You are on page 1of 8

‫جامعة موالي إسماعيل‬

‫شعبة الدراسات اإلسالمية‬ ‫الكلية متعددة التخصصات‬


‫الفصل الثاني‬ ‫الرشيدية‬

‫حمارضات وحدة الفكر‬


‫ا إلساليم‬
‫(املادة العلمية الثانية )‬

‫األستاذ‪ :‬عبد الغني قزيبر‬

‫الموسم الجامعي ‪0202/0291:‬‬


‫التجديد في الفكر اإلسالمي‬

‫يعتربربم هومربربلت ديت ميربربم هربربمل اهجربربا ددلوربربزعته ديربربي راز اتمربربز ديتتربربزردة ديجتزفتربربو دديوعايربربو ددل ت وربربو د ربربم د ععرب ع رب د‬
‫ديتاربربز ع ا ربربف ددلومربربلت ندررب هربربمل وتربربت هعاربربزع دا ررب ددد عتملربربز يةرب دياربربزوجل دل ربق و ا ديت ميربربم ربربم ُ ورب‬
‫ُ‬
‫ظاد يعمت دضلح ديتأصت ديوعاي دددلام ي ألعه ضزيزع‪.‬‬ ‫جملاع مل‬
‫دديت ميربربم ا دي ربربو ديعامتربربو هربربمل اصرب ديوعرب جربربما اي صربربزر جميرب ملربمد جربربماع اي صرب ّ ع جميرب ملربمد دهرب ي اجرب ّمع‬
‫ددسربربت مع دهربربمل هربربعا ع رب ع ددلعربربزل دي ليربربو ديعربربمل ديتربربلا ا ديت ميربربم ا دألص رب هعاربربزع دي ربربلي ياعربربت ا‬
‫رةلرد جت ع فت ثعثو هعز ٍ هتة و‬ ‫دي عمل مل‬
‫هلجلاد د زئ مل ز دي ازس م امم‪.‬‬
‫مل‬ ‫أ‪ -‬ا ديشيء دجملما م هز ا ادا دألها‬
‫ب‪ -‬ا ع د ديشيء ارت ا ت دأليزت فأصزم ديا ف دصزر مديملز‪.‬‬
‫جـ‪ -‬ا ني ديشيء م ااتم اىل هج دحلزيو ديي هز ا تمز ا ا يا ف دخي ‪.‬‬
‫ديتربربم دسربربت مهت ه ربربو جميربربم ‪ -‬ديربربت يوربربت ديت ميربربم‪ -‬ا ديتربربا ديعربرباىن اعرب دياعربربت دديوتربربزء ددياربربزا ‪-‬‬
‫غزياملربربز ي رب ‪ -‬ده رب ي اتربربزرة دي ربرباو ديااليربربو دلومربربلت ديت ميربربم هربربمل هربربعا ددلعربربزل دي ربربزمتو ددلتة رب و دخل رب ‪-‬‬
‫ديضربع اد ددلربلة‪-‬دياربزا دديوتربزء‪ .‬ديعتربم وربربميت ديت ميربم اربمل ا عايربا عرضربي دن اارب ب ا دن ياعربربت‬
‫ذلرب ع دألهربربو ا ربربف راس هرب هزئربربو سربرباو هربربمل ربربما ايامربربز رددع امربربل اددان هربربمل اعربربه ديتربربزردة اىل هومربربلت ديت ميربربم‬
‫ا دي او ديااليو د م رع تت هب د دحلميت رل لاو همل دألفعزر امهمز‬
‫‪ -1‬جمي ربربم دي ربربميمل ع ربربل ا وتتتترب رب جمي ربربم داوت ربربزء داص ربربعح يعع ربربو ددل رب رب مزي ربربميمل دديتوزارب رب ه ربربع اصرب ربلي‬
‫دد عتمدء هبميرب يتقتترب ديع ربزر دحلضربزريو دجميربم وربزا ددل رب د يعربال ا ع ربز راربميعمل ا ديربميمل اد ديشرباع‬
‫ندر ‪.‬‬
‫‪ -2‬همل ديت ميم داتم معض ديازوج ا ديتربزر ديربلدرا ا دحلربميت اربمل هربمل ديت ميربم ا ربف راس هرب هزئربو‬
‫امنز عي ا يو ا ف وتتتو دست ادريو ا تو ديت ميم درتزرب هز حبتت يةاح ا تو رلدص درلريت‪.‬‬
‫‪ -3‬دجملربم‪:‬ا دجتمربربم ديع ربربزء ا رلصربربت ددميربربم دجملربربما ا ربربف راس هرب هزئربربو سربرباو يعربربمل ديربرباعض يربربا ا دجملربربما‬
‫يتةم م ديواا اد دجل زاو ديربي د رب يربلدء ديت ميربم ا عرب د ديعةربا اد ندز د ربل روربا مه ا ديرباعا ديعربافمه‬
‫دممل هج مأهنه مح و ديع ه ا ه اةا‪.‬‬
‫هوملهربز هاز ضربزمل دلومربلت ديتت تربم ديتةربم مزيتت تربم زلزهربز ددلزضربي معرب اتربعزي دتربع تزر ديتربم‬ ‫مل‬ ‫ديعم ديت ميربم‬

‫‪1‬‬
‫اا ديتت تم اىل د وةزا م ديلوي دديعت دهأهن ز هتضزاد ديعمل دجل ع متام ز‪.‬‬
‫ا تو ديت ميم رعتم ضادر يازا ضاط ديعع و م ديلوي دديعترب وربال رضرب اب دألهربلر فتةرب ديت ميربم‬
‫رمد حنربل ددلزضربي وزديربو اازاررب عرتربمي ديربودكب ديعامربز رعربال ا ديعترب‬ ‫زمعز همل دخلزرج عديتت تم دي ا ب اد ها مل‬ ‫مل‬
‫عمف رعاىن دي ز داسزس د يألهز و د زام ديتع ت دد يتزدت متلدام د ست عف‪.‬‬
‫امعزاد جميم وتت يعتم هوملت ديت ميربم يربم دي رباب‬ ‫ديتتح ديامط م فعا ديت ميم ددخلم ديتزرخيتو دي امتو مل‬
‫اف رباد دمل ية ربادع وربربزا م رب ديعات ربربو هربربمل جز رب دس رب و ددلعافربربو دديع ربربه دديعت رب هربربمل جز رب هربربا شلربربز افربربع دأله رب‬
‫يعجزع حنل جزد ه دياظايزة ديمياتو دت ه ف ديت ميم‪.‬‬
‫يارعز هوملت ديت ميم ا ديوعا دي ا ا ف اسزس‬
‫ا‪ -‬رُا ا تو ديت ميربم ا ااظربلر ديتعترب ا ا ربزر هربمل رباتو ديتربته دغتربزب ديعع ربو ديلدضربقو مرب ديجزمربت‬
‫دددلت رب ان رعتربربم ه رب ت ربربو زم ربربو يبصربربزمو مزيتاربربما دديتقربربلا دا ربربف دي ربربز ا ي ربربت ت ذل رب ع ديت رب دة اربربز‬
‫امست ديتعت دمل ي اح ديوعا دي ا لدام يع تو ديت ميم دومداع دغزيزر دهتزصمع‪.‬‬
‫ب‪ -‬ي ا ف هوملت ديت ميم ا ديوعا دي ا ا تو ديت زد ددل ت ا ي زضي اد وربال ديلد ربع ديربادعمل هربمل‬
‫هعا هوملت ديجلر ددي ي يش اىل ديت ت دجل ري دد تعب ا دضعتو دجملت ع‪.‬‬
‫دراربربمد فعربربا ديت ربربزد هارا ربربو مربربزيوعا دي ربربا دي رب ي يتربربلت ا ربربف وربربي دجربربلا هةربربمر هعربرباا ه ربربتت اربربمل ددلةربربمر‬
‫ددلشزعم اد دو لس ددلزاي‪.‬‬ ‫ددلعاا دياشاي ددلاال ا ف ديلد ع َ‬
‫دهتزر ربربو مربربزيوعا دي ربربا ديتربربزئه ا ربربف جربربزد ددلزضربربي دغتربربزب ددلعربربزي ديجزمتربربو ي ت ميربربم ف رب هومربربلت ديت ميربربم ا‬
‫ديوعا ديسعهي يعال ديعلا اىل دألصلا داوتزءعز ا وتز دي ز ددل ه از ديعمل همل اوتربزء هربز د ربمرس‬
‫درتربربلىن هربربز دحنربرباف دهلدجمربربو دحلربلداك دديل ربربزئع ددلت ربربما هربربمل هربربعا فم مربربز دااربربزا ادء ربربز ربربجعمل يألهربربا ديذلربربي‬
‫زس ِه َرم‪ َ :‬ديق ِي َهَ َ عديع ‪1‬ب‪.‬‬ ‫ددل ت ا مزيتادء د ْربَااْ مِ ْ‬
‫دا ديلد ربع يرباراط هومربلت ديت ميربم مشرباعو هربمل ددلوربزعته دياظايربو ددلتع تربو مزيتأصربت دياظرباي ي ومربلت دددلوربزعته‬
‫ديع ت ربربو مزدل زرس ربربو ديوع ت ربربو يع ت ربربو ديت مي ربربم‪ .‬ا ربربف س ربربات ددلج ربربزا يتش ربربزم هوم ربربلت ديت مي ربربم ه ربربع هوم ربربلهي‬
‫دألصربربزيو ددي ربودك وتربربت يتةربربم مزألصربربزيو رأهتربربم دذلليربربو دديربربلاي مربربزيودك اد رت تربربم جزهربربم در رب ددلتزصربربم‬
‫جزء همل غزيزة ديت ميم‪ .‬ه ز يشتا ديت ميم هع هومربلت ديت ايرب ديرب ي يعربم اربمل ا تربو دياترب ديوعرباي‬
‫همل دي اب دعل هز م حيمك دت اال ديت ميم‪.‬‬
‫ضوابط التجديد في الفكر االسالمي‪:‬‬
‫أوال ‪ :‬االعتماد على النصوص الموثقة ‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫يربربأ ا هتمهربربو ض ربلدمط ديت ميربربم دات ربربزاع ا فمربربه ديربربميمل ددي ربربعي يوتزئ رب ا ربربف ةربربل صربربقتقو هلثتربربو‬
‫هعت ربم ‪ .‬ديتربم رعمربربم دن رعربزىل حبوربربت ةربل ديتربربا ان ربزا عاِقربز َْحنرب ُربمل ربَقزيْاَربز ديرب ‪ْ :‬هَا َداِقربز يَرب ُ َحلَربزفِظُل َ ب عسربربلر‬
‫دحل ا يربو ‪9‬ب ف ربه يربمه ا وادفرب دايرب د يربزا د ترب هجرب هربز وربمك ي عترب دي ربزمتو ديربال دهرب‬
‫ِق ِ‬ ‫ِ ِ قِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫يمل‬
‫َسربَ ُ لد ي رب َ‬
‫يمل ا ْ‬ ‫اها ووظمربز ألع مربز ه ربز ربزا رعربزىل عا ربقز اَْربَزيْاَربز ديتقرب ْربلَرد َ ف َتمربز ُع ملربم َدُ ك‬
‫ربلر َْحي ُع ُربه هبَربز دياقاتَّربل َ ديرب َ‬
‫دس ربربتُ ْق ِوظُلد ِه ربربمل هِتَ رب ِ‬
‫ربزب ديقرب رب ِ َدَه ربربز ُلد َاَْترب رب ِ ُت رب َربم َمدءَب عددلزئ ربربم ‪44‬ب فض ربربتعلعز‬ ‫ع ربربزادد دديقامقربربز ِتَّل َ د ْدألَوا رب ِ‬
‫ربزر اَربربز ْ‬
‫ْ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫دوافلعربربز‪ .‬اهربربز ديتربربا ف ربربه يمه رب داي رب د ربربم اععربربت دألهربربو تربربع لدئومربربز ا ربربف ني رب أل ديتربربا هو ربربا‬ ‫ّ‬
‫م م لد ا ووظ دمحزيت دي زيو وال اافربلد‬ ‫دياال دهأه ديع لت ديشااتو ددألوعزت ديمياتو دا زء ددل‬
‫ه تيء دهت فت همل ااادم د ادءر دوادف د يزر ‪.‬‬
‫ديت ربادءدة مادديز ربربز ددجلعمربربز ددلاتليربربو‬ ‫دهربربع سربربعهو رب ديت ربا ديعربرباىن هربربمل ديتقاي رب دثالر رب ف رب ني رب يش رب‬
‫ديجزمتربربو مضربلدم مز ددلتورب ا تمربربز و رب هزصربرباح مرب ا ربربزء ديتربادءدة دجمزمرب ه فعرب ربادءدة ديترباا يعت ربربم‬
‫ا تمز ا فمه ديميمل دفتم داوعزه دجميمع داوتزئ ‪.‬‬
‫اهربربز ضربرباط ةربربل دحلربربميت درلثتتمربربز فتربربم رربربلفاة ي رب جمربربلا ض رب و شلتربربم هربربمل ديعةربربلر دألدىل وربربال اةربربا ز‬
‫دحلزضربربا د ضربربت ر رب دجلمربربلا ا ووربربت ةربربل دحلربربميت دراتتتمربربز شلربربز تربربزهبز هربربمل دضربربع د يربربزا دداي رب‬
‫دررب ربربمديامز ا اددديرب ربربمل هتمدديرب ربربو هعادفرب ربربو هرب ربربمل هت رب رب ديةرب ربربقزح ددي رب ربربامل دددل رب ربربز تم دغ عرب ربربز‪ .‬دهرب ربربع هجرب ربربا ديتاترب ربربتح‬
‫دديت قت فع رزدا هج همل دألوزايت ديلدعتو ديضعتوو مرب ددللضربلاو هاتشربا دهشربتما داند دات ربم ديت ميربم‬
‫ا ف ةل وميجتو غ صقتقو د هلثتو ف يعل جميمد اااج م يو م اهجا شلز ية ح‪.‬‬
‫اند هربربز ديتربربا ددحلربربميت مهربربز ددلةربربمرد دألسزسربربتز ي ربربميمل فرب رلثترب ةلصربربم ز دووظم ربربز هربربمل ديضربربتزع رهربربمل‬
‫اسزسربربي ألي جميربربم ي ربربميمل‪ .‬يعربربمل دياةربربل يت ربربت وادفربربز دايوزلربربز داص ربلدرز امنربربز دياةربربل هعربربزل دهوربربزعته‬
‫دذل رب د ف رب متربربزء اي ايربربمل دجميربربمع دادده رب امنربربز يعربربل مومربربه ةلص رب دألص رب تو فم ربربز صربربقتقز دووربربت هعز تمربربز‬
‫دي ت و دامت دايومز در ت عز درامي مز‪ .‬دهج هز رلفاة يضرباط ةربل ديتربا د ةربل دحلربميت درلثتتمربز‬
‫هاربربزعع ا تربربو هعادفربربو ا ا ربربلت ديتربربا ا ربربلت دحلربربميت هرب ي رربربلفاة يضربرباط فمربربه دياةربربل درأصربربت هعز تمربربز‬
‫هازعع ا تو هعادفو ا اصلا رو ديتا دا اصلا ديوت ‪ .‬ع ع ديضلدمط ديع تو يومه دياةربل هربمل اعربه‬
‫ض ربلدمط ديت مي ربربم دي رب ته دي ربربي ياا ربي ي رب ا ياض ربرباط حب ربربمداعز د يت زد عربربز دا ه ربربز دايو ربربز ددحنادف ربربز‪ .‬دي ربربت‬
‫ديتةم عاز دستتةزء ع ع ديضلدمط دامنز رعوي ديتزر ألمهمز‪.‬‬
‫ثانيا‪ :‬اعتماد المعهود العربي في فقه النصوص الشرعية‬
‫ديتربربا ددحلربربميت ا دي ربربو ديعامتربربو عربربي ددلوتربربزح دلربربميل ز دهعز تمربربز دددلتةربربلا هبربربز‬ ‫هربربمل ادا ضربلدمط فمربربه ةربربل‬

‫‪3‬‬
‫دي ربربو ديربربي هربربز يتقربربمك هبربربز ديعربرباب ا امربربم ربربزدا ديتربربا ‪ .‬يتربربلا دمربربمل رت تربربو َْحيتَربربزج ديْ ربِ ل َ َاىل َترب ْربتَرب ْ ِ‬
‫ُ ُْ ُ‬
‫ِ‬
‫زب َددي َّ ا ِقو مِأَ ْ يربَ ْع ِافُربلد يُ َربوَ ديْ ُت ْربا ديق ِربي هبَربز‬
‫ِ‬ ‫زظ ديْ ِعتَ ِ‬ ‫اَو ُم ُمهز هع ِافَوُ هز اَردا ديق درسليُ صقف ديق اَت ِ دسقه مِأَيْ َو ِ‬
‫ُ َْ ََ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ُ ََ ُ ُ َ‬
‫ربلا يَ ق ربز‬ ‫ربزظ فَربِ ق ديقا ُس َ‬ ‫ةقزموُ دديتقزمِعل َ َذله مِِو ز ِ دسزئِا اَ ِزء ديْ ِ ِ ِا هع ِزل رِْ َ دْألَيْ َو ِ‬
‫ربََزَا َدَهز َزيَ ُ دي ق َ َ َ ُ ُ ْ ْ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ربقزمَِو يِ َ َعرب ِربزل ديْ ُترب ْربا ِ اَ ْه َ رب َ ِهرب ْربمل‬
‫ةرب َ‬‫ربت َه ْع ِافَربوُ دي ق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َهربربز َاربمه مِزيْ ِعتَرب ِ‬
‫ربزب َددي َّ رباقو َا ربقافَرب ُم ْه َهربربز ا ََر َدا مِت ْ رب َ ْدألَيْ َوربربزظ َدَهز َرب ْ‬ ‫َُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِو ْو ِظ ِم ْه حلُُادف َدَ ْم مربَق ُلد ر ْ َ ديْ َ َع ِزلَ َاىل ديتقزمِع َ ا َْاظَ َه شلقز مربَق ُلد ُو ُادفَ ُ ب‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫دو ع د ديضزمط ف هعزل ايوزظ ديتا ددحلميت رؤه همل ي و ديعاب ا امربم لمربلر ديسربعت ديربت‬
‫حب هز رليم معربم نيرب ددسربت م فتمربز هربمل هعربز ‪ .‬د ربم زهربت جمربلا ضرب و حلوربت ي ربو ديتربا دمتزئمربز وتربو‬
‫ه ت ا هع ر زدا ديعمم در لر دي ز ديعا در ع‪.‬‬
‫دهربربمل ض ربلدمط فمربربه دياةربربل ايضربربز ا رومربربه ا وربربمدا ددلعربربزل دديتلداربربم ديشربربااتو‪ .‬د يعربربال ني رب عربربلا هعربربزل‬
‫ديتربربا ا ربربف ديربودك ددلاتربربلا ف عربربزل ديتربربا ديعربربمل ا رت ربربع در ربربتلا هعربربزل جميربربم حب رب در ربربزع ددلعربربزرف‬
‫دديت زرب دياشايو ددلوده و‪.‬‬
‫دهمل ضلدمط فمه دياةل ا رعتم دوربم هتعزه ربو يومربه معضربمز ا سربتزع ديرباعض دلهربا نيرب ا معضربمز‬
‫يارب معضربربز ده مربز هربربمل هعرب ددوربربم راربز ض فترب د دهربتعف ه ربربز ربزا دن رعربربزىل ا دصرب ديتربربا ع اَفَرب َربع‬
‫دهتِ َعفملز َهجِ ملدب سلر ديا زء ‪22‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬
‫يربَتَ َممربقُاد َ ديْ ُت ْا َ َديَ ْل َهز َ ه ْمل اْام َغ ِْ ديق يََل َج ُمدد فت ْ‬
‫ايتربز اوربممهز دياظربا ا ا يترب دي ليربو هربع هعوظربو ديتلداربم‬ ‫يلصلا دجملتمم يومه هادا ديشزرع همل ديربا‬
‫ديع تو ديتشايعتو درتمديمز ا ف دألايو دجلزئتو اند مل ديعمل دجل ع متام ز‪.‬‬
‫د جتمربربزاي اايرب ا فترب ديةربربقزمو دفترب دألئ ربربو دهزصربربو‬ ‫ثز تم ربربز دياظربربا ا هتزصربربم ديشربايعو‪ .‬دعرب د ددل رب‬
‫اام ديهزه ا واتوو دهزي ‪.‬‬
‫يتربربلا دحلربربزفت دمربربمل ااربربم ديربربم هجرب هربربمل اعرب دحلربربميت دسربربت ز دد دي عربربمل ا ربربف ا واتوربربو يربربااع هجرب ملد هربربمل اهاربربزر‬
‫دلوزا ديعمدا أل هز ي ع اىل ااضمز ا ف هز دجت ع ا ت همل دألوزايت دهعزل ديتا ف ربز ترب اربمل‬
‫ني راع دمسزع تزند ‪.‬‬
‫فم د يل همل ايلد دياظا ا دجلزئتزة همل هعا هز رتار ا ه تزة ديشايعو دهتزصمعز ديعزهو‪.‬‬
‫دديعمل جت عرب د ددلاقربف د جتمربزاي ا ربأيت مهربز رتتتربم ديتةرباف ا دحلتربلع درتتتربم ايزدهتربو ديعتربلا دااربال‬
‫دحلتلع ددلشاداو ديجزمتو دديعتلا ديةقتقو ددل تلفتو يشاد مز ديشع تو‪.‬‬
‫ربربم ياظربربا دجملتمربربم ديتزضربربي اد غ رب ع ا ددل ربربأيو دا ايت مربربز دخلربربز فت ربربم ا دحل رب ثزمربربت يةربربزوا دي رب و رب‬
‫ديتةربرباف فت رب هت رب تربربزء أل رب يتةربرباف ا وت رب ده ع رب ددهتةزص رب ‪ .‬ديعربربمل ع رب د ديتة ربرباف اند اربربا ا ربربف‬
‫هتزصم ديشايعو د لدامعز ديعزهو م يظما ا سلزي ذلز ا معض دحلز ة ا ف دأل ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫فمما ربربز ‪-‬داتتض ربربف دجل ربربع ا دياظ ربربا م رب ديع ت ربربزة ددجلزئت ربربزة‪ -‬يتع رب رتتت ربربم ديتة ربرباف ا دحلت ربربلع ا ربربز خي رب‬
‫مزيع تزة دددلتزصم ديعزهو‪.‬‬
‫هاربربع ديتع رب ا دسربربتع زا دحل رب دعربربل اص رب اصربربت ا‬ ‫دهربربمل ع رب د دياربربزب هربربز ي رب ف ا دص رب عح ديتربربز ل ت‬
‫ديسعت دديوت ديسعهي‬
‫دهعصو دألها ا ضربلدمط فمربه دياةربل عربي ديربال دوظرب هربمل ديضربتزع دديتاربمي دديت ميربم دي رب ته عربل ديرب ي‬
‫ياضاط مضلدمط فمه دياةل ع ع دا هز دايوز ي اةل امل هلدضعمز متأدي مز م رأدي مز ديةقتح‪.‬‬
‫ثالثا ‪ :‬االلتزام بشروط وقواعد االجتهاد الشرعي‬
‫د جتمربربزا هربربمل دجربربلع ديت ميربربم دألسزسربربتو ديربربال يعت رب ا هبربربز ان خي ربربل اةربربا اد م ربربم هربربمل جميربربم مل يعربربمل‬
‫هع لهز همل ا ‪ .‬ديعمل ني د جتمزا دي ي يةزو ديت ميربم يربت مزجتمربزا غرب ه تربزت د هاضرباط مرب عربل‬
‫دجتمربربزا مربربزدلع ديوتمربربي دألصربربلد يعجتمربربزا ه تربربزت ده رباراط مض ربلدمط ر ربربما ه رب ر د ربربمي ايترب درتام رب هربربمل‬
‫ديةرب ربلدب دراع ربربمع ه ربربمل دخل ربربأ دديزيرب رب ‪ .‬ف عجتم ربربزا ه ربربامع ا ربربي زل ربربما هاس ربربلت ديع ربربمل ا يت ربربزد ع ديازو ربربت‬
‫دجملتمم هج ا نيرب هجرب هجرب هربمل ا ربلت دياشربا دهعربزرفمه هتتربم ااربزعع ا تربو هارضربز هربمل ا زئمربز مربم‬
‫يعرب مزوربربت هربربمل ديتزدهمربربز‪ .‬د ربربم متاربربت هت رب اصربربلا ديوت رب هاربربزعع د سربربتااز دد سربربتم ا ماقربربلك هج رب دثربربا‬
‫دغاتو‪.‬‬
‫دمزياظا ا اردسزة دألصليت امل د جتمزا ديعمل ا رتارب اربم ضربلدمط راسربه هام رب ددربما رلزيرب دمزيتربزد‬
‫رضاط ديتقميم دي ي زلتم ي همل د جتمزا ياتز اوعزت ديشاع ا دحللداك دي زرئو ددلت ‪.‬‬
‫هربربمل ديلدضربربح ا د جتمربربزا مربربم ا يعربربل هربربمل فتت رب هؤع رب ي رب هتربربمردة ا تربربو دات تربربو دس رب لهتو عا رب هربربمل‬
‫ديتتربربزت مربربم ا ربربي هاهربربلع ستعشربربزف دحلتتتربربو هج رب ا نيرب هجرب هرب هارب ا فربربمل هربربمل ديواربربل اد ا ربربه هربربمل‬
‫ديع لت ديعمل ا يأ مزجلميم فتمز همل دهودازة ددهتشزفزة ا همل هربز ازدلربز جزهعربز هربزعاد‪ .‬د ربم دربمثت‬
‫هت رب دألص ربربلا ا ربربمل ه ربربؤععة دجملتم ربربم م رب هلس ربربع دهض ربربت ا ا رب ه ربربمل غ رب ددلتا ربربلا د ددلعت ربربلا ا يت ربربتقه‬
‫د جتمربربزا اهربربعء يربربت ذلربربه هربربمل ديع ربربه ديشربربااي ا ديا رب ر ديت رب يت رباا اوربربمعه ا ربربف ديوتتربربز ا ااتربربم ددل ربربزئ‬
‫ديشااتو ‪.‬‬
‫ي رلتمربم ا يتربلا م رب ا ربه اد دسربتازا اىل اايربو‬ ‫مث ا د جتمزا يعل ا مميت تااي هعتم د ربل أل ‪:‬‬
‫ربزف‬
‫ضرب ُ‬ ‫ربزا َ ي ُعربربل ُ اِق َاَربربف اُصرب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ربلا يُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ربم اعربربزع دألئ ربربو ا ربربف نيرب فتربربزا ‪ .‬د ْجت َمرب َ َ‬ ‫د ربربم ت رب ديهربربزت دمربربمل ااربربم ديرب ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ربزمل ِهبربز دهربمل اُ ْت ِ‬ ‫اِيَتربمربز ديت ِ‬
‫ربلف َدَملْ َُ ْربز يَرب ُ اَ ْ ُحيترب َ‬ ‫ربع َ َاَْترب ِ َترب ْربيءك يَ ِزَهرب ُ ديْ ُلُ ُ‬ ‫ققرب ِاىنُ َداَ ربق ُ َ َْتَ ِم ُربم اق َارب ك َ َ َ ْ‬ ‫قق ترب ُ َدديت ْ‬ ‫َْ ْ‬
‫ف فِت رب ِ مربَ رب ْ َ اَئِ ق رب ِربو‬
‫َص رب ٍ َدَع رب َ د ديق رب ِي َ ِهرب َربع َ‬ ‫َص رب ٍ َدَ ُعرب َربل ِا َه ْع رب َ ا ْ‬
‫ِ‬ ‫ِِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َاَربربف ديق رب َ رب ْربلمل ِا ايا رب َ َظ رب َ يَ رب ُ هرب ْربمل ا ْ‬

‫‪5‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ةز ِر َمديملز َد َوميجملز فَربتَ َممربقْاعُ‬
‫ْدأل َْه َ‬
‫ة ربربز ا ديت ربربا اد دي ربرباو اد خي ربربزي هتزص ربربم‬ ‫ددات ربربزاد ا ربربف ع رب د ف ربربع ياا ربربي اي يتا رب اي دجتم ربربزا خي ربربزي‬
‫ديشايعو ديعزهو‪.‬‬
‫رابعا‪ :‬التمييز بين الثابت والمتغير في األحكام والمفاهيم‪:‬‬
‫م ربربم ا د جتم ربربزا ه ربربمل ديتوا ربربو مرب رب ديجلدم ربربت ديمدئ ربربو دددلت رب رب دة فت رب ديوت ربربل ددألوع ربربزت ي رب اس ربربازب هجرب رب‬
‫ادضقمز ديوتمزء ا هلدضع هج هامز هز اتزر ايترب ديهربزت دمربمل ديتربته ا هتزمرب ااربعت ددلربل ع ا فةرب جعرب‬
‫االد رب فة رب ا ر رب ديوتربربل ددهتعفمربربز حب رب ر رب دأل هاربربو ددألهعاربربو ددألو ربلدا ددياتربربزة دديعلدئربربم ديعربربمل‬
‫ر رب ددلت رب دة ه مربربز رتربربع دربربت ر رب ددلةربربز ددألاربادف دعربربل هربربز ديعربربمل ا يعربربل هت رب د اهربربز دألوعربربزت ديتزئ ربربو‬
‫ا ربربف رب فمربربي ثزمتربربو امربربمد‪ .‬يتربربلا ديهربربزت دمربربمل وربربزت هؤه ربمد ع رب ع دحلتتتربربو اند درا ديربربا هربربمل ديتربربا اد دي ربرباو‬
‫ديجزمتو ا اها هز ا ف وعربه هربز ‪ ..‬فةربح ا رب هعرب يتاربما ديزهربز د يتاربما ددلعربز د يت رب دألوربلدا دا‬
‫هز ثات فمل ثزمربت امربمد ا هرب هربز دا هرب هعربز دا ربف هرب وربزا وربال يربأ رب يات رب اربمل وع رب ا‬
‫هز ها اد هعز ها اد وزا اها‬
‫ه ربربز ا هل رب ديت ميربربم ديسربربعهي ديعربربمل ا يتقترب ا هربربمل هربربعا ديت تتربربز مرب دجملربربز ة ديجزمتربربو ددجملربربز ة‬
‫ددلت ا ديسعت فزيشربايعو ديسربعهتو رشرب ديعاربزادة دددلعربزهعة ديربي رات ربه اىل رب ديت ربه دألدا‬
‫ددلعربربزهعة ديواايربربو درضربربه دألوربلدا ديش ةربربتو د ضربربزيز دألسربربا دهعربربزهعة ديوربرباا هربربمل متربربع داجربربزر درعربربمل دهوزيربربو‬
‫دددللدريربربت‪ ...‬اهربربز ديت ربربه ديجربربزل دألف ربادا ا دجل زاربربو دعربربل هربربز ي رب ي ديربرباظه هج رب دياظربربزت د تةربربزاي ددياظربربزت‬
‫دي تزسي ددياظزت ديتز لل‪ ...‬اهز ديعازادة دددلعزهعة ديواايو فتم فة مز ديتاد ددي او فمربي ثزمتربو ضربع‬
‫ي ت رب اد ديت ربربلر ددألص رب اهن ربربز ض ربربع يعجتم ربربزا اد ديت مي ربربم اه ربربز ديت ربربه ديج ربربزل ه ربربمل ددلع ربربزهعة ددلتع رب‬
‫متاظ ربربته ديعع ربربو م رب دألف ربادا ا دجل زاربربو فت ربربم ادرا فت رب ديس ربربعت لدا ربربم ه ت ربربو دراز اه ربربا دض ربربع لدا ربربم ديواات ربربو‬
‫ت هنزيو‪..‬‬ ‫م د زنعز ت ممديو ديت‬ ‫ديةز‬ ‫يعجتمزا د يع ع د اي زء دجتمزادة دي‬
‫خامسا‪ :‬إدراك حدود العقل البشري‬
‫ا جربربزد هل رب ديت اي رب دد تتربربزا اىل هل رب ديت ميربربم ديسربربعهي ا دجملربربزا ددلعربرباا ديعربربمل ا يتقت رب ا‬
‫همل هعا ديت تتز م ددلومله ديسعهي ددي ا ي عت فزدلوملت ديسربعهي ي عترب ياظربا اىل ديعترب مزاتاربزرع‬
‫ش ربربز ز اد فزا ت ربربو هعافت ربربوع يرب رب د مل ي ربرباا ا ديترب رباد يو ربربت اترب رب مة ربربت د س ربربه‪ .‬مرب رب درا مة ربربت ديوعرب رب ع عترب رب‬
‫رعت ربربل يعت ربربل ‪...‬ب ملك دهرب ي وةرب دليربربزة يتربربلت يعت ربربل لب دعرب ع ديوزا تربربو ددلعافتربربو زلربربمدا ‪ /‬رع توتربربز‬
‫ديعت رب زلربربمدا مربربزيلوي ا اارده رب يعربربزمل دي ت رب ددل رب اربربمل تربربلا ديزهربربز دددلعربربز يتربربلا ديشربربز عفم رب د اص رب‬

‫‪6‬‬
‫ع ديعت وزه ز م عع د م ثات ا ت وزهه م عع دعل ديشاعب‬ ‫د تضف ي عز ا‬
‫يعربربمل ددلرب دع ديربربي لمربرباة ا ادردمربربز ا ديعةربربا دحلربربميت هاجربربت هربربمل ديوعربربا ديعتربربعل ديرب ي يعتتربربم مزسربربتتعا‬
‫ديعت ا ااردز ددلةز دي ز تو ا ه اها اد دحلزجو اىل ديميمل دعل ددلومربلت ديرب رفضرب ا ربزء ديسربعت‬
‫يتربربلا اربربعء ديربربميمل دي لسربربي ا هتزمرب ديرب ه ع‪ ...‬فتلررب دياردهتربربو ايضربربز دد هز ربربت ان ربلدع دا لدعربربز يربربت هربربمل‬
‫تربربزهنز ا رربربمرز وتربربزئ عتربربع دألتربربتزء داولدذلربربز وربربال دألهربربلر د ذلترب ااردهربربز عتربربز ياتربربف هعرب دررتربربزب اصربربع‬
‫هترب دديوعسربربوو ديرب يمل يربربمال اهنربربه ا ربلد غربلدهض ديذلتربربزة مزسربربتتعا ديعت رب ديزا ربربل ا هعتتربربمد ه ر رب‬
‫يتتاتو دد هز لد انهتزء اجعء م ا زدد امل دتت هز ااا ااتامه وال دهت ولد ا وتتتت ب‪..‬‬
‫سادسا‪ :‬تحديد الموقف المتميز من المفاهيم والقضايا الواردة ‪:‬‬
‫ديتةرب مضربلدمط ديت ميربربم دميربربم ددلل رب ددلت تربربز هربربمل ددلوربربزعته دديتضربربزيز ديربلدرا ا ربربف اعرب ديوعربربا د سربربعهي ا‬
‫ديعمل وةاعز همل ات ددل زدد دحلتل زيواايو اا زا ديعت ا ديتشايع ‪...‬‬ ‫ه اةا دعي هج‬
‫ديت ميم ديسعهي ا دجملربزا د جت ربزاي‬ ‫ديت اييب دد تتزا اىل هل‬ ‫فمفهوم المساواة فت زد ددلل‬
‫ديع ربربمل ا يتقترب رب ا ه ربربمل ه ربربعا ديت تت ربربز مرب رب ددلوم ربربله د س ربربعهف ددي ربربا ي ربربزدد نيرب رب ا ددلوم ربربلت‬
‫ديس ربربعهي ي ربربزدد يت ربربلت ا ربربف ا دع ربربه ديعع ربربو مرب رب ددلرب رباا ددياجرب رب ا دجملت ربربع لدا ربربم ت ربربااتو اد ا ع ربربزر‬
‫ديتوزدة متام ز ا ديتعربليمل د ددلتربمردة دي درتربو هربع هعوظرب ا عرب د ديتوربزدة عربل سربا اذلترب رشرب دياربزس‬
‫ددلاا فتط دعل ددلوملت دي يتقت ا ديشايعو از عربي دضربع دذلربي سربزم يعع ربزة دياشربا رجربز د ربزءمل ‪.‬دهربمل‬
‫ععرب ِعِ َهِ َ ربوك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫دألايربربو ا ربربف نيرب ليرب اربربز دجرب ع َدَذلربُ قمل هجْرب ُ ديقرب ي َاَرب ْربت ِم قمل مِربربزيْ َ ْع ُادف ب ربربزا ديشربتخ رتربربتم رضربربز َ‬
‫زارب َربم ك ُه‪:‬تقربوك َز ِ َتربوك مِربأَ ق ديْ َ رب ْربااََ‬ ‫جِتَربوك ِجربربمَجد َععربربت اَربربف اِ ز ِعربربز هربز َ ي ربربؤقا مِزيتقرب ْو ِ‬
‫ةربربت ِ اِق ِا ِسرب ْو ٍا َهاِرب ٍ فَ ِمربي َ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ ْ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫عدي ‪:‬ا َجزا َاَْت ِم قمل َا َر َجوكب‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ه ز ِديوك ي قاج ِ ِا َعت ِع ْ ِ‬ ‫ِ‬
‫دحلُُتلع اق ا َْهملاد َددو ملمد َااقربَا َاْا ُ م َت ْلي َ‬ ‫َُ َ ُ‬
‫ديوررب ا ربربف هربربز سربربا ايضربربز رفربربض ديسربربعت ي ومربربلت دخلربربز ه ي ربربزدد اهربربز هومربربلت ددل ربربزدد ا دي ربرباب فتتاهنربربز‬
‫مزدلج تو ديي رع ا رعل ددلاا هج دياج ا ديتعليمل دديهعز تزة د ددلتمردة دي درتربو دعربل هربز نهربا ا ليرب‬
‫ج داع‪.‬عد يت دي ها هزأل جفبي تقت دتت ‪.....‬‬

‫‪7‬‬

You might also like