Professional Documents
Culture Documents
Bu üç asal elemanın sahip olduğu değerler ve birbirleriyle olan ilişkileri karayolu kapasitesi, geometrik
tasarım, vb. hususlarda önemli ölçekler veya göstergelerdir. Bunların grafik ifadesi ise Şek.3.1'de verilmiştir.
1
Trafik Akımında Darboğazlar:
Bir yolda kapasitenin azalması (yani bir darboğaz oluşumu) halinde yığılmalar oluşacaktır. Kapasitenin
aniden azalması
• Trafik kazası
• Şerit sayısında azalma
• Köprü, bilet gişesi, vb. girişler
• Tırmanma şeridi olmayan dik yokuşlarda ağır vasıtaların hareketi
• Bakım-onarım faaliyetlerinden dolayı şerit sayısının azalması
• Sağ dönüşe kırmızı ışık
• Yolda park eden veya çok yavaş seyreden araç (kentiçi yollarda)
gibi nedenlerden oluşmaktadır. Bu durumda yolun kapasitesi C1 den C2’ye azalırken yoğunluğu ise D1 den
D2’ye artmaktadır. Böyle durumlarda oluşan darboğazlardan geçen vasıtalar hızlarını azaltmak zorunda
kaldıklarından dolayı trafik akımının hacmi ve hızı azalacaktır. Bu olay, trafik akımının “Şok Dalgası” olarak
adlandırılır. Şek. 3.2’de darboğaz kesiminden önce ve sonraki Q-D eğrileri ile hacim ve yoğunluk değişimi
görülmektedir. Darboğaz kesiminden sonra trafik akımında oluşan hız (Vw) For. 3.2 ile tayin edilir.
Vw = (Q1-Q2)/(D2-D1) (3.2)
For. 3.2 aynı zamanda AB doğrusunun eğimi ile aynı olacaktır.
ÖRNEK 3.15:
Tırmanma şeridi olmayan ve çok yoğun olan bir karayolunun çok dik eğimli bir kesiminde 25 km/sa hızla
seyretmekte olan bir ağır vasıtanın arkasında araç yığılması olmuştur. Bu kesimde sollama yasağı
olmasından dolayı ağır vasıtanın arkasındaki araçlar sollama yapamamakta ve ağır vasıtanın hızıyla yavaş
seyretmektedirler. Bu karayolunun tek yönlü kapasitesi 800 araç/saat ve yoğunluğu ise 15 araç/km dir. Dik
eğimde ise tek yönlü kapasitesi 450 araç/saat, yoğunluğu 65 araç/km ve eğimin uzunluğu 3.5 km ise ağır
vasıtanın arkasında ne kadar araç kuyruk yapacaktır?
ÇÖZÜM:
Şok dalgası hızı
4
6. Adım 2’den 5’e kadar olan hesaplamaların sonuçları ile Şek. 4.1’deki eğri üzerinde Servis Hacmi (SF)-Hız
eğrisini çiziniz. Şek. 4.1’deki standart eğri, hız-akım eğrisini göstermektedir.
7. Adım 6’da çizilen 2 eğrinin kesim noktasından kapasitedeki hız ve kapasitedeki akım değerlerini bulunuz.
8. Herbir servis seviyesi için servis akımlarını belirleyiniz.
9. Mevcut veya gelecek için tahmin edilen trafik hacmini zirve-saat faktörü ile For.4.2’den hesaplayınız.
10. Adım 9’da bulunan trafik hacmi ile adım 8’deki servis hacimlerini mukayese ediniz.
Belirli eğimler için kapasite hesabı özellikle tırmanma şeritlerinin analizi için gereklidir. Genel kapasite
analizinde eğim gözönüne alınmadığından dolayı verilen trafik ve yol şartlarına göre yolun geçirebileceği
maksimum akımı verir. 2 şeritli karayolunun kapasitesi trafiğin yönsel dağılımı ile değişir. Eğer trafiğin
yönsel dağılımı 50/50 (ideal şart)’den sapma gösterirse iki-yönlü toplam kapasite de azalır. Bu azalma
miktarı aşağıdaki gibi olacaktır.
Yönsel Dağılım (%) Toplam Kapasite (oto/saat) Kapasite/İdeal Kapasite
50/50 2800 1.00
60/40 2650 0.94
70/30 2500 0.89
80/20 2300 0.83
90/10 2100 0.75
100/0 2000 0.71
ÖRNEK 4.1:
Karayolları Genel Müdürlüğü karayolları geometrik standart tablosuna göre 1.sınıf yollarda düz arazi için
şerit genişliğinin 3.50 m ve banket genişliğinin 3.00 m olması şart koşulmaktadır. Eğer yol uzunluğunun
%20’sinde geçme yasağı varsa, trafiğin yönsel dağılımı 40/60 ve trafik kompozisyonu %25 kamyon, %15
otobüs, %60 otomobil ise yolun maksimum servis akımını bulunuz.
ÇÖZÜM:
Bir yolun kapasitesi, E servis seviyesindeki servis akımıdır. Buna göre SFE değeri yolun kapasitesini veya
maksimum servis akımını verecektir. Tab. 4.1’den servis seviyesi E, düz arazi ve %20 geçme yasağı bölgesi
için V/C = 1.00 olarak alınır. E servis seviyesindeki servis akımı For. 4.2 ile hesaplanmalıdır. Buna göre;
SFE = 2800 x (V/C)E x fd x fw x fHV
Burada;
V/C : 1.00 (Tab. 4.1’den)
fd : 0.94 (Tab. 4.4’den 60/40 yönsel dağılım için)
fw : 0.98 (Tab. 4.5’den şerit genişliği 3.5 m ve banket genişliği 3.0 m için enterpole ederek)
ET : 2,0 ve EB : 1.6 (Tab. 4.6’dan)
fHV = 1 / [ 1 + PT (ET-1) + PB (EB-1) ] = 1/[ 1+0.25 (2-1) + 0.15(1.6-1) ] = 0.75
SFE = 2800 x 1 x 0.94 x 0.98 x 0.75 = 1935 araç/saat
olarak bulunur. Buna göre
• Servis Seviyesi E’de bir yolun sahip olduğu geometrik ve trafik şartlarındabirim zamanda
geçirebileceği maksimum akım yolun kapasitesi olarak alınmalıdır.
• Servis akımı (SF) esasen otomobil/saat cinsinden bir değer olmakla birlikte trafik kompozisyonu
biliniyorsa bu kompozisyonun sahip olduğu araç/saat cinsinden bir değerle anılır. Ancak fHV = 1.00
alınıp hesaplama yapılırsa bulunan SF değeri, otomobil/saat cinsinden bir değere sahip olacaktır.
• fd = 0.94 değeri trafik hacminin %40’ı bir yönde %60’ı diğer yönde olması halinde yolun kapasitesi %6
azalacak olduğunu ifade etmektedir. Yönsel dağılım eşitse yani 50/50 bir dağılım söz konusu ise yönsel
dağılımdan ötürü kapasite azalması olmaz. Zira % 50 - %50 yönsel dağılım için fd = 1 dir. Kentdışı yollarda
genellikle yönsel dağılım 50/50 dir. Ancak rekreasyon yollarında (yani piknik alanları, sportif tesisler,
dinlenme-eğlence alanları, turistik yöreler, vb.) 80/20 hatta 90/10 gibi dağılımlar sözkonusudur. Aynı
şekilde kentiçi yollarda konut bölgelerinden iş merkezlerine bağlanan yollarda pik saatlerde sabah ve akşam
trafiğinde bu yönsel değişim hafta içinde her gün iki defa önemli ölçüde değişmektedir. Ancak yoğun iş
merkezlerinde ise yönsel değişim son derece azdır.
5
• fw= 0.98 değeri şerit genişliğinin 3.6 m den daha az olması nedeniyle kapasite %2 azalmış olduğunu ifade
etmektedir.
ÖRNEK 4.2:
Örnek 4.1’deki veriler gözönüne alınarak zirve-saat trafik hacmi 600 ve ZSF = 0.90 olarak sayımlardan elde
edilmiş ise bu yolun servis seviyesi ne olur?
ÇÖZÜM:
Gerek fw gerekse fHV değerleri servis seviyelerine göre değişir. Halbuki servis seviyesi bilinmemektedir. Bu
sebepten ötürü önce bir servis seviyesi kabulü yapılıp hesap neticesini verilerle mukayese ederek karar
vermek gerekecektir. Servis seviyesi E kabulüyle (yani Örnek 4.1’deki gibi) kabul edecek olursak
SF = V/ZSF = 600/0.90 = 667 araç/saat
For. 4.2’den V/C’yi çekersek
V/C = SF /(2800 x fd x fw x fHV) = 667/(2800 x 0.94 x 0.98 x 0.75) = 0.32
olarak bulunur.
Tab. 4.1’den düz arazi ve %20 geçme yasağı bölgesi için V/C = 0.32 değeri servis seviyesi C’yi verir.
Dolayısıyla ilk kabulümüz olan servis seviyesi E yerine yeni bir kabul yaparak işlemi tekrarlamalıyız. Servis
seviyesi C için sadece fw ve fHV faktörü değişecektir. Buna göre fw = 0.977 (Tab. 4.5’den 3.50 m genişlik için
enterpole ederek) ET = 2.2, EB = 2.0 (Tab. 4.6’dan)
fHv = 1 / [ 1+0.25 (2.2-1) +0.15 (2-1) ] = 0.69
V/C = 667 /(2800 x 0.94 x 0.977 x 0.69) = 0.376 = 0.38
Tab. 4.1’den düz arazi ve %20 geçme yasağı bölgesi için V/C = 0.38 değeri C servis seviyesine tekabül eder.
Çünkü C için V/C = 0.39 ve B için V/C = 0.24 değerleri Tab. 4.1’de verilmiştir. V/C = 0.38 < 0.39 olduğundan
dolayı bu verilere göre yolun servis seviyesi C olacaktır. Burada servis seviyesi B kabul ederek tekrar işlem
yapmaya gerek yoktur. Zira ET ve EB değişmeyeceğinden dolayı fHV aynı olacak ve fw ve fd değerleri de
değişmeyecektir. Buna göre;
• Bir yol projesi yapılırken yolun hizmete açıldığı tarihteki ve ekonomik ömrünün (genellikle 20 yıl)
sonunda sahip olacağı trafik hacimleri tahmin edilir. Ekonomik ömrünün sonunda V/C = 1 veya E
hizmet seviyesinde olması gerekir ilkesinden yola çıkarak geometrik şartlar belirlenir. Yani yol
başlangıcında A veya B veya C hizmet seviyesinde olsa da ekonomik ömrünün sonunda V=C veya
V/C = 1.00 olmalıdır. Trafik mühendisi planlamalarında bu husus daima gözönünde tutarak yolun
şerit sayısına (veya geometrik büyüklüğüne) karar vermelidir. Yani başlangıçta tırmanma şeridi
gözönüne alınmayabilir veya banket genişliği az tutulabilir veya eşdüzey kavşaklar düşünülebilir.
Ancak gelecekteki trafik tahmin edilip buna göre hangi yıllarda nerelerde tıkanmalar (darboğazlar)
oluşuyorsa buralarda ilave önlemler alınmalıdır.
• Bu yoldaki ortalama hız 83 km/sa’den daha fazla ve gecikme süresi yüzdesi ise %60’dan daha azdır.
6
7
8
9
10
11