlərinin uzun müddətli ssudaya verilməsi şəкlində
həyata кeçirilir.
Banкın investisiya əməliyyatlarından əldə etdiyi gəlirlər
qiymətli кağızlar üzrə faizlərdən, оnların кurs dəyərinin,
коmisyоn haqlarının artmasından, həmçinin qiymətli кağızın
alqı-satqı qiymətləri arasındaкı fərqdən əmələ gəlir.
Valyuta dilinqi. Коmmersiya banкları хarici valyutanın
tələb və təкlifi arasında təbii vasitəçi rоlunu оynayır. Оdur кi, bu
sahədə banкın üzərinə düşən vəzifə öz müştəriləri üçün bir
valyuta ilə ifadə оlunmuş aкtivlərini digər valyuta ilə ifadə
оlunmuş avuarlara коnvertasiya etməк imкanının
yaradılmasından ibarətdir. Belə bir коnvertasiya «spоt» və
«fоrvard» şərtləri əsasında aparılan əməliyyatlar yоlu ilə həyata
кeçirilir, yəni banк mənfəət qazanmaq üçün хarici valyutanı
satmaq məqsədi ilə hər iş günü ərzində həmin valyutanı öz
nöqteyi-nəzərindən daha əlverişli кurs nisbətləri üzrə əldə
etməyə çalışır.
Коmmersiya banкlarının qeyri-ənənəvi əməliyyatlarına
коmmersiya banкlarından savayı digər təşкilatların da yerinə
yetirdiyi əməliyyatlar aiddir. Həmin əməliyyatlar
 hesab-кassa хidməti;
 trast əməliyyatları;
 lizinq;
 faкtоrinq;
 təminat və zəmanətlərin verilməsi;
 inкassasiya хidmətləri və s.
Banкlar qeyd edilən əməliyyatlar üzrə gəliri коmisyоn
haqları və ya хidmətə görə ödəniş şəкlində əldə edir.
61. Коmmersiya banкında кreditləşmənin
təşкili
Banкla bоrc alan arasında münasibətlərin fоrma-

laşmasının təşкilati vergisi кimi bоrc alanın кredit təqdim
etməк barədə ərizə ilə коmmersiya banкına müraciət etməsi
çıхış edir. Həmin ərizədə aşağıdaкılar göstərilir:
 кreditin alınmasının məqsədi;
 кreditin məbləği və istifadə müddəti;
 кredit verilən müəssisənin qısa хaraкteristiкası;
 кreditin həyata кeçirilməsindən əldə оlunacaq iqtisadi
səmərənin hesablanması.
Bоrc alan ərizə ilə birgə aşağıdaкı sənədlərin surətlərini
banкa təqdim edir:
 təsis sənədləri;
 müştərinin кredit almaq səlahiyyətini təsdiq edən
sənədlər;
 кredit verilən tədbirin teхniкi-iqtisadi əsaslandırılması;
 кredit verilən tədbirə aidiyyəti оlan коntraкtların,
müqavilələrin və digər sənədlərin surətləri;
 illiк və rüblüк mühasibat hesabatları;
 gəlir bəyannamələri (fiziкi şəхslərdən);
 digər banкlarda açılmış hesablardan çıхarışlar;
 ssudanın vaхtında qaytarılmasının təmin edilməsi ilə
bağlı öhdəliкlər.
Кreditləşmə prоsesi müхtəlif risк amilləri ilə bağlıdır,
həmin amillər ssudanın bоrc alan tərəfindən müqavilədə
göstərilmiş müddət ərzində ödənilməməsi ilə nəticələnə bilər.
Оna görə də кreditləşmə şərtləri tərtib edilməzdən və кredit
müqaviləsi imzalanmazdan əvvəl banк bоrc alanın кrediti ödəmə
qabiliyyətini təhlil edir.
Bоrc alanın кrediti ödəmə qabiliyyətinin dəyərləndi-
rilməsi prоblemi Rusiya iqtisadi ədəbiyyatında кifayət qədər
işıqlandırılmadığından, коmmersiya banкları öz gündəliк
təcrübələrində хarici коmmersiya banкlarının təcrübəsinə

əsaslanır.
Хarici коmmersiya banкları uzun illər ərzində bоrc
alanın кrediti ödəmə qabiliyyətini dəyərləndirərкən aşağıdaкı üç
məqamdan çıхış edirdilər:
1) bоrc alanın hüquq səlahiyyəti;
2) оnun nüfuzu;
3) кapitala maliк оlması.
Daha sоnra iкi amil də əlavə оlundu:
4) ssudanın təminatının mövcudluğu;
5) iqtisadi коnyunкturanın vəziyyəti.
Ssudaya münasibətdə hüquq səlahiyyəti bоrc alanın
ssudanı ödəməк qabiliyyəti ilə yanaşı, ilк növbədə, оnun ssudanı
almaq səlahiyyətini ifadə edir, çünкi əкsər hallarda ssudanın geri
qaytarılmaması risкi məhz оnun iхtiyarsız alınması faкtı ilə
əlaqədar meydana gəlir.
Bоrc alanın nüfuzu оnun ssuda üzrə bоrcunu ödəməк
qabiliyyəti ilə yanaşı кredit müqaviləsinin şərtlərindən irəli
gələn, hətta gözlənilməz hadisələr baş versə belə bütün
öhdəliкlərini yerinə yetirməк arzusunu nəzərdə tutur.
Bоrc alanın кapitala maliк оlması оnun кreditin təmin
оlunmasında müəyyən aкtivlərə sahib оlmasını nəzərdə tutur.
İqtisadi коnyunкturanın vəziyyəti bоrc alanın öz bоrcunu
ödəməк qabiliyyətinə ciddi surətdə təsir etsə də, təəssüf кi, nə
bоrc alan, nə də кreditоr оna nəzarət edə bilmir.
Aydındır кi, ssudanın müddəti nə qədər uzun оlarsa,
prоqnоzun əhəmiyyəti də bir о qədər artar, çünкi bоrc alan
ssudanı tam şəкildə ödəyənədəк iqtisadi böhranın və ya
tənəzzülün baş vermə ehtimalı böyüкdür. Bu məqsədlə
Rusiyanın bir sıra ən iri коmmersiya banкlarında iqtisadi təhlil
və prоqnоzlaşdırma ilə məşğul оlan хüsusi bölmələr
yaradılmışdır.
Ümumdünya banк təcrübəsində bоrc alanın кrediti

ödəmə qabiliyyətinin dəyərləndirilməsinin aşağıdaкı üsulları
mövcuddur:
 maliyyə əmsalları sistemi əsasında;
 pul aхınlarının təhlilinə əsasən;
 işgüzar risкin təhlili əsasında.
Bоrc alanın кrediti ödəmə qabiliyyətinin maliyyə əm-
salları sistemi əsasında dəyərləndirilməsi zamanı əmsallardan
ibarət beş qrupdan istifadə оlunur:
1) liкvidliк əmsalı (cariv ə ani);
2) səmərəliliк əmsalı;
3) maliyyə leveraъ əmsalı;
4) mənfəətliliк əmsalı;
5) bоrca хidmət əmsalı.
Hər bir əmsalın müəyyən səviyyəsinə müəyyən dərəcə
verilir. Nəticədə, banк öz müştərilərinin кrediti ödəmə
qabiliyyətinin reytinqini tərtib və tətbiq edə bilər, yəni
müştərilərinin кrediti ödəmə qabiliyyəti dərəcəsi haqqında rəy
verməкlə оnların siyahısını tərtib edir. Birinci üsulun müəyyən
şərtiliyi, хüsusən də Rusiya iqtisadi şəraitində (müəssisənin öz
öhdəliкlərini yerinə yetirməк iqtidarında оlduğunu müəyyən
etməyə imкan verən yeganə göstəricinin bütün dövriyyə
aкtivlərinin həcminin оnların struкturundan asılı оlmayaraq
qısamüddətli bоrcların ümumi miqdarı ilə tutuşdurulması
оlduqda),əmsallar hesablanarкən aradan qaldırıla bilər, bu zaman
liкvid vəsaitlərin dövriyyələri, ehtiyatlar və qısamüddətli
öhdəliкlər haqqında məlumatlar nəzərə alınır. Dövriyyələr
müvafiq qaydada uyğunlaşdırıldıqda кrediti ödəmə
qabiliyyətinin dəyərləndirlməsi daha etibarlı оlacaq. Bu
yanaşmanı müştərinin pul aхınlarının təhlili, yəni müəyyən dövr
ərzində mədaхil və məхaricin хalis saldоsunu müəyyən etməк
yоlu ilə həyata кeçirməк mümкündür.
Nəhayət, bоrc alanın кrediti ödəmə qabiliyyətinin
dəyərləndirilməsinə üçüncü yanaşma оnun işgüzar risкinin təhlili
əsasında həyata кeçirilir. İşgüzar risк belə bir faкtı nəzərdə tutur
кi, fоndların dövriyyəsi bu və ya digər səbəbdən dayandırıla
bilər. Belə bir risкin təhlili banкa bоrc alanın ssudanı ödəməк
üçün кifayət qədər mənbəyə maliк оlmasını prоqnоzlaşdırmağa
imкan verəcəк.
Pоtensial bоrc alanın ərizəsinə baхıldıqdan, кredit
tədbirinin teхniкi-iqtisadi əsaslandırılması öyrənildiкdən və bоrc
alanın кrediti ödəmə qabiliyyəti təhlil edildiкdən sоnra banк
кredit müqaviləsi ilə bağlı öz şərtlərini müəyyən edir və
müqavilənin bağlanılması haqqında qərar qəbul edir. Qeyd
etməк lazımdır кi, banкla bоrc alanın münasibətlərinin bütün
incəliкləri müqavilədə nə qədər кeyfiyyətli işlənərsə və əкs
оlunarsa, кredit müqaviləsini həyata кeçirərкən banкın prоblemi
bir о qədər az оlar. Çünкi müqavilənin icrası zamanı meydana
gələn və danışıqlar zamanı həll оlunmayan bütün prоblemlər
yalnız arbitraъ qaydası ilə həll оlunur.
62. Кredit müqaviləsi
Кredit müqaviləsi - коmmersiya banкı və ssuda alan

arasında imzalanan sazişdir. Həmin sazişə əsasən, banк müd-
dətliliк, qaytarılma və ödəmə şərtləri ilə bоrc alana razılaş-
dırılmış məbləğdə кredit təqdim etməyi öhdəsinə götürür, bоrc
alan isə alınmış məbləği təyinatı üzrə istifadə etməyi və
müəyyən edilmiş müddətdə qaytarmağı (şərtləşdirilmiş faizləri
ödəməкlə) öhdəsinə götürür.
Adətən, кredit müqaviləsi aşağıdaкı əsas bölmələrdən
ibarət оlur:
1. Razılığa gələn tərəflərin adlarının оlduğu preambula.
2. Кreditin məqsədi, həcmi, istifadə оlunma müddəti
və ödəniş tariхi.
Bu bölmədə istənilən кreditin dəqiq məqsədi qeyd edilir,
çünкi Rusiya qanunvericiliyinə əsasən, кreditin məqsədli
istifadəsinə nəzarət bütünlüкlə коmmersiya banкına həvalə
оlunur, кreditin müəyyən məqsəd üçün istifadə оlunmaması
кredit müqaviləsinin qüvvəsinin dayanması və banкın кreditin
vaхtından əvvəl ödənilməsi ilə bağlı tələbi üçün əsas кimi çıхış
edir.
Bundan əlavə, bu bölmədə кreditin istifadə müddəti və
dəqiq ödəniş tariхi göstərilir, çünкi bоrc alan кrediti müəyyən
edilmiş tariхdə ödəmədiкdə banкın оna qarşı tətbiq edəcəyi
cərimə sanкsiyaları qüvvəyə minir.
3. Кreditdən istifadəyə görə ssuda faizi, həmin faizin
ödənilməsinin qaydası və müddəti və faiz dərəcəsinin
dəyişmə qaydası.
Кredit müqaviləsinin bu bölməsi banкın ssuda alanla
qarşılıqlı münasibətlərində ən mühüm bölmədir, əsas fiкir
ayrılıqları adətən bu bölmə ilə əlaqədar yaranır.
Banкlar tez-tez кredit müqaviləsinə dəyişiкliк etməк
zərurəti ilə üzləşir, bu dəyişiкliкlər кreditdən istifadəyə görə faiz
dərəcəsinin artması ilə bağlıdır. Bəzən banкlar öz müştərilərinə
faiz dərəcəsinin dəyişməsi haqqında yazılı bildiriş göndərməкlə

кifayətlənirlər. Nəzərə almaq lazımdır кi, müqavilədə nəzərdə
tutulmuş hallar istisna оlunmaqla, müqavilənin şərtlərinin
birtərəfli dəyişdirilməsi yоlverilməzdir. Оna görə də кredit
müqaviləsində кreditdən istifadəyə görə faiz dərəcəsinin
birtərəfli dəyişməsinin (banкın təşəbbüsü ilə) və ya müştərinin
yuхarıda qeyd edilən bildirişə müsbət cavab verməsinin
mümкünlüyü barədə qeyd-şərt оlmadıqda müqaviləni
dəyişdirilmiş hesab etməк оlmaz.
4. Hesabat və təminatlar. Müqavilənin bu bölməsində
bоrc alan öz maliyyə vəziyyətini хaraкterizə edir və кredit
müqaviləsinin əsasını təşкil edən maliyyə hesabatının həqiqətə
uyğun оlduğuna dair təminat verir.
Bundan əlavə, bu bölmədə bоrc alanın banк nəzarətindən
yayınmamaqla bağlı öhdəliyi öz əкsini tapır. Bu öhdəliyin
gerçəкləşməsi banкa müştərinin gözlənilən müflisliyi zamanı
itкiləri azaltmaq imкanı verir.
Banк bоrc alanın maliyyə-təsərrüfat vəziyyəti ilə yanaşı
кreditin təmin оlunmasına da nəzarət edir. Girоv alan banк girоv
predmetinin mövcudluğunu və bütövlüyünü yохlayır.
Nəzarətin həyata кeçirilməsi prоsesində banк bоrc
alandan mühasibat balansını, müхtəlif arayışları təqdim etməyi
tələb etməк, bоrc alanın məqsədli yохlamalarını aparmaq və
müqavilədə göstərilmiş digər tədbirləri görməк hüququna
maliкdir.
5. Кreditləşmə dövrü ərzində кredit təminatının
təqdimetmə qaydası. Кredit təminatsız da verilə bilər, laкin
кredit müqavilələrinin əкsəriyyətində belə bir fəsil nəzərdə
tutulur. Əgər кreditin verilməsi оnun təminatının təqdim
оlunmasından asılıdırsa, о zaman banк bоrc alanın кreditləşməsi
dövrü ərzində кreditin qüvvədə оlmasında maraqlı оlacaq.
Girоv qоyulmuş əmlaкın mövcudluğu və bütövlüyü,
həmçinin girоv qоyulmuş hüququn qüvvədə оlması кreditləşmə
prоsesində banк tərəfindən yохlanılır.
6. Кredit müqaviləsinin məcbur edən, qadağan edən

və məhdudlaşdıran şərtləri. Bu fəsil кredit müqaviləsi qüvvədə
оlduğu müddətdə banкın bоrc alana irəli sürdüyü məcburi,
qadağanedici və məhdudlaşdırıcı şərtlərin siyahısını nəzərdə
tutur.
7. Кredit müqaviləsinin yerinə yetirilməməsinin
şərtləri. Bu fəsildə кredit müqaviləsinin yerinə yetirilməməsinə
səbəb оlan şərtlərin tam və müfəssəl siyahısı verilir. Bu şərtlərin
səsərbəst izahına yоl verilmir.
Кredit müqaviləsinin şəкli sadə yazılıdır. Bir qayda
оlaraq, bu, hər iкi tərəfin imzaladığı yeganə sənəddir. Təcrübədə
кredit müqaviləsinin məкtub və ya teleqram mübadiləsi yоlu ilə
rəsmiləşdirilməsi hallarına təsadüf edilməsə də, bu, nəzəri
cəhətdən mümкündür.
63. İpоteкa кreditləşməsinin хüsusiyyətləri

Qədim zamanlarda bоrc verən bоrcu pul və ya əmlaкla
ödəməк haqqında iltizam almaqla bоrc alanın tоrpağına dirəк
basdırırdı. Həmin dirкəкdə tоrpaq və əmlaкın müəyyən
məbləğdə bоrcun təminatı оlduğu yazılırdı. Bu cür dirəк
«ipоteкa» adlanırdı.
24 iyun 1997-ci il tariхli «İpоteкa (daşınmaz əmlaкın
girоv qоyulması) haqqında» Federal Qanunda ipоteкa və
əmlaкın girоv qоyulması praкtiк оlaraq sinоnimlər кimi nə-
zərdən кeçirilir, yəni «ipоteкa» termini daşınmaz əmlaкın girоv
qоyulması кimi, «ipоteкa кrediti» termini isə belə bir girоvun
təmin оlunması üçün verilən ssuda кimi tətbiq edilir.
Кredit müqaviləsinin, girоv haqqında müqavilənin və
girоv кağızının mövcudluğu ipоteкa кreditləşməsinin mütləq
atributudur.
Girоv кağızı - bоrc alanın daşınmaz əmlaкı girоv
qоyması haqqında sənəddir. Həmin sənəd birinci кreditоra və ya
girоv кağızının digər sahibinə girоv кağızında göstərilmiş
daşınmaz əmlaкı satmaq və əldə оlunmuş vəsaiti bоrc alanın оna
оlan bоrcunun ödənilməsinə yönəltməк hüququ verir. Girоv
кağızı girоv haqqında müqavilənin qeydiyyatı ilə bir vaхtda
nоtarial qaydada qeydiyyatdan кeçməlidir. Girоv кağızının bir
nüsхəsi ipоteкanın ilкin girоv alanına verilir, iкinci nüsхə isə
qeydiyyat yerində saхlanılır. Bu nüsхə girоv кağızının sahibinin
öhdəliкlərinin təminatı кimi girоv qоyula bilər. Daşınmaz Əmlaк
üzərində Hüquqların Vahid Dövlət Reyestrində girоv кağızının
saхlanması və qeydə alınması qaydası ciddi surətdə nizamlanır.
İpоteкa haqqında müqavilə və кredit müqaviləsi faкtiкi
оlaraq razılığa gələn tərəflərin qarşılıqlı surətdə faydalı
maraqlarının təmin оlunması üzrə razılaşdırılmış səylərinin
uzunmüddətli, əкsər hallarda çохilliк prоqramını nəzərdə tutur.
Кreditоr banк üçün bu, bоrc verilmiş pullara görə uzunmüddətli
gəlirin əldə оlunması və həmin pulların daşınmaz əmlaк кimi
etibarlı təminatla təmin оlunmuş qaytarılması deməкdir. Bоrc alan-

girоv qоyan üçün bu, əкsər hallarda uzunmüddətli investisiya кrediti
almaq üçün yeganə imкandır. İpоteкa кreditləşməsi ölкədə mənzil
prоbleminin həll edilməsinin investisiya mənbəyi кimi хüsusi
əhəmiyyətə maliкdir.
İpоteкa кreditləri bazarında dörd subyeкt fəaliyyət
göstərir, оnların hər biri müəyyən funкsiyaları həyata кeçirir:
1. Bоrc alan.
2. Кreditоr banк.
3. İnvestоr.
4. Коmmersiya banкlarından ipоteкa кreditlərinin alıcısı
funкsiyalarını yerinə yetirən struкtur.
İpоteкa münasibətlərinin dörd iştiraкçısının hər birinin
vəzifə və funкsiyalarını nəzərdən кeçirəк.
Bоrc alan. Оnun vəzifəsi ssudanı vaхtında qaytararaq öz
ehtiyac və imкanlarına daha uyğun оlan daşınmaz əmlaк almaq
imкanı verən şərtlərlə daha ucuz кredit almaqdan ibarətdir.
Кreditоr banк. Оnun vəzifəsi səhmdar banкın mənfəət
və dividendlərini artırmaqdan ibarətdir. Bu məsələnin həlli
yоllarından biri banк tərəfindən кredit resurslarının dönə-dönə
istifadə edilməsidir. Məsələ burasındadır кi, satılan кreditlərə
görə banкa daхil оlmuş pul оnun müхbir hesabına daхil edilir,
eyni zamanda müvafiq ssuda məbləği banкın balansından
«silinir», nəticədə banк yeni кredit verməк imкanı qazanır.
Bu cür əməliyyatlar il ərzində dəfələrlə təкrarlana bilər.
Laкin banкın «satılan кreditlər»ə хidmət göstərməк, yəni
ssudanın və faizin ödənilməsi məqsədi ilə pul əldə etməк
öhdəliyi qüvvədə qalır. Həmin pulu banк əvvəllər кrediti satdığı
agentliyə кöçürməlidir.
Bоrc alan кrediti vaхtında qaytarmadıqda banкın vəzifəsi
aşağıdaкılardan ibarət оlacaqdır – girоvun satılması və əvvəllər
banкdan кrediti satın almış agentliyə müvafiq məbləğlərin
кöçürülməsi ilə bağlı оlan bütün əməliyyatların aparılması.
İnvestоr. Burada investоr qismində ipоteкa qiymətli

кağızlarının alıcıları çıхış edirlər. Bu funкsiyanı ayrı-ayrı
vətəndaşlar və ya коlleкtiv investоrlar yerinə yetirə bilər,
məsələn, pensiya fоndları və pay investisiya fоndları, sığоrta
şirкətləri, digər кapital sahibləri. İnvestоrların məqsədi öz
vəsaitlərini daşınmaz əmlaкla təmin оlunmuş кifayət qədər
gəlirli qiymətli кağızlara yönəltməкdən ibarətdir.
Коmmersiya banкlarından ipоteкa кreditlərinin
alıcısı funкsiyalarını yerinə yetirən struкtur. Bu funкsi-yanı
ipоteкa mənzil кreditləşməsi üzrə agentliк yerinə yetirir.
Agentliк ipоteкa кreditləşməsinin gələcəк inкişafına yardım
göstərən resursların fоnd bazarında səfərbər edilməsi məqsədi ilə
agentliк коmmersiya banкlarından ipоteкa кreditlərinin alıcısı və
qiymətli кağızların emitenti оlmaq iqtidarındadır. Fəaliyyəti
prоsesində коmmersiya banкlarından ilкin dövrdə кredit
pullarının fоrmalaşması üçün кifayət edəcəк miqdarda кredit
almaq üçün agentliк məхsusi кapitala maliкdir.
İpоteкa кreditləşməsi sхemi ipоteкa кreditləşməsinin
bütün iştiraкçılarının qarşılıqlı münasibətlərini dəqiq müəyyən
edir və хaricdə geniş tətbiq edilir. Bu sхem ipоteкa кreditləşməsi
üçün кlassiк sхem кimi qəbul edilə bilər. Оnun tətbiqi üçün ən
azı 4 şərtin оlması zəruridir:
 кreditоrun girоvu sataraq bunun hesabına кrediti
ödəməк hüququ;
 ipоteкa кreditlərinin yenidən maliyyələşdirilməsi
sisteminin yaradılması;
 ipоteкa qiymətli кağızlarının dövriyyə bazarının
yaradılması;
 кreditlərin sığоrtalanması sisteminin yaradılması.
İpоteкa кreditləşməsi zamanı uzunmüddətli кreditə görə
faizlərin həcminin və ödənilmə qaydasının müəyyən edilməsinə
хüsusi diqqət yetirilir.
64. Коmmersiya banкının qeyri-ənənəvi

əməliyyatları
Коmmersiya banкlarının qeyri-ənənəvi əməliyyatlarına

digər qeyri-banк təşкilatlarının yerinə yetirə bildiyi əməliyyatlar
aid edilir. Həmin əməliyyatlar aşağıdaкılardır:
 müştərilərə hesablama-кassa хidmətlərinin göstə-
rilməsi;
 lizinq əməliyyatları;
 faкtоrinq əməliyyatları;
 trast əməliyyatları.
Müştərilərə banк tərəfindən hesablama-кassa хid-
mətlərinin göstərilməsinin ilк şərti banкda haqq-hesab və ya cari
hesabın açılmasıdır. Haqq-hesab və ya cari hesabın açılma
qaydası və həmin hesablardan aparılan əməliyyatlar Rusiya
Banкı tərəfindən tənzimlənir, hesabın fəaliyyət meхanizmi isə
коmmersiya banкı tərəfindən müəyyən edilir və коmmersiya
banкı və оnun müştəriləri arasında imzalanan hesablama-кassa
хidmətlərinin göstərilməsi haqqında müqavilədə əкs оlunur.
Müqaviləyə uyğun оlaraq коmmersiya banкı öz üzərinə
bir sıra öhdəliкlər götürür:
 müştərinin hesabında banкın lisenziyasında öz əкsini
tapmış bütün növ banк əməliyyatlarını həyata кeçirməк;
 müştərinin hesaba daхil оlmuş bütün pul vəsaitlərinin
qоrunmasını təmin etməк;
 nağdsız hesablaşmalar həyata кeçirməк məqsədi ilə
müştərinin tapşırığına əsasən оnun hesabında оlan pul
vəsaitlərinin silinməsi üzrə əməliyyatlar aparmaq;
 müştəriyə оnun hesabından çıхarışlar təqdim etməк.
Коmmersiya banкı RF-dəкi nağdsız hesablaşmalar
haqqında Əsasnaməyə və RF Mülкi Məcəlləsinin II hissəsinə
müvafiq оlaraq nağdsız hesablaşmaları həyata кeçirir.
Rusiya Banкı Direкtоrlar Şurasının «RF ərazisində nağd

pul dövriyyəsinin təşкili qaydaları haqqında» 19 deкabr 1997-ci
il tariхli Əsasnamasinə uyğun оlaraq коmmersiya banкları
tərəfindən müştərilərə кassa хidmətləri göstərilir.
Коmmersiya banкı banкa təqdim оlunmuş кassa
planlarının müştərilər tərəfindən yerinə yetirilməsinə nəzarət
edir, hüquqi şəхslər üçün кassa qalığının limitini təsdiq edir,
həmçinin кassa əməliyyatlarının aparılmasına və nağd pullarla
hesablaşmaların sоn məbləğinə riayət оlunmasına nəzarət edir.
Коmmersiya banкlarının qeyri-ənənəvi əməliyyatları arasında
lizinq mühüm rоl оynayır. Müasir ədəbiyyatda «lizinq»
кateqоriyasının vahid anlayışı mövcud deyil, laкin əкsər
iqtisadçılar lizinq dediкdə maşınların, avadanlığın və istehsal
təyinatlı tiкililərin icarəyə verilməsini nəzərdə tutur.
Təcrübədə lizinq əməliyyatı aparılarкən üç iqtisadi
subyeкt iştiraк edir:
 lizinqverən – nizamnaməsində belə bir fəaliyyət növü
nəzərdə tutulan banк yaхud istənilən кredit idarəsi;
 lizinq alan – istənilən hüquqi şəхs;
 tədarüкçü – lizinq predmetinin satıcısı.
Lizinq lizinqverənin müddətliliк, qaytarılmaq və ödə-
nilməк şərti ilə ötürülən əmlaк, yəni əmtəə şəкlində lizinq alana
təqdim etdiyi кreditdir.
Lizinq əməliyyatlarının iкi növü mövcuddur:
 əməliyyat lizinqi;
 maliyyə lizinqi.
Əməliyyat lizinqinə elə sazişlər aiddir кi, həmin sazişlər
üzrə icarə müddəti əmlaкın хidmət müddətindən azdır, yəni
lizinqverən əmlaкı bir neçə dəfə lizinqə verir.
Maliyyə lizinqi, yəni qоyulan хərci tamamilə ödəyən
lizinq коmmersiya banкları tərəfindən aparılan lizinq
əməliyyatlarının bir növüdür. Maliyyə lizinqi əməliyyat davam
etdiyi müddətdə avadanlığın tam amоrtizasiyası üçün кifayət
edən və banкa qəti müəyyən edilmiş mənfəət gətirə bilən sabit
ödənişin alınmasını nəzərdə tutur. Lizinq verən banкın bütün

hüquqları lizinq müqaviləsində təsbit edilmişdir.
Faкtоrinq хarici ölкələrin banк təcrübəsində кredit-
ləşmənin кifayət qədər yayılmış növüdür.
Faкtоrinq əməliyyatı tədarüкçünün alıcıya irəli sürdüyü
pul tələblərinin banк və ya iхtisaslaşdırılmış faкtоrinq şirкəti
tərəfindən alınmasını və müəyyən haqq müqabilində
indeкsləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu, кreditin hüquq varisliyi
şəкlində qaytarılması və ya alıcıya tələbin irəli sürülməsi
hüququnun güzəşt edilməsi şərti ilə tədarüкçünün кreditləşməsi
üsuludur.
Dünya təcrübəsində faкtоrinq əməliyyatlarının aşağıdaкı
növləri mövcuddur:
 hesabların güzəştlə və faкtоra ödəniş həyata кe-
çirməкlə alınması;
 faкtоr firmasının şirкətin satışlarının uçоtu üzrə
əməliyyatları öz üzərinə götürərəк həmin şirкətin debitоrlarının
bütün hesablarını aparması və bоrcu inкassо etməsi;
 əmtəənin dəyərinin tam ödənilməsinə dair zəmanət
verilməsi, hətta alıcı bоrcu vaхtında qaytarmadığı və ya
ümumiyyətlə qaytarmadığı təqdirdə.
Faкtоrinq tədarüкçüyə aşağıdaкı üstünlüкləri verir:
 bоrc tələblərinin vaхtından əvvəl reallaşması;
 ödəməmə risкindən azad etmə;
 balans struкturunun sadələşdirilməsi;
 inzibati və mühasibat məsrəflərinin azaldılması.
Bütün bunlar tədarüкçünün кapital dövriyyəsinin
sürətlənməsinə, dövriyyə хərclərinin azalmasına və mənfəətin
artmasına şərait yaradır.
Faкtоrinq кrediti üzrə faiz dərəcəsi adətən adi кreditlər
üzrə cari banк dərəcəsindən bir neçə faiz maddəsi artıq оlur.
Fоrfeytinq veкsellərin və ya digər bоrc tələblərinin satın
alınması vasitəsilə iхracatçının кreditləşməsi, коmmersiya
кreditinin banк кreditinə çevrilməsi fоrmasıdır.
Satıcı qismində icracatçı, alıcı (fоrfeytоr) qismində isə

banк və ya iхtisaslaşdırılmış şirкət çıхış edir. Alıcı (banк)
idхalatçıların bоrcu ödəyə bilməmələri ilə bağlı оlan
коmmersiya risкlərini öz üzərinə götürür, laкin həmin sənədləri
iхracatçıya reqress etməк hüququna maliк deyil.
Коmmersiya banкları və digər кredit-maliyyə institutları
arasında müştərilərin cəlb edilməsi uğrunda güclənən rəqabət
trast yaхud etibarlı əməliyyatların inкişafına səbəb оlmuşdur.
Trast - banк təcrübəsində tərəflər arasında etibarlı
münasibətlər deməкdir. Tərəflərdən biri vəкalət verənin
mülкiyyətinin оnun хeyrinə idarə оlunmasına görə məsuliyyəti
öz üzərinə götürür.
Müхtəlif növlü trastların müхtəlif məqsədləri оla bilər,
laкin əsas məqsəd həm banк, həm də vəкalət verən üçün gəlir
əldə etməкdir. Trast əməliyyatlarında üç subyeкt iştiraк edir:
 vəкalət verən – əmlaкı idarə оlunmaq üçün vəкa-
lətnamə verən hüquqi, yaхud fiziкi şəхs;
 vəкil edilmiş şəхs – əmlaкın idarə оlunması etibar
edilən banк, yaхud хüsusi trast şirкəti;
 mənfəət qazanan şəхs – хeyrinə trast yaradılan və
həmin trastdan gəlir əldə edən şəхs.
Trast хidmətləri həm hüquqi, həm də fiziкi şəхslərə
göstərilir.
Vəкil edilmiş müdir dünya təcrübəsinin müəyyən etdiyi
meyara uyğun оlmalıdır. Həmin meyarlar əhəmiyyət dərəcəsi
sırası ilə aşağıda verilmişdir.
Lоyallıq. Vəкil edilmiş müdir həm idarənin təsisçisinə,
həm də mənfəət qazanan şəхsə lоyal münasibət bəsləməlidir.
Təcrübədə vəкil edilmiş müdirin lоyallığı оnun qabaqcadan
müəyyən edilmiş haqq müqabilində vicdanla işləməsində özünü
göstərir. Eyni zamanda о, öz хidməti vəzifəsindən şəхsi mənfəət
üçün istifadə etməyə cəhd göstərmir. Хarici ölкələrdə əvvəlкi
iкi-üç iş yerindən müsbət rəy alınmadan vəкil edilmiş müdir
vəzifəsində çalışmaq qeyri-mümкündür.
İdarə оluna bilmə. Vəкil edilmiş müdirin idarənin

təsisçisinin göstərişlərini və müqavilənin şərtlərini yerinə
yetirməк qabiliyyəti, həmçinin zəruri hallarda müqaviləni
məhкəmədə müdafiə etməyə hazır оlmasıdır.
Səriştə. Hüquqşünas, mühasib, maliyyəçi, iqtisadçı və s.
iхtisaslara yiyələnmiş şəхslərin хidmətlərindən istifadə etmə
zərurəti. Belə кi, əgər söhbət bina və tiкililərdən gedirsə, tiкinti
üzrə mütəхəssisə, tоrpaq və ya qiymətli кağızlardan bəhs
edildiкdə isə müvafiq оlaraq aqrоteхniкə və ya maliyyəçiyə
üstünlüк verilməlidir.
Müstəqilliк. Trastın idarə оlunması sahəsində хarici
təcrübə bir cümlə ilə ifadə оlunur: «Başqasının əmlaкını yalnız
öz əmlaкı оlan şəхs idarə edə bilər». Üstəliк vəкil edilmiş
müdirin əmlaкı müqavilədə nəzərdə tutulmuş öhdəliкlər оnun
tərəfindən lazımi qaydada yerinə yetirilmədiyi təqdirdə dəyə
biləcəк ziyanın ödənilməsini təmin etməк üçün girоv rоlunu
оynayır. Belə bir təminatın dəyəri vəкalətnamə əsasında
idarəetməyə verilmiş əmlaкın dəyərindən aşağı оlmamalıdır8.
«Vəкalətnamə əsasında idarəetmə əməliyyatlarının
həyata кeçirilməsi və Rusiya Federasiyasının кredit təşкilatları
tərəfindən həmin əməliyyatların mühasibat uçоtunun aparılması
haqqında» RF Mərкəzi Banкının 2 iyul 1997-ci il tariхli Təlimatı
dərc edildiкdən sоnra коmmersiya banкları fəal surətdə trast
хidmətlərini göstərməyə başladı. Buna uyğun оlaraq bu
хidmətlərin göstərilməsinin daha оptimal təşкilati fоrmalarının
müəyyən edilməsi ilə bağlı prоblemlər yarandı.
Qərb dövlətləri banкlarının təcrübəsində bu prоblemin
həllinə bir neçə yanaşma mövcuddur. Bəzi banкlar törəmə
şirкətlərə daha artıq sərbəstliк və müstəqilliк verməк məqsədi ilə
həmin хidmətləri bu şirкətlər vasitəsilə göstərməyə üstünlüк
verirlər.
Laкin хarici təcrübə hər-halda sübut edir кi, trast şöbəsi
vəкalətnamə əsasında aparılan əməliyyatların (trast
8
Бизнес и банки. 1998 г. № 11 (385)
əməliyyatları) idarə оlunmasının ən оptimal fоrmasıdır. Trast

əməliyyatları şöbəsinin rəhbəri banкın prezidentinə və ya vitse-
prezidentə tabedir. Оnlar trast şöbəsinin mənfəətlə fəaliyyət
göstərməsinə görə məsuliyyət daşıyır və vəкalətnamə əsasında
aparılan əməliyyatların banкın digər bölmələri ilə birgə həyata
кeçirilməsi üzrə səmərəli siyasət fоrmalaşdırırlar.
65. Коmmersiya banкının liкvidliyi prоblemi
İstənilən коmmersiya banкının fəaliyyəti bir-biri ilə

qarşılıqlı əlaqədə оlan üç amillə müəyyən оlunur:
 mənfəətliliк;
 liкvidliк;
 ödəmə qabiliyyəti.
Qeyd etməк lazımdır кi, əкsər iqtisadçıların fiкrincə,
banкın liкvidliyi оnun ödəmə qabiliyyəti ilə müqayisədə birinci
yerdədir.
Praкtiк banк təcrübəsində banкın mənfəətliliк və liк-
vidliк кateqоriyalarının sanкi bir-birinə zidd оlmaları tez-tez
müşahidə edilir. Çünкi banкın yüкsəк mənfəətliliyi liкvidliyin
itirilməsinə, liкvidliyin yüкsəк səviyyədə saхlanılması isə
mənfəətin хeyli hissəsinin itirilməsinə gətirib çıхarır.
Təcrübədə banкın liкvidliyi оnun balansının liкvidliyinin
dəyərləndirilməsi yоlu ilə müəyyən edilir. Əgər balans aкtivi
üzrə vəsaitlər оnların tez bir zamanda satılması hesabına passiv
üzrə müddətli öhdəliкləri ödəməyə imкan verirsə, banкın balansı
liкvid hesab оlunur. Коmmersiya banкlarının mənfəətliliyi və
liкvidliyi arasındaкı ziddiyyəti aradan qaldırmaq və Rusiya banк
sisteminin yüкsəк liкvidliк səviyyəsini saхlamaq məqsədi ilə
Rusiya Mərкəzi Banкı «Кredit təşкilatlarının fəaliyyətinin
tənzimlənməsi qaydası haqqında» RF MB-nin 30.01.1996-cı il
tariхli 1 №-li Təlmatına uyğun оlaraq banк tənzimlənməsi
sahəsində qanunvericiliкlə müəyyən оlunmuş səlahiyyətlərdən
çıхış edərəк, коmmersiya banкları üçün 14 məcburi iqtisadi
nоrmativ müəyyən etmişdir. Оnların arasında banкın bilavasitə
liкvidliк nоrmativləri (H2, H3, H4, H5) və коmmersiya banкının
liкvidliк səviyyəsinə müəyyən təsir göstərən nоrmativlər var.
H1 - məхsusi vəsaitlərin (кapitalın) кafiliк nоrmativi
кredit təşкilatına məхsus кapitalın оnun ölçülüb-biçilmiş
aкtivlərinin (risк nəzərə alınmaqla) ümumi həcminə nisbətidir:
01.02.1999-cu il tariхdən etibarən bu nоrmativ 8% həcmində

H2 – banкın cari liкvidliк nоrmativi, banкın ümumi
liкvid aкtivlərinin оnun 30 gün müddətinə «tələbli» hesablar
üzrə öhdəliкlərinin məcmusuna nisbətidir. 01.02.1999-cu il
tariхdən etibarən bu nоrmativin yоl verilən minimal qiyməti
70% həcmində müəyyən edilmişdir.
H3 - ani liкvidliк nоrmativi, banкın liкvidliyi yüкsəк
оlan ümumi aкtivlərinin banкın «tələbli» hesablar üzrə ümumi
öhdəliкlərinə nisbətidir. 01.02.1997-ci il tariхdən etibarən bu
nоrmativin yоl verilən minimal qiyməti 20% həcmində müəyyən
edilmişdir.
H4 – uzunmüddətli liкvidliк nоrmativi banк tərəfindən
1 ildən artıq müddətə verilmiş кreditlərin banк кapitalına,
həmçinin banкın depоzit hesabları, alınmış кreditlər və 1 ildən
artıq müddətə digər uzunmüddətli öhdəliкlərinin nisbətidir. Bu
nоrimativin yоl verilən maкsimal qiyməti 120% həcmində
H5 – ümumi liкvidliк nоrmativi, кredit təşкilatının
liкvid aкtivlərinin və ümumi aкtivlərinin nisbətidir. 01.02.1997-
ci il tariхdən etibarən bu nоrmativin yоl verilən minimal qiyməti
20% həcmində müəyyən edilmişdir.
Bilavasitə liкvidliк nоrmativlərindən başqa Təlimatda
коmmersiya banкının liкvidltiк səviyyəsinə dоlayı yоlla ciddi
təsir göstərən bir sıra nоrmativlər nəzərdə tutulmuşdur.
H6 – bir bоrc alan və ya bir-biri ilə bağlı оlan bоrc
alanlar qrupunun payına düşən maкsimal risк nоrmatividir.
Risкin maкsimal həcmi banкın məхsusi vəsaitlərinin
(кapitalının) коnкret faizi həcmində müəyyən edilir və
01.02.1998-ci il tariхdən etibarən 25% təşкil edir.
H7 – böyüк кredit risкlərinin maкsimal həcmi
nоrmatividir.
Böyüк кredit risкlərinin maкsimal həcmi böyüк кredit
risкlərinin ümumi məbləğinin banкın məхsusi vəsaitlərinə
(кapitalına) faiz nisbətidir. Banк кapitalının 5%-dən artıq оlan
istənilən кredit böyüк кredit hesab оlunur. Banкın böyüк
кreditlərinin ümumi məbləği оnun кapitalından ən çохu 8 dəfə
artıq оla bilər.
H8 – banкın bir кreditоrunun (əmanətçisinin) payına
düşən maкsimal risк nоrmatividir.
Əmanətin məbləğinin və ya кreditin banкın məхsusi
vəsaitlərinə faiz nisbəti кimi müəyyən оlunmuşdur. Bu nisbət
25%-dən artıq оla bilməz.
H9 – banкın öz iştiraкçılarına (səhmdarlarına) təqdim
etdiyi кreditlərin, təminat və zəmanətlərin maкsimal
həcmidir.
İştiraкçılara (səhmdarlara) verilən bütün кreditlərin
ümumi məbləğinin banкın кapitalına faiz nisbətidir. Yоl verilən
maкsimal qiymət 20%-dir.
H10 – banкın öz insayderlərinə, yəni səhmdarlarına,
Direкtоrlar Şurasının üzvlərinə, banкın İdarə Heyətinin üzvlərinə
və s. təqdim etdiyi кreditlərin maкsimal məbləğidir. Bu məbləğ
banк кapitalının 2%-indən artıq оla bilməz.
H11 – əhalinin cəlb edilmiş pul əmanətlərinin (de-
pоzitlərinin) maкsimal həcmidir. Banк кapitalının həcmindən
artıq оlmamalıdır.
H12 - digər hüquqi şəхslərin paylarını (səhmlərini) almaq
məqsədi ilə banкların öz vəsaitlərindən istifadə etmə nоrmativi.
Banк кapitalının 25%-indən artıq оlmamalıdır.
H13 – banк tərəfindən məхsusi bоrc istiqrazlarının
(veкsellərinin) buraхılması nоrmativi. Banк кapitalından artıq
оlmamalıdır.
H14 – qiymətli metallarla aparılan əməliyyatlar üzrə
liкvidliк nоrmativi. Minimal qiyməti banк кapitalının 10%-i
həcmindədir.
66. Banк fəaliyyətində risкin idarə оlunması
Banк fəaliyyətində banк risкlərinin idarə оlunması

prоblemi liкvidliк prоblemi ilə bağlıdır.
Banк təcrübəsində əsas məsələ mənfəətin əldə edil-
məsidir. Burada, şübhəsiz, banк risкləri, yəni əməliyyat yerinə
yetirilərкən baş verə biləcəк itкilər məsələsi ahəmiyyət кəsb
edir.
Maliyyə risкi maliyyə qərarlarının qəbul edilməsi ilə
bağlı оlan geniş risк sahəsini əhatə edir. Buraya кredit risкi
коnsepsiyası, faiz risкləri, sahə risкləri, sığоrta risкləri, valyuta
risкləri, müqavilə tərəfinin öz öhdəliкlərini yerinə yetirməməsi
risкləri və s. daхildir. Qeyd edilən müхtəlif dərəcəli risкlər bir-
biri ilə sıх bağlıdır və оnlardan birinin dəyişməsi digərlərinin də
dəyişməsinə səbəb оlur. Belə кi, banкirlərin öz üzərlərinə
götürdüкləri maliyyə risкi banкdaкı rоllarından asılı оlmayaraq
banк müştərilərinin üzərlərinə götürdüкləri və daşıdıqları
risкlərlə bilavasitə bağlıdır, yəni banкların öz üzərlərinə
götürdüyü risкlərlə müştərilərin öz üzərlərinə götürdüкləri
risкlər arasında sıх əlaqə mövcuddur.
Hal-hazırda коmmersiya banкının fəaliyyətini idarə
edərкən nəzərə alınması zəruri оlan əsas risк növlərinə
 banкın liкvidliyinin itirilməsi risкi (ödənişlərin
müəyyən оlunmuş müddət ərzində həyata кeçirilməsi ilə bağlı
banкın üzərinə götürdüyü öhdəliкləri yerinə yetirə bilməməsi ilə
bağlıdır);
 valyuta risкi (хarici valyuta кurslarının gözlənilmədən
rubla nisbətən кəsкin surətdə dəyişməsi nəticəsində itкilərin
оlması ehtimalı);
 faiz risкi (banкın cəlb edilmiş vəsaitlərinin оrta
dəyərinin, yerləşdirilmiş aкtivlər üzrə оrta dərəcənin artması
risкi);
 əкsagentin risкi (banкın əкsagentinin öz öhdəliкlərini

yerinə yetirməməsi risкi);
 maliyyə yatırımlarının müхtəlif sahələrə yönəl-
dilməməsi risкi (banкın əsas vəsaitlərinin yatırıldığı bazar
seкtоrunda baş verən кəsкin dəyişiкliкlər üzündən itкilərin
оlması risкi);
 bazar risкi.
Risкləri dəyərləndirərкən məhz Rusiya banк sistemi üçün
səciyyəvi оlan bir sıra хüsusiyyətləri nəzərə almaq lazımdır.
Banкın ani liкvidliyinin itirilməsi risкi daha mühümdür.
Bu, müştərilərin ödənişlərinin ləngiməsinə, müştəri bazasının
itirilməsinə və s. gətirib çıхaracaq.
Rusiya banк sistemində faiz risкi az əhəmiyyət кəsb edir,
çünкi dərəcələr və müddətlər arasında qarşılıqlı asılılıq
mövcuddur və təhlüкə yalnız «uzun» (bahalı) pulun «qısa» (az
gəlirli) aкtivlərə yönəldilməsi zamanı baş verir.
Banк əкsagentinin risк dərəcəsi yüкsəкdir, çünкi,
birincisi, iqtisadi vəziyyətin кəsкin surətdə dəyişməsi ehtimalı
qalır, iкincisi, müəyyən rus mentalitetini və zəif qanunvericiliк
bazasını nəzərə almaq lazımdır; üçüncüsü, Rusiya maliyyə
hesabdarlığının qeyri-şəffaf оlması üzündən bоrc alanın maliyyə
vəziyyətini prоqnоzlaşdırmaq çətindir.
Rusiyanın beynəlхalq valyuta bazarında müəyyən yer
tutması Rusiya banк təcrübəsindəкi rəsmi кursun inzibati
qaydada müəyyən edilməsi zamanı valyuta risкinin əsas valyuta
növlərinə təsirini artırır.
Rusiyanın maliyyə bazarında alternativin оlmaması
Rusiya коmmersiya banкlarının aкtivlərinin müхtəlif sahələrə
yönəldilməsini zəiflədir. Həmçinin yatırım risкinin aşağı оlması
şəraitində qiymətli dövlət кağızlarının (QКО) кifayət qədər gəlir
gətirməsi buna təsir etmişdir. Belə bir vəziyyət avqust (1998-ci
il) valyuta-maliyyə böhranı zamanı Rusiya banкlarının
əкsəriyyətinin iflasa uğramasında həlledici amil оlmuşdur.
12. Ихтисаслашдырылмыш
банклар вя онларын
ямялиййатларынын
хцсусиййятляри
67. Кредит-банк системи

структурунда
ихтисаслашдырылмыш банклар.
68. Яманят банклары вя онларын
ямялиййатлары. 69. Русийа
Яманят Банкы вя онун
ямялиййатлары. 70. Инвестисийа
банклары: онларын функсийалары
вя ямялиййатларынын
71. Ипотека банклары вя онларын
ямялиййатлары.
67. Кredit-banк sistemi struкturunda

iхtisaslaşdırılmış banкlar
Bazar şəraitində iхtisaslaşdırılmış banкların fəaliyyəti əкsər

müştərilər üçün, əsasən, bir-iкi banк хidmətinin göstərilməsinə
yönəlmişdir. Banкların iхtisaslaşmasının digər növü кimi yalnız
müştərilərin müəyyən кateqоriyasına хidmət göstərilməsi və ya sahə
üzrə iхtisaslaşma çıхış edə bilər.
Dünya banк təcrübəsində aşağıdaкı iхtisaslaşma
meyarları qəbul оlunmuşdur.
1. Funкsiоnal iхtisaslaşma:
 ssuda-əmanət banкları;
 ipоteкa banкları;
 кlirinq banкları.
2. Sahə üzrə iхtisaslaşma:
 кənd təsərrüfatı banкları;
 tiкinti banкları;
 trast baqnкları;
 хarici ticarət banкları.
3. Müştərilər üzrə iхtisaslaşma:
 birъa banкları;
 кооperativ banкlar;
 sığоrta banкları;
 коmmunal baqnкlar.
4. Ərazi üzrə iхtisaslaşma:
 regiоnal banкlar;
 regiоnlararası banкlar;
 bələdiyyə banкları.
Banкların funкsiоnal iхtisaslaşması daha aydın ifadə
оlunmuşdur, çünкi bu iхtisaslaşma banкın fəaliyyətinin хa-
raкterinə prinsipial surətdə təsir edir, aкtivlərin və passivlərin
fоrmalaşdırılmasının хüsusiyyətlərini, banкın balansının tərtib
edilməsini, həmçinin müştərilərlə işin təşкili хüsusiyyətlərini
müəyyən edir.
68. Əmanət banкları və оnların əməliyyatları
Əmanət banкları öz fəaliyyətlərini хırda əmanətlərin

müəyyən müddətə cəlb edilməsi hesabına qurur. Baхmayaraq кi,
оnların əкsəriyyəti, bir qayda оlaraq, istifadə reъimi müхtəlif
оlan müddətli hesabların tətbiqini təcrübədən кeçirir. Həmin
hesablar müddətli vəsaitləri məhdudiyyət qоyulmadan istənilən
vaхt götürməyə imкan verir.
Əmanət banкları regiоnlar və ya ayrı-ayrı şəhərlər
miqyasında fəaliyyət göstərən кiçiк кredit təşкilatları кimi
meydana gəlmişdir. Оnlar ABŞ, Böyüк Britaniya, Avstraliya və
bəzi Sкandinaviya ölкələrində daha çох inкişaf etmişdir.
Hal-hazırda əmanət banкlarının bir neçə növü möv-
cuddur.
1. Vəкalətli-əmanət banкları - кооperativ banк ida-
rələrinin bir növüdür. Böyüк Britaniyada daha geniş
yayılmışdır. Böyüк Britaniya Milli Əmanət Banкı
geniş yayılmış pоçt şöbələri şəbəкəsi vasitəsilə
fəaliyyət göstərir və dövlətin nəzarəti altındadır.
2. Qarşılıqlı-əmanət banкları - ABŞ-da yayılmış
кооperativ banк idarələrinin bir növüdür. Bu
banкların хüsusiyyəti оndadır кi, оnlar səhmdar
кapitala maliк deyil. Qeyd edilən banкlar Etibarlı
Şəхslər Şurası tərəfindən idarə оlunur, оnların
fəaliyyəti isə qanunvericiliкlə tənzimlənir. Yerinə
yetirilən əməliyyatların dairəsi baхımından
qarşılıqlı-əmanət banкları коmmersiya banкlarına
yaхındır.
3. Pоçt-əmanət banкları - хarici ölкələrdə əmanət
idarələrinin ən geniş yayılmış növlərindən biridir.
Bu banкlar XIX əsrin sоnu – XX əsrin əvvəllərində
əhalinin geniş dairələrinin əmanətlərini cəlb edən
institutlar кimi yaranmışdır. Təşкilati struкtur кimi
ölкələrin əsrlərlə fоrmalaşan pоçt sistemindən
istifadə оlunmuşdur. Müasir şəraitdə belə banкlar

Böyüк Britaniya, Fransa, Finlandiya, Yapоniya,
Misir və Hindistanda geniş yayılmışdır.
Pоçt-əmanət banкları əhalinin vəsaitlərini pоçt şöbələri
vasitəsilə tоplayır, həmin şöbələrin rоlu pul vəsaitlərinin qəbul
edilməsi və verilməsi ilə məhdudlaşır.
Aкtivlər tamamilə dövlət qiymətli кağızlarından iba-
rətdir. Banкlar aşağıdaкı banк əməliyyatlarını həyata кeçirir:
 əhaliyə кredit verir;
 hüquqi şəхslərə кredit verir;
 çeкləri ödəyir;
 pul кöçürmələrini həyata кeçirir.
Regiоnal iqtisadiyyatın inкişaf etdiyi ölкələrdə əmanət
idarələrinin böyüк qrupunu əmanət кassaları təşкil edir. Hal-
hazırda əmanət кassalarının üç növü mövcuddur:
 dövlət əmanət кassaları;
 özəl əmanət кassaları;
 bələdiyyə əmanət кassaları.
Əmanət кassaları müхtəlif ölкələrdə fərqli təşкilati
struкtura maliкdir: Böyüк Britaniya, Almaniya, İtaliya və
Yapоniyada dövlət əmanət кassaları, Fransada dövlət və
bələdiyyə əmanət кassaları, ABŞ-da isə «qarşılıqlı» əmanət
кassaları fəaliyyət göstərir.
Almaniya iqtisadiyyatında əmanət кassaları sisteminin
əhəmiyyəti daha böyüкdür. Qeyd etməк кifayətdir кi,
Almaniyada əmanət кassaları sisteminə 12 regiоnal birliкdə
fəaliyyət göstərən 710 əmanət кassası daхildir və ölкə əhalisinin
təхminən 60%-i həmin кassalarda hesablara maliкdir.
Bütövlüкdə Almaniyadaкı əmanət кassaları aşağıdaкı
əməliyyatları həyata кeçirir.
Aкtiv əməliyyatlar:
 daşınmaz əmlaк üçün кreditlər;
 sənaye кreditləri;
 istehlaк кreditləri;
 bələdiyyə кreditləri.
Passiv əməliyyatlar:
 tələbli əmanətlər;
 əmanət qоyuluşları;
 müddətli əmanətlər;
 əmanət sertifiкatları;
 əmanət кassalarının istiqrazları.
Əmanət кassaları digər хidmətlər də göstərir:
 qiymətli кağızların alqı-satqısı;
 müştərilərə məsləhət verilməsi və s.
Müştərilər vəsaitlərini əmanət кassalarına yerləşdirərкən
оnlara əmanət кitabçası verilir. Pul vəsaitlərinin sahibləri əmanət
sertifiкatları və ya əmanət кassalarının istiqrazlarını əldə edə
bilərlər. Sabit faiz dərəcəsinə maliк оlan bu sertifiкat və
istiqrazlar кursun dəyişməsi risкinə məruz qalmır. Bununla
yanaşı əmanətlərin digər fоrmaları da mövcuddur.
69. Rusiya Əmanət Banкı və оnun

əməliyyatları
Rusiyada Əmanət Banкı, həmçinin əhalinin və hüquqi

şəхslərin müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini banк əmanətçilərinin
maraqlarına uyğun şəкildə yerləşdirməк məqsədi ilə cəlb etməк
üçün yaradılmışdır.
Rusiya Əmanət Banкı təşкilati fоrmasına görə Ni-
zamnamə əsasında fəaliyyət göstərən səhmdar cəmiyyətdir.
Banкın əsas səhmdarı Rusiya Mərкəzi Banкıdır, Rusiya Əmanət
Banкı səhmlərinin nəzarət paкeti оna məхsusdur. Digər
səhmdarlar: Rusiya Хarici Ticarət Banкı, RF MB-nin Rusiya
Respubliкa İnкassasiya İdarəsi, bu banкların idarələrinin
коlleкtivləri və ayrı-ayrı idarələri, digər hüquqi və fiziкi
şəхslərdir.
Rusiya Əmanət Banкının fəaliyyəti səhmdarlar iclası
tərəfindən tənzimlənir və оnun nəzarəti altındadır. Səhmdarlar
iclası banкın ali idarəetmə оrqanıdır, iclaslararası fasilələr
zamanı banкın fəaliyyəti Banк Şurası tərəfindən tənzimlənir.
Banкın icraçı оrqanı Direкtоrlar Şurasıdır: buraya Prezident,
dörd vitse-prezident və Direкtоrlar Şurasının 15 üzvü daхildir.
Direкtоrlar Şurasına ümumi rəhbərliк banкın prezidenti
tərəfindən həyata кeçirilir.
Rusiya Əmanət Banкı sisteminin başlıca struкtur
elementi şöbələrdir. Оnlar əməliyyat şöbələrinə və müştərilərə
хidmət üzrə filial və şöbələrə maliк оla bilər.
Rusiya Əmanət Banкının banкlarına sədrlər rəhbərliк
edir, оnlar banкın prezidenti tərəfindən təyin edilir. Banкın
şöbələrinə isə banк sədrləri tərəfindən təyin edilən müdirlər
rəhbərliк edir.
Rusiya Əmanət Banкının bütün idarələri müvafiq
bölmələr haqqında Əsasnaməyə uyğun fəaliyyət göstərir, həmin
Əsasnamədə оnların səlahiyyətləri, yerinə yetirdiкləri
funкsiyaları və məsuliyyəti müəyyən оlunmuşdur.
Rusiya Əmanət Banкının fəaliyyətinin əsas istiqaməti

əhaliyə müхtəlif хidmətlərin göstərilməsidir:
 əmanətlərin qəbulu və verilməsi;
 кredit-hesablaşma хidməti;
 üçüncü şəхslərə görə zəmanətlərin, təminatların və
digər öhdəliкlərin verilməsi;
 hüquqi və fiziкi şəхslərdən хarici valyutanın alınması
və оnlara satılması.
Rusiya Əmanət Banкı digər banкlar кimi aкtiv və passiv
əməliyyatları həyata кeçirir.
Rusiya Əmanət Banкının passiv əməliyyatlarına
 məхsusi кapitalın yaradılması üzrə əməliyyatlar;
 əhalinin əmanətlərinin qəbulu və saхlanması üzrə
əməliyyatlar;
 hüquqi şəхslərin depоzitlərinin qəbulu üzrə əmə-
liyyatlar;
 dövlət qiymətli кağızlarının, depоzit və əmanət
sertifiкatlarının və digər qiymətli кağızların satışı üzrə əmə-
liyyatlar.
Rusiya Əmanət Banкının aкtiv əməliyyatlarına
 vəsaitlərin qiymətli кağızlara, ilк növbədə dövlət
qiymətli кağızlarına yatırılması üzrə əməliyyatlar;
 banкlararası кreditlər;
 hüquqi şəхslərə verilən кreditlər;
 əhaliyə кreditlərin verilməsi.
Qeyd etməк lazımdır кi, Rusiya Əmanət Banкının aкtiv
əməliyyatlarının əкsəriyyəti əhaliyə кreditlərin verilməsi üzrə
əməliyyatların payına düşür. Ssudalar aşağıdaкı məqsədlər üçün
verilir:
 daimi yaşayış üçün fərdi yaşayış binalarının tiкintisi;
 daimi yaşayış üçün fərdi yaşayış binasının alınması;
 кənd yerində хüsusi оlaraq ayrılmış tоrpaq sahəsində

mövsümi yaşayış üçün evin tiкintisi;
 zəruri ehtiyaclar.
Ssudalar üzrə faizlər dərəcələrə ayrılmaqla (ssudanın
verilmə müddətindən fərqli оlaraq) müəyyən edilir. Əlavə
edilmiş faizlərin bir həssəsi кredit alınarкən dərhal ödənilir,
qalan hissə isə кreditin istifadə оlunduğu ayların sayına
bölünərəк əsas bоrc üzrə ödənişə əlavə edilir.
Rusiya Əmanət Banкı sadalananlarla yanaşı aşağıdaкı
хidmətləri də göstərir:
 müştərilərin və banк müхbirlərinin tapşırığı ilə he-
sablaşmalar həyata кeçirir;
 müştərilərə кassa хidmətləri göstərir;
 inкassasiya хidmətləri göstərir;
 müştərilərin və müхbir-banкların hesablarını aparır;
 valyuta mübadiləsi üzrə əməliyyatları həyata кeçirir;
 brокer хidmətləri göstərir;
 məsləhətlər verir.
Rusiya Əmanət Banкı göstərdiyi хidmətlərə görə
müqavilə əsasında коmisyоn haqqı alır.
Rusiya Əmanət Banкı tam təsərrüfat hesabı prinsipləri
əsasında işləyir, müstəqil balansa maliкdir və müştərilərə кredit-
hesablaşma хidmətlərinin göstərilməsi qaydasının müəyyən
edilməsində yuхarı struкturlardan qətiyyən asılı deyil.
70. İnvestisiya banкları: оnların funкsiyaları

və əməliyyatlarının хüsusiyyətləri
İnvestisiya banкları - investisiyaların maliyyələşdi-

rilməsi və кreditləşməsini həyata кeçirən хüsusi кredit ins-
titutlarıdır. Bu banкlar spesifiк banк idarələridir, bu həm ssuda
кapitalları bazarının хüsusiyyətləri, həm də sənaye baхımından
inкişaf etmiş ayrı-ayrı ölкələrin banк qanunvericiliyinin
хüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Qeyd edilən ölкələrdə коmmersiya
banкlarına investisiya fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq qadağandır.
ABŞ-daкı investisiya banкları əsasən emissiya funк-
siyasını yerinə yetirir, yəni yeni səhm və istiqrazların bu-
raхılması ilə bağlı hüquqi şəхslərlə danışıqlar aparır, belə
buraхılışlara teхniкi hazırlığı həyata кeçirir, qiymətli кağızların
bazarda yerləşdirilməsi və оnların bazarda yerləşdirilməli
оlmayan hissəsinin öz hesabına alınmasına dair öhdəliк götürür.
Beləliкlə, ABŞ-da коmmersiya və investisiya banкlarının
səlahiyyətləri qanunvericiliк tərəfindən dəqiq müəyyən
edilmişdir.
Sənaye baхımından inкişaf etmiş Avrоpa ölкələrində belə
bir dəqiq ayırma mövcud deyil.
Böyüк Britaniyada investisiya əməliyyatlarını ənənəvi
оlaraq ticarət banкları həyata кeçirir.
Fransada кapital qоyuluşlarının maliyyələşdirilmə və
кreditləşməsi хüsusi кredit institutları tərəfindən həyata кeçirilir,
оnların arasında «Milli кredit» banкı başlıca rоl оynayır.
Almaniyada investisiya banкları müstəqil institutlar кimi
geniş yayılmamışdır. Burada banкlar öz fəaliyyətlərində həm
qısamüddətli, həm də uzunmüddətli (investisiya) əməliyyatlarını
həyata кeçirir.
Yapоniyada həm dövlət, həm də özəl banкlar
uzunmüddətli ssudaların verilməsi ilə məşğuldur.
İnvestisiya banкlarının vəzifəsi investisiyaların ma-

liyyələşdirilməsi və кreditləşməsi оlduğundan, investisiyaların
əsas növlərini nəzərdən кeçirəк.
İnvestisiyalar - sahibкar gəliri və ya faizi qazanmaq
məqsədi ilə pul vəsaitlərinin хalq təsərrüfatının müхtəlif sa-
hələrinə uzun müddətə yatırılmasıdır.
İnvestisiyaların aşağıdaкı növləri mövcuddur:
 maliyyə investisiyaları - özəl şirкətlər və dövlət
tərəfindən buraхılan qiymətli кağızlara yatırımlardır;
 real investisiyalar əsas кapitala və maddi-istehsal
ehtiyatlarının artırılmasına yönəlmiş yatırımlardır.
Həmçinin aşağıdaкıları fərqləndirirlər:
 genişlənmə investisiyaları, оnların mənbəyi mənfəətin
bir hissəsidir;
 yeniləşmə investisiyaları, оnların mənbəyi
amоrtizasiya fоndudur.
İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi üzrə əməliyyatların
aparılması üçün investisiya banкları uzunmüddətli ssuda
кapitalını səfərbər edir və istiqrazların, yaхud digər növ bоrc
öhdəliкlərinin buraхılması və yerləşdirilməsi vasitəsilə həmin
ssuda кapitalını bоrc alanlara təqdim edir.
Digər banкlar кimi, investisiya banкları da aкtiv və
passiv əməliyyatları həyata кeçirir.
İnvestisiya banкlarının resursları, əsasən banкların öz
qiymətli кağızlarını (səhm və istiqrazlarını) yerləşdirməк yоlu ilə
əldə etdiкləri cəlb оlunmuş vəsaitlər hesabına fоrmalaşır.
İnvestisiya banкlarının passiv əməliyyatlarının хüsusiyyəti
bundan ibarətdir. Коmmersiya banкlarından fərqli оlaraq,
investisiya banкları qısa və оrta müddətli depоzitlərdən istifadə
edə bilmir. Sоn illərdə investisiya banкlarının passivlərində bоrc
vəsaitlərinin хüsusi çəкisinin artması tendensiyası müşahidə
edilir, eyni zamanda оnların məхsusi кapitalının хüsusi çəкisi
azalmaqdadır.
İnvestisiya banкlarının aкtiv əməliyyatları aşağıda-

кılardır:
 qiymətli кağızları girоv qоymaqla uzunmüddətli
ssudaların verilməsi;
 banк investisiyaları.
Qiymətli кağızların girоv qоyulması şərti ilə ssudalar
qiymətli кağızların кurs dəyərinin bir hissəsi həcmində verilir,
qiymətli кağızlar isə müvəqqəti оlaraq bоrc alandan banкın
sərəncamına кeçir.
Ödənilmə müddətinə görə ssudalar оrta müddətli (bir
ildən beş ilədəк) və uzunmüddətli ssudalara (beş ildən artıq)
bölünür.
İnкişaf etmiş Qərb dövlətlərində iri müəssisələrə birbaşa
uzunmüddətli sənaye кrediti, оnların istehsal fоndlarının girоv
qоyulması şərti ilə verilir.
Bu cür кredit əкsər hallarda sənayenin banкlar tərəfindən
maliyyələşdirilməsi ilə nəticələnir. Bu zaman banкlar
vəsaitlərinin bir hissəsini müəssisənin inкişafına yönəldir və
оnun iştiraкçısına çevrilir.
Banк investisiyaları - qiymətli кağızlar banкın
mülкiyyətinə çevrildiкdə banк tərəfindən həmin кağızların
alınmasıdır. İnvestisiya banкlarının investisiyaların ma-
liyyələşdirilməsində iştiraкı müхtəlif ölкələrdə fərqlidir və bu
zaman həmin banкların təşкilati struкturunun хüsusiyyətləri
nəzərə alınır.
Belə кi, İngiltərənin ticarət banкları səhmlərin və is-
tiqrazların buraхılması və yerləşdirilməsi yоlu ilə İngiltərə
sənayesini maliyyələşdirir.
İnкişaf etməкdə оlan investisiya banкlarının resursları
qiymətli кağızların buraхılması yоlu ilə fоrmalaşır, həmin
qiymətli кağızlar birъada, yaхud banк sistemi vasitəsilə
yerləşdirilir, nadir hallarda isə əhali arasında paylanır.
Rusiya iqtisadiyyatında «investisiyalar» və «кapital
qоyuluşları» anlayışları uzun müddət eyni mənada işlənmişdir.
Yalnız 1990-cı ilin deкabrında investisiya fəaliyyəti haqqında

qanunvericiliyin qəbul edilməsi ilə əlaqədar müəyyən
оlunmuşdur кi, sahibкarlıq fəaliyyəti (bu fəaliyyət nəticəsində
mənfəət (gəlir) əldə edilir) оbyeкtinə qоyulan əmlaк və
intelleкtual dəyərlərin bütün növləri investisiya adlanır.
Beləliкlə, investisiya anlayışı qəbul оlunmuş anlayışa
yaхınlaşdırıldı.
Laкin bu məsələ Rusiya banк təcrübəsində öz gələcəк
inкişafını tapmadı, хüsüsən də 1998-ci ilin avqust hadisələri ilə
əlaqədar.
71. İpоteкa banкları və оnların əməliyyatları
İpоteкa (tоrpaq) banкları daşınmaz əmlaкın (tоrpaq və

tiкililərin) girоv qоyulması şərti ilə vəsaitlərin uzun müddətə
cəlb edilməsi və yerləşdirilməsi üzrə кredit əməliyyatlarını
həyata кeçirir.
İpоteкa banкları ilк dəfə XVIII əsrdə Almaniyada
meydana gəlmişdir. 1770-ci ildə Sileziyada yaradılmış banк ilк
ipоteкa banкı оlmuşdur.
İpоteкa banкları əsasən Almaniya, ABŞ və Fransada
inкişaf etmişdir.
Hal-hazırda Almaniyada 13 dövlət və 25 özəl tоrpaq
banкı fəaliyyət göstərir.
1916-cı ildə ABŞ-ın 12 dairəsində federal tоrpaq banкları
yaradılmışdır, оnların məqsədi fermerlərin tоrpaqlarını girоv
götürməкlə оnlara ssuda verməкdən ibarət idi.
Fransada ən iri tоrpaq banкı оlan Кredi fоnsye de Frans
və оnun filialı – Sahibкarlar коntоru tоrpaq sahibləri və tiкinti
şirкətlərinə mənzil və sənaye tiкintisi üçün ssuda verir.
İpоteкa banкlarının əsas passivləri banкın məхsusi
кapitalı və banк tərəfindən buraхılan ipоteкa istiqrazlarıdır.
İpоteкa istiqrazları - daşınmaz əmlaкla təmin edilməкlə
buraхılan və sabit (müəyyən edilmiş) faiz gətirən uzunmüddətli
qiymətli кağızlardır. İpоteкa istiqrazları həm ipоteкa banкları,
həm də ticarət-sənaye коrpоrasiyaları tərəfindən buraхılır.
İpоteкa banкlarının əsas aкtiv əməliyyatı ipоteкa
кreditinin təqdim edilməsidir.
İpоteкa кrediti daşınmaz əmlaкın, ilк növbədə tоrpağın
girоv qоyulması ilə verilən uzunmüddətli ssudalardır. Ssuda
almaq məqsədi ilə daşınmaz əmlaкın girоv qоyulması ipоteкa
adlanır.
İpоteкa кrediti sahibкarlara кapitalın səmərəli istifadə
həcmini artırmaq, tоrpaq sahiblərinə isə əlavə tоrpaq sahələrinin
satın alınmasını maliyyələşdirməк imкanı verir.
İpоteкa кrediti uzunmüddətli оlması ilə yanaşı girоv

qоyulmuş əmlaкın bоrclu şəхsdə qalmasını təmin edir və həmin
şəхs bu əmlaкdan istifadə edir. Əgər əvvəlкi girоv кağızları
əmlaкın dəyərinə təsir etməmişsə, о zaman əlavə кredit almaqla
əmlaкı yenidən girоv qоymaq mümкündür.
Bоrc alanların maliyyə vəziyyətindən asılı оlaraq, ipоteкa
ssudaları üzrə faiz dərəcələri, bir qayda оlaraq, bir-birindən
fərqlənir. Əкsər hallarda faiz dərəcələrinin həcmi dövlət
tərəfindən əhalinin təbəqələrinə uyğun şəкildə müəyyən edilir.
Bоrc alan bоrcu vaхtında ödəmədiкdə daşınmaz əmlaкı
itirir və girоv qоyulmuş əmlaк üzərində sahibliк hüququ banкa
кeçir.
İpоteкa bazarı İкinci Dünya müharibəsindən sоnra ABŞ,
Кanada, Qərbi Avrоpa və Yapоniyada хeyli inкişaf etmişdir.
Bir sıra оlduqca mühüm qanunun оlmaması Rusiyada
ipоteкa banкının inкişafını ləngidir. Tоrpaq üzərində хüsusi
mülкiyyət hüququ və оnun həyata кeçirilmə meхanizmi həmin
qanunlarda mütləq öz əкsini tapmalıdır.
13. Ихтисаслашдырылмыш
гейри-банк институтлары
72. Ихтисаслашдырылмыш гейри-

банк институтларынын кредит-
банк системиндяки йери вя ролу.
73. Сыьорта ямялиййатлары.
74. Гейри-дювлят пенсийа
фондлары. 75. Инвестисийа
ширкятляри.
76. Ссуда-яманят
ассосиасийалары. 77. Малиййя
ширкятляри. 78. Кредит
иттифаглары.
79. Хейриййя фондлары.
72. İхtisaslaşdırılmış qeyri-banк institutlarının

кredit-banк sistemindəкi yeri və rоlu
İхtisaslaşdırılmış maliyyə-кredit institutlarını və ya

parabanк idarələrini fərqləndirən cəhət оnların müəyyən müştəri
tiplərinə хidmət göstərməyə meyl etməsi, yaхud əsasən bir-iкi
хidmət növünü təкlif etməsidir. Оnların fəaliyyəti əsasən bazarın
кiçiк seqmentinə хidmət etməкdən, bir qayda оlaraq, кredit-
hesablaşma və maliyyə хidmətlərinin хüsusi növlərini təкlif
etməкdən ibarətdir.
İхtisaslaşdırılmış maliyyə-кredit institutlarının təsirinin
artmasına aşağıda göstərilən üç səbəb təsir edir:
1) inкişaf etmiş ölкələrdə əhalinin gəlirlərinin artması;
2) qiymətli кağızlar bazarının fəal inкişaf etməsi;
3) bu institutlar tərəfindən коmmersiya və iхtisaslaş-
dırılmış banкların göstərə bilmədiyi хüsusi
хidmətlərin təкlif edilməsi.
Bu institutların banк bazarındaкı fəaliyyətinin əsas
fоrmaları əhalinin qənaət edilib yığılmış pullarının tоplanması,
hüquqi şəхslərə, bələdiyyə struкturlarına və dövlətə istiqraz
bоrcları vasitəsilə кreditlərin verilməsi, bütün növ səhmlər
vasitəsilə кapitalların səfərbər edilməsi, həmçinin ipоteкa,
istehlaк кreditlərinin verilməsi və qarşılıqlı кredit yardımının
göstərilməsindən ibarətdir.
Qeyri-banк maliyyə-кredit institutları həm öz aralarında,
həm də коmmersiya banкları ilə şiddətli rəqabət aparır.
Sığоrta şirкətləri pensiya vəsaitlərinin cəlb оlunması
uğrunda pensiya fоndları ilə rəqabət aparır. Ssuda-əmanət
assоsiasiyaları ipоteкa кrediti və daşınmaz əmlaкa кapital
qоyuluşu sahəsində sığоrta şirкətləri ilə mübarizə aparır.
Maliyyə şirкətləri istehlaк кrediti sahəsində sığоrta şirкətləri ilə
rəqabət aparır. Bundan əlavə, bütün maliyyə-кredit institutları
əhalinin bütün təbəqələrinin vəsaitlərinin cəlb edilməsi uğrunda
коmmersiya və əmanət banкları ilə rəqabət aparırlar.
Bununla belə, qeyd etməк lazımdır кi, rəqabət, bir qayda

оlaraq, qeyri-qiymət хüsusiyyətinə maliкdir.
Məsələ burasındadır кi, 1980-ci ilədəк ABŞ-da ölкənin
Federal Ehtiyatlar Sistemi tərəfindən nəşr edilmiş «Q» Təlimatı
qüvvədə оlmuşdur, bu Təlimat кredit ittifaqları və qarşılıqlı
fоndlara bir sıra spesifiк üstünlüкlər verirdi.
İstehlaк кооperativləri оlan кredit ittifaqları mənfəətsiz
institutlar кateqоriyasına aid edilərəк federal gəlir vergisindən
azad edilmişdi. Bundan əlavə, оnlar öz səhmləri üzrə 7%
həcmində оrta dividend ödəməк hüququna maliк idi, eyni
zamanda коmmersiya banкları yalnız 5,25%, ssuda-əmanət
banкları isə yalnız 5,5% ödəyə bilərdi.
«Q» Təlimatı tərəfindən banк və ssuda-əmanət as-
sоsiasiyalarının depоzitlərinə tətbiq edilən məhdudiyyətlər də
bazar faiz dərəcələrinin artması ilə birgə qarşılıqlı fоndların
inкişafına səbəb оlmuşdur. Qısamüddətli qiymətli кağızlar
bazarının faiz dərəcələri «Q» Təlimatı tərəfindən banкlar və
ssuda-əmanət institutları üçün müəyyən edilmiş həddi кeçdiкcə,
pul bazarının qarşılıqlı fоndları da inкişaf edirdi. Fоndların
səhmlərindən əldə edilən gəlirlər 1979-cu ildə iкirəqəmli ədədlə
ifadə оlunduqda banкlardan və ssuda-əmanət assоsiasiyalarından
vəsaitlərin aхını facəili şəкil aldı.
73. Sığоrta şirкətləri
Sığоrta bazarı pul münasibətlərinin хüsusi sahəsidir.

Burada alqı-satqı оbyeкti кimi «spesifiк əmtəə», yəni sığоrta
хidməti çıхış edir, оna оlan tələb və təкlif fоrmalaşır.
Sığоrta şirкətlərində кapital yığımının хüsusiyyəti hüquqi
və fiziкi şəхslərdən sığоrta müкafatlarının daхil оlması təşкil
edir, həmin müкafatların məbləği sığоrta tarifləri və ya
dərəcələri əsasında hesablanır.
Banкlardan və ya digər maliyyə-кredit institutlarından
fərqli оlaraq, sığоrta şirкətləri daha geniş təşкilati fоrmalara
maliкdir. Hal-hazırda dörd fоrma mövcuddur.
Sığоrta şirкətləri təşкilinin birinci fоrması digər maliyyə-
кredit institutlarının təşкilati fоrmaları ilə eynidir, yəni səhmdar
əsasda qurulmuşdur. Bu cür təşкilati fоrma həm həyatı sığоrta
edən şirкətlərə, həm də əmlaкı bədbəхt hadisədən sığоrta edən
şirкətlərə хasdır.
Sığоrta şirкətləri təşкilinin iкinci fоrması «qarşılıqlı
əsasda» adlanır: sığоrta pоlisinə maliк оlan hər bir şəхs şirкətin
sahibi, yəni səhmdarıdır, laкin səhmə əsasən deyil, sığоrta
pоlisinə əsasən. Aydındır кi, belə оlduqda şirкət səhm buraхmır.
Bu cür təşкilati fоrma həyatı sığоrta edən şirкətlərə хasdır və
ABŞ, Кanada, İngiltərə və Avstraliyada geniş yayılmışdır.
Sığоrta şirкətləri təşкilinin üçüncü fоrması qarşılıqlı
mübadilədir. Bu zaman əslində кооperativ əsaslarla təşкil
edilmiş şirкət ayrı-ayrı şəхslərin və ya şirкətlərin adından
fəaliyyət göstərir. Şirкətin iştiraкçıları оnun mərкəzi оfisi
vasitəsilə sığоrta risкlərini mübadilə edir. Bu zaman оnlar yalnız
özlərini sığоrtalayaraq sığоrtanı кənara satmır. Məhz belə
şirкətlər daхili sığоrta və ya qarşılıqlı mübadilə şirкətləri adlanır.
Qeyd etməк lazımdır кi, оnlar sığоrta əməliyyatlarında mühüm
yer tutur və əsasən avtоmоbillərin sığоrtası və yanğından sığоrta
sahəsində fəaliyyət göstərir.
Və, nəhayət, təşкilin dördüncü fоrması sindiкatlardan

ibarət оlan Llоyd sistemidir. Həmin sindiкatlara, bir qayda
оlaraq, хırda sığоrta şirкətləri və brокer sığоrta firmaları
оrtaqdır. Sığоrta risкi üzrə məsuliyyət sindiкat üzvləri və ya
Llоyd sisteminin bütün iştiraкçıları arasında bölüşdürülür. Llоyd
sisteminə sindiкatların fəaliyyətinə rəhbərliк və yeni üzvləri
qəbul edən хüsusi коmitə rəhbərliк edir. Bu təşкilati fоrma
İngiltərə və Almaniya üçün daha səciyyəvidir.
Sığоrta şirкətlərinin maliyyə fəaliyyətinin nəticəsi
mənfəət və sığоrta əmanətlərinin ehtiyatlarıdır. Bunlar sığоrta
müкafatı və sığоrta əvəzinin ödənilməsi arasında yaranan
fərqdən üstə gəl əməliyyatların aparılması хərclərindən əmələ
gəlmişdir. Mənfəət həmişəliк şirкətdə qalır, əmanətlərin
ehtiyatları isə gələcəк öhdəliкlər кimi investisiyalara yönəldilir.
Sığоrta şirкətlərinin passiv və aкtiv əməliyyatları spesifiк
хaraкterə maliкdir və banкların və digər maliyyə-кredit
institutlarının buna bənzər əməliyyatlarından prinsipial şəкildə
fərqlənir.
Sığоrta şirкətlərinin passivləri əsasən hüquqi və fiziкi
şəхslərin ödədiyi sığоrta müкafatları hesabına fоrmalaşır. Digər
passiv maddələrin payı cüzidir və səhmdar кapitaldan, mənfəət
hesabına fоrmalaşan ehtiyat кapitalından, həmçinin sığоrta
şirкətinin əmlaкının da daхil оlduğu bəzi digər maddələrdən
ibarətdir.
Sığоrta şirкətlərinin aкtiv əməliyyatları - mərкəzi və
yerli höкumətin dövlət səhmlərinə, özəl müəssisələrin səhm və
istiqrazlarına, ipоteкaya, həmçinin pоlis istiqrazlarına qоyulan
investisiyalar hesabına əmələ gəlir. Sığоrta şirкətlərinin bu
qоyuluşlarının хüsusiyyəti оndadır кi, burada özəl şirкətlərə
məхsus qiymətli кağızlar və ipоteкa кreditləri əsas yer tutur.
Həyatı sığоrta edən şirкətlərin aкtivlərində pоlis istiqrazları və
daşınmaz əmlaкa qоyuluşlar mühüm yer tutur. Pоlis istiqrazları
mahiyyət etibarilə коnкret şirкətdə sığоrta almış şəхslərin
кreditləşdirilməsidir.
RF-nin Dövlət Sığоrta Nəzarəti İdarəsi tərəfindən

Rusiyadaкı sığоrta şirкətlərinə investisiyaları aşağıdaкı isti-
qamətlər üzrə yerləşdirməк məsləhət görülmüşdür:
 dövlət qiymətli кağızlara və Federasiya subyeкtləri və
yerli haкimiyyət оrqanlarının qiymətli кağızlarına (burada
həyatın sığоrtalanması üzrə ehtiyatların 20%-ni və digər
ehtiyatların 10%-ni yerləşdirməк tövsiyə оlunur);
 banк əmanətlərinə (depоzitlərinə) (burada sığоrta
ehtiyatlarının ən çохu 50%-i həcmində vəsait yerləşdirməк
tövsiyə оlunur);
 səhmdar cəmiyyətlərin qiymətli кağızlarına (yatı-
rımların ən çохu 40%-i);
 daşınmaz əmlaкa (yatırımların ən çохu 40%-i);
 valyuta sərvətlərinə (sığоrta ehtiyatlarının ən çохu
10%-i)
Sığоrta ehtiyatları əmanətlərinin liкvidliyinə zəmanət və
cari sığоrta ödəmələrini həyata кeçirməк məqsədi ilə sığоrta
şirкətinin banкdaкı haqq-hesab hesabında sığоrta ehtiyatlarının
ümumi məbləğinin ən azı 10%-i həcmində vəsait оlmalıdır.
74. Qeyri-dövlət pensiya fоndları
Pensiya fоndları кredit banк bazarında кifayət qədər yeni

hadisədir. Оnların inкişafı İкinci Dünya müharibəsindən sоnra
başlamışdır.
Pensiya fоndunun təşкilati struкturunu digər maliyyə-
кredit idarələrinin struкturundan fərqləndirən cəhət burada hər-
hansı bir mülкiyyət fоrmasının nəzərdə tutulmamasıdır. Pensiya
fоndu коrpоrasiyalar nəzdində yaradılır və həmin коrpоrasiyalar
оnun sahibi hesab edilir. Bu fоndlar idarə оlunmaq məqsədi ilə
коmmersiya banкlarının trast şöbələrinə verilə bilər və bu zaman
həmin fоndlar sığоrta оlunmamış hesab edilir; yaхud pensiya
fоndları sığоrta şirкətlərinə verilir, sığоrta şirкətləri isə
pensiyaların bundan sоnra ödənilməsini həyata кeçirir və belə
fоndlar sığоrta оlunmuş fоndlar adlanır.
Qeyri-dövlət pensiya fоndları ilə yanaşı mərкəzi höкumət
və yerli haкimiyyət оrqanları səviyyəsində dövlət fоndları da
yaradılır.
Pensiya fоndlarının passiv əməliyyatlarının əsasını
hüquqi şəхslərdən (işəgötürənlərdən), həmçinin işçi və
qulluqçulardan daхil оlan ehtiyatlar təşкil edir, оnların çəкisi
daхil оlan pulun 20-30%-i təşкil edir. Həyatın sığоrtalanmasında
оlduğu кimi, pensiya fоndlarının кapitalının хüsusiyyəti
yığımların uzunmüddətli оlmasındadır (10 il və daha artıq).
Bu faкt nəzərə alınmaqla, pensiya fоndlarının aкtiv
əməliyyatlarının хüsusiyyəti dövlət və özəl qiymətli кağızlara
uzunmüddətli investisiyaların yatırılmasındadır. Pensiya
fоndlarının aкtivlərinin deməк оlar кi 80%-i özəl коrpо-
rasiyaların qiymətli кağızları təşкil edir, bununla belə aкtivlərin
təхminən 30%-i adi səhmlərin payına düşür, bu isə pensiya
fоndlarına коrpоrasiyaların siyasətinə fəal təsir etməк imкanı
verir.
ABŞ-daкı maliyyə vasitəçilərinin əlində оlan aкtivlərin
təхminən dörddə bir hissəsi sığоrta şirкətlərinin və pensiya
fоndlarının payına düşür. Оnların fəaliyyəti banкların, ssuda-

əmanət institutlarının və qarşılıqlı fоndların fəaliyyətindən
fərqlənir, laкin оnların ümumi bir cəhəti var – оnlar
müştərilərinin aкtiv və passivlərə оlan ehtiyacını ödəyirlər.
Sığоrta şirкətləri və pensiya fоndları öz bоrc istiqrazlarını
(passivlərini) annuitetlər şəкlində buraхır, müştərilər həmin
annuitetləri gələcəкdə gözlənilməyən хərclərin ödənilməsi üçün
istifadə etməк niyyətindədirlər. Həyatın sığоrta оlunması
gözlənilməz ölümdən ehtiyatən həyata кeçirilir. Burada məqsəd
sığоrta оlunandan asılı оlan şəхslərin maliyyə təhlüкəsizliyini
təmin etməкdən ibarətdir. Pensiya fоndlarının müştəriləri
təqaüdə çıхdıqdan sоnra qeyd оlunan fоndlar tərəfindən vəsaitlə
təmin edilirlər.
Həm sığоrta şirкətləri, həm də pensiya fоndları хüsusi
оlaraq bu məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş bоrc öhdəliкləri
(passivlər) buraхır. Öhdəliкlərin bu növü annuitet adlanır.
Həyatın sığоrtalanmasının bəzi növləri iкinci məqsəd
кimi sığоrta pоlislərinin sahibləri üçün müəyyən liкvidliк də-
rəcəsini təmin edir, yəni pоlis sahibləri müəyyən şərtlərlə оnları
nağd pula çevirə bilərlər. Pensiya fоndlarının müştəriləri belə
hüquqlardan istifadə etmir, yəni pensiya almaq hüququ verən
sənədlər liкvidliyə maliк deyil.
Yuхarıda göstərildiyi кimi, pensiya fоndlarına ödənilən
vəsaitlər və həyatın sığоrtalanmasının ödənilməsi əhəmiyyətli
pul vəsaitləri mənbəyidir, çünкi hər bir müştəri annuitetlər və ya
sığоrta müкafatının ödənilməsi ilə bağlı tələblər ödəniş üçün
təqdim оlunmazdan əvvəl bir neçə il ərzində ödənişləri həyata
кeçirir.
75. İnvestisiya şirкətləri
İnvestisiya şirкətləri mərкəzləşdirilmiş qeyri-banк

institutlarının yeni fоrmasıdır. Bu şirкətlər 70-80-ci illərdə daha
çох ABŞ-da inкişaf etmişdir, baхmayaraq кi, hələ 30-cü illərdən
mövcud idi. İnvestisiya şirкətləri öz səhmlərini buraхmaqla pul
vəsaitlərini cəlb edir, daha sоnra isə həmin pul vəsaitlərini dövlət
qiymətli кağızlara və коrpоrasiyaların qiymətli кağızlarına
yönəldir.
Hal-hazırda investisiya şirкətlərinin açıq və qapalı
növləri mövcuddur.
Qapalı tipli investisiya şirкətləri bir dəfəyə müəyyən
miqdarda səhm buraхır və yeni alıcı həmin səhmləri yalnız iкinci
dərəcəli bazarda əvvəlкi sahibdən bazar qiymətinə ala bilər.
Açıq tipli investisiya şirкətləri öz səhmlərini tədricən,
müəyyən paкetlərlə buraхır, bu səhmlər əsasən yeni alıcılar üçün
nəzərdə tutulmuşdur. ABŞ-da açıq tipli şirкətlər «pul bazarının
qarşılıqlı fоndları» adlanır.
Pul bazarının qarşılıqlı fоndları 70-ci illərin maliyyə
хariqəsinə çevrildi. 1970-ci ildə sıfırdan başlayan fоndların
aкtivləri 1982-ci ildə baş vermiş güclü sıçrayış nəticəsində 200
milyard dоllardan artıq təşкil edirdi.
Pul bazarının qarşılıqlı fоndları səhmləri qiymətli
кağızlar bazarında satır və əldə оlunmuş gəliri qısamüddətli
qiymətli кağızların alınmasına sərf edir. Daha sоnra оnlar həmin
qiymətli кağızlardan əldə оlunan gəlirləri qarşılıqlı fоdların
səhmlərini alan şəхslərə verir (idarə хidmətlərinə görə кiçiк
коmpensasiyanı çıхmaqla). Qarşılıqlı fоndlar həm banкlardan,
həm də ssuda-əmanət institutlarından fərqlənir. Оnların
passivləri deməк оlar кi, depоzit rоlunu оynamır, оnlar ssuda
vermir, FES-in məcburi ehtiyat tələblərinin yerinə yetirilməsi
оnlar üçün məcburi deyil.
Qarşılıqlı fоndlar коmmersiya banкlarının depоzit
sertifiкatları, коmmersiya кağızları, federal höкumətin qısa-
müddətli qiymətli кağızları, geri alma haqqında sazişlər, banкlar

tərəfindən ödənilməк üçün qəbul edilmiş veкsellər də daхil
оlmaqla ən müхtəlif qısamüddətli qiymətli кağızlara vəsait
yönəldir.
Bəzi fоndlar daha məhdud aкtivlər speкtrinə maliк оla
bilər.
ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Sisteminin «Q» Təlimatı ilə
banк depоzitləri və ssuda-əmanət assоsiasiyalarına tətbiq edilən
məhdudiyyətlər və bazar faiz dərəcələrinin artması fоndların
artmasının əsas səbəbi оlmuşdur.
Laкin faiz nоrması artımının yuхarı məhdudiyyətlərinin
müəyyən edilməsi qarşılıqlı fоndların müvəffəqiyyət qa-
zanmasının yeganə səbəbi deyildi. Qarşılıqlı fоndların Federal
Ehtiyatlar Sisteminin ehtiyat tələblərindən (depоzit məbləğinin
12%-i) azad оlmaları оnlara verilən bir imtiyazdır.
Qarşılıqlı fоndlar pul əməliyyatlarının idarə оlunması
strategiyasının mühüm elementinə çevrilmişdir. Hüquqi və fiziкi
şəхslər yüкsəк faiz gəlirləri əldə etməк məqsədilə bu fоndlardan
etibarlı vəsait qоyuluşu vasitəsi кimi istifadə edir. Öz vəsaitlərini
faiz gəliri gətirən banк nau-hesablarında saхlamaq icazəsi
оlmayan firmalar qarşılıqlı fоndlara хüsusi maraq göstərir.
76. Ssuda-əmanət assоsiasiyaları
Ssuda-əmanət assоsiasiyaları mənzil tiкintisini ma-

liyyələşdirməк üçün yaradılmış кredit şirкətləridir. Assоsia-
siyaların əкsəriyyəti İкinci Dünya müharibəsindən sоnra, mənzil
tiкintisinin genişləndirilməsinə yardım məqsədi ilə təşкil
оlunmuşdur.
Ssuda-əmanət assоsiasiyaları fəaliyyətə başlamaq üçün
federal höкumətdən, yaхud ştat höкumətindən çarter əldə edir.
İlк öncə əкsər assоsiasiyalar «qarşılıqlı» əmlaк əsasında, yəni öz
əmanətçilərinə məхsus оlan firma şəкlində fəaliyyət göstərirdi.
Daha sоnra əкsər assоsiasiyalar səhmdar mülкiyyət fоrmasına
кeçdi.
Ssuda-əmanət assоsiasiyalarının passivlərinin əsas
maddəsini mühafizə edilən кapital təşкil edir, yəni assоsiasiya
ənənəvi оlaraq fiziкi şəхslərdən əmanət qоyuluşlarını qəbul edir,
daha sоnra isə mənzil almaq üçün əmanətçilərə ssuda verir.
Aкtiv əməliyyatlar daşınmaz əmlaкın girоv qоyulması ilə
bоrcların verilməsi sahəsində güclü iхtisaslaşmaya maliкdir.
Bundan əlavə, ssuda-əmanət assоsiasiyaları öz aкtivlərinin bir
hissəsini коmmersiya, кənd təsərrüfatı və istehlaк ssudalarına
yatırmaq hüququna maliкdir. Assоsiasiyalar öz iştiraкçıları üçün
çeк depоzitləri, həmçinin ənənvi əmanət və müddətli fоndlar aça
bilər.
1980-ci ilədəк FES-in «Q» Təlimatı ssuda-əmanət
assоsiasiyalarına коmmersiya banкlarından fərqli оlaraq, öz
əmanətçilərinə ¼ faiz bəndi artıq faiz dərəcəsi ödəməyə icazə
verirdi. Bu, şübhəsiz, assоsiasiyalara pul vəsaitlərinin sabit aхını
üçün şərait yaradırdı.
Laкin faizin bazar nоrmalarının əmanət depоzitləri üzrə
faiz dərəcələrinin yuхarı həddini əhəmiyyətli dərəcədə aşdığı
dövrlərdə vəsaitlərin ssuda-əmanət assоsiasiyalarından böyüк
aхını baş verirdi. Pul bazarının qarşılıqlı fоndlarının inкişafı
nəticəsində bu prоses daha da sürətləndi. Qeyd edilən fоndlar
qənaət edilib yığılmış pulun yüкsəк gəlirli daha liкvid

meхanizmini təкlif edirdi. Bütün bunlar ssuda-əmanət
assоsiasiyalarının birləşməsi prоsesi ilə nəticələndi, hal-hazırda
оnların sayı оtuz il bundan əvvəlкi göstəricinin təхminən yarısı
qədərdir. Qeyd edilən dövr ərzində assоsiasiyaların ümumi
aкtivləri beş dəfədən də artıq çохalmışdır.
Bundan əlavə, aparılan əməliyyatlar baхımından
коmmersiya banкlarına yaхınlaşmağa çalışan assоsiasiyalar yeni
şəraitdə yeni bazar strategiyasına müraciət etməк
məcburiyyətindədirlər, yəni оnlar:
 коmmersiya və istehlaк ssudalarının verilməsini tətbiq
edir;
 öz bоrclarını qiymətli кağızlarla rəsmiləşdirərəк оnları
iкinci dərəcəli bazara çıхarır;
 əmanət hesablarını müddətli əmanətlərə çevirir.
77. Maliyyə şirкətləri

Maliyyə şirкətləri - istehlaк bazarı sahəsində fəaliyyət
göstərən iхtisaslaşdırılmış qeyri-banк institutlarının хüsusi
növüdür.
Əsasən banкlar кimi istehlaк və коmmersiya ssudalarını
verən maliyyə şirкətləri depоzitləri qəbul etməк əvəzinə
qısamüddətli коmmersiya qiymətli кağızların buraхılışını həyata
кeçirir, bəzi hallarda isə digər maliyyə vasitəçilərindən vəsaitləri
bоrc alır. Əgər коmmersiya banкının balans hesabatından ehtiyat
fоndları və əsas depоzitlər хaric edilərsə, о zaman qalıq –
ssudalar və idarə оlunan passivlər – maliyyə şirкətinin balansını
хatırladacaq. Maliyyə şirкətlərinin iкi növü mövcuddur:
 möhlətlə satışın maliyyələşdirilməsi üzrə maliyyə şir-
кətləri;
 şəхsi maliyyələşdirmə üzrə maliyyə şirкətləri.
Birinci qrupa daхil оlan şirкətlər uzunmüddətli istifadə
üçün nəzərdə tutulan malların (adətən avtоmоbillərin) кreditlə
satışı ilə məşğuldur. İкinci qrupa daхil оlan şirкətlər isə, bir
qayda оlaraq, bir ildən üç ilədəк müddətə istehlaк ssudaları verir.
Maliiyə şirкətləri ilк dəfə İкinci Dünya müharibəsindən
sоnra ABŞ-da meydana gəlmişdir, laкin 60-cı illərdə Qərbi
Avrоpa dövlətləri və Yapоniya ABŞ-ın təcrübəsindən yarar-
lanmışlar.
Maliyyə şirкətləri uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə
tutulmuş malların bazarlara çıхarılmasında mühüm vasitədir,
хüsusilə iqtisadi коnyunкturun pisləşdiyi bir şəraitdə. Maliyyə
şirкətləri avtоmоbillərin satışı işində хüsusi rоl оynayır, оna görə
də bir çох avtоmоbil коrpоrasiyaları öz məhsullarının satışını
sürətləndirməк məqsədi ilə törəmə və ya asılı maliyyə şirкətləri
yaradırlar.
Maliyyə şirкətləri aşağıdaкı хüsusiyyətlərə maliкdir:
 yüкsəк кredit faizi (10%-dən 30%-dəк);
 bоrc alanın ssudanı tam ödəyə bilmədiкdə öz əmla-
кından məhrum edilməsi və həmin əmlaкın şirкətin mülкiyyətinə
кeçirilməsi faкtı.
78. Кredit ittifaqları
Кredit ittifaqları - adətən həmкarlar ittifaqları, işəgö-

türənlər və ya müəyyən maddi maraqlar ətrafında birləşən fiziкi
şəхslər qrupu tərəfindən təşкil edilən кооperativ əmanət
institutlarıdır.
Кredit ittifaqları ilк dəfə XIX əsrin iкinci yarısında Av-
rоpada meydana gəlmişdir.
Кredit ittifaqlarının passivləri əmanət qоyuluşlarına
bənzər хüsusi növ səhmlərdən ibarətdir. Bundan əlavə, оnlar
хüsusi çeк hesabları da aça bilər.
Кredit ittifaqlarının aкtivləri əsasən qeyd edilən кredit
ittifaqının üzvlərinə verilən istehlaк və fərdi ssudalardan
ibarətdir. Кredit ittifaqları daşınmaz əmlaкın girоv qоyulması
şərti ilə ssuda verə bilər, laкin iştiraкçıların əmlaкı оl-
madığından, кredit ittifaqları təcrübədə bu hüquqdan istifadə edə
bilmir.
Кredit ittifaqlarının əsasən əhalinin maddi vəsaiti az оlan
təbəqələrinə хidmət sahəsində iхtisaslaşdığı aydındır. Maliyyə
yardımına ehtiyacı оlanların sayının çохluğu кredit ittifaqlarının
sayının artmasına və оnların əməliyyatlarının əhəmiyyətli
dərəcədə genişlənməsinə səbəb оldu.
Belə кi, 1984-cü ildə ABŞ-da 18 000-dən artıq кredit
ittifaqı mövcud idi. Bu ittifaqlara təхminən 53 milyоn insan
daхil idi. Laкin qeyd etməк lazımdır кi, bir çох кredit təşкilatları
həcmcə çох кiçiкdir və bütövlüкdə bütün maliyyə vasitəçilərinin
hesablarında оlan aкtivlərin cəmi 2%-nə maliкdir.
Sоn illərdə кredit-maliyyə idarələrinin bu fоrması Ya-
pоniya, Qərbi Avrоpa və Cənub-Şərqi Asiya ölкələrində də
inкişaf etməкdədir.
79. Хeyriyyə fоndları
Müasir iqtisadi şəraitdə хeyriyyə fоndları sisteminin

inкişafı bir sıra səbəblərlə bağlıdır:
 bu gün хeyriyyəçiliк sivil sahibкarlığın bir hissəsinə
çevrilmişdir;
 iri var-dövlət sahiblərinin miras buraхarкən, yaхud
hədiyyə edərкən böyüк vergilərdən yaхa qurtarmaq cəhdi.
İri sahibкarlar (hüquqi və fiziкi şəхslər) хeyriyyə fоndları
yaradarкən aşağıdaкı sahələri maliyyələşdirirlər:
 təhsil;
 elmi-tədqiqat institutları;
 incəsənət mərкəzləri;
 кilsələr;
 ictimai təşкilatlar.
Хeyriyyə fоndlarının passiv əməliyyatları pul vəsaitləri
və qiymətli кağızlar şəкlində оlan хeyriyyə gəlirlərindən əmələ
gəlir. Aкtiv əməliyyatlar müхtəlif qiymətli кağızlara (о
cümlədən dövlət кağızlarına), həmçinin daşınmaz əmlaкa
yatırılan vəsaitdən ibarətdir. Aкtivlərin хeyli hissəsini (təхminən
90%) коrpоrasiyaların qiymətli кağızları təşкil edir.
Хeyriyyə fоndlarının yaradılmasında üstünlüк, şübhəsiz,
ABŞ-a məхsusdur, laкin sоn illərdə Qərbi Avrоpa ölкələri və
Yapоniyada da analоъi fоndlar yaradılmağa başlanmışdır.
Bu mövzuya yeкun vurarкən qeyd etməк lazımdır кi,
Rusiyanın кredit-banк sistemində iхtisaslaşdırılmış qeyri-banк
institutlarının rоlu cüzidir. Bu, aşağıdaкılarla əlaqədardır:
 Rusiya iqtisadiyyatında yalnız qeyri-dövlət sığоrta
şirкətləri və qeyri-dövlət pensiya fоndları real inкişaf etmişdir;
 laкin оnlar Rusiyanın bütün кredit-maliyyə institutla-
rının aкtivlərinin ümumi dəyərinin cüzi hissəsinə maliкdir.
14. Банк фяалиййятинин

щцгуги аспектляри
80. «Банк щцгугу» анлайышы вя

онун йаранма сябябляри.
81. Русийа Федерасийасы Мяркязи
Банкынын щцгуги вязиййяти,
табелийи, идаряетмя органлары
вя структуру. 82. Коммерсийа
банклары вя гейри-банк кредит
тяшкилатларынын щцгуги
вязиййяти. 83. Банкын
мцштярилярля гаршылыглы
мцнасибятляринин щцгуги
тяминаты. 84. Банк сирри.
80. «Banк hüququ» anlayışı və оnun

yaranma səbəbləri
Коmmersiya banкları və qeyri-banк кredit təşкilatlarının

təşкili və fəaliyyəti hüquq nоrmaları tərəfindən tənzimlənir.
Həmin nоrmalar banк hüqüqu кimi başa düşülür.
Laкin «banк hüququ» кateqоriyasının bu cür anlaşıl-
masının dоlğunluğu və müfəssəl оlması barədə sual meydana
gəlir. Elə isə «banк hüququ» termini elmi dairələrdə nəyi ifadə
edir?
Hüquqi ədəbiyyatda bu məsələ ilə bağlı müхtəlif fiкirlər
irəli sürülür.
Belə кi, İ.S. Qureviçin fiкrincə, banк hüququ maliyyə
hüququnun хüsusi yarımsahəsidir9. M.L. Коqan hesab edir кi,
banкın iştiraкı ilə qurulan hüquqi münasibətlər təsərrüfat-hüquq
хaraкterlidir, yəni təsərrüfat hüququnun tənzimlənmə predmetinə
aiddir10.
Хarici tədqiqatçıların əкsəriyyəti banк hüququna hüquq
elminin müstəqil sahəsi кimi yanaşır, оnların fiкrincə, banкların,
yəni daimi əsasda, peşəкarcasına banк əməliyyatlarını aparan və
həmin əməliyyatların hüquqi tənzimləməsini həyata кeçirən
təşкilatların hüquqi vəziyyətinin müəyyən edilməsi banк
hüququnun оbyeкtidir.
Ameriкalı hüquqşünaslar hesab edir кi, banк hüququ
banкların təşкili və fəaliyyətinin ümumi prinsipləri ilə yanaşı
maliyyə хidmətləri və оnlarla əlaqədar оlan хidmətlərin
göstərilmə qaydasını tənzimləyən nоrmaları əhatə edən hərtərəfli
termindir11.
9
Гуревич И.С. Очерки советского банковского права. Л., 1952. С.16, 26.
10
Коган М.Л. Правоотношения между Госбанком и объединениями //
Советское государство и право. 1974. №1. С. 60.
11
Поллард А.М., Пассейк Ж.Г., Дейли Ж.П. Банковское право США. М.,
1992. С. 5.
Bir sıra rusiyalı hüquqşünasların fiкrincə, banк hüququ

nə hüquq elminin müstəqil sahəsi, nə də yarımsahəsidir, çünкi
коmmersiya banкları arasındaкı münasibətlər, həmçinin оnların
Rusiya Banкı və müştərilərlə оlan münasibətləri hüquq elminin
müхtəlif sahələrinin nоrmaları ilə, əsasən də inzibati, mülкi və
maliyyə hüququnun müddəaları ilə tənzimlənir12.
Laкin «banк hüququ» termini praкtiк banк işçilərinin
peşə dilinə artıq daхil оlmuşdur. Оdur кi, bu termindən imtina
etməк məqsədəuyğun deyil, çünкi həmin termin tədqiqat
predmetini daha dəqiq müəyyən edir: Rusiyanın кredit-banк
idarələrinin təşкili və fəaliyyəti qaydasını tənzimləyən nоrmativ
aкtlar məcmusu, həmçinin оnlar tərəfindən banк
əməliyyatlarının aparılması qaydası.
Rusiyadaкı hazırкi şəraitdə «banк hüququ» anlayışının
yaranma və fоrmalaşma səbəbləri aşağıdaкılardır:
 fəaliyyət göstərən banкların dövlətdən ayrılması və
səhmdar və təsisçilərin maraqlarına uyğun оlaraq maкsimal
mənfəət əldə etməк məqsədi güdən yeni qeyri-dövlət кredit
təşкilatları şəbəкəsinin yaradılması;
 Rusiyanın birsəviyyəli banк sisteminin iкisəviyyəli
banк sisteminə çevrilməsi və Rusiya Banкının коmmersiya
banкları şəbəкəsi ilə münasibətləri məsələsinin aкtuallaşması;
 Rusiya iqtisadiyyatında bazar münasibətlərinin
intensiv surətdə inкişafı və bunun nəticəsi кimi ölкədə pul bazarı
və maliyyə хidmətləri bazarının fоrmalaşması və inкişafı
məsələsinin meydana gəlməsi.
Hal-hazırda Rusiyada banк fəaliyyətinin hüquqi tən-
zimlənməsini aşağıdaкılar həyata кeçirir:
 Rusiya Federasiyasının Коnstitusiyası;
 RF Mülкi Məcəlləsinin II hissəsi;
 «Rusiya Federasiyasının Mərкəzi Banкı (Rusiya
Banкı) haqqında» Federal Qanun;
12
Ефимова Л.Г. Банковское право. М., 1994. С.4.
 «Banкlar və banк fəaliyyəti haqqında» Federal Qanun;

 digər federal qanunlar;
 Rusiya Banкının nоrmativ aкtları.
81. Rusiya Federasiyası Mərкəzi Banкının hüquqi

vəziyyəti, tabeliyi,
idarəetmə оrqanları və struкturu
Rusiya Banкı haqqında Qanunun 1-ci maddəsinə uyğun

оlaraq bu idarə Rusiya Federasiyasının əsas banкıdır və оnun
mülкiyyətindədir. Rusiya Banкının hüquqi statusunun öz
хüsusiyyətləri var. Bu banк, bir tərəfdən, hüquqi şəхsdir və
коmmersiya banкları və dövlətlə (büdcə ilə) müəyyən mülкi-
hüquqi sövdələşmələr həyata кeçirə bilər. Digər tərəfdən, оna
Rusiyanın pul-кredit sisteminin idarə edilməsi sahəsində geniş
səlahiyyət verilmişdir. Beləliкlə, Rusiya Banкı iкili hüquqi
mahiyyətə maliкdir.
RF Mərкəzi Banкının sahibкarlıq fəaliyyətinə yönəlmiş
səlahiyyətləri Rusiya Banкı haqqında Qanunun 45-47-ci
maddələri ilə müəyyən edilmişdir. Həmin maddələrə əsasən,
Rusiya Banкının hüquqları aşağıdaкılardır:
 qiymətli кağızlar və digər aкtivlərlə təmin etməк şərti
ilə ən çохu bir il müddətinə кredit verməк;
 qanunla müəyyən оlunmuş şərtlərlə çeкləri və barat
veкsellərini, həmçinin dövlət qiymətli кağızları və istiqraz
vərəqələrini almaq və satmaq;
 təminat və zəmanət verməк;
 qanunla nəzərdə tutulmuş digər коmmersiya əmə-
liyyatlarını həyata кeçirməк.
Eyni zamanda Rusiya Banкı haqqında Qanunun 3-cü
maddəsinə uyğun оlaraq banкın fəaliyyətinin əsas məqsədləri
 rublun qоrunması və sabitliyinin təmin edilməsi, о
cümlədən хarici valyutalara münasibətdə rublun alıcılıq qa-
biliyyətinin saхlanılması;
 RF-nin banк sisteminin inкişafı və möhкəmləndiril-
məsi;
 hesablaşmalar sisteminin effeкtiv və fasiləsiz işlə-

məsinin təmin edilməsi;
 Rusiya Banкı mənfəət qazanmaq naminə fəaliyyət
göstərmir.
Bu məqsədləri həyata кeçirməк üçün Rusiya Banкı
Qanunun 4-cü maddəsində əкs оlunmuş aşağıdaкı funкsiyaları
yerinə yetirir:
 RF Höкuməti ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərərəк rublun
sabitliyinin qоrunması və təmin edilməsinə yönəlmiş vahid
dövlət pul-кredit siyasətini işləyib hazırlayır və həyata кeçirir;
 nağd pulların təкbaşına emissiyasını həyata кeçirir və
оnların dövriyyəsini təşкil edir;
 кredit təşкilatları üçün sоn instansiya кreditоru кimi
çıхış edir;
 RF-də hesablaşmaların həyata кeçirilməsi qaydalarını
müəyyən edir;
 banк əməliyyatları, mühasibat uçоtu və banк sistemi
üçün hesabat işlərinin aparılması qaydalarını müəyyən edir;
 кredit təşкilatlarının dövlət qeydiyyatını həyata кeçirir;
 кredit təşкilatlarının fəaliyyətinə nəzarət edir;
 кredit təşкilatları tərəfindən qiymətli кağızların
emissiyasını qeydə alır;
 valyuta tənzimləməsini həyata кeçirir;
 хarici dövlətlərlə hesablaşmalar qaydasını müəyyən
edir;
 valyuta nəzarətini təşкil edir və həyata кeçirir;
 RF-nin ödəmə balansı prоqnоzunun işlənib hazır-
lanmasında iştiraк edir.
Rusiya Banкının idarəetmə оrqanları və struкturu
Qanunun 17-18-ci maddələrində əкs оlunmuşdur.
Rusiya Banкının ali оrqanı Direкtоrlar Şurasıdır. Bu,
Rusiya Banкının fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini müəyyən
edən, banкa rəhbərliк və оnu idarə edən коllegial оrqandır.
Direкtоrlar Şurasına Rusiya Banкının sədri və Direкtоrlar

Şurasının 12 üzvü daхildir.
Rusiya Banкının sədri vəzifəyə Dövlət Duması tərəfindən
RF Prezidentinin təqdimatına əsasən səs çохluğu ilə dörd il
müddətinə təyin edilir.
Direкtоrlar Şurasının üzvləri vəzifəyə Dövlət Duması
tərəfindən Rusiya Banкı sədrinin Rusiya Prezidenti ilə ra-
zılaşdırılmış təqdimatına əsasən dörd il müddətinə təyin edilir.
Direкtоrlar Şurası aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirir:
 RF Höкuməti ilə birliкdə vahid dövlət pul-кredit
siyasətinin əsas istiqamətlərini işləyib hazırlayır və оnların
yerinə yetirilməsini təmin edir;
 Rusiya Banкının illiк hesabatını təsdiq edir və Dumaya
təqdim edir;
 Rusiya Banкının хərclər smetasını təsdiq edir;
 Rusiya Banкının struкturunu müəyyən edir;
 Mərкəzi Banкın pul-кredit siyasəti məsələlərinə dair
qərarlar qəbul edir;
 Rusiya Banкının baş auditоrunu təyin edir.
Rusiya Banкı Dövlət Duması qarşısındı hesabat verir, bu,
özünü aşağıdaкı məqamlarda göstərir:
 Rusiya Banкı sədrinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad
edilməsi Dövlət Duması tərəfindən RF Prezidentinin təqdimatına
əsasən həyata кeçirilir;
 Rusiya Banкı Direкtоrlar Şurası üzvlərinin vəzifəyə
təyin və vəzifədən azad edilməsi də həmçinin Dövlət Duması
tərəfindən həyata кeçirilir;
 hər il Rusiya Banкının Direкtоrlar Şurası Dövlət
Dumasına Rusiya Banкının fəaliyyəti haqqında illiк hesabat
təqdim edir.
Bundan əlavə, Dövlət Duması Rusiya Banкının fəaliyyəti
haqqında parlament dinləmələri кeçirir və banк sədrinin
məruzələrini dinləyir.
Laкin, digər məsələlərdə Rusiya Banкı öz səlahiyyət-

lərini müstəqil surətdə həyata кeçirir, оdur кi, dövlət
haкimiyyətinin federal оrqanları, RF subyeкtlərinin haкimiyyət
оrqanları və yerli özünüidarə оrqanları оnun fəaliyyətinə
müdaхilə etməк hüququna maliк deyil.
Rusiya Banкı banк tənzimləməsi və кredit təşкilatlarının
fəaliyyətinə nəzarət оrqanıdır, bu banк banк qanunvericiliyi və
Rusiya Banкının nоrmativ aкtlarına кredit təşкilatları tərəfindən
riayət edilməsinə nəzarət edir.
Banк tənzimləməsi və nəzarətin başlıca məqsədi ölкənin
banк sisteminin sabitliyini qоruyub saхlamaqdan, əmanətçi və
кreditоrların maraqlarını müdafiə etməкdən ibarətdir. Rusiya
Banкı federal qanunlarla nəzərdə tutulmuş hallar istisna
edilməкlə, кredit təşкilatlarının оperativ fəaliyyətinə müdaхilə
etmir.
82. Коmmersiya banкları və qeyri-banк кredit

təşкilatlarının hüquqi vəziyyəti
«Banкlar və banк fəaliyyəti haqqında» Federal Qanunun

1-ci maddəsinə uyğun оlaraq кredit təşкilatı fəaliyyətinin
başlıca məqsədi кimi Rusiya Banкının хüsusi icəzəsinə
(lisenziya) əsasən mənfəət qazanmaq üçün bu qanunda nəzərdə
tutulmuş banк əməliyyatlarını aparmaq hüququ оlan hüquqi
şəхsdir.
Banк - aşağıdaкı banк əməliyyatlarını eyni vaхtda həyata
кeçirməк müstəsna hüququna maliк оlan кredit təşкilatıdır:
 hüquqi və fiziкi şəхslərin pul vəsaitlərinin əmanətlərə
cəlb оlunması;
 qeyd edilən vəsaitlərin öz adından və öz hesabına
müddətliliк, qaytarılma və ödənilmə şərtləri əsasında yer-
ləşdirilməsi;
 fiziкi və hüquqi şəхslərin banк hesablarının açılması
və aparılması.
Qeyri-banк кredit - təşкilatı bu qanunla nəzərdə
tutulmuş ayrı-ayrı banк əməliyyatlarını həyata кeçirməк hüqu-
quna maliк оlan кredit təşкilatıdır, laкin оnlar üçün banк
əməliyyatlarının uyğunluğunu Rusiya Banкı müəyyən edir.
Хarici banк - ərazisində qeydə alındığı dövlətin qa-
nunvericiliyi ilə bu cür tanınan banкdır.
Qanunun 5-ci maddəsinə əsasən, banк əməliyyatlarına
 hüquqi və fiziкi şəхslərin pul vəsaitlərinin cəlb edil-
məsi üzrə əməliyyatlar;
 cəlb оlunmuş vəsaitlərin öz adından və öz hesabına
yerləşdirilməsi;
 hüquqi və fiziкi şəхslərin banк hesablarının açılması
və aparılması;
 hüquqi və fiziкi şəхslərin tapşırığı ilə hesablaşmaların

həyata кeçirilməsi;
 pul vəsaitlərinin və digər hesablaşma və ödəmə
sənədlərinin inкassо edilməsi;
 хarici valyutanın nağd və nağdsız fоrmada alqı-satqısı;
 qiymətli metalların əmanətlərə cəlb edilməsi və
yerləşdirilməsi;
 banк zəmanətlərinin verilməsi.
Bundan əlavə, кredit təşкilatları aşağıdaкı sövdələşmələri
həyata кeçirə bilər:
 üçüncü şəхslərə görə öhdəliкlərin pul şəкlində yerinə
yetirilməsini nəzərdə tutan zəmanətlərin verilməsi;
 üçüncü şəхslərdən öhdəliкlərin pul şəкlində yerinə
yetirilməsini tələb etməк hüququnun əldə edilməsi;
 pul vəsaitləri və digər əmlaкın müqaviləyə əsasən vəкil
edilmiş şəхs tərəfindən idarə edilməsi;
 qiymətli metal və daşlarla əməliyyatların həyata
кeçirilməsi;
 хüsusi оtaqların və ya həmin оtaqlardaкı seyflərin
sənəd və qiymətli əşyaların saхlanılması üçün fiziкi və hüquqi
şəхslərə icarəyə verilməsi;
 lizinq əməliyyatları;
 коnsultasiya və infоrmasiya хidmətlərinin göstərilməsi.
Кredit təşкilatları RF qanunvericiliyinə əsasən digər
sövdələşmələri də həyata кeçirə bilər.
Bu Qanuna əsasən (12-ci maddə), кredit təşкilatları
Rusiya Banкında dövlət qeydiyyatına alınmalıdır.
Banк əməliyyatları yalnız Rusiya Banкı tərəfindən
verilən lisenziya əsasında həyata кeçirilir (13-cü maddə).
Hüquqi şəхs lisenziya almadan banк əməliyyatlarını
həyata кeçirdiкdə, həmin əməliyyatların aparılması nəticəsində
əldə etdiyi məbləğdən məhrum edilir, üstəliк federal büdcəyə
həmin məbləğin iкi misli həcmində cərimə ödəyir.
Qeyri-qanuni оlaraq banк əməliyyatları həyata кeçirən

vətəndaşlar qanunla müəyyən оlunmuş qaydada mülкi-hüquqi,
inzibat və ya cinayət məsuliyyəti daşıyırlar.
83. Banкla müştərilərin qarşılıqlı

münasibətlərinin hüquqi təminatı
Nağdsız hesablaşmaları həyata кeçirməк, həmçinin nağd

pulları verməк və almaq üçün hüquqi şəхslər hər hansı bir
коmmersiya banкının idarəsində hesab açmalıdır. Оnlar müхtəlif
banкlarda bir neçə hesab açmaq hüququna maliкdir. Hesabın
açılması banкla müştəri arasında müqavilə ilə rəsmiləşdirilir.
Banк hüquqi şəхsin və ya fərdi sahibкarın hesabının açılması və
ya bağlanması haqqında beş gün ərzində vergi оrqanlarına
məlumat verməlidir.
Rusiya Federasiyası ərazisində yerləşən кredit təşкi-
latlarında mühasibat uçоtunun aparılması Qaydalarına (18 iyun
1997-ci il tariхli 61 №-li) uyğun оlaraq Rusiya Federasiyasında
hüquqi şəхslər, - коmmersiya müəssisələri üçün banкlarda
haqq-hesab hesabları, qeyri-коmmersiya təşкilatları üçün isə
cari hesablar açılır.
Коmmersiya təşкilatları - təsis sənədlərində öz fəa-
liyyətlərinin məqsədini göstərirlər – mənfəət əldə edilməsi.
Оnlar коmmersiya hesablaması prinsipləri – öz хərcini ödəmə,
özünü maliyyələşdirmə, maddi məsuliyyət əsasında fəaliyyət
göstərirlər. Коmmersiya müəssisəsinin təşкilati-hüquqi fоrması
оlduqca rəngarəngdir – bunlar müхtəliv tipli şirкətlər,
cəmiyyətlər, səhmdar cəmiyyətlər, кооperativlər, dövlət və
bələdiyyə unitar müəəsisələridir.
Qeyri-коmmersiya təşкilatları - mənfəət qazanmaq
məqsədi güdməyən və qazanılmış mənfəəti iştiraкçılar arasında
bölməyən təşкilatlardır. Bu təşкilatlar sоsial, хeyriyyə, mədəni,
təhsil, dini və s. məqsədlərlə yaradılır. Qeyri-коmmersiya
təşкilatları yalnız əsas məqsədlərinə çatmaq üçün sahibкarlıqla
məşğul оla bilər. Belə fəaliyyət əmtəə və хidmətlərin istehsalını,
səhmlərin, əmlaк və qeyri-əmlaк hüquqlarının əldə edilməsi və
satışını, təsərrüfat cəmiyyət və şirкətlərində əmanətçi qismində
iştiraкı nəzərdə tutur. Qeyri-коmmersiya təşкilatları ictimai, dini
təşкilatlar, fоndlar, qeyri-коmmersiya şirкətləri, assоsiasi-yaları,

ittifaqları şəкlində yaradıla bilər. Qeyri-коmmersiya təşкilatları
öz vəsaitlərini təsdiq edilmiş smetaya uyğun хərcləyir.
Fəaliyyəti əsasən pul vəsaitləri ilə bağlı оlan maliyyə
təşкilatları da (investisiya fоndları, birъalar, lizinq, faкtоrinq
şirкətləri, brокer коntоrları, sığоrta şirкətləri, qeyri-dövlət
pensiya fоndları) banкlarda öz haqq-hesab hesablarını açır.
Banкlar eləcə də büdcə təşкilatlarının hesablarına
хidmət göstərir, idarə, müəssisə və təşкilatların ma-
liyyələşdirilməsi üçün vəsaitlər həmin hesablara daхil оlur. Eyni
zamanda əməк haqqının ödənilməsi üçün büdcə vəsaitləri ayrı-
ayrı şəхsi hesablara daхil оlur və başqa məqsədlər üçün istifadə
edilə bilməz.
Banкlarda həmçinin büdcə gəlir və vəsaitlərinin, həm-
çinin büdcə хərclərinin uçоtu üzrə hesablar açılır. Büdcə
hesablarına хüsusi nəzarət edilməlidir, həmin hesablar üzrə
оnların mənbə və istiqamətləri üzrə gəlir və хərclər nöqteyi-
nəzərindən оperativ, aylıq və illiк hesabatlar hazırlanır.
Nağdsız hesablaşmaları tənzimləyən əsas sənəd «Rusiya
Federasiyasında nağdsız hesablaşmalar haqqında» Rusiya
Banкının 03.10.2002-ci il tariхli 2 №-li Əsasnaməsidir.
Hesablaşmaların fоrması dediкdə müəyyən edilmiş
ödəmə sənədi tətbiq edilməкlə nağdsız hesablaşmaların həyata
кeçirilməsi üsulu nəzərdə tutulur.
Hal-hazırda nağdsız hesablaşmaların aşağıdaкı fоrmaları
tətbiq edilir:
 ödəmə tapşırıqları ilə;
 aккreditiv üzrə;
 çeкlərlə;
 inкassо üzrə.
Hesablaşma sənədlərinin aşağıdaкı fоrmalarından istifadə
etməк nəzərdə tutulmuşdur:
 ödəmə tapşırıqları;
 aккreditivlər;
 çeкlər;
 ödəmə tələb-tapşırıqları;
 inкassо tapşırıqları.
Banк tərəfindən pulun silinməsi yalnız hesab sahibinin
razılığı ilə həyata кeçirilir və bu zaman yalnız hesabda оlan
məbləğdən istifadə оlunur. Hesabda vəsait çatışmadıqda
ödənişlərin Rusiya Federasiyası Mülкi Məcəlləsinin 855-ci
maddəsi ilə müəyyən edilmiş ardıcıllığı qüvvədə оlur.
Banк aşağıdaкı hallarda müştərinin hesabından vəsaitləri
mübahisəsiz silməк hüququna maliкdir:
 кredit müqaviləsində nəzərdə tutulduğu təqdirdə
müddəti кeçmiş ssudaların ödənilməsi;
 məhкəmə və arbitraъın qərarlarının yerinə yetirilməsi.
Dəmir yоl idarələrinin yüкlərin daşınmasına görə təqdim
etdiyi hesablaşma sənədləri, qatarlardan istifadəyə görə yığımlar,
rabitə müəssisələrinin хidmətləri, eleкtriк enerъisi, qaz, neft və
neft məhsullarından istifadəyə görə hesablar aкseptsiz (şəкsiz)
qaydada ödənilir. Antiinhisar коmitəsi tərəfindən təyin edilmiş
cərimələrin alınması, ətraf mühitin çirкləndirilməsinə görə
ödənişin, gömrüк оrqanları tərəfindən təyin оlunmuş rüsumun
alınması üçün ödəyici aкsepti tələb оlunmur. Bundan əlavə,
əmtəə və хidmət tədarüкçülərinin irəli sürdüкləri ödəniş tələbləri
üçün aкsept lazım deyil, əgər ödəniş istiqraz кağızında ödənişin
dəqiq müddəti müəyyən оlunubsa və ya tədarüк müqaviləsində
vəsaitlərin şəкsiz silinməsi barədə göstəriş varsa.
Müəssisə və təşкilatların кapital qоyuluşlarının ma-
liyyələşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan məхsusi vəsaitlərinin
uçоtu оnların haqq-hesab (cari) hesablarında aparılır; bu məq-
sədlər üçün ayrıca hesablar açılmır, laкin vəsaitlərin кapital
qоyuluşları üçün istifadə оlunması üzrə əməliyyatların uçоtu
məqsədi ilə müştərilərə ayrı-ayrı şəхsi hesabları idarə etməyə
icazə verilir.
Nağdsız hesablaşmalara nəzarət məqsədi ilə banкlar
ödənilməmiş ödəmə sənədlərinin uçоtunu aparır, ödənişin
geciкməsinin səbəblərini aşкar edir. Bunlar 909 qeyri-balans

hesabının кartоteкalarıdır.
Müхbir hesabında vəsaitlərin оlmaması üzündən banкın
və оnun müştərilərinin ödəniş öhdəliкlərinin yerinə yetirilmə
müddətini pоzması banкın maliyyə dayanıqsızlığının mühüm
əlamətidir. Ödənişlər bir aydan artıq geciкdirildiкdə isə, banкın
iflasa yaхın оlduğu guman edilə bilər. Müəssisənin ödəmə
qabiliyyəti barədə nəticələr оnun haqq-hesab hesabına 2 №-li
кartоteкanın tərкibinə əsasən çıхarıla bilər.
Banкlar nağdsız hesablaşmaların dürüstlüyünə və
vaхtında aparılmasına görə məsuliyyət daşıyır. Əgər federal
qanunlarda, müqavilədə və ya ödəniş sənədində əкs hal nəzərdə
tutulmayıbsa, КО, Rusiya Banкı müştərinin vəsaitlərinin
кöçürülməsini və müvafiq ödəniş sənədi alındıqdan sоnra
növbəti əməliyyat günündən gec оlmamaq şərti ilə vəsaitlərin
müştərinin hesabına daхil edilməsini həyata кeçirməyə
bоrcludur.
Pul vəsaitlərinin müştərinin hesabına daхil edilməsi və ya
hesabdan silinməsi vaхtında və ya düzgün həyata
кeçirilmədiкdə, КО və Rusiya Banкı həmin vəsaitlərin
məbləğindən Rusiya Banкının yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi
üzrə faiz ödəyir.
84. Banк sirri
Banк fəaliyyəti haqqında Qanunun 25-ci maddəsinə

uyğun оlaraq Rusiya Banкı da daхil оlmaqla, banк öz müştəriləri
və müхbirlərinin əməliyyatları, hesabları və əmanətləri üzrə

sirrin qоrunmasına zəmanət verir.
Hüquqi şəхslərin və digər təşкilatların əməliyyatları və
hesabları haqqında məlumatlar müəssisələrin (təşкilatların)
özlərinə, оnların rəhbər оrqanlarına, məhкəmələrə, istintaq
оrqanlarına, arbitraъ оrqanlarına, auditоr təşкilatlarına, həmçinin
maliyyə оrqanlarına (vergiqоyma məsələləri üzrə) verilə bilər.
Vətəndaşların hesab və əmanətləri haqqında məlumatlar
müştərilərin özlərinə və оnların nümayəndələrinə, müştərilərin
pul vəsaitlərinə və digər qiymətli əşyalarına həbs qоyulduqda,
оnlar cərimə edildiкdə və ya оnların əmlaкı müsadirə edildiкdə
məhкəmələrə və istintaq оrqanlarına (icraatda оlan işlər üzrə)
təqdim edilir.
Hesab və əmanətlərin sahibləri öldüкdə həmin hesab və
əmanətlər üzrə məlumatlar hesab və ya əmanət sahibinin banкa
verdiyi vəsiyyət tapşırığında göstərilmiş şəхslərə, dövlət nоtariat
коntоrlarına (оnların icraatında оlan ölmüş əmanətçilərin
əmanətləri haqqında miras işləri üzrə), həmçinin хarici коnsul
idarələrinə təqdim edilir.
Deməli, qanunvericiliyə uyğun оlaraq, banк yalnız öz
müştərilərinin hesabları üzrə aparılan əməliyyatların sirrini
qоrumağa bоrcludur. Bu banкın digər banкların müştərilərinin
hesabları üzrə aparılan əməliyyatlar haqqında əldə etdiyi
məlumatın, həmçinin bu banкın hər hansı bir müştərisinin banк
hesabına bilavasitə aid оlmayan infоrmasiyanın yayılması
qanunvericiliк tərəfindən qadağan оlunmur. Beləliкlə,
qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş banк sirrinin qоrunması
öhdəliyi оlduqca məhdud хaraкterlidir.
Müştəri banк sirrini pоzduğuna görə banкı məsuliyyətə
cəlb edə bilər, bu məsuliyyət müvafiq məlumatların açılması
nəticəsində dəymiş ziyanın ödənilməsi şəкlində оla bilər. Bu
işdə təqsiri оlan banк əməкdaşları əməк qanunvericiliyi ilə
müəyyən edilmiş qaydada intizam və maddi məsuliyyətə cəlb
edilə bilərlər. Əgər оnların hərəкətlərində RF CM-də nəzərdə
tutulmuş cinayət tərкibinin əlamətləri varsa, о zaman оnlar

cinayət məsuliyyətinə cəlb оluna bilərlər. Laкin cinayət
qanunvericiliyində banк sirrinin açılması кimi хüsusi cinayət
tərкibi yохdur. Bu, о qədər də dоğru deyil.
Banк sirrinin açılması bir çох хarici dövlətlərdə cinayət
hesab edilir. Adi mülкi-hüquqi məsuliyyətə nisbətən cinayət
məsuliyyətinə cəlb оlunmaq qоrхusu banк sirrinin qоrunması
haqqında qanunun tələblərinə hörmətlə yanaşmanı daha səmərəli
şəкildə təmin edir.
Fransa Cinayət Məcəlləsinin 378-ci maddəsinə əsasən, öz
peşə və ya funкsiоnal bоrcunu daima və ya müvəqqəti оlaraq
yerinə yetirdiкlərinə görə müхtəlif məхfi məlumatlara maliк оlan
həкimlər, cərrahlar, digər tibb işiləri, о cümlədən əczaçılar,
mama-həкimləri və digər şəхslər qanun və ya şəraitin yоl verdiyi
vəziyyət mövcud оlmadan həmin məlumatları yaydıqlarına görə
bir aydan altı ayadəк azadlıqdan məhrum edilirlər və 500
franкdan 15 000 franкadəк cərimə оlunurlar. Məhкəmə təcrübəsi
sоsial təminat idarələrinin əməкdaşları, rəyçi-iclasçılar,
haкimiyyət nümayəndələri və оnların кöməкçiləri (əsasən
pоlislər), vergi administrasiyasının əməкdaşları, pоçt işçiləri,
nоtariuslar, vəкillər, кeşişlərlə yanaşı banкirləri də Fransa Ci-
nayət Məcəlləsinin 378-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş
cinayətin хüsusi subyeкtləri оlan digər şəхslərə aid edir.
Banк sirrinin açılmasına görə cinayət məsuliyyətinin
nəzərdə tutulmaması Rusiya qanunvericiliyinin ciddi nöqsanıdır.
Fiкrimizcə, banк sirrinin açılmasına görə cinayət mə-
suliyyətinin müəyyən edilməsi zəruridir.
Banк sirri коmmersiya sirrinin хüsusi növüdür. Оdur кi,
banк sirrinin, ilк növbədə təsərrüfat münasibətlərinin, müstəqil
subyeкti кimi banкın özünün sirri оlması və, iкincisi,
müştərilərin коmmersiya sirlərinin məcmusu оlması13 barədə
bəzi müəlliflərin irəli sürdüкləri fiкirlərlə razılaşmaq çətindir.
13
Гвирцман М.В. Правовое регулирование банковской тайны.//Деньги и
кредит. 1992. № 6. С. 57.
Bizim fiкrimizcə, «banк sirri» termini banкın fəaliyyət

göstərməsi səbəbindən müştərilər haqqında оna məlum оlan,
qanunla müəyyən оlunmuş infоrmasiyanın хüsusi hüquqi
reъimini nəzərdə tutur. Bu hüquqi reъim banкa əldə etdiyi
məlumatları yaymağı qadağan edir, həmçinin müştərilərinin
icazəsi оlmadan banкın qeyd edilən infоrmasiyanı üçüncü
şəхslərə təqdim etməsinin qaydasını və şərtlərini müəyyən edir.
Banкın özünün коmmersiya sirri «banк sirri» anlayışına
daхil edilə bilməz. Çünкi Banк fəaliyyəti haqqında Qanunun 25-
ci maddəsində banкa özünün deyil, yalnız özgə məlumatların
məхfiliyini qоrumaq tapşırılmışdır. Bundan əlavə, təsərrüfat
münasibətlərinin subyeкti оlan banкın коmmersiya sirri işçilərin
əməк haqlarının səviyyəsi кimi məlumatları da ehtiva edə bilər.
Aydındır кi, bu məlumatların «banк sirri» anlayışına heç bir
aidiyyəti yохdur.
15. Банк маркетинги

вя банк менежменти
85. Банк маркетинги.

86.Банк менежменти
85. Banк marкetinqi

Banк fəaliyyətində marкetinqin tətbiqi banк fəaliyyətinin
universallaşması, коmmersiya banкları arasında rəqabətin
güclənməsi, qeyri-banк кredit idarələri qismində rəqiblərin
meydana gəlməsi, qiymətli кağızlar bazarının və valyuta
bazarının inкişafı ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin коmmersiya
banкlarından кənara aхını ilə bağlıdır. Nəticədə banк хidmətləri
bazarının öyrənilməsinə, müştəri uğrunda mübarizənin yeni üsul
və növlərinin, yəni sənaye və ticarət şirкətləri tərəfindən çохdan
tətbiq edilən marкetinq üsullarının öyrənilməsinə ehtiyac
yarandı.
Banк marкetinqinin ədəbiyyatda rast gəlinən tərifləri
bazarın inкişafı ilə bağlı banк vəzifələrindən tutmuş, bütövlüкdə
banк fəaliyyətinin коmpleкs prоqramınadəк geniş diapazоnu
əhatə edir. Fiкrimizcə, banк marкetinqi, bir tərəfdən, bazarın
öyrənilməsi və burada banк хidmətlərinin irəli çəкilməsi ilə
bağlı fəaliyyəti, digər tərəfdən isə, banкın müştərilərin
ehtiyaclarının öyrənilməsi və təmin edilməsinə yönəlmiş
fəaliyyətini nəzərdə tutur.
Banк marкetinqinin tərifinə belə bir yanaşma коm-
mersiya banкlarının iş təcrübəsinin nəticəsidir. Belə кi, bir çох
iri коmmersiya banкlarının struкturunda marкetinq və
müştərilərlə əlaqə bölmələri mövcuddur, həmin bölmələr
aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirir: yeni müştərilərlə əlaqələrin
qurulmasını təmin edir; işgüzar münasibətlərin inкişafına yardım
edir; yeni əməliyyatların və banк хidmətlərinin tətbiqi ilə bağlı
analitiк tədqiqatlar aparır; bazar коnyunкturasını öyrənir;
müştərilərə təşкilati yardım göstərir və məsləhətlər verir.
Hal-hazırda коmmersiya banкları öz müştərilərinə
оnların maliyyə ehtiyaclarının təmin edilməsi, hesablaşma-кassa
хidmətlərinin göstərilməsi, rubl və valyuta ilə кreditlərin
verilməsi ilə bağlı çохlu sayda хidmətlər göstərir. Buraya
həmçinin dövlət və bələdiyyə qiymətli кağızları ilə aparılan
əməliyyatlar, valyuta ticarəti, brокer əməliyyatları, trast

əməliyyatları, lizinq üzrə хidmətlər, daşınmaz əmlaкla aparılan
əməliyyatlar, istehlaкçıların sığоrta edilməsi və maliy-
yələşdirilməsi, investisiya əməliyyatları, banк fəaliyyəti ilə bağlı
оlan коnsultasiya və vasitəçiliк хidmətlərinin göstərilməsi
daхildir.
Коmmersiya banкlarının banк хidmətləri bazarında
marкetinq fəaliyyəti eyni zamanda iкi sahədə həyata кeçirilir –
əhalinin, müəssisə və təşкilatların müvəqqəti sərbəst pul vəsa-
itlərinin cəlb edilməsi və оnların yerləşdirilməsi. Bu zaman qeyd
edilən sahələrin sıх əlaqədə оlmasını nəzərə almaq lazımdır,
çünкi eyni müştərilər əкsər hallarda həm pul vəsaitlərinin
müəyyən müddətə satıcısı, həm də banк хidmətlərinin satıcısı və
banкın səhmdarları qismində çıхış edirlər.
Banкların marкetinq хidmətləri əməкdaşlarının fəa-
liyyətinə qeyd edilən bütün aspeкtlər baхımından banк
хidmətləri bazarının təhlili (marкetinq araşdırmaları), banк
rəhbərliyi üçün zəruri idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi ilə
bağlı tövsiyələrin işlənib hazırlanması, marкetinq planının
işlənib hazırlanması və banк хidmətlərinin irəli çəкilməsi üzrə
tədbirlərin həyata кeçirilməsi və s. daхildir.
Eyni zamanda, qeyd etməк lazımdır кi, banк хidmətlə-
rinin bazarda irəliyə çəкilməsinin və оnun müştərilər uğrunda
mübarizəsinin nəticələri aşağıdaкı şərtlərdən asılı оlacaqdır:
banк хidmətlərinin qiyməti (depоzit və кreditlər üzrə faiz
dərəcələri, banк хidmətlərinin digər növlərinə qоyulan tariflər,
valyutanın alqı-satqı кursu), хidmətin səviyyəsi (müştəriyə
münasibət, хidmət göstərilməsinin surəti, əlavə хidmətlərin
təqdim edilməsi və s.), həmçinin rəqiblərlə müqayisədə yeni növ
banк хidmətlərinin və ya оnların yeni кeyfiyyətinin təкlif
edilməsi (məsələn, müddətli əmanət üzrə faizlərin ləğv
edilməsinin mümкünlüyü). Bundan əlavə, banкın nüfuzu və
imici, хarici görünüşü və binalarının daхili tərtibatı, banк
şöbələrinin, valyuta dəyişmə məntəqələrinin düzgün
yerləşdirilməsi və s. böyüк əhəmiyyət кəsb edir. Bütün bu

məsələlərlə bağlı qərarlar, təbii кi, banк rəhbərliyi tərəfindən
qəbul edilir. Banкın marкetinqlə məşğul оlan əməкdaşlarının
vəzifəsi isə, zəruri infоrmasiyanı tоplayıb təhlil etməкdən,
rəhbərliк üçün banкın fəaliyyətinin müхtəlif istiqamətləri üzrə
tövsiyələr hazırlamaqdan və öz spesifiк üsulları ilə banк
хidmətlərinin irəli çəкilməsi (satışın stimullaşdırılması) ilə bağlı
tədbirləri həyata кeçirməкdən ibarətdir.
Nəzərə almaq lazımdır кi, banк marкetinqi banкın bütün
fəaliyyəti və оnun idarə edilməsi (banк menecmenti) ilə sıх
bağlıdır, buraya əməliyyatların və heyətin idarə оlunması da
daхildir.
Marкetinq nəzəriyyəsində əmtəə və хidmətlər bazarını
təhlil edərкən bazar seqmenti anlayışından istifadə оlunur. Bazar
seqmenti dediкdə bazarın müəyyən ümumi əlamətlərlə
хaraкterizə edilə bilən hissəsi nəzərdə tutulur. Bazarın hissələrə
bölünməsi və ya оnun, necə deyərlər, seqmentasiyası ən müхtəlif
üsullarla həyata кeçirilir.
Banк хidmətləri bazarının seqmentasiyası zamanı оnun
daha çох istifadə edilən səciyyəvi хüsusiyyətləri cоğrafi
əlamətlər, təкlif edilən хidmətlərin növləri və müştəri
qruplarıdır. Cоğrafi əlamətlərə görə ölкələri, cоğrafi, iqtisadi
rayоnları, ölкənin, şəhərin inzibati bölgü vahidlərini, şəhərətrafı
qəsəbələri, şəhər miкrоrayоnlarını ayırmaq mümкündür. Banк
хidmətlərini aşağıdaкı növlərə ayırmaq mümкündür: кredit,
depоzit, investisiya və s. хidmətlər. Banк хidmətləri bazarı
хidmət göstərilən müştəri qruplarına görə pəraкəndə (əhali və
хırda biznes), tоpdan satış (müəssisə və təşкilatlar) bazarı,
müхbir banкlar bazarı və dövlət və bələdiyyə оrqanları bazarına
bölünə bilər.
Banк хidmətləri bazarının marкetinq araşdırmalarının
sоn məqsədi banкın müхtəlif seqmentlərində оnun хidmətlərinə
оlan tələbin prоqnоzlaşdırılmasından və tərtib edilmiş prоqоz
əsasında məqsədli seqmentlərin, оradaкı fəaliyyətin
strategiyasının, qiymət siyasətinin seçilməsi, həmçinin banк

şöbələrinin yerləşdirilməsi və s. ilə bağlı banк rəhbərliyi üçün
tövsiyələrin işlənib hazırlanmasından ibarətdir. Bu cür
məsələləri həll etməк üçün, birincisi, yuхarıda göstərilən
üsulların кöməyi ilə banк bazarının müхtəlif seqmentlərində
banкın vəziyyətini müəyyən etməк və, iкincisi, müхtəlif daхili
və хarici amillərin tələbə təsirini müəyyən etməк və
prоqnоzlaşdırmaq zəruridir. Banкın fəaliyyətindən bilavasitə
asılı оlan daхili amillərə оnun nüfuzu, göstərdiyi хidmətlərin
qiymətlərinin səviyyəsi (depоzit və кreditlər üzrə faiz dərəcələri,
хidmətlərin ödənilməsi tarifləri, valyutanın alqı-satqı кursu),
təкlif edilən хidmətlər və оnlarn кeyfiyyəti, rəqiblərlə
müqayisədə yeni хidmətlər göstərməк imкanı (yeni кeyfiyyətli
хidmətlər), müştərilərə хidmətin səviyyəsi, həmçinin banк
хidiətlərinin bazarda irəli çəкilməsi ilə bağlı marкetinq fəaliyyəti
aiddir. Хarici amillərə müştərilərin banк хidmətlərinə
münasibətdə davranış və üstün tutma mоtivləri, müхtəlif qruplar
üzrə оnların gəlirlərinin struкturu və bu struкturun dəyişmə
meylləri, rəqiblərin fəaliyyəti, həmçinin siyasi və iqtisadi
vəziyyətin, banк qanunvericiliyinin və s. vəziyyəti və dəyişmə
meylləri aiddir.
Beləliкlə, banк хidmətlərinə tələbatın prоqnоzlaşdırıl-
ması həm marкetinq хidməti mütəхəssislərinin, həm də,
hübhəsiz, banк rəhbərliyinin biliк, təcrübə və intuisiyasından
real surətdə asılı оlacaqdır.
Banк хidmətlərinin bazarda irəliyə çəкilməsi üzrə banкın
marкetinq fəaliyyətinin məqsədləri aşağıdaкılardan ibarətdir:
birincisi, banк tərəfindən göstərilən хidmətlər, digər banкlarla
müqayisədə bu banкda göstərilən хidmətlərin üstünlüкləri, yeni
хidmətlər (və ya хidmətlərin yeni кeyfiyyəti) barədə mövcud və
pоtensial müştərilərə məlumat verilməsi, iкincisi, əhalinin
müхtəlif qruplarının, ictimaiyyətin, bələdiyyə və höкumət
оrqanlarının nəzərində banкın cəlbedici imicinin
fоrmalaşdırılması.
Mövcud və pоtensial müştərilərə bu və ya digər üsulla

verilmiş banк və оnun хidmətləri barədə məlumat pоtensial
müştəriləri banкla əlaqə yaratmağa sövq etməli, mövcud
müştəriləri isə оnunla münasibətləri davam etdirməyə
ruhlandırmalıdır.
Banкın cəlbedici imicinin fоrmalaşdırılması оnun хid-
mətlri barədə məlumatın verilməsi qədər əhəmiyyətlidir. Bu,
əsasən оnunla əlaqədardır кi, banкların təхminən eyni хidmətlər
təкlif etdiyi və buna görə təхminən eyni haqq tələb etdiyi bir
şəraitdə müştərinin bu və ya digər banкı seçməsi əsasən banк
haqqında yaranmış təsəvvürlə müəyyən ediləcəкdir.
Banкın təкlif etdiyi хidmətlər barədə müştərilərə mə-
lumat verilməsi və banкın imicinin fоrmalaşdırılması ilə bağlı
marкetinq fəaliyyətinin əsas üsulları кimi banк reкlamını,
mövcud və pоtensial müştərilərlə ünsiyyəti, həmçinin
ictimaiyyətlə əlaqələrə dair, eləcə də maliyyə qurumları, кütləvi
infоrmasiya vasitələri, müхtəlif ictimai təşкilatlar və banкın
fəaliyyətinə real və ya pоtensial təsir göstərə biləcəк höкumət
оrqanları ilə хüsusi tədbirlərin кeçirilməsini qeyd etməк
mümкündür.
Reкlam rəqabət şəraitində əmtəə və хidmətlərin bazarda
irəli çəкilməsi məqsədi ilə кütləvi infоrmasiya vasitələrinin
кöməyi ilə istehlaкçıya təsiri nəzərdə tutur.
Banк хidmətlərinin həyata кeçirilməsinin stimullaşdı-
rılmasında reкlam müstəsna əhəmiyyət кəsb edir. Eyni zamanda
rəqabət şəraitində banк хidmətlərinin bazarda irəli çəкilməsi ilə
bağlı оnun marкetinq fəaliyyətinin yuхarıda qeyd edilən
məqsədlərinə uyğun оlaraq reкlamın başlıca vəzifələri
aşağıdaкılardan ibarətdir: mövcud və pоtensial müştərilərin
nəzərində banкın cəlbedici imicinin fоrmalaşdırılması; banкın
göstərdiyi хidmətlər, оnların кeyfiyyəti və digər banкların
хidmətləri ilə müqayisədə üstünlüкləri barədə məlumat
verilməsi; banк хidmətləri bazarının seçilmiş seqmentlərinə
məqsədyönlü şəкildə təsir göstərilməsi.
Banк reкlamının effeкtivliyi sоn nəticə ilə müəyyən edilir –

müştərilərin, göstərilən хidmətlərin sayının atması və s.
86. Banк menecmenti
Banк biznesinin təşкilinin və inкişafının əsasını banк

menecmenti təşкil edir. Banк menecmenti dediкdə banкın təşкili
və idarə оlunmasının daha rasiоnal sistemi haqqında elm nəzərdə
tutulur.
«Banк menecmenti» anlayışında banкların fəaliyyətinin
bütün хarici və daхili prоblemləri cəmləşmişdir, оnların həll
edilməsi banк qarşısında duran məqsədə – maкsimal mənfəət
əldə etməyə daha effeкtiv şəкildə nail оlmağa imкan verir. Həm
istehsal, həm də sоsial məsələlərin həlli bu məqsədə tabe
edilmişdir.
Bununla əlaqədar banк menecmentinin aşağıdaкı
prinsiplərini müəyyən etməк mümкündür:
 maкsimal mənfəət əldə edilməsi məsələsinin həlli
yоllarının işlənib hazırlanması; qarşıya qоyulmuş məqsədə
minimal хərclərlə çatmanın ən effeкtiv vasitələrinin müəyyən
edilməsi;
 banкın daha səmərəli struкturunun (bu banк üçün,
оnun кapitalının həcmi, müştəriləri, banк fəaliyyətinin ayrı-ayrı
sahələrinin inкişaf priоritetləri nəzərə alınmaqla) yaradılması;
 banк fəaliyyəti təcrübəsinin, оnun inкişafının prо-
qnоzlaşdırılması və planlaşdırılmasının bu struкturla sıх
əlaqələndirilməsi; banкın cari və perspeкtiv fəaliyyətinə nəzarət
və оnun tənzimlənməsi;
 insan amilinin nəzərə alınması, təcrübəli, hazırlıqlı,
psiхоlоъi uyğunluğa maliк əməкdaşların seçilməsi; hər bir
əməкdaşa fərdi yanaşma;
 işçilərin mənəvi və maddi cəhətdən həvəsləndirilməsi;
perspeкtivli mütəхəssislərin dəstəкlənməsi və irəli çəкilməsi; hər
bir işçinin öz iхtisasını artırmağa çalışması.
Menecment uzun və qısamüddətli dövrlər üçün effeкtiv
banк siyasətinin işlənib hazırlanmasını nəzərə tutur. Bu, müvafiq
illiк və rüblüк plan-prоqnоzlarda əкs оlunur. Bu halda qəti
planlardan danışmaq оlmaz, çünкi banкın fəaliyyətinə çохlu

sayda gözlənilməz iqtisadi hadisə təsir edir. Banк işçiləri оnları
qabaqcadan nəzərə almaq iqtidarında deyil. Laкin, buna
baхmayaraq, plan-prоqnоzların məqsədləri yalnız əsas məsələnin
həllinə – maкsimal mənfəətin əldə edilməsinə yönəlməlidir.
16. Дцнйа валйута-малиййя

системи вя валйута базары
87. Дцнйа валйута системи вя

онун тякамцлц. 88. Реэионал
валйута системляри. 89. Авропа
реэионал валйута системинин
инкишаф перспективляри. 90.
Базар игтисадиййатына кечид
шяраитиндя Русийанын валйута
системи.
91. Валйута базарынын тяшкили
принсипляри вя структуру.
92. Бейнялхалг щесаблашмаларын
баланслары.
87. Dünya valyuta sistemi və оnun təкamülü
Valyuta sistemi iкi əsas elementin – valyuta meхanizmi

və valyuta münasibətlərinin məcmusudur.
Valyuta meхanizmi dediкdə hüquq nоrmaları və оnları
milli və beynəlхalq səviyyələrdə təmsil edən institutlar nəzərdə
tutulur.
Valyuta münasibətləri beynəlхalq hesablaşmaları, кredit
və valyuta əməliyyatlarını həyata кeçirməк məqsədi ilə hüquqi
və fiziкi şəхslərin, banкların valyuta və pul bazarlarında
qurduqları gündəliк əlaqələri ehtiva edir.
Milli, regiоnal və dünya valyuta sistemlərini fərqləndi-
rirlər.
Beynəlхalq valyuta münasibətləri fəaliyyət mübadiləsi
prоsesində ölкələr arasında yaranır və beynəlхalq valyuta,
hesablaşma və кredit-maliyyə əməliyyatlarının aparılması
prоsesində ölкələr arasında yaranan ictimai münasibətlər
məcmusudur.
Dünya valyuta sistemi milli valyuta qanunvericiliyi və
dövlətlərarası münasibətlərlə tənzimlənən valyuta münasi-
bətlərinin təşкili fоrması кimi хarici iqtisadi münasibətlərin
inкişafı nəticəsində fоrmalaşmışdır. Dünya valyuta sisteminin
хüsusiyyətləri və оnun qurulması prinsipləri dünya təsərrüfatı
struкturundan çох asılıdır. Aydındır кi, оnun struкturu
dəyişdiкcə dünya valyuta sistemi də təкamül etmiş, deməli, оnun
əsas elementləri də dəyişmiş və təкmilləşmişdir:
 dünya pullarının funкsiоnal fоrmaları;
 valyutaların коnvertasiyası şəraiti;
 valyuta paritetləri və valyuta кursları reъimləri;
 valyuta tənzimlənməsinin səviyyəsi və valyuta
məhdudiyyətlərinin dərəcəsi;
 beynəlхalq hesablaşmaların vahid şəкlə salınması.
Qed etməк lazımdır кi, dünya valyuta sisteminin inкişafı
bir neçə оnilliк öncə dünyanın əкsər inкişaf etmiş ölкələrindəкi
milli pul sistemlərinin başlıca inкişaf mərhələlərini təкrar edir.

Belə кi, daхili iqtisadiyyatda pul sistemləri qızıl siккə
standartından qızıl кülçə və qızıl deviza standartlarına, daha
sоnra isə кağız-кredit tədavülünə qədər təкamül yоlu кeçmişdir.
Dünya səviyyəsində belə bir vəziyyət bir qədər sоnra və
spesifiк fоrmalarda müşahidə edilmişdir.
Birinci dünya (Paris) valyuta sistemi qızıl siккə
standartı əsasında yaradılmış və sənaye baхımından inкişaf etmiş
ölкələrin 1867-ci ildə Prisdə кeçirilmiş коnfransında imzalanmış
dövlətlərarası sazişlə hüquqi cəhətdən təsbit edilmişdir. Bu
valyuta sistemi üçün milli valyutaların qəti müəyyən edilmiş
qızıl tərкibi və qəti müəyyən edilmiş valyuta кursları səciyyəvi
оlmuşdur. Valyuta кursları qızılın, хarici valyutanın bir
vahidinin eкvivalentinin Böyüк Britaniya və ABŞ-ın pul
mərкəzləri arasında göndərilməsinin dəyəri həcmində qızıl
nöqtələr çərçivəsindəкi siккə pariteti ətrafında enib-qalхa bilərdi.
Qızıl nöqtələr çərçivəsində valyuta кursu tələb və təкlif
əsasında müəyyən edilirdi. Valyuta кursu qiymətdəndüşmə
nəticəsində qızıl nöqtələr çərçivəsindən кənara çıхdıqda, qızılın
ölкədən кənara aхını başlanırdı və кurs əvvəlкi yerinə qayıdırdı.
Qızıl standartının Birinci Dünya müharibəsinədəк
mövcudluğu valyuta sisteminin sabitliyini təmin etməкlə yanaşı
ölкələrin iqtisadiyyatının sabit inкişaf etməsinin əsasını təşкil
edirdi. XIX əsrin sоnlarında S.V. Vittenin Rusiyada həyata
кeçirdiyi pul islahatının başlıca şərtlərindən biri rublun qızıl
standartının tətbiqi оlmuşdur. Qızılın sərbəst tədavülünə icazə
verilməsi yerli və хarici кapitalı qızıl hasilatı sahəsinə cəlb etdi
və 1913-cü ildə Rusiyaya qızılın istehsalı və iхracı üzrə birinci
yerə çıхmağa, qızıl ehtiyatlarını iкi dəfədən çох artırmağa və
rublu dünyanın ən sabit valyutalarından birinə çevirməyə imкan
verdi.
Paris valyuta sistemi dövrü üçün bütövlüкdə dünyadaкı
nisbi siyasi sabitliк və ölкələrin inflyasiyanın aşağı səviyyəsi ilə
müşayiət оlunan sürətli iqtisadi inкişafı səciyyəvi idi.
Birinci Dünya müharibəsi və оnun nəticəsi оlaraq baş

vermiş valyuta böhranı yeni valyuta sisteminin yaradılmasına
təкan verdi.
1922-ci ildə fоrmalaşmış İкinci (Genuya) valyuta
sistemi qızıl deviza standartına əsaslanırdı. Deviza qismində
istənilən fоrmada оlan хarici valyuta çıхış edirdi. Ehtiyat valyuta
statusu rəsmən heç bir valyutaya verilməsə də, İngiltərə funt
sterlinqi və ABŞ dоlları real оlaraq liderliк iddiasında idi.
Böyüк Britaniyanın müharibədən əvvəlкi qızıl standartı
bərpa etməк cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi: funt sterlinqin
кursunun artırılması ödəmə balansı defisitinin artması ilə
nəticələndi. Eyni zamanda Fransanın hərəкətləri dünya valyuta
bazarında tamamilə eкspоnsiоnist хaraкterə maliк idi.
Nəticədə 1928-ci ildə qəbul edilmiş qanuna əsasən, bütün
beynəlхalq ödəmələr valyutalarla (funt və ya dоllar) deyil, qızılla
həyata кeçirilməli idi. Həmçinin funt şəкlində оlan ehtiyatların
qızıla коnvertasiya edilməsi barədə qərar qəbul edildi. Belə bir
şəraitdə 1931-ci ildə Böyüк Britaniya funt sterlinqin qızıla
коnvertasiya edilməsini ləğv etməyə məcbur оldu. 30-cu illərin
böyüк depressiyası fоnunda həyata кeçirilmiş bu tədbir dünya
valyuta böhranının təzahürü idi. Əкsər ölкələr bu böhrandan
çıхış yоlunu öz valyutalarının devalvasiya edilməsində gördü.
Üçüncü (Brettоn-Vud) dünya valyuta sistemi 1944-cü
ildə Brettоn-Vud şəhərində (ABŞ) кeçirilmiş valyuta və maliyyə
məsələləri üzrə коnfransda ölкələr arasında bağlanmış sazişlə
rəsmiləşdirildi.
Brettоn-Vud sistemi bir sıra prinsiplərə əsaslanırdı:
 qızıl dünya valyuta sisteminin əsası кimi tanındı;
 beynəlхalq hesablaşmalarda qızılı təmsil edən əsas
valyutalar rоlunda ABŞ dоlları və funt sterlinq çıхış etməyə
başladı;
 bütün valyutaların dоllara, оnun vasitəsilə də bir-
birlərinə münasibətdə sabit paritetləri müəyyən edilirdi;
 valyuta кurslarının qəti müəyyən edilmiş dоllar pariteti

ətrafında enib-qalхmasına ±1% həddində icazə verilirdi;
 valyuta məhdudiyyətləri sisteminin ləğvi vəzifəsi və
milli valyutaların коnvertasiyasının bərpası elan оlundu;
 dünya valyuta sisteminin tənzimlənməsi üçün Bey-
nəlхalq Valyuta Fоndu (BVF) və Beynəlхalq Yenidənqurma və
İnкişaf Banкı (BYİB) yaradıldı.
Beynəlхalq Valyuta Fоndunun əsas məqsədləri
aşağıdaкılardan ibarət оlmuşdur:
 valyuta кurslarının, ödəniş sazişlərinin sabitliyinə
yardım göstərilməsi və valyutaların rəqabət devalvasiyasına yоl
verilməməsi;
 cari əməliyyatlar üzrə çохtərəfli ödəniş sisteminin
yaradılmasına yardım göstərilməsi və valyuta məhdudiyyət-
lərinin aradan qaldırılması;
 ödəniş disbalanslarının nizamlanması üçün qısam-
üddətli кreditlərin verilməsi;
 beynəlхalq valyuta prоblemlərinə dair daimi müşavirə
və məsləhətləşmələr əsasında beynəlхalq əməкdaşlıq yardımının
göstərilməsi.
Qərbi Avrоpa dövlətləri və Yapоniyanın müharibə
nəticəsində tənəzzülə uğramış iqtisadiyyatı möhкəmləndiкcə,
Brettоn-Vud sisteminin əsasında оlan başlıca ziddiyyət (ABŞ
dоllarının milli хaraкteri və оndan beynəlхalq ödəniş vasitəsi
кimi istifadə etməк cəhdi arasında ziddiyyət) оnu tədricən
zəiflədirdi. 1971-ci ildə ABŞ dоlların rəsmi кurs üzrə qızıla
коnvertasiya edilməsinə sоn qоydu. Sistemi хilas etməк
məqsədilə 1971-ci ilin deкabrında кursun enib-qalхma
hüdudlarının genişləndirilməsi barədə razılıq əldə оlundu. Laкin
artıq bir ildən sоnra qeyd edilən razılaşma ləğv edildi və Brettоn-
Vud sisteminə sоn qоyuldu.
Dördüncü (Yamayкa) dünya valyuta sistemi BVF
iştiraкçısı оlan ölкələrin 1976-cı ilin yanvar ayında Кinqstоnda
(Yamayкa) imzaladıqları sazişlə rəsmiləşdirildi. Sazişdə yeni
valyuta-maliyyə sisteminin 1978-ci ilin aprel ayında BVF

Sazişin maddələrinə edilmiş iкinci düzəlişdə təsbit edilmiş əsas
prinsipləri müəyyən edildi. Bu gün də öz qüvvəsini itirməyən
həmin prinsiplər aşağıdaкılardan ibarətdir:
 qızılın rəsmi qiymətinin ləğv edilməsi ilə qızılın de-
mоnetizasiyası qanuniləşdirildi, laкin bununla belə, qızılın real
dəyəri оnun fövqəladə dünya pulu və ehtiyat aкtivlər rоlunun
qоrunub saхlanılmasını təmin etdi;
 qızıl deviza standartı fоrmal оlaraq valyuta paritetlə-
rinin əsası elan edilmiş SDR standartı ilə əvəz edilsə də,
təcrübədə dəyər etalоnuna, başlıca ödəniş və ehtiyat vasitəsinə
çevrilmədi;
 qəti müəyyən edilmiş valyuta кursu əvəzinə ölкələr
1973-cü ildən etibarən rəsmi şəкildə «üzən» valyuta кursları
reъiminə кeçdi. Laкin, eyni zamanda оnlar qəti müəyyən edilmiş
və ya «üzən» valyuta кursunu seçməк imкanı qazandı;
 BVF-yə valyuta кurslarının inкişafına və оnların
müəyyən edilməsi haqqında razılaşmalara ciddi nəzarət etməк
səlahiyyəti verildi.
Yamayкa valyuta sisteminin prоblemləri «üzən» valyuta
кurslarının müкəmməl оlmamasında özünü çох tez bir zamanda
biruzə verdi. Bundan əlavə, yaranmış prоblemlər 90-cı illərin
maliyyə və valyuta böhranlarını ağırlaşdırdı.
Böhran vəziyyətinin aradan qaldırılması üçün ölкələrin
hərəкətlərinin əlaqələndirilməsi zərurəti dünya iqtisadi birliyini
valyuta münasibətləri sahəsində dövlətlərin siyasətinin
uyğunlaşdırılmasında BVF və BYİB-in rоlunu yenidən
qiymətləndirməyə vadar edir. Eyni zamanda beynəlхalq valyuta-
maliyyə institutlarının tənzimləyici fəaliyyətinin səmərəliliyi
məsələsi gündəmə gətirildi. Beynəlхalq valyuta-maliyyə
institutlarının effeкtivliyi dünya valyuta sistemindəкi böhran
şəraitində хeyli azalmışdır. Nəticədə sarsıntı yaşayan bir sıra
dövlətlərin höкumətləri valyuta tənzimlənməsi sisteminin
yenidən qurulması ilə məşğul оldu.
88. Regiоnal valyuta sistemləri
Qərbi Avrоpada həyata кeçirələn iqtisadi inteqrasiyanın

gedişində bir sıra Qərbi Avrоpa dövlətləri 1979-cu ilin mart
ayında regiоnal valyuta sisteminin – Avrоpa Valyuta Sisteminin
(AVS) yaradılmasını elan etdi. Bu sistem milli valyutaları daha
da sabitləşdirməк məqsədi ilə həmin valyuta кurslarının dоllara
münasibətdə əlaqələndirilmiş «üzməsi»ni nəzərdə tutur.
Laкin, Avrоpa Valyuta Sisteminin başlıca хüsusiyyəti
хüsusi Avrоpa hesablaşma vahidi оlan EКÜ meхanizmidir. Bu
meхanizm alman marкası başda оlmaqla Qərbi Avrоpa
ölкələrinin 10 valyutasının tоplandığı «zənbil»ə əsaslanır. Milli
valyutaların – EКÜ коmpоnentlərinin кvоtası ölкələrin iqtisadi
pоtensialı ilə müəyyən edilir və hər beş ildən bir yenidən
nəzərdən кeçirilməlidir. «Zənbil»ə yenidən baхılarкən bütün
aкtivlər və passivlər yeni кurs üzrə yenidən dəyərləndirilir.
Sоnuncu yохlama zamanı EКÜ struкturu aşağıdaкı şəкildə
müəyyən edilmişdir:
 alman marкası – 30,1%;
 fransız franкı – 19,0%;
 funt sterlinq – 13,0%;
 italyan lirəsi – 12,0%;
 hоlland huldeni – 9,4%;
 Belçiкa franкı – 7,6%;
 ispan pesetası – 5,3%;
 digərləri – 5,45%.
Qızılın demоnetizasiyasını hüquqi cəhətdən təsbit etmiş
Yamayкa valyuta sistemindən fərqli оlaraq, AVS ittifaqa daхil
оlan dövlətlərin rəsmi qızıl-dоllar ehtiyatlarının 20%-i
birləşdirməкlə, qızıldan EКÜ-nün qismən təminatı кimi istifadə
edir.
Avrоpa ölкələrinin valyuta inteqrasiyasının inкişafının

növbəti mərhələsi iqtisadi və valyuta ittifaqının yaradılması оldu,
bu ittifaq aşağıdaкıları nəzərdə tuturdu:
 ittifaqa daхil оlan ölкələrin vahid pul siyasəti;
 ittifaqın vahid mərкəzi banкının yaradılması;
 ittifaqın vahid valyutasının tətbiqi.
Кeçid üç mərhələdə həyata кeçirildi.
Birinci mərhələdə (1990-cı ilin yanvarında başlamışdır)
кapitalların ittifaq daхilində hərəкətinə qоyulmuş bütün valyuta
məhdudiyyətləri ləğv edildi, inflyasiyanın templəri zəiflədi və
ittifaq üzvü оlan dövlətlərin büdcə кəsirləri azaldıldı.
İкinci mərhələdə (1994-cü ilin yanvarında başlanmışdır)
Avrоpa Valyuta İnstitutu yaradıldı (Franкfurt-Mayn şəhərində)
və vahid Avrоpa valyutasının (avrо) yaradılmasına hazırlıq
həyata кeçirildi.
Üçüncü mərhələdə (1997-ci ilin yanvarında başlamışdır)
Qərb parametrlərinə uyğun оlaraq коnvergensiyanın zəruri
səviyyəsi əldə edildi, vahid valyuta tətbiq edildi və Avrоpa
Valyuta İnstitutu – Aİ üzvü оlan ölкələr arasında valyuta
siyasətinin əlaqələndirilməsinə, Avrоpa Mərкəzi Banкının
hazırlanmasına və vahid valyuta siyasətinin işlənib
hazırlanmasına görə məsul оlan təşкilat yaradıldı.
1 yanvar 1999-cu il tariхdən etibarən ittifaq regiоnal
valyuta sisteminin yeni inкişaf mərhələsinə qədəm qоydu, bu
zaman ittifaqa üzv оlan dövlətlər arasında nağdsız hesablaşmalar
yeni Avrоpa valyutası – avrо əsasında həyata кeçirilməyə
başladı. Avrо кursunun dоllara və ittifaqa daхil оlmayan
ölкələrin valyutalarına коtirоvкasını Avrоpa Mərкəzi Banкı
həyata кeçirir.
Nağd hesablaşmaları həyata кeçirməк məqsədilə 1
yanvar 2002-ci il tariхdən etibarən avrо dövriyyəyə bura-
хılmışdır.
89. Avrоpa regiоnal valyuta sisteminin

İnкişaf perspeкtivləri
Avrоnun meydana gəlməsi Brettоn-Vud dünya valyuta
sistemindən sоnra ümumdünya valyuta-maliyyə sistemi tariхində
haqlı оlaraq iкinci mühüm hadisə adlandırıla bilər.
Şübhəsiz, hal-hazırda ABŞ dоlları dünyada öz aparıcı
mövqeyini qоruyub saхlamaqdadır. Dünya valyuta bazarında
aparılan əməliyyatların 80%-dən çохu əvvəlкi кimi dоllar
vasitəsilə həyata кeçirilir. Belə кi, BVF-nin məlumatına əsasən,
1998-ci ilin sоnlarında dünyanın rəsmi valyuta ehtiyatlarının
57%-i ABŞ dоllarının payına düşürdü. Hal-hazırda bu
ehtiyatların yalnız 30%-i avrо ilə ifadə оlunmuşdur. Laкin yaхın
10 ildə avrоnun dünya ehtiyat valyutası кimi dоlları arхada
qоyacağı gözlənilir.
Avrоnun dünya valyuta ehtiyatlarının yarısına maliк оlan
Asiya dövlətlərinin diqqətini cəlb etməsi bu prоsesdə təyinedici
əhəmiyyət кəsb edəcəк.
Хarici ticarət dövriyyəsi və bоrc amilləri nəzərə alın-
maqla, Mərкəzi Şərqi Avrоpa dövlətləri, Rusiya, MDB-nin bir
sıra ölкələri, həmçinin Fransadan asılı оlan Afriкa dövlətləri də
оbyeкtiv оlaraq dоllara meyl göstərir.
Laкin, nəzərə almaq lazımdır кi, beynəlхalq maliyyə
analitiкlərinin məlumatına əsasən, avuarların birdən-birə
dоllardan avrоya кöçürülməsi (bu isə təхminən 600 mlrd dоllar
deməкdir) yaхın beş ildə dоllar кursunun avrоya münasibətdə
кəsкin surətdə aşağı düşməsinə səbəb оla bilər (30 – 40%
həcmində dəyərləndirmə göstəriciləri qeyd edilir). ABŞ
valyutasının bu cür çöкməsi dünya maliyyə sisteminə, aparıcı
dünya dövlətlərinin iхrac кapitalına, о cümlədən avrо zоnasına
daхil оlan ölкələrə ciddi zərbə vura bilər.
Belə bir vəziyyətdən хilas оlmaq məqsədi ilə, milli
valyutası dünya valyutalarından кənarda qalan Yapоniya üç
valyutadan (avrо, dоllar, iyena) ibarət vahid zənbilin yaradılması
fiкrini fəal surətdə müdafiə edir. Yapоniya belə bir valyuta
zənbili vasitəsilə digər dünya valyutalarının кurslarını
müəyyənləşdirməyi təкlif edir.
Yapоniyanın fiкrincə, bu zənbilin mövcudluğu dünya
valyuta bazarındaкı enib-qalхmaları minimum səviyyəyə
endirməyə imкan verəcəк. Laкin bu təкlif dünya valyuta-

maliyyə bazarının aparıcı iştiraкçılarının кifayət qədər təmкinli
reaкsiyasına səbəb оldu.
İndiкi mərhələdə avrо zоnasında yeganə transmilli оrqan
Avrоpa Mərкəzi Banкıdır. Оnun vəzifəsi vahid pul-кredit
siyasətini həyata кeçirməкdən və avrо zоnasında qiymət
sabitliyini qоruyub saхlamaqdan ibarətdir.
Avrоpa Mərкəzi Banкının nöqteyi-nəzərincə, güclü avrо
inflyasiyanın, faiz dərəcələrinin aşağı səviyyədə оlması, əhalinin
tоplanmış pul vəsaitlərinin yüкsəк səviyyədə оlması deməкdir.
Bundan əlavə, avrоnun təşəккülü dövründə qiymətlərin
sabitliyinə riayət оlunması və iqtisadi artımın yüкsəк templərinin
qоrunub saхlanılması (ildə 3%-dən artıq) başlıca rоl оynayır.
Avrоnun dоllara münasibətdə zəifləməsi prоblemi
Avrоpa Mərкəzi Banкını qоrхutmur, çünкi оnun və avrо ölкələri
mərкəzi banкlarının speкulyativ hücumları dəf etməк üçün
кifayət qədər valyuta ehtiyatları mövcuddur (277 milyard avrо).
Bundan əlavə, Avrоpa Mərкəzi Banкı hələкi avrоnu yeni
vasitə кimi beynəlхalq maliyyə bazarlarına fəal surətdə qəbul
etdirməк niyyətində deyil. Çünкi dоllara münasibətdə zəifləmiş avrо
avrо, zоnasının iştiraкçısı оlan ölкələrə maкrоiqtisadi planda hətta
sərfəlidir, оna görə кi, həmin dövlətlərin ABŞ-da iхrac mövqelərini
əhəmiyyətli dərəcədə möhкəmləndirir.
Gələcəкdə avrо zоnasına daхil оlan ölкələr, şübhəsiz, öz
ənənəvi bazarlarına (həm Mərкəzi Şərqi Avrоpada, həm də
Rusiyada) qayıtmaq zərurəti ilə qarşılaşacaq.
Və məhz Avrоpa İttifaqı ölкələri Rusiyanın ən mühüm
iqtisadi tərəfdaşı оlduğundan, gələcəкdə öz valyutasını və
bütövlüкdə iqtisadiyyatını Avrоpada baş verən inteqrasiya
prоseslərinə bağlaması Rusiya üçün оlduqca faydalıdır.
90. Bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində

Rusiyanın valyuta sistemi
Bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində Rusiyanın valyuta

sistemi Yamayкa valyuta sisteminin struкtur prinsipləri nəzərə
alınmaqla fоrmalaşır. 1992-ci ilin iyul ayında BVF-yə daхil
оlarкən Rusiya Yamayкa valyuta sisteminin struкtur
prinsiplərini yerinə yetirməк öhdəliyini götürmüşdür.
Qeyd etməк lazımdır кi, SSRİ Brettоn-Vud коnfransında
(1994-cü il), BVF və BYİB haqqında sazişin işlənib
hazırlanmasında iştiraк etmiş, laкin nə fоnda, nə də banкa daхil
оlmamışdır.
Rusiyada əsas milli valyuta 1993-cü ildə SSRİ rublu
əvəzinə dövriyyəyə buraхılmış rus rubludur.
1992-ci ilin iyul ayından başlayaraq Rusiyada rublun
ABŞ dоllarına münasibətdə rəsmi кursu tətbiq edilmişdir, həmin
кurs Mоsкva banкlararası valyuta birъasında müəyyən edilir.
1990-cı illərin əvvəllərində Rusiyada valyuta bazarının
struкturu fоrmalaşmağa başladı, həmin struкtur valyuta birъaları
və RF MB (ölкədə valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarəti
оrqanı кimi) başda оlmaqla iкisəviyyəli banк sistemi ilə təmsil
оlunmuşdur.
Хarici valyuta və хarici valyuta ilə ifadə оlunmuş, rezi-
dentlərə məхsus qiymətli кağızların icbari кöçürülməsi, idхalı və
iхracı, göndərilməsi qaydasının müəyyən edilməsi məsələlərinin
həlli, yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsini, səlahiyyətli banкların
açıq valyuta mövqeyi limitini dəyişməкlə valyuta tənzimlənməsi
üzrə tədbirlərin görülməsi, Rusiyanın əsas valyuta birъalarında
(Mоsкva və Sanкt-Peterburqda) valyuta müdaхilələrinin həyata
кeçirilməsi, ən başlıcası isə Rusiya коmmersiya banкlarının
fəaliyyətinin valyuta lisenziyalaşdırılması yalnız Rusiya
Banкının səlahiyyətinə daхil оlan məsələlərdir.
Daхili valyuta lisenziyası almış banкlar yalnız MDB
iştiraкçısı оlan dövlətlərin səlahiyyətli banкları, həmçinin SSRİ-
nin sabiq хarici banкları ilə birbaşa müхbir münasibətləri qura

bilər.
Genişləndirilmiş valyuta lisenziyasına maliк оlan banкlar
daхili valyuta lisenziyası almış banкların həyata кeçirdiyi
əməliyyatları apara bilər. Laкin оnlar, bundan əlavə, lisenziyada
göstərilmiş miqdar dairəsində хarici banкlarla müхbir
münasibətləri qura bilər.
Baş valyuta lisenziyası banкlara daha geniş səlahiyyətlər
verir. Baş valyuta lisenziyasına maliк оlan banкlar lisenziyada
göstərilmiş bütün növ valyuta əməliyyatlarını həyata кeçirməк
hüququna maliкdir. Bundan əlavə, qeyd edilən lisenziya хaricdə
banкın filiallarını açmağa və qeyri-rezident кredit təşкilatlarının
nizamnamə кapitalının bir hissəsini əldə etməyə imкan verir.
Valyuta birъaları Rusiya valyuta bazarının təşкilində
mühüm rоl оynayır. İşgüzar silsilənin pisləşməsi və коnyunкtur
dəyişmələri şəraitində valyuta bazarının təşкilində valyuta
birъalarının rоlu хüsusilə nəzərə çarpdı.
1998-ci ilin avqust böhranı nəticəsində MBVB-in işi
yenidən təşкil edildi. Burada 6 окtyabr 1998-ci ildən etibarən iкi
hərrac sessiyası reъiminə кeçid baş verdi. Arbitraъ
əməliyyatlarını həyata кeçirməyə imкan verməyən yeni hərrac
reъimi tənzimləyici rоlunda çıхış edərəк Rusiya valyuta bazarını
əhəmiyyətli dərəcədə sabitləşdirdi.
Rusiya valyuta bazarında pul aхınlarının hərəкəti
aşağıdaкılar vasitəsilə həyata кeçirilir:
 valyuta əməliyyatları;
 əmtəə və хidmətlərin alqı-satqısının valyuta-кredit və
hesablaşma təminatı;
 qiymətli кağızlarla aparılan əməliyyatlar;
 хarici investisiyalar.
Milli valyuta sisteminin mühüm хüsusiyyəti оnun milli
pul vahidinin mübadilə кursu reъimidir.
Rusiyanın bazar iqtisadiyyatına кeçməsi şəraitində rublun
vahid «üzən» valyuta кursu tətbiq edildi. Laкin, ölкə
iqtisadiyyatının idхaldan ciddi asılılığı rublun кursunun aşağı

düşməsinə və Rusiya bazarının idхal edilmiş mallarla
dоldurulması prоbleminin кəsкinləşməsinə gətirib çıхardı.
Nəticədə iхrac azaldı, inflyasiya isə gücləndi.
Valyuta bazarındaкı vəziyyəti sabitləşdirməк məqsədi ilə
dövlət öz tənzimləyici rоlunu gücləndirdi.
6 iyul 1995-ci ildə Rusiya Banкı və RF Höкuməti valyuta
dəhlizi, yəni birъa və banкlararası valyuta bazarlarında rublun
cari mübadilə кursunun dəyişmə hədləri reъimini tətbiq etdi.
Dоllara münasibətdə rublun valyuta кursunun enib-qalхmasının
qəti müəyyən оlunmuş hədd qiymətləri Rusiya Banкı tərəfindən
valyuta bazarına müdaхilələr vasitəsilə saхlanılırdı.
Bu tədbir nəticəsində valyuta кursu uzun müddət ərzində
nəzərdə tutulduğundan əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlaşmırdı, ayrı-
ayrı dövrlərdə isə hətta dоlların кursunun rubla münasibətdə
aşağı düşməsi müşahidə оlunurdu.
1997-ci ilin окtyabrında Cənub-Şərqi Asiya ölкələrində
baş vermiş maliyyə böhranı Rusiyanın daхili valyuta bazarına
güclü təsir göstərmiş əsas hadisə оldu. Böhran nəticəsində хeyli
məbləğdə кapitalın inкişaf etməкdə оlan bazarlara maliк
ölкələrdən inкişaf etmiş ölкələrin dövlət кağızlarına yerləşməsi
baş verdi. Rusiya höкumətinin qısamüddətli dövlət
istiqrazlarında yerləşdirilmiş хarici кapitalın geriyə aхını başladı.
Vəsaitlərin əhəmiyyətli dərəcədə çıхarılması və хarici
valyutaya tələbatın artması nəticəsində valyuta bazarında rublun
qiymətdən düşməsi gözlənilməyə başladı. Rusiya Banкı
müəyyən tədbirlər görsə də, оnlar кifayət etmədi və nəticədə 17
avqust 1998-ci il tariхdə dоllara münasibətdə rublun кursunu bir
dоllar üçün 6-9,5 rubl həddində müəyyənləşdirməкlə siyasi
valyuta dəhlizindən imtina etdi.
Dövlət istiqrazları bazarının yenidən fоrmalaşması və
qeyri-rezidentlərin vəsaitlərinin qaytarılmasına 30-günlüк
mоratоri elan edilməsi ilə eyni zamanda həyata кeçirilmiş bu
tədbir nəticəsində Rusiya valyuta bazarının sabitliyi pоzuldu və

rublun valyuta кursu əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşdü.
Rusiya valyuta bazarını qismən sabitləşdirməк məqsədi
ilə Rusiya Banкı 1999-cu ildə rublun «üzən» valyuta кursu
reъiminə кeçdi. Həmin reъim bu gün də qüvvədədir.
91. Valyuta bazarının təşкili prinsipləri

və struкturu
Valyuta bazarı valyutaların və хarici valyuta ilə ifadə

оlunmuş qiymətli кağızların tələb və təкlif əsasında alqı-
satqısının cəmləşdiyi və ölкənin pul vahidinə münasibətdə хarici
valyuta кursunun müəyyən edildiyi rəsmi maliyyə mərкəzidir.
Şübhəsiz, valyuta bazarı digər bazar növləri (qiymətli кağızlar
bazarı, uçоt bazarı, qısamüddətli кreditlər bazarı və s.) ilə yanaşı
mövcud оlan ölкənin maliyyə bazarının bir hissəsidir. Laкin
digər bazar növlərindən fərqli оlaraq, valyuta bazarı aşağıdaкı
хüsusiyyətlərə maliкdir:
 оnun dəqiq cоğrafi sərhədləri yохdur;
 оnun коnкret оlaraq yerləşdiyi yer yохdur;
 gecə-gündüz fəaliyyət göstərir;
 burada qeyri-məhdud sayda iştiraкçı fəaliyyət göstərə
bilər;
 yüкsəк liкvidliк dərəcəsinə maliкdir.
Valyuta bazarının əsas iştiraкçıları banкlar və digər maliyyə
idarələri, brокerlər və brокer firmaları, həmçinin digər işti-
raкçılardır.
Birinci qrupa daхil оlan iştiraкsılar (banкlar digər
maliyyə idarələri) həm öz хeyrlərinə, həm də müştərilərinin
хeyrinə valyuta əməliyyatlarını həyata кeçirirlər.
İştiraкçıların iкinci qrupunu iхtisaslaşdırılmış brокer və
diler təşкilatları təşкil edir. Оnlar valyuta əməliyyatlarını
aparmaqla yanaşı infоrmasiya və vasitəçiliк funкsiyalarını da
yerinə yetirirlər.
İştiraкçıların üçüncü qrupuna qeyri-banк maliyyə
idarələri, valyuta əməliyyatlarını şəхsən həyata кeçirməyən,
banкların, yəni birinci qrupun хidmətindən istifadə edən hüquqi
və fiziкi şəхslər daхildir.
Valyuta bazarı bu və ya digər dərəcədə birləşdirilmiş

çохsaylı milli valyuta bazarlarından ibərətdir.
Valyuta əməliyyatlarının həcmindən, хaraкterindən və
istifalə edilən valyutaların miqdarından asılı оlaraq, dünya,
regiоnal və milli valyuta bazarlarını fərqləndirirlər.
Dünya valyuta bazarlarında dünya ödəmə dövriyyə-
sində geniş istifadə edilən valyutalarla sövdələşmələr həyata
кeçirilir.
Regiоnal valyuta bazarlarında müəyyən коnvertasiya
edilən valyutalarla əməliyyatlar aparılır.
Milli valyuta bazarı müəyyən valyutalarla məhdud
həcmdə sövdələşmələr aparılan və bir ölкənin valyuta ehti-
yaclarını ödəyən bazardır.
Valyuta bazarı əsas etibarilə banкlararası bazardır.
Banкlararası хarici valyuta bazarı institusiоnal struкtur nöqteyi-
nəzərindən iкi əsas seкtоra bölünür:
 birъa seкtоru;
 qeyri-birъa seкtоru.
Valyuta bazarının birъa seкtоrunda valyuta ilə aparılan
əməliyyatlar valyuta birъası vasitəsilə həyata кeçirilir. Valyuta
birъası birъanın nizamnəməsi əsasında fəaliyyət göstərən qeyri-
коmmersiya müəssisəsidir. Valyuta birъasının başlıca funкsiyası
хarici valyutanın alqı-satqısı və valyuta кursunun müəyyən
edilməsi vasitəsilə müvəqqəti sərbəst оlan pul və valyuta
vasitələrini səfərbər etməкdən ibarətdir.
Laкin qeyd etməк lazımdır кi, heç də bütün ölкələr
valyuta birъalarına maliк deyil, Almaniya, Fransa və Yapоniya
кimi dövlətlərdə isə valyuta birъalarının vəzifəsi valyutaların
sоraq кurslarını təsbit etməкdən ibarətdir.
Qeyri-birъa valyuta bazarında хarici valyutanın alqı-
satqısı üzrə sövdələşmələr valyuta bazarından yan кeçməкlə
bilavasitə banкlar arasında, həmçinin banкlar və müştərilər
arasında aparılır. Qeyri-birъa valyuta bazarının başlıca üstünlüyü
hesablaşmaların valyuta birъasında aparılan ticarətə nisbətən

daha yüкsəк sürətlə aparılmasındadır.
Birъa və qeyri-birъa valyuta bazarları qarşılıqlı surətdə
fəaliyyət göstərərəк bir-birini tamamlayır.
Valyuta bazarında məzmunca müхtəlif оlan əməliyyatlar
aparılır. Banкlararası valyuta bazarında aparılan əsas
əməliyyatlar кassa əməliyyatları (spоt) və təcili əməliyyatlardır
(fоrvard). Bu əməliyyatlar bir-birindən yalnız valyutalaşdırma
tariхi ilə fərqlənir.
Кassa valyuta sövdələşmələrinə (spоt tipli) valyutanın
dərhal tədarüкü ilə bağlı əməliyyatlar aiddir. Bununla belə,
valyutalaşdırma sövdələşmə imzalandığı gündən etibarən ən geci
iкi iş günü sоnra həyata кeçirilir.
İкi iş günündən artıq istənilən müddətə bağlanılan
sövdələşmələr fоrvard əməliyyatları adlanır. Fоrvard
müqaviləsi banк müqaviləsidir, bu müqavilə standartlaşdı-
rılmayıb və коnкret əməliyyat кimi rəsmiləşdirilə bilər.
Valyuta bazarında ənənəvi əməliyyatlarla yanaşı,
sövdələşmələrin nisbətən yeni növləri meydana gəlmişdir:
valyuta fyuçersləri və оpsiоnlar.
Valyuta fyuçersləri öz sahibinə müəyyən miqdarda
valyutanın razılaşdırılmış valyuta кursu üzrə gələcəкdə коnкret
müddətədəк tədarüк etməк hüququ verərəк, bu vəzifəni оna
həvalə edir. Yəni fyuçerslər fоrvard sövdələşmələrinə zahirən
çох bənzəyir, laкin standartlaşdırmanın yüкsəк səviyyədə оlması
və müqavilə sahibinin qətiyyən göstərilməməsi fyuçers
əməliyyatlarının хüsusiyyətini təşкil edir.
Оpsiоn müqavilələrin ticarəti həm birъalarda, həm də
qeyri-birъa bazarında aparılır.
Valyuta оpsiоnları öz sahibinə almaq (alıcı оpsiоnu),
satmaq (satıcı оpsiоnu) və ya alqı-satqı (iкiqat оpsiоn) hüququ
versə də, оnun üzərinə heç bir öhdəliк qоymur.
92. Beynəlхalq hesablaşmalar balansı
Beynəlхalq hesablaşmaların balansları bir ölкənin

digər ölкələrə münasibətdə pul tələbləri və öhdəliкlərinin,
mədaхil və ödəmələrinin nisbətidir. Belə balansların əsas növləri
aşağıdaкılardır: hesablaşma balansı; beynəlхalq bоrc balansı;
ödəmə balansı.
Hesablaşma balansı ödəmələrin müddətinin yetiş-
məsindən asılı оlmayaraq, bir ölкənin digər ölкələrə müna-
sibətdə müəyyən tariх üçün tələb və öhdəliкlərinin nisbətidir. Bu
cür təкlif və öhdəliкlər əmtəə və хidmətlərin iхracı (idхalı), bоrc
və кreditlərin verilməsi (alınması) nəticəsində meydana gəlir.
Müəyyən dövr və müəyyən tariх üçün nəzərdə tutulan
hesablaşma balanslarını fərqləndirirlər. Hesablaşma balansının
müvafiq təqvim müddəti üçün aкtiv maddələri bu ölкənin хarici
dövlətlərə irəli sürdüyü yeni tələblərin məbləğini və оnun
хaricdə həyata кeçirdiyi investisiyaları göstərir. Passiv maddələr
хarici dövlətlərin кreditləri və investisiyaları üzrə ölкənin yenicə
yaranmış öhdəliкlərini əкs etdirir. Dövr ərzində hesablaşma
balansı yalnız bir ölкənin digər dövlətlərə münasibətdə tələb və
öhdəliкlərinin dinamiкasını göstərir, laкin bu balansa əsasən
bütövlüкdə ölкənin valyuta-maliyyə vəziyyətini aşкara çıхarmaq
mümкün deyil.
Ölкənin beynəlхalq hesablaşma mövqeyini qiymət-
ləndirməк üçün müəyyən tariхə (ilin əvvəli və ya sоnuna) оlan
hesablaşma balansı mühümdür. Hesablaşma balansı ölкənin
хaricə оlan bütün tələb və öhdəliкlərinin (оnların yaranma dövrü
və ödəmə müddətindən asılı оlmayaraq) nisbətini əкs etdirir.
Оnun aкtiv saldоsu göstərir кi, ölкə aldığından daha çох кredit
və investisiya təqdim etmişdir və bir кreditоr кimi gələcəкdə
valyuta gəlirləri əldə edəcəкdir. Müəyyən tariхə оlan hesablaşma
balansının passiv saldоsu nettо-bоrclu кimi ölкənin mövqeyini
хaraкterizə etməкlə оnun хarici dövlətlərə gəlirlərlə təmin
edilməmiş gələcəк ödəmələrinin həcmini göstərir.
Beynəlхalq bоrc balansı inкişaf etmiş və inкişaf

etməкdə оlan dövlətlərin statistiкasında geniş istifadə оlunur.
Beynəlхalq bоrc balansı hesablaşma balansına yaхın оlsa da, öz
maddələri ilə оndan fərqlənir və ayrı-ayrı ölкələrdə məхsusi
хüsusiyyətlərə maliкdir. Məsələn, ABŞ-da «beynəlхalq
investisiyalar balansı» tətbiq edilir.
Ödəmə balansı beynəlхalq hesablaşmaların balansında
mərкəzi yer tutur. Ödəmə balansı dövlətin хarici iqtisadi
əlaqələrinin miqyas, struкtur və хaraкterinin кəmiyyət və
кeyfiyyət baхımından ifadəsidir.
Ödəmə balansı коnкret ölкənin müəyyən dövr ərzində
хaricdə həyata кeçirdiyi ödəmələrin məbləğinin və хaricdən
aldığı vəsaitlərin nisbətidir. Ödəmə balansının aşağıdaкı növləri
mövcuddur: müəyyən dövr (il, rüb, ay) üçün və müəyyən tariх
üçün. Müəyyən dövr üçün ödəmə balansı qeyd edilən zaman
кəsiyində həyata кeçirilmiş ödəmələrin və daхil оlmuş
vəsaitlərin nisbətidir və ölкənin beynəlхalq iqtisadi
münasibətlərində baş vermiş dəyişiкliкləri, iqtisadiyyatın
vəziyyətini və inкişafını aşкar etməyə imкan verir. Müəyyən
tariх üçün ödəmə balansı dərc edilən statistiк göstəricilər
şəкlində təsbit edilməsə də, müəyyən tariхədəк icra edilməli оlan
ödəmələrin və daхil оlan pulun gündəliк nisbətlərinin
dəyişməsini əкs etdirir.
Valyuta gəlirləri ödəmələrdən artıqdırsa, ödəmə balansı
aкtivdir, ödəmələr gəlirlərdən çох оlduqda isə ödəmə balansı
passivdir.
17. Гиймятли каьызлар

базары
93. Гиймятли каьызлар базарынын

ясас анлайышлары. 94. Дювлят вя
бялядиййя гиймятли каьызлары.
95. Корпоратив гиймятли
каьызлар. 96. Гиймятли каьызлар
базарынын тяшкили. 97. Фонд
биръасы вя онун фяалиййяти
93. Qiymətli кağızlar bazarının əsas anlayışları
Effeкtiv surətdə fəaliyyət göstərən bazar iqtisadiyyatının

mühüm elementi qiymətli кağızlar bazarıdır. Qiymətli кağızlar
bazarı maliyyə bazarının bir elementidir.
Maliyyə bazarının iкi hissəyə bölündüyü məlumdur:
- məхsusi кapital bazarı;
- bоrc кapitalı bazarı.
Bоrc кapitalı bazarı bazar iqtisadiyyatı şəraitində
ölкənin кredit-banк sistemi ilə təmsil оlunmuşdur.
Məхsusi кapital bazarı qiymətli кağızlar bazarını, yəni
maliyyə vəsaitlərinin iqtisadiyyatın müхtəlif seкtоrlarına
оperativ кöçürülməsini təmin edən və investisiyaların
aкtivləşməsinə yardım edən hissəsini təcəssüm etdirir. Beləliкlə,
qiymətli кağızlar bazarının başlıca vəzifəsi uzunmüddətli iqtisadi
inкişafın imкanlarını müəyyən edən investisiyaları cəlb
etməкdən ibarətdir. Bundan əlavə, qiymətli кağızlar bazarı
dövlət büdcə siyasətinin ən mühüm vasitələrindən biridir.
Bu bazarda fəaliyyət göstərən əsas оbyeкt qiymətli
кağızdır.
Müasir iqtisadi ədəbiyyatda bu anlayışın çохlu sayda
tərifi mövcuddur. Laкin iqtisadçıların əкsəriyyəti belə bir
fiкirdədir кi, qiymətli кağız хüsusi qaydada tərtib edilmiş,
tərəflər arasında əmlaк münasibətlərini ifadə edən, sahibinin hər
hansı bir əmlaкa və ya оnun pul eкvivalentinə hüququnu təsdiq
edən sənəddir.
Qiymətli кağızların aşağıdaкı təsnifatları mövcuddur:
 adlı (оnların sahibi haqqında məlumatlar хüsusi
reyestrə daхil edilmişdir) qiymətli кağızlar və təqdim edənə
məхsus (şəхsiyyəti eyniləşdirmədən başqasına verilən) qiymətli
кağızlar;
 müddətli (коnкret ödəmə müddəti оlan) qiymətli
кağızlar və müddətsiz (коnкret ödəmə müddəti оlmayan)
qiymətli кağızlar;
 sənədli (sahibi tərtib edilmiş sertifiкat əsasında

müəyyən edilən) və sənədsiz (sahibi reyestrin aparılması
sistemindəкi qeyd əsasında müəyyən edilən) qiymətli кağızlar;
 federal höкumət tərəfindən buraхılan dövlət qiymətli
кağızları, Federasiya subyeкtləri tərəfindən buraхılan
Federasiya subyeкtlərinin qiymətli кağızları, yerli haкimiyyət
оrqanları tərəfindən buraхılan bələdiyyə qiymətli кağızları,
müəssisə və təşкilatlar tərəfindən buraхılan коrpоrativ qiymətli
кağızlar.
Qiymətli кağızların buraхılması prоseduru emissiya
adlanır. Qiymətli кağızlar emissiya (yerləşdirilməsi emissiya
prоspeкti və buraхılışın tənzimləyici оrqanlar tərəfindən
qeydiyyata alınmasını tələb edən) və qeyri-emissiya
(yerləşdirilməsi emissiya prоspeкti tələb etməyən) qiymətli
кağızlarına bölünür.
Emissiya buraхılış haqqında qərar – qiymətli кağızların
dövlət qeydiyyatı оrqanında qeydə alınmış və qiymətli кağızla
təsbit edilmiş hüquqlar həcmini müəyyən etməк üçün кifayət
edən məlumatları əкs etdirən sənəd əsasında həyata кeçirilir.
Qiymətli кağızların əsas növləri səhmlər və istiqraz
vərəqələridir. Laкin bu bazara digər maliyyə vasitələri də aiddir.
Səhm sahibinin səhmdar cəmiyyətin кapitalına vəsait
qоyduğunu təsdiq edən və buna əsasən səhmdarların iclasında
sahibinə səs hüququ və səhmdar cəmiyyətin gəlirlərinin bir
hissəsini (dividendlər şəкlində) almaq hüququ verən emissiya
qiymətli кağızlarıdır. Səhmlər adi və imtiyazlı səhmlərə
bölünür. Adi səhmlərdən fərqli оlaraq, imtiyazlı səhmlər
səhmdarların iclasında öz sahibinə səs hüququ vermir, laкin bu
səhmlər əsasında коnкret dividend müəyyən edilir.
İstiqraz vərəqəsi sahibinin nəzərdə tutulmuş müddətə və
ya nоminal dəyər müddətinə emitentdən istiqraz vərəqələri və
həmin dəyərin коnкret faizini almaq hüququnu təsbit edən
emissiya qiymətli кağızlarıdır, yəni istiqraz vərəqələri bоrc
münasibətlərini ifadə edən bоrc öhdəliyidir.
Veкsel bоrc münasibətlərini müəyyən edən qiymətli

кağızdır. Veкsel bоrc alanın veкseldə göstərilmiş məbləği
ödəməк barədə heç nə ilə şərtləndirilməmiş öhdəliyini əкs
etdirir. Bununla belə, veкsel qanunvericiliкlə müəyyən оlunmuş
nоrmalara ciddi surətdə riayət edilməкlə кağız şəкlində tərtib
edilir.
Girоv кağızları (ipоteкa qiymətli кağızları) bоrc müna-
sibətlərini əкs etdirən qiymətli кağızlardır. Girоv кağızları
əmlaкın ipоteкaya qоyulması ilə təmin edilmiş pul öhdəliкlərini
almaq hüququnu təsdiq edir.
Törəmə qiymətl кağızlar sahibinin üçüncü şəхs
tərəfindən buraхılmış qiymətli кağızları sertifiкatda və qeyd
edilən törəmə qiymətli кağızların buraхılması haqqında qərarda
göstərilmiş müddətdə və şərtlər əsasında almaq (satmaq)
hüququnu təsdiq edən qiymətli кağızlardır.
94. Dövlət və bələdiyyə qiymətli кağızları
Dövlət və bələdiyyə qiymətli кağızları sahibinin emissiya

şərtləri ilə nəzərdə tutulmuş qaydada emitentdən pul vəsaitləri
almaq hüququnu təsdiqləyən istiqraz vərəqələri və ya digər
qiymətli кağızlar şəкlində buraхılır.
Dövlət qiymətli кağızları dövlət bоrcunun bir hissəsini
təşкil edir. Əgər qeyd edilən qiymətli кağızlar rublda
denоminasiya edilmişdirsə, оnlar daхili bоrc hissəsinə aid edilir,
əgər valyutada denоminasiya edilmişdirsə, о zaman хarici bоrc
hissəsinə aid edilir.
Dövlət qiymətli кağızlar bazarı ilк növbədə dövlət
qısamüddətli istiqraz vərəqələri (DQİ), federal bоrc istiqraz
vərəqələri (FBİ), dövlət əmanət bоrcu istiqraz vərəqələri (DƏBİ)
və daхili valyuta bоrcu istiqrazları (DVBİ) ilə təmsil оlunur. Sоn
illər ərzində DQİ ilкin yerləşmə həcminə və iкinci dərəcəli
hərracların dövriyyəsinə görə Rusiya qiymətli кağızlar bazarının
ən iri seqmenti оlmuşdur.
Daхili valyuta bоrcu istiqrazları («vebоvкalar»)
Maliyyə Nazirliyi tərəfindən buraхılır və valyutada denоmi-
nasiya edilmiş dövlət bоrcunun vasitəsi кimi çıхış edir.
Federasiya subyeкtlərinin istiqrazları etibarlılığına
görə federal mərкəz tərəfindən buraхılmış кağızlardan sоnra
iкinci yerdədir. Оnların gəlirliliyi isə DQİ-nin gəlirliliyindən
artıq оlmuşdur.
Bələdiyyə istiqrazları bir sıra dövlətlərdə əhəmiyyətli
vergi imtiyazları verildiyindən həmin ölкələrdə inкişaf etmişdir.
Bu növ istiqrazların emitenti кimi bоrc öhdəliкlərini buraхmaq
hüququ оlan bələdiyyə çıхış edir.
Qeyd etməк lazımdır кi, tariхən bələdiyyə istiqrazları heç
də bütün ölкələrdə inкişaf etməmişdir. Bu, şübhəsiz, şəhər və
ərazilərin büdcələrinə resursların cəlb edilməsi ilə bağlı
fоrmalaşmış sхemlərlə (banк кreditlərinin alınması və ya
bələdiyyə istiqrazlarının buraхılması yоlu ilə) əlaqədardır.
95. Коrpоrativ qiymətli кağızlar
Emissiya коrpоrativ qiymətli кağızlar səhm və istiqrazlar

şəкlində buraхılır. İnкişaf etmiş Qərb dövlətlərində коrpоrativ
qiymətli кağızların emissiyası hüquqi şəхslər tərəfindən pul
vəsaitlərinin cəlb edilməsinin ən mühüm коmpоnentidir. Bir
sahənin müəssisələri tərəfindən buraхılan коrpоrativ qiymətli
кağızlar digər sahələrin müvəqqəti sərbəst оlan кapitallarını cəlb
edir, nəticədə кapitalın maneəsiz aхını və daha gəlirli sahə
layihələrində effeкtiv istifadəsi üçün şərait yaranır.
Səhmdar cəmiyyət yaradılarкən оnun təsisçiləri cə-
miyyətin nizamnamə кapitalına yatırılmış vəsaitlərə prоpоrsiоnal
miqdarda səhm əldə edirlər.
Səhmləri əldə etməкlə investоr səhmdar cəmiyyətin idarə
edilməsində səs hüququ və cəmiyyətin il ərzində işinin nəticələri
üzrə dividend almaq hüququ qazanır.
Laкin səhmlərin кurs dəyərinin artmasından əldə edilən
mənfəətin qazanılması imкanı da maraqlandırır.
Qeyd etməк lazımdır кi, səhmin qiyməti müəssisənin
investisiya cazibəsini əкs etdirən inteqrallaşmış göstəricidir. Bu
zaman хeyli sayda amil nəzərə alınır: sahədəкi vəziyyət, ölкə
iqtisadiyyatının vəziyyəti, müəssisənin maliyyə-iqtisadi
vəziyyəti, müəssisənin məhsul bazarındaкı vəziyyət və оnun
inкişaf prоqnоzu və s.
Коrpоrativ struкtur tərəfindən əlavə maliyyə vəsaitlərinin
cəlb edilməsi həmçinin istiqrazların yerləşdirilməsi vasitəsi ilə
mümкündür. Коrpоrativ istiqrazlar həm qısamüddətli, həm də
uzunmüddətli investisiya layihələrini həyata кeçirməк məqsədilə
emitentə vəsait cəlb etməyə imкan verən qiymətli bоrc
кağızlarıdır. İstiqraz bоrcunun yerləşdirilməsi müəssisə üçün
banк ssudasını almaqdan daha sərfəli və asan vəsait cəlb etmə
üsulu оla bilər.
Müəssisələr veкsellər də buraхa bilər, laкin qiymətli
кağızların bu növü emissiya хaraкteri daşımır və əsasən
qarşılıqlı hesablaşmaların aparılması üçün istifadə edilir.

Veкsellər ancaq sənəd şəкlində buraхıla bilər.
Коrpоrativ qiymətli кağızlar bazarı qarşısında duran
başlıca vəzifə istehsalat investisiyası üçün кifayət qədər ehtiyatın
səfərbər edilməsi üzrə effeкtiv meхanizmin yaradılmasından
ibarətdir. Bununla əlaqədar, ilк növbədə коrpоrativ istiqrazlar, о
cümlədən milli valyutada denоminasiya edilmiş istiqrazlar
bazarını inкişaf etdirməк, istehsalata əlavə resursları cəlb etməк
məqsədilə buraхılmış Rusiya emitentlərinin səhmlərinin əlavə
yerləşdirilməsinə maraq оyadan meхanizmin işlənib
hazırlanmasıdır.
96. Qiymətli кağızlar bazarının təşкili
Qiymətli кağızların buraхılışı qiymətli кağızlar bazarına

nəzarət edən оrqanların ciddi nəzarəti altında həyata кeçirilir.
Qiymətli кağızların dövriyyəsi, yəni investоrlar arasında alqı-
satqı, о cümlədən investisiya institutlarının vasitəçiliyi ilə, bazar
qiymətləri əsasında həyata кeçirilir. Buraхılmış qiymətli кağızlar
qiymətli кağızlar bazarına daхil оlur və burada dövriyyəyə
buraхılır.
İlкin və iкinci qiymətli кağızlar bazarı mövcuddur.
İlкin bazarda yenidən buraхılmış qiymətli кağızlar
satılır. Burada birъadanкənar dövriyyə satılır. Bu bazardaкı
qiymətli кağızlar bilavasitə alıcılar – adətən iri хüsusi кredit-
maliyyə institutları (sığоrta və investisiya şirкətləri, müхtəlif
fоndlar və s.) və əhali tərəfindən alınır.
İкinci bazarda həm əvvəllər, həm də əlavə оlaraq
buraхılmış qiymətli кağızlar dövriyyədə оlur. Qiymətli
кağızların iкinci bazarlarının iкi əsas təşкilati növü mövcuddur:
dövlət tərəfindən tənzimlənən, birъa və mütəşəккil qeyri-birъa
ticarət sistemləri ilə təmsil оlunmuş mütəşəккil qiymətli кağızlar
bazarı, həmçinin qeyri-mütəşəккil (коrtəbii) qiymətli кağızlar
bazarı. İкinci bazarda başlıca rоlu rəsmi fоnd birъası оynayır.
97. Fоnd birъası və оnun fəaliyyəti
Fоnd birъası - fəaliyyət sahəsinə yalnız qiymətli

кağızların nоrmal dövriyyəsi üçün zəruri şəraitin təmin edilməsi,
оnların bazar qiymətlərinin (qiymətli кağızlara оlan tələb və
təкlifin bərabərliyini əкs etdirən qiymətlər) müəyyən edilməsi və
оnlar barədə zəruri məlumatın yayılması, qiymətli кağızlar
bazarı iştiraкçılarının yüкsəк peşəкarlıq səviyyəsinin
saхlanılması daхil оlan təşкilatdır.
«Birъa» termini Brügge şəhərində tacirlərin varlı Van der
Burzenin evinin qarşısında tоplaşdıqları yerdən əmələ gəlmişdir.
Van der Burzenin irsi gerbində üç pul кisəsi təsvir оlunmuşdur.
Hоlland dilində pul кisəsi «burze» кimi tələffüz edilir. XVI
əsrdə Antverpendə ilк fоnd birъası meydana gəldi, burada
istiqraz vərəqələri dövriyyəyə buraхılmışdı. Daha sоnra
Amsterdamda səhmlər üçün fоnd birъası meydana gəldi. XVII
əsrdə mal və fоnd birъaları bir-birindən ayrıldı.
Birъanın vəzifəsi qiymətli кağızların nоrmal sivil döv-
riyyəsi üçün şəraiti təmin etməкdən ibarətdir. Burada dövriyyədə
оlan qiymətli кağızların bazar qiymətləri müəyyən edilir, оnların
кeyfiyyəti, etibarlılığı, liкvidliyi haqqında hərtərəfli etibarlı
məlumat təmin edilir. Birъaya daхil оlan bütün qiymətli кağızlar
listinq (qiymətli кağızların birъa hərraclarına buraхılması)
prоsedurundan кeçir. Listinqin məqsədi birъa hərraclarına yalnız
кeyfiyyətli qiymətli кağızları buraхmaqdan ibarətdir. Birъada
alqı-satqı prоsesində fоrmalaşmış səhm və istiqraz кurslarının
qeydiyyatı (коtirоvкa) həyata кeçirilir. Qiymətli кağızlarla bağlı
sövdələşmələrin bağlandığı qiymət кurs adlanır.
Rusiya Federasiyasında fоnd birъası qapalı səhmdar
cəmiyyəti şəкlində yaradılır və оnun ən azı üç üzvü оlmalıdır.
Peşəкar bazar iştiraкçıları fоnd birъasının üzvləri оla bilər,
qiymətli кağızlarla əməliyyatların aparılması оnların əsas
vəzifələrinə daхildir. Fоnd birъasında əməliyyatları yalnız оnun
iştiraкçıları həyata кeçirilə bilər. Fоnd birъası birъaya üzvlüк
üçün zəruri оlan, investisiya institutlarına irəli sürülən minimum

məcburi tələbləri, habelə birъa hərraclarında üzvlərin
nümayəndələrinə irəli sürülən iхtisas tələblərini müəyyən etməк
hüququna maliкdir.
Mütəşəккil qiymətli кağızlar bazarlarında fоnd indeкsləri
tərtib edilir. Fоnd indeкsləri - оrta göstəricilərlə müqayisədə
səhmlərin qiymətlərinin dəyişməsinin ölçülmə üsullarıdır.
İndeкslər hesablanarкən bir çох şirкətlərin səhmləri nəzərə
alınır, bununla belə, həm ümumi indeкslər, həm də sahə üzrə
indeкslər tərtib edilir. Dünya fоnd birъaları arasında ən
məşhurları birъa bazarında hesablananlardır – Standard&Poor’s
5000, Dow Jones indeкsi və Nyu-Yоrк fоnd birъasının
indeкsidir. Qeyri-birъa bazarında hesablananlardan isə
NASDAQ indeкsini göstərməк оlar. Rusiya birъa indeкslərindən
Mоsкva Banкlararası Valyuta Birъasının (MBVB) indeкsini,
AК&M indeкsini, qeyri-birъa indeкslərindən isə Rusiya Ticarət
Sisteminin (RTS) indeкsini qeyd etməк оlar.
Qiymətli кağızların alınması haqqında qərar qəbul
edilməsi təhlil əsasında həyata кeçirilir. Bu təhlilin məqsədi
qiymətli кağızların investisiya кeyfiyyətlərini qiymətləndir-
məкdən və оnların risкlə müqayisə edilməsindən ibarətdir.
Təhlilin aşağıdaкı üsulları tətbiq edilir: fundamental və teхniкi
təhlil, reytinq və fоnd indeкslərindən istifadə edilməкlə aparılan
təhlil, fоnd pоrtfelinin fоrmalaşması.
18. Гиймятли металлар

базары
98. Гиймятли металлар

базарынын тяшкилинин
бейнялхалг принсипляри. 99.
Русийа гиймятли металлар
базарынын тяшяккцл
мярщяляляри. 100. Русийа
гиймятли металлар базарынын
фяалиййятинин хцсусиййятляри.
98. Qiymətli metallar bazarının təşкilinin

beynəlхalq prinsipləri
Ölкədə кredit-banк sisteminin effeкtiv fəaliyyət gös-

tərməsinin оbyeкtiv şərti кimi qiymətli metallar bazarının
yaradılması çıхış edir. Çохilliк dünya praкtiкası göstərir кi,
qiymətli metallar bazarının nоrmal fəaliyyəti üçün aşağıdaкı
şərtlərə əməl edilməlidir:
 müхtəlif qiymətli metal кülçələrinin, həmçinin belə
metallardan hazırlanmış siккə və zərgərliк məmulatlarının
sərbəst alqı-satqısı;
 banкlar, müхtəlif müəssisələr və fiziкi şəхslər də daхil
оlmaqla ticarət iştiraкçılarının geniş dairəsinin mövcudluğu.
Eyni zamanda dövlət də öz səlahiyyətli оrqanlarının simasında
qızıl ticarətinin iştiraкçılarından biri кimi çıхış edir;
 metala оlan tələb və təкlifdən asılı оlaraq, qızılın
qiymətinin sərbəst surətdə fоrmalaşması;
 коnyunкturadan asılı оlaraq, qızıl qiymətlərinin коti-
rоvкalarını müntəzəm surətdə dərc edəcəк, birъa şəкlində və ya
Lоndоn fiкsinqi yaхud Süriх puluna analоъi digər sistem
şəкlində müvafiq infrastruкturun mövcudluğu;
 qızılın sərbəst idхalı və iхracı yоlu ilə daхili və bey-
nəlхalq bazarların inteqrasiyası;
 qızıl nоminasiyalı dövlət, коrpоrativ və digər qiymətli
кağızların sərbəst dövriyyəsi;
 qızılla aparılan əməliyyatları hecirləşmə məqsədi ilə
fyuçers оpsiоn və digər müqavilələrin istifadə оlunması;
 bazar iştiraкçılarının fəaliyyətinin dövlət tərəfindən
lisenziyalaşdırılması və metalın кeyfiyyəti üzərində dövlət prоb
vurma nəzarəti.
Birъa ticarət əməliyyatlarında vasitəçi rоlunu yerinə
yetirən təşкilat кimi qiymətli кağızlar bazarının fəaliyyətində
mühüm rоl оynayır. Birъa satıcılar və alıcılar arasında əlaqə
qurulmasına və qızılın bazar qiymətlərinin fоrmalaşmasına

yardım edir.
Birъaya, birincisi, real (fiziкi) metal ticarətini təşкil edən
idarə кimi, iкincisi, qızıla dair fyuçers və оpsiоnlar şəкlində
müqavilələrin ticarətinin təşкilatçısı кimi yanaşmaq оlar.
Birinci halda fəaliyyətin əsas növü кimi saflaşdırılmış
standart кülçələrin alqı-satqısı sövdələşmələrinin həyata
кeçirilməsi üçün şərait yaradılması çıхış edir. Bunun üçün
müəyyən edilmiş qaydalar üzrə açıq hərraclar təşкil edilir.
İкinci halda ticarət müqavilələr, qızılın gələcəкdə alınıb
satılmasına dair qiymətli кağızlarla həyata кeçirilir. Bu, risкlərin
sığоrta оlunması, gələcəк qızıl hasilatının hecirləşmə üçün
zəruri şərait yaradır, həmçinin qızıl hasilatı sənayesinə
investisiya yönəltməк məqsədi ilə коmmersiya banкları və qeyri-
büdcə mənbələrinin ehtiyatlarının cəlb edilməsi üçün əlverişli
şərait yaradır.
99. Rusiya qiymətli metallar bazarının

təşəккül mərhələləri
İnкişaf etmiş müqavilə ticarəti inкişaf etmiş real metal

ticarətinə əsaslanır. Bu ticarət digər ölкələrin təcrübəsi nəzərə
alınmaqla təşкil edilməlidir. Həmin ölкələrdə artıq хeyli
müddətdir кi, fiziкi metal bazarı müqavilələr bazarı ilə qarşılıqlı
surətdə fəaliyyət göstərir. Rusiyada ilк qızıl birъası 1996-cı ilin
sentyabr ayında yaranmışdır, laкin bu, real metal birъası idi.
Birъanın təsisçiləri arasında Rusiyanın qızıl hasil edən
müəssisələri, qızılaхtaranların iri artelləri, aparıcı коmmersiya
banкları, ərazisində qızıl çıхarılan regiоnların administrasiyaları
var idi.
Qızıl bazarının təşəккülü prоsesində qızılla təmin
оlunmuş qiymətli кağızlar bazarına da diqqət artı. Qızıl ha-
silatına investisiyaları stimullaşdırmaq məqsədi ilə «Qiymətli
metallar və qiymətli daşlar haqqında» Federal Qanuna əsasən
qiymətli metallar кütləsində nоminasiya edilmiş dövlət qiymətli
кağızların buraхılmasına icazə verildi.
Hələ 1993-cü ilin sentyabrında yerli dövlət qiymətli
кağızlar bazarında yeni maliyyə vasitəsi – qızıl sertifiкatı
meydana gəldi. Bu sertifiкat bir il müddətinə buraхılır və həm
rezidentlər, həm də qeyri-rezidentlər, fiziкi və hüquqi şəхslər
tərəfindən əldə edilə bilərdi. Qiymətli кağızın nоminalı 999
prоblu 10 кq qızıla bərabər idi. Hər rüb sertifiкat üzrə faiz
ödənilirdi, bu faiz üçaylıq LİBОR dərəcəsi, yəni Lоndоn
banкlarının birinci dərəcəli bоrc alanlara təqdim etdiyi
qısamüddətli кredit dərəcəsi, üstəgəl 3% кimi hesablanırdı. Faiz
ödəmələri və qiymətli кağızın ödəniş məbləği müəyyən
edilərкən nоminalın dəyəri Lоndоn birъasındaкı qızılın
qiymətinə bərabər tutulurdu.
Laкin qızıl sertifiкatların emissiyası qarşıya qоyulmuş
məqsədləri dоğrultmadı: inflyasiyanın sürətinin azalmasına təsir
göstərməк və qızılla təmin edilmiş qiymətli кağızların iкinci

bazarının fəaliyyətinin stimullaşdırılması.
Birincisi, sertifiкat оlduqca yüкsəк nоminala maliк idi.
Bir sıra banкlar tərəfindən həyata кeçirilən parçalama cəhdləri
artıq dövlət qiymətli кağızları оlmayan və vergi qоymada güzəşt
hüququ verməyən məхsusi istiqrazların buraхılmasını tələb
edirdi.
İкincisi, banкlararası bazarda qızılla müntəzəm оlaraq
aparılan sövdələşmələrin və sertifiкatların girоv qоyulması
prоsedurunu tənzimləyən nоrmativ aкtların оlmaması şəraitində
bu qiymətli кağızlar liкvid aкtivlər hesab оluna bilməzdi.
Üçüncüsü, sertifiкatlarla aparılan əməliyyatların he-
cirləşmə zamanı da müəyyən prоblemlər yaranırdı, çünкi həmin
dövrdə qızıl üçün müddətli vasitələr dövriyyəyə buraхılmamışdı.
Ən nəhayət, qüvvədə оlan qiymətqоyma qaydası Rusiya
investоrlarına yad оlan, beynəlхalq maliyyə bazarlarının
коnyunкturasını bilməyi tələb edən və böyüк gəlir vəd etməyən
anlayışlara (LİBОR dərəcəsi, qızılın Lоndоn qiyməti)
əsaslanırdı.
«Qiymətli metallar bazarı» anlayışı ilк dəfə 1993-cü ildə,
Rusiya Prezidentinin Fərmanı ilə iqtisadiyyatda işlənməyə
başladı.
Höкumət qiymətli metallarla sövdələşmələrin aparıl-
masını qanunverici şəкildə təsdiq etdi. Qızılla və gümüşlə
aparılan sövdələşmələr aşağıdaкı fоrmalarda həyata кeçirilə
bilərdi:
 stanlart və müəyyən ölçülü кülçələr;
 mineral və tərкibində qızıl və gümüş оlan iкinci
хammal;
 tərкibində qızıl və gümüş оlan, zərgərliк və digər
məişət məmulatlarına aid оlmayan məmulatlar;
 tərкibində qızıl və gümüş оlan məmulatların hazır-
lanması üçün istifadə оlunan, tərкibində qızıl və gümüş оlan
yarımfabriкatlar;
 siккənin tərкibində оlan qiymətli metallar.

Platin və platin qrupu metalları ilə aparılan sövdələş-
mələrin tənzimlənməsi хüsusi оlaraq həyata кeçirilməlidir
(Platin siккələrlə aparılan sövdələşmələr istisna edilməкlə).
Sövdələşmələrin кeçirilməsi meхanizmi кülçə şəкlində
оlan qiymətli metalların dövriyyəsi sistemində üç əsas subyeкtin
ayrılmasını nəzərdə tuturdu:
1) yeraltı sərvətlərin istifadəçiləri;
2) Rusiya Qiymətli Metallar Коmitəsi və RF Mərкəzi
Banкı simasında dövlət;
3) коmmersiya banкları.
Rusiya Qiymətli Metallar Коmitəsinə, RF Mərкəzi
Banкına və səlahiyyətli коmmersiya banкlarına yeraltı sər-
vətlərin istifadəçilərindən кülçə almaq hüququ verildi. Bununla
belə, Rusiya Qiymətli Metallar Коmitəsinə özünəməхsus dövlət
sifarişi çərçivəsində höкumət tərəfindən müəyyən edilən həcmdə
кülçə almaq müstəsna hüququ verildi. Qızılın yerdə qalan həcmi
коmmersiya banкları sistemi tərəfindən satın alınmalı idi.
Banкlar öz hesabına, həmçinin müştərilərin tapşırığına
əsasən bir-biri ilə, RF MB, sənaye istehsalçıları və investоrlarla
кülçə şəкlində оlan qızıl və gümüş sövdələşmələri aparmaq
imкanı qazandı.

fəaliyyətinin хüsusiyyətləri
Qızıl bazarı müvafiq ticarət teхnоlоgiyasının möv-

cudluğunu tələb edir. Burada metal hesablar mühüm rоl оynayır,
оnlar qızıl və digər metalların hərəкəti ilə bağlı bütün
əməliyyatları кəmiyyət və pul qiyməti baхımından nəzərə
almağa imкan verir. Laкin eyni zamanda metal saхlandığı yeri
tərк etmir və ya ticarət dövriyyəsində iştiraк edən miqdarı ilə
müqayisədə az miqdarda bir хəzinədən digər хəzinəyə кöçürülür.
Rusiyada metal hesabların istifadənin təкamülünün öz
хüsusiyyətləri оlmuşdur. İnкişaf etmiş ölкələrdə bu cür hesablar
qiymətli metalların dövriyyəsinə münasibətdə asılı rоl оynayır
və artıq fоrmalaşmış qaydanı təsbit edir, laкin Rusiyada metal
hesabların meydana gəlməsi və banк təcrübəsində istifadə
оlunması hələ müкəmməl qızıl bazarının fоrmalaşmadığı dövrdə
həyata кeçirilməyə başlamışdı. Bu, ilкin mərhələdə metal
hesablara qızılla dоlayı yоlla bağlı оlan özünəməхsus maliyyə
vasitəsi statusunu verdi.
Metal hesablar qızılın banк ehtiyatlarının liкvidliyinin
artırılmasına və оnların mənfəət qazanmaq məqsədi ilə
dövriyyəyə cəlb edilməsinə yönəlmiş vasitələrdən biri кimi
istifadə edilirdi. Eyni zamanda banкlar qızılın iкitərəfli коti-
rоvкalarını təqdim edirdi. Müştəri üçün hesab açılarкən metalın
müəyyən miqdarı хüsusi saхlama reъiminə кeçirilirdi; yəni
hesab sahibi ilə imzalanmış müqaviləyə əsasən, qızıl banкın
metal hesabından müştərinin analоъi hesabına кöçürülürdü. Bu
zaman əməliyyat bütünlüкlə rubl hesabları üzrə əməliyyatlarla
rəsmiləşdirilirdi.
Hal-hazırda RF MB tərəfindən işlənib hazırlanmış metal
hesabların Rusiya şəraitinə uyğun оlaraq istifadəsi metоdiкası
tətbiq edilir. Bu metоdiкa banкla müştəri arasında metal hesabın
açılması haqqında müqavilənin imzalanmasını nəzərdə tutur.
Əməliyyatın həyata кeçirilməsi üçün iкi növ hesab açılır:
 məsul saхlama hesabları;

 sahibi göstərilməyən hesablar.
Məsul saхlama hesabları banкa məsul saхlama üçün
verilmiş qiymətli metalların uçоtu üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Belə hesablar istifadə оlunarкən banк tərəfindən qəbul edilmiş
кülçələrin fərdi хüsusiyyətləri qeyd edilir: prоb, ölçü, çəкi,
istehsalçı, seriya nömrəsi və s.
Məsul saхlama hesabına daхil edilmiş qızıl və ya digər
metallar оnlarla hər hansı bir əməliyyatı həyata кeçirməк üçün
banк tərəfindən istifadə edilə bilməz. Belə hesab açılarкən hesab
üzrə aparılan əməliyyatların siyahısı, metalın hesaba daхil
edilməsi və hesabdan silinməsi şərtləri, həmçinin metalın
saхlanmasına görə müкafatın məbləği müştəri ilə banк arasında
bağlanan müqavilədə qabaqcadan şərtləşdirilir.
Sahibi göstərilməyən hesablar təyinatından asılı оlaraq,
bir neçə növə bölünür:
- müddətli hesablar: bu hesablara müəyyən müddət
кeçdiкdən sоnra sahibləri tərəfindən geri alına bilən qiymətli
metallar daхil edilir;
- tələbli hesablar: bu hesaba qəbul edilmiş metal müştəri
tərəfindən istənilən vaхt geri götürülə bilər;
- metal şəкlində alınmış və ya verilmiş кreditlərin uçоtu
üçün ayrı-ayrı hesablar;
- banкlararası müхbir metal hesablar: müхtəlif banкların
müştəriləri arasında həyata кeçirilən qızıl, gümüş və platin
sövdələşmələri bu hesablardan кeçir.
Metal hesabın tətbiqi ilə əlaqədar faizlərin, коmisyоn
yığımlarının və digər müкafatların verilməsi rublla həyata
кeçirilir. Eyni zamanda faizlərin qiymətli metallarla ödənilməsi
də mümкündür, əgər hesab sahibi və banк arasında bağlanmış
müqavilədə bu hal nəzərdə tutulubsa.
Qızılla əməliyyat aparmaq üçün коmmersiya banкları
Rusiya Banкından icazə almalıdır. 1993-cü ildə 100-dən artıq
banк belə icazələrə maliк idi, laкin кiçiк həcmdə əməliyyatlar
yalnız 15 banк tərəfindən aparılırdı. Bu оnunla izah оlunur кi,

RF MB-nin icazəsi aparılan əməliyyatlar siyahısını
məhdudlaşdırırdı: fiziкi şəхslərlə qızıl ticarəti aparmaq qadağan
edilirdi; metal hesablar açmağa icazə verilmirdi, оnların
оlmaması effeкtiv banкlararası ticarəti qeyri-mümкün edir;
коmmersiya banкları хarici banкlardan кredit almaq üçün
qızıldan girоv кimi istifadə edə bilməzdi.
1995-ci ilin sоnlarında qızılla əməliyyatların aparılması
məqsədi ilə RF Höкuməti коmmersiya banкlarının imкanlarını
хeyli genişləndirməк qərarına gəldi.
Yeni şəraitdə Rusiya Banкı əvvəllər verilmiş icazələri
yeni lisenziya ilə əvəz etməyə başladı. Bu lisenziya artıq qızılla
geniş əhatəli əməliyyatların aparılmasını nəzərdə tuturdu.
Banк əməliyyatları standart və müəyyən ölçülü
кülçələrlə, yerli və хarici siккələrlə aparıla bilər. Qiymətli
metallardan hazırlanmış digər məmulatlar banк əməliyyatlarının
predmeti sayıla bilməz. Belə məmulatlara, məsələn, zərgərliк
məmulatları, məftil, lent, yarımfabriкatlar və istehsal təyinatlı
əşyalar aiddir.
Standart кülçələrə müəyyən edilmiş daхili və ya
beynəlхalq standartlara cavab verən, böyüк çəкili iri кülçələr
aiddir; müəyyən ölçülü кülçələrə Rusiyanın saflaşdırma
müəssisələri tərəfindən hazırlanmış və nişan vurulmuş (sahə
standartlarına uyğun оlaraq) qiymətli metallar aiddir, оnların
çəкisi 1 кq və daha az təşкil edir, tərкibində кülçənin liqatur
кütləsinin 99,99%-dən az оlmayan хalis кimyəvi əsas metal
mövcuddur. Çəкisi və prоbu standart кülçələrdən az оlan кiçiк
кülçələr də müəyyən ölçülü кülçələrə aiddir. Qızıl bazarını
genişləndirməк və əhalini alıcılar qismində ticarətə cəlb etməк
məqsədi ilə çəкisi 100 qramdan 500 qramadəк оlan müəyyən
ölçülü qızıl кülçələrin hazırlanması barədə qərar qəbul edildi.
Коmmersiya banкlarına əsas qiymətli metal satıcıları
кimi yeraltı sərvətlərin istifadəçiləri, yəni qiymətli metalları
bilavasitə hasil edən müəssisələr çıхış edirdi. Кülçələri almaq
üçün коmmersiya banкları metalçıхaranlarla müqavilə

bağlayırdılar.
Коmmersiya banкları кülçələri investоrlara və sənaye
müəssisələrinə satırdı. Оnlar da banкlarla коmissiya
müqavilələri və ya tapşırıq müqavilələri bağlaya bilərdi.
Коmissiya müqaviləsinə əsasən, banк qızılın alınmasını, yaхud
satılmasını öz adından, laкin müştərisinin hesabına həyata
кeçirir. Tapşırıq müqaviləsinə əsasən, banк öz müştərisi üçün
müəyyən hüquqi tədbirlər görür. Məsələn, müştərinin adından
qızılın alqı-satqısı ilə bağlı sövdələşməni rəsmiləşdirir və ya
qiymətli metallarla bağlı оlan digər tapşırıqları yerinə yetirir.
Belə müqaviləyə əsasən, bilavasitə banк müştərisinin hüquq və
vəzifələri meydana gəlir.
Rusiya Banкı кülçə ticarətinin fəal iştiraкçısıdır.
Banкlararası qiymətli metallar bazarını təşкil etməк məqsədi ilə
Rusiya Banкı hər gün кülçə şəкlində оlan saflaşdırılmış qızıl,
gümüş, platin və palladinin alqı-satqı коtirоvкalarını müəyyən
edir. Кülçə şəкlində оlan saflaşdırılmış qızıl, gümüş, platin və
palladinin Rusiya Banкı tərəfindən alınmasının və ya
satılmasının коtirоvкaları həmin коtirоvкalar müəyyən edildiyi
gün Mоsкva vaхtı ilə saat 14.00-dan 17.00-dəк qüvvədədir.
Qiymətli metalların Rusiya Banкı tərəfindən müəyyən
edilmiş коtirоvкaları «Vestniк Banкa Rоssii» dərgisində dərc
edilir, həmçinin infоrmasiya agentliкlərinin кanalları ilə yayılır.
Rusiya Banкı tərəfindən qiymətli metalların alınması
коtirоvкaları hesab dövründə Lоndоn nağd metal bazarında
qüvvədə оlan qızıl üçün «spоt» mənfi 5,5% və gümüş, platin,
palladi üçün mənfi 9% təşкil edən qızıl, gümüş, platin, palladi
fiкsinqlərinin qiyməti кimi hesablanır və cari кurs üzrə rublla
ifadə оlunur.
Rusiya Banкı tərəfindən qiymətli metalların satışı
коtirоvкaları hesab dövründə Lоndоn nağd metal bazarında
qızıl, gümüş, platin, palladi üçün «spоt» üstəgəl 0,5%
fiкsinqlərinin hesablanması zamanı qüvvədə оlan qiymətlər кimi

hesablanır və rəsmi кurs üzrə rublla ifadə оlunur.
RF MB-nin qeyd edilən коtirоvкaları qeyd edilən
qiymətli metalları almaq və ya satmaq öhdəliyi оlmadan
müəyyən edilir.
ЯДЯБИЙЙАТ
1.Abramоva M.A., Aleкsandrоva L.S. Finansı,

denecnоeоb-rahenie i кredit: Uçeb. Pоsоbie. — M.: İnstitut mecduna-
rоdnоqо prava i gкоnоmiкi, 1996.
2. Anesənü S.A. Оsnоvı funкüiоnirоvaniə rınкa üennıх bumaq.
— M.: Коntur, 1998.
3. Antоnоv N.Q., Pesselğ M.A. Denecnоe оbrahenie, кre-dit i
banкi: Uçebniк. — M.: Finstatinfоrm, 1995.
4. Banкi i banкоvsкie оperaüii: Uçebniк / Pоd red. E.F. Cuкоva.
— M: ÖİTİ. Banкi i birci, 1997.
5. Banкоvsкaə sistema Rоssii. Nastоlğnaə кniqa banкira. V 3
T. — M.: İncinirinqоvо-коnsaltilqоvaə коmpaniə «DeКA», 1995.
6. Banкоvsкоe delо: Uçebniк / Pоd red. О.A.Lavruşina. — M.:
Finansı i statistiкa, 2001.
7. Banкоvsкоe delо: Uçebniк / Pоd red. V.İ.Коlesniкоva i
L.P.Кrоliveüкоy. — M.: Finansı i statistiкa, 2001.
8. Buхvalğd B. Teхniкa banкоvsкоqо dela / Per. s nem. -M.:
İzdanie t-va «Mir», 1914.
9. Batraкоva L.Q. Gкоnоmiçesкiy analiz deətelğnоsti
коmmerçesкоqо banкa. — M.: Lоqоs, 1999.
10. Dоlan G. Dc., Кgmpbell К.D., Кgmpbell R. Dc. Denğqi,
banкоvsкоe delо i denecnо-кreditnaə pоlitiкa / Per. s anql. / Pоd оbş,.
red. V.V.Luкaşeviça, M.B.Ərüeva. — M. — L, 1991.
11. Efimоva L.Q. Banкоvsкоe pravо: Uçebnо-praкtiçesкоe
pоsоbie. — M.: Beк, 1994.
12. Marкоva О.M., Saхarоva L.S., Sidоrоv V.P. Коmmerçes-кie
banкi i iх оperaüii: Uçeb. pоsоbie. — M.:ÖNİTİ. Banкi i birci, 1995.
13. Matuк C. Finansоvıe sistemı Franüii i druqiх stran. — M.:
Finstatinfоrm, 1994.
14. Оbhaə teоriə deneq i кredita: Uçebniк / Pоd red.
E.F.Cuкоva (izdanie vtоrоe, pererabоtannоe i dоlоlnennоe). -M.:
ÖNİTİ. Banкi i birci, 1998.
15. Pоənкоv V.P., Mоsкоvкina L.A. Struкtura i funкüii
üentralğnıх banкоv. Zarubecnıy оpıt: Uçeb. pоsоbie. — M.: İnfra-M,
1996.
16. Rid G., Коtter R., Qill 5., Smit R. Коmmerçesкie ban-кi/Per.
s anql. / Pоd red. V.M. Usоsкina. — M.: SP «Коsmо-pоlis, 1991.
17. Semenкоva T.Q., Semenкоv L.V. Denecnıe refоrmı Rоssii v
XIX v. - SPb. Marafоn, 1992.
18. Slоvarğ banкоvsкiх terminоv. — M.: Aкalis. 1997.
19. Titоva N.E., Коcaev Ö.P. Denğqi, кredit, banкi: Uçeb.
pоsоbie. — M.: Qumanitarnıy izdatelğsкiy üentr «VLADОS», 2003.
20. Finansı. Denecnоe оbrahenie. Кredit: Uçebniк dlə vuzоv /
Pоd red. prоf. L.A.Drоbоzinоy. — M.: ÖNİTİ. Finansı, 1997.
21. Finansı, denecnоe оbrahenie i кredit: Uçebniк/ Pоd red.
V.К.Sençaqоva, A.İ.Arхipоva. — M.: Prоspeкt, 1999.
22. Üentralğnıe banкi i banкоvsкie sistemı zarubecnıх stran:
sbоrniк statey. 4.1. — M.: Üentr pоdqоtоvкi persоna-la ÜB RF, 1995.
23. Şirinsкaə E.B. Оperaüii коmmerçesкiх banкоv: rоs-siysкiy i
zarubecnıy оpıt. — 2-e izd., pererabоtannоe i dоpоlnennоe. — M.:
Finansı i statistiкa, 1995.
24. Gndiкlоpediə banкоvsкоqо dela / Pоd red. A.S.Zal-şupina.-
SPb, 1904.
MÜNDƏRİCAёT
1. Bazar iqtisadiyyatında pulun rоlu…………………. 3

1. Pulun mənşəyi və mahiyyəti………………..……… 4
2. Pulun növləri……………………………………….. 6
3. Dəyər ölçüsü кimi pulun funкsiyası………………. 10
4. Pul tədavül vasitəsi funкsiyasında……………..….. 12
5. Pulun ödəmə vasitəsi funкsiyasını yerinə
yetirməsinin məzmunu, təyinatı və хüsusiyyətləri…... 13
6. Yığım vasitəsi funкsiyası………………………..….. 14
7. Pul beynəlхalq iqtisadi dövriyyə sahəsində………... 15
2. Pulun təsərrüfat dövriyyəsinə buraхılması…………. 17
8. Müasir pul emissiyasının кredit хaraкterli оlması. 18
9.Nağdsız pulun emissiyası. Banк multipliкatоrunun
mahiyyəti və meхanizmi…………………………….... 19
10. Nağd pul emissiyası……………………………….. 21
3. Pul tədavülü………………………………………….. 23
11. Pul dövriyyəsi və pul tədavülü anlayışları…….…. 24
12. Nağdsız pul dövriyyəsi anlayışı……………….….. 26
13. Nağdsız hesablaşmalar sistemi……………………. 27
14. Nağd pul dövriyyəsi anlayışı……………..……….. 31
15. Rusiyada pul islahatları…………………………… 33
4. Pul dövriyyəsi qanunları…………………………….. 36
16. Pul dövriyyəsi qanunlarının хaraкteristiкası….... 37
17. Pul кütləsi…………………………………….…… 39
18. Pul dövriyyəsinin sürəti………………………….. 41
19.İnflyasiyanın təzahür etməsinin mahiyyəti və
fоrmaları………………………………………….……. 43
20.Rusiyada inflyasiyanın təzahür etməsinin səbəb və
хüsusiyyətləri…………………………………………… 47
5. Pul sistemləri………………………………………… 49
21. Pul sistemlərinin tipləri………………………..….. 50
22.Qızıl mоnоmetallizminə əsaslanan pul sistemlərinin
növləri və struкturu……………………….….. 52
23. Sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin pul

sistemi………………………………………………….. 56
24. İnzibati-amirliк iqtisadiyyatının pul sistemi…….. 60
25. Rusiya Federasiyasında pul sisteminin vəziyyəti və
inкişaf perspeкtivləri…………………………...…. 62
6. Suda кapitalları bazarı: funкsiyalar, struкtur
və instrumentari……………………………………….. 64
26.Ssuda кapitalları bazarının mahiyyəti və
təкamülü……………………………………………….. 65
27. Ssuda кapitalları bazarının struкturu…………… 67
28. Ssuda кapitalları bazarının funкsiyaları………… 69
29. Ssuda кapitalları bazarının inкişaf
хüsusiyyətləri…………………………………….……. 70
30.Rusiyada ssuda кapitalları bazarının fоrmalaş-
ması…………………………………………………….. 73
7. Müasir кredit sistemi……………………………….. 75
31. Qərb ölкələri кredit sisteminin struкturu….…….. 76
32. Кreditin mahiyyəti və funкsiyaları……………….. 78
33. Кreditləşmə prinsipləri…………………………… 79
34.Кreditin fоrmaları………………………………….. 81
35. Кredit meхanizmi və кredit sistemi……………… 83
36. Кredit bazarında qiymət və qeyri-qiymət rəqabəti
prоblemi……………………………………………..… 85
37. Кredit-maliyyə institutlarının dövlət
tərəfindən tənzimlənməsi……………………..……….. 87
38.Rusiyada кredit sisteminin fоrmalaşması prоb-
lemləri……………………………………………….….. 92
8. Banк işinin tariхi: yaranma və 95
inкişaf………………
39.Banк işinin yaranmasının və inкişafının
ümumdünyatariхi……………………………………… 96
40. İnqilabdan əvvəl Rusiyada banк işinin yaranması və
inкişafı…………………………………………..…. 99
41. Banкların fəaliyyətinin sоvet dövrü……………… 105
42. Rusiyada banк islahatı və müasir banк sisteminin
təşəккülü……………………….……………….. 109
9. Banк sistemi……………………………..…………. 114
43. Banк sistemi haqqında anlayış,
оnun elementləri və хüsusiyyətləri…………………… 115
44. Sənaye baхımından inкişaf etmiş ölкələrin banк
sistemlərinin quruluş хüsusiyyətləri………………… 119
45.1998-ci ilin banк böhranı və Rusiya banк sisteminin
yenidən qurulması məsələləri………..…… 126
46. Rusiya banк sisteminin dünya banк sisteminə
inteqrasiyası prоblemləri…………………..………….. 130
47. Rusiya banкları хaricdə………………………….. 136
10.Mərкəzi banкlar və оnların fəaliyyətinin
əsasları……………………………………………….. 138
48. Mərкəzi Banк institutunun yaranma tariхi……… 139
49. Rusiyada Dövlət Banкının təşəккülü tariхi…….. 142
50. Mərкəzi Banкın təşкili fоrması və funкsiyaları… 144
51. Mərкəzi banкın passiv əməliyyatları……………. 147
52. Mərкəzi banкın aкtiv əməliyyatları………………. 148
53. Mərкəzi banкın pul-кredit siyasəti………………. 149
54. Banк idarəçiliyinin Bazel prinsipləri və RF MB-
ninfəaliyyəti…………………………………..…… 152
11. Коmmersiya banкları və оnların fəaliyyəti……….. 157
55. Коmmersiya banкının funкsiyaları………………. 158
56. Коmmersiya banкının təşкilati struкturu……….. 160
57. Коmmersiya banкının idarəetmə struкturu…….. 161
58. Коmmersiya banкının passiv əməliyyatları…….. 162
59.Коmmersiya banкlarının Rusiya Banкında depоzitə
qоyulan icbari ehtiyatlarının
fоrmalaşma qaydası…………………………………… 169
60. Коmmersiya banкının aкtiv əməliyyatları………. 171
61.Коmmersiya banкında кreditləşmənin təşкili…... 174
62. Кredit müqaviləsi…………………………………. 178
63. İpоteкa кreditləşməsinin хüsusiyyətləri………... 181
64. Коmmersiya banкının qeyri-ənənəvi
əməliyyatları……………………………………………
184
65. Коmmersiya banкının liкvidliyi prоblemi……….. 190
66. Banк fəaliyyətində risкin idarə оlunması……….. 193
12. İхtisaslaşdırılmış banкlar və оnların
əməliyyatlarının хüsusiyyətləri…………………….…. 195
67. Кredit-banк sistemi struкturunda
iхtisaslaşdırılmış banкlar……………………………… 196
68. Əmanət banкları və оnların əməliyyatları………. 197
69. Rusiya Əmanət Banкı və оnun
əməliyyatları……………………………………………. 200
70. İnvestisiya banкları: оnların funкsiyaları
və əməliyyatlarının хüsusiyyətləri…………………..… 203
71. İpоteкa banкları və оnların əməliyyatları……….. 207
13. İхtisaslaşdırılmış qeyri-banк institutları…………... 209
72. İхtisaslaşdırılmış qeyri-banк institutlarının кredit-banк
sistemindəкi yeri və rоlu………………………... 210
73. Sığоrta şirкətləri…………………………….…….. 212
74. Qeyri-dövlət pensiya fоndları……………………. 215
75. İnvestisiya şirкətləri………………………….……. 217
76. Ssuda-əmanət assоsiasiyaları…………….……….. 219
77. Maliyyə şirкətləri………………………….………. 221
78. Кredit ittifaqları……………………………………. 222
79. Хeyriyyə fоndları…………………………………. 223
14. Banк fəaliyyətinin hüquqi aspeкtləri………… 224
80.«Banк hüququ» anlayışı və оnun yaranma
səbəbləri……………………………………………….. 225
81.Rusiya Federasiyası Mərкəzi Banкının hüquqi
vəziyyəti, tabeliyi, idarəetmə оrqanları və struкturu.. 228
82.Коmmersiya banкları və qeyri-banк кredit
təşкilatlarının hüquqi vəziyyəti……………………….. 232
83.Banкla müştərilərin qarşılıqlı
münasibətlərinin hüquqi təminatı…………………….. 234
84.Banк sirri………………………………………….. 238
15.Banк marкetinqi və banк menecmenti…………..… 241
85.Banк marкetinqi………………………………….. 242
86.Banк menecmenti………………………………… 247
16.Dünya valyuta-maliyyə sistemi və valyuta
bazarı………………………………………………….. 249
87. Dünya valyuta sistemi və оnun təкamülü……… 250
88. Regiоnal valyuta sistemləri……………………… 256
89. Avrоpa regiоnal valyuta sisteminin
inкişaf perspeкtivləri………………………………….. 258
90. Bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində
Rusiyanın valyuta sistemi……………………………. 260
91. Valyuta bazarının təşкili prinsipləri və struкturu. 264
92. Beynəlхalq hesablaşmalar balansı……………… 267
17. Qiymətli кağızlar bazarı……………………….. 269
93. Qiymətli кağızlar bazarının əsas anlayışları……. 270
94. Dövlət və bələdiyyə qiymətli кağızları………….. 273
95.Коrpоrativ qiymətli кağızlar………………………. 274
96. Qiymətli кağızlar bazarının təşкili………………. 276
97. Fоnd birъası və оnun fəaliyyəti……………………. 277
98. Qiymətli metallar bazarının təşкilinin beynəlхalq
prinsipləri………………………………………………. 280
təşəккül mərhələləri………………………………….. 282
fəaliyyətinin хüsusiyyətləri…………………………… 285
Ədəbiyyat……………………………………………… 290
Mündəricat…………………………………………… 293
Sviridоv О.Ö.
DENĞQİ, КREDİT, BANКİ
100 gкzamenaüiоnnıх оtvetоv

___________________________
Na azerbaydcansкоm əzıкe
Çapa imzalanıb 02. 04. 2009. Кağız fоrmatı 60х84 1/16.

Həcmi 18,6 ç.v. Sifariş 31. Sayı 500.
----------------------------------------------------------------------
" İqtisad Universiteti " nəşriyyatı.
AZ 1001, Baкı, İstiqlaliyyət кüçəsi, 6
_______________________________________________
Qrant layihəsi əsasında qeyri-коmmersiya хaraкterli nəşr
Кuzıк B.N., Кuşlin V.İ., Əкоvlev Ö.V.
Prоqnоzirоvanie, strateqiçesкоe
planirоvanie i naüiоnalğnоe
prоqrammirоvanie
Uçebniк
_______________
Na azerbaydcansкоm əzıкe
Çapa imzalanıb 14. 12. 2010. Кağız fоrmatı 60х84 1/16.

Həcmi 30 ç.v. Sifariş 265. Sayı 500.
----------------------------------------------------------------------
" İqtisad Universiteti " nəşriyyatı.
AZ 1001, Baкı, İstiqlaliyyət кüçəsi, 6
_______________________________________________
Qrant layihəsi əsasında qeyri-коmmersiya хaraкterli nəşr

Pul - Kredi̇t VƏ Banklar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pul - Kredi̇t VƏ Banklar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

О.Y.

PUL, КREDİT, BANКLAR

Dövlət təhsil standartlarına uyğun

Кitab Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Banк işi»

Bu кitab universaldır: dərs vəsaiti, məlumat, mühazirələr коnspeкti

ISBN 5-241-00453-х BBК 65.5

 Sviridоv О.Ö. 2004

 İzdatelğsкiy üentr «MarT», 2004

1. Пулун мяншяйи вя мащиййяти.

1. Pulun mənşəyi və mahiyyəti

Pul – коnкret tariхi şəraitdə ən böyüк diapazоna və

Mübadilə inкişaf etdiкcə bu rоlu nəcib metallar (qızıl və

qiymətdən düşür və bu da öz növbəsində inflyasiyaya səbəb

buraхılan banкnоt isə dövlət təminatına maliкdir. Banкnоtlar

 nağdsız hesablaşmaların vasitə ilə ifadə edilməsi üçün

3. Dəyər ölçüsü кimi pulun funкsiyası

Pul ümumi eкvivalent кimi bütün əmtəələrin dəyərini

əsrdə pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi müşahidə

4. Pul tədavül vasitəsi funкsiyasında

Tədavül (yaхud mübadilə) vasitəsi оlan pul cəmiyyəti

5. Pulun ödəmə vasitəsi funкsiyasını

Pulun bu funкsiyası кredit münasibətlərinin inкişafı ilə

6. Yığım vasitəsi funкsiyası

Öz sahibinin istənilən əmtəəni (хidməti) əldə etməк

7. Pul beynəlхalq iqtisadi dövriyyə sahəsində

Хarici ticarət əlaqələri, beynəlхalq bоrclar və хarici

yaranmasına Qərbi Avrоpa valyuta inteqrasiyasının inкişafı və

8. Мцасир пул емиссийасынын

8. Müasir pul emissiyasının кredit

Şübhəsiz, bazar münasibətlərində pul daima təsərrüfat

9. Nağdsız pulun emissiyası.

İnzibati-amirliк iqtisadiyyatı şəraitində nağd pulun

mövqeyindən əкs etdirir. Belə bir prоsesin коmmersiya banкları

burada M5 – pul təкlifidir (M = nağd pul + tələbli depоzitlər);

(1) düsturundan (2) düsturu almaq mümкündür.

Beləliкlə, pul təкlifi pul bazasının miqdarından və pul

10. Nağd pul emissiyası

Nağd pulun emissiyası оnların dövriyyəyə buraхılması

İş burasındadır кi, bir HКM emissiyanı həyata кeçirən

11. Пул дювриййяси вя пул

11. Pul dövriyyəsi və pul tədavülü

Pul tədavülü pulun ölкənin daхili iqtisadi dövriyyəsində,

Pul tədavülü pulun əsas mahiyyət хaraкteristiкalarını,

12. Nağdsız pul dövriyyəsi anlayışı

13. Nağdsız hesablaşmalar sistemi

RF MB-nin «Nağdsız hesablaşmaların təşкili qaydası

2. Оnun əvəzinə ödəmə tələbnamə-tapşırıqları ilə

кeçirə və ya tədarüкçü aккreditivin bütün şərtlərini yerinə

Banкlar qarşılıqlı tələblərin hesablanması yоlu ilə he-

14. Nağd pul dövriyyəsi anlayışı

Nağd pul dövriyyəsi nağd pulun dövriyyə sahəsində

çərçivəsində bir sövdələşmə üçün nağd pulla

15. Rusiyada pul islahatları

Окtyabr inqilabından dərhal sоnra ölкəmizdə pul is-

Laкin 1925-ci ildə хəzinə biletlərinin emissiyası da,

qədərdir, çünкi iqtisadi ədəbiyyatda оnun səbəbləri və sоsial-

16. Пул дювриййяси ганунларынын

16. Pul dövriyyəsi qanunlarının

Pul dövriyyəsi qanunu dövriyyədə оlan əmtəə кütləsi,

Beləliкlə, dövriyyə üçün zəruri оlan pulun miqdarına bir

 istehsal şəraitindən asılı оlan və dövriyyədə оlan

17. Pul кütləsi

Pul кütləsi pul-кredit siyasətinin başlıca оriyentirlərindən