NGA FORCË „LËVIZËSE“ NË FAKTOR

EKONOMIK

1
Parimet dhe përdorimet e katalizës
Përshtatur nga
Prof,Ass. Dr. Armand Çomo
TREGUESI I LËNDËS
 Koncepti historik i „Katalizës“ V1
 Parimet bazë të e Katalizës
 Tipet der Katalizës
1 Kataliza homogjene V2
2. Kataliza heterogjene V3
3. Katalizaenzymatike V4
4. Auto Kataliza V5
 Përdorimet e Katalizatorëve
1. Katalizator i pastrimit të gazeve D 1, V 6
2. metoda Ostëald V7
 Vëzhgim
 Për nxënësit 2
KONCEPTI HISTORIK I „KATALIZËS“
• Fillimi i shek.19. Thénard, Döbereiner
(V1: zbërthimi i H2O2 mbi argjënd)

• 1835 J.J. Berzelius

Përkufizimi:
„Forcë Lëvizëse“
„bloße Gegenëart“ ruft „chemische Tätigkeiten
hervor, die ohne sie nicht stattfänden“

• Fjala „Katalyse“: rrjedh nga fjala greke

Καταλύειν = Tretje,shkrirje
3
KONCEPTI HISTORIK I „KATALIZËS“
Um 1900 W. Ostwald

Definicioni:
Kataliza është shpejtimi i një procesi të ngadaltë
nga prania e një „lënde të huaj“ (katalizatori).
Një katalizator rriit shpejtësinë e reaksionit pa
arrë pjesë në produktet e reaksionit

• 1909-1913 F. Haber, A. Mittasch:

Sinteza Amonjakut → Meilenstein 4

HISTORIA E KATALIZES
 Definicioni sipas Wilhelm Ostwald (1895)

„Nje Katalizator ndikon ne shpejtesine e nje

reaksioni kimik, pa ndikuar ne gjendjen e
ekuilibrit .“
PARIMET E KATALIZËS
Energjitika
Termodynamika
• Mësim mbi ndryshimet e
Energjisëe
• Presupozohet, nëse një
reaksion kimik i caktuar
mund të zhvillohet në kushtet
e dhëna
• Asnjë supozim mbi
shpejtësinë e një reaksioni
Kinetika
• Mësim mbi shpejtësinë
• Varësia e shpejtësisë të
reaksionit nga
- Përqëndrim (ligji kohor)
- Temperatura (Ekuacioni i
Arrhenius
- Prania e Katalizatorit 6
SI VEPRON NJË KATALIZATOR?
 Diagrama Energjitike

Teoria e Kompleksit aktiv

Afrimi i der molekulave të reakantit

→ Rritia e Epot në EA
→ Arritia e një maksimumi duke formuar Kompleksin aktiv
→ Pozicionimi i Atomeve
→ Ulja e Epot

→
Katalzatori: Ndikon në energjinë Aktivizimit! Kompleksit aktiv
Edukte
Katalizatori nuk ndikon ne vleren e konstantes te ekuilibrit ΔG =
- RT ln Kek. 7
KATALIZA POZITIVE DHE NEGATIVE
Katalizatorë Positivë Katalizatorë Negativë
(Inhibitorë)

 Ulin EA  Ndikojnë në mënyrë të

kundërt me katalizatorët
pozitivë
 Rrisin shpejtësinë e
Reaksionit kimik

 Shpejtojnë vendosjen e
ekuilibrit
8
TIPET E KATALIZËS

9
 KATALIZATORET, TE PERGJITHESHME
 Ndryshon ashpejtesine e nje
reaksioni kimik.
 Nuk konsumohet
 Zvoglon (ul) energjine e
nevojshme te aktivizimit
 Nuk ndryshon gjendjen e
ekuilibrit
KATALIZATORET, TE PERGJITHESHME
1. Katalizatori mund të hyjë në bashkëveprim kimik me njërën ose me të dy
subsatncat reaguese duke formuar komponime të ndërmjetme të tipi AK*
apo ABK*.
2. Katalizatori mund ta drejtojë reaksionin në rrugë të reja, të cilat ndryshojnë
nga ato të reaksionit pa katalizator
3. Katalizatori pervec hapjes të një rruge të re, ai nga pikëpamja energjitike e
ul në mënyrë të ndjeshme energjinë e aktivizimit
4. Katalizatori ndryshon shpejtësinë por jo në barazpeshën e reaksionit
5. Shumica e reaksioneve kimike zhvillohen me stade dhe merita e
katalizatorit është të shpejtojë një reaksion te vecantë, pa ndikuar në
shpejtësinë e stadeve të tjere

11
KATALIZA, TE PERGJITHESHME
 Teoritë e katalizës kanë për detyrë të studiojnë:

1. Ligjshmëritë e aktit katlitik elementar

2. Varësinë e aktivitetit katalitik nga struktura dhe vetitë e

katalizatoritt

3. Përpjekjë për zbulimin e katalizatorëve të rinj me

strukturë dhe veti specifike që u përshtaten substancave
te caktuara

12
KATALIZA
AKTIVITETI KATALITIK DHE SELEKTIVITETI
Aktiviteti i pergjitheshem “A”
A = v – v (1 –φ)
k 0
v dhe v
k shpejtwsite e reaksionit me dhe pa katatalizator.
0

φ – pjesa e vwllimit tw sistemit e zene nga katalizatori

Termi i dytë në formulë v (1 –φ) i krahasuar me termin e parë është një

0
madhësi shumë e vogel, keshtu A = v .
k
Për reaksionet që janë në ekuilibër si shkallë aktiviteti bazohemi tek shpejtësia e
reaksionit të drejtë.

13
KATALIZA
AKTIVITETI KATALITIK DHE SELEKTIVITETI

 Aktiviteti specifik “a”

Jepet me formulen:
 Ne katalizen homogjene aktiviteti specifik wshtw
funksion
i nr te moleve te substances fillestare qw bashkwvepron
me nje mol katalizator
 Ne katalizen heterogjene aktiviteti specifik wshtw
funksion i njwsisw tw siprfaqes te katalizatorit dhe jepet
me formulwn

14
KATALIZA
AKTIVITETI KATALITIK DHE SELEKTIVITETI

 Krahasimi aktivitetit tw katalizatprwve te

ngjashwm:

por nw kwtw rast dhe

15
KATALIZA
AKTIVITETI KATALITIK DHE SELEKTIVITETI

 Selwektiviteti
Jane dy tipe
 Selektivitet diferencial

Reaksioni katalitik

 Selektivitet integral
 raporti i sasisë të produktit të fituar ndaj sasisë të
16
përgjithëshmë të produktit që pritej të fitohej
KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE
 Substancat bashkwvepruese dhe katalizatori
ndodhen në të njëjtën fazë.
 Dy tipe:
 nw fazw tw gazte (kat + subs). Zhvillohen sipas mekanizmit
tw reaksioneve zinxhir
 Nw fazw ta lwngwt (kat + subs) Zhvillohen sipas mekanizmit
tw reaksioneve molekulare. V =f(Ckat)
 Shembull:
( (pa katalizator).

(me katalizator – avujt e jodit)


17

KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE
 Sipas mekanizmit tw procesit dallojmw dy procese nw
reaksionin me katalizator:
 Primar

zbërthimi i molekulës të eterit nën veprimin e jodit duke formuar një komponim
të ndërmjetëm (jodo etan = joduri i etilit)
 Sekondar

Formimi i produkteve dhe çlirimi i katalizatorit

 Futia e katalizatorit nw sistem ka dy efekte:
1. Ul energjine e aktivizimit 18

2. Hap njw rrugw tw re nw zhvillimin e reaksionit

KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE

 Kinetika e një reaksioni katalitik homogjen

Mekanizmi:

Shihet se midis kat. Dhe substancave fillestare kemi ekuiliber

dhe
nga ku

 Stadi percaktues wshtw reaksioni i tretw pra shpejtwsia

shprehet: dhe v = k3[ABK*]
 Shprehim pwrqwndrimin e katalizatorit: [K] = {[K] 0 - [ABK*]},
 Zwvwndwsojmw tek formula e mwsipwrme: 19
KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE
Kinetika (vazhdim)

Shprehjen e fituar [ABK*], e zwvwndwsojmw tek ekuacioni i

shpejtwsisw:

Rastet ekstreme:
1. k1 >>k2, dhe ekuacioni i shpejtwsiw:
2. k2 >> k1[A] [B] dhe ekuacioni i shpejtwsiw
20

Konkluzion: shpejtwsia e njw reaksioni katalitik varet nga [K]o

KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE
 Diagrama energjitike
Reaksioni:

21
KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE

 Katalizatorë të ndryshëm e rrisin në mënyra të ndryshme

shpejtësinë e reaksion
 Dallohen edhe për karakterin relativ të ndryshimit të
drejtimit të reaksionit (I njejti reaksion me kat. tw
ndryshwm)
 shembull :

 Katalizatori : avuj jodi ( formohet

kur si katalizator përdoren jonet molibdat MoO42-, formohet

Konkluzion: ndryshimi i drejtimit të reaksionit është ngushtësisht

i lidhur me ndryshimin e karakterit të përbërjes dhe të 22

strukturës të kompleksit aktiv.

KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE
 Rasti i dytw i bashkwveprimit tw katalizatorit
katalizatori vepron fillimisht me njërën nga substancat
reaguese:
Stadi i dyte wshtw pwrcaktues dhe:

Por wshw komponim i ndwrmjetwm dhe sipas MPS

E shprehim pwrqwndrimin e katalizatorit [K] = [K]0 – [AK*]

23
KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE

(vazhdim)

Shprehjen e mwsipwrme e zwvwndwsojmw tek ekuacioni i

shpejtwsisw

24
KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE
( Vazhdim)
 Rasti i parw a). k1>>k2, atëhere

 b) k2 >> k1, shpejtësia e reaksionit do të ketë trajtën:

 Konkluzion:
 Reaksioni katalitik wshtw bimolekular dhe wshtw
funksion I pwrqwndrimit fillestar tw katlizatorit 25
KATALIZA HOMOGJENE
KINETIKA E REAKSIONEVE KATALITIKE

 Diagrama energjitike

26
 KATALIZA HOMOGJENE
KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 Kataliza acido – bazike i përket katalizës homogjene dhe
është një ndër llojet më të përhapura dhe më përdorura.
 Zhvillohet nw pwrputhje me reaksionet molekulare.
Kataliza Acide
 Zhvillohet me stade. Stadi 1: dhwnia e protonit. Stadi 2
formimi i produkteve.
S + AH ⇨ SH+ + A-
SH+ + A-⇨ Produkte + AH
Si katalizator shwrben cdo subsatncw, qw wshtw e aftw tw
japi protonin

27
KATALIZA HOMOGJENE
KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 Kataliza bazike
Stadi 1 ndodh reaksioni protolitik midis substancës reaguese
SH dhe katalizatorit B (baza).
Stadi 2 forma e deprotonizuar e substancës zbërthehet duke
na dhënë produktet e reaksioni dhe lirimin e
katalizatorit në gjëndje të lirë.
SH + B ⇨BH+ + S-
BH+ + S -⇨ Produkte + B
Si katalizator shwrben cdo subsatncw, qw wshtw e aftw tw
lidhw protonin

28
KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 Kataliza Acide
Stadi i parë i këtij procesi (protonizmi) ndodhet afër gjëndjes të
barazpeshës, ndërsa i dyti është stadi përcaktues i gjithë procesit,
S + H3O ⇨ SH+ + H2O
SH+ + H2O ⇨ Produkte + AH (stadi përcaktues)
Rendi i parw ( uji me teprice), atwhwre shpejtwsia: v = k [SH+]
Shwnojmw [SH+] = α[S]0, nga ku v = k [SH+] = k. α [S]0 = keff [S]0
 Shohim tani reaksionin e parw: ( jemi ne kushtet e ekuilibrit:

29
KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 Kataliza acide
Zwvwndwsojmw a = C . γ de marrim:

ho -aciditet i mjedisit dhe shpreh aftësinë e mjedisit për të

dhënë protonin
H0 = --log h0 e quajmë funksion i aciditetit. Nw tretwsira
shumw tw holluara H0 = pH
Konkluzion Nw katalizwn acide pwr tw treguar aciditetin 30

perdorim funksionin e aciditetit

KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 Kataliza acide
Shohim edhe njwherw ekuacionin e stadit te pare:

[S]0 = [S] + [SH+] dhe [SH+] = α[S]0 ⇛

Pjestojmw me [S] dhe

Zwvwndwsojmw α tek shprehja keff = α . K dhe

31
KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 Kataliza acide

 Bwjmw paraqitjen grafike spiegoje

32
KATALIZA ACIDO - BAZIKE
 shembuj

33
 V2: DËSHMIA MBI LIDHJET E
NDËRMJETËME GJATË ZBËRTHIMIT
KATALITIK TË JONEVE -TARTRAT

1
2 3
A+B
Spiegimi: A+B A+B
Temperaturë
40-50°C 40-50°C
dhome
C -----
C

Çlirim Gazi
Ndrim i ngadaltë Ska reaksion
Ndrim i shpejtë
I ngyrave pangjyrë
I ngjyrave

-1 +3/2 Co2+ -2 +4 +4
Reaksioni Përgjith: 5 H2O2 + C4H4O62- 6 H2O + 2 HCO3- + 2 CO2 ↑

34
 -1 +2 -2 +3
Hapi 1: ½ H2O2 + [Co(H2O)6 ]2+ OH- + [Co(H2O)6]3+
kuq blu

Schritt 2: [Co(H2O)6]3+ + n C4H4O62- [Co(C4H4O6)n]3-2n + 6 H2O

jeshil

Schritt 3: [Co(C4H4O6)n]3-2n + 4 ½ H2O2 + OH- + 6 H2O

2 HCO3- + [Co(H2O)6]2+ + 6 H2O + n-1 C4H4O62- + 2 CO2 ↑

kuq

Fazit: 1. Co2+ =Katalizator Redox

2. Shtimi i Co2+ dhe rritia e T : Rritje e shpejtësisë të
reaksionit
3.Vrojtim i hapave të ndërmjetëm tek bei kataliza homogjene!
4. Katalzatori liegt nuk ndryshon gjatë reaksionit!

35
KATALIZA HETEROGJENE
 Katalizator dhe Reaktantet janë në faza të ndryshme:
K Katalizator : ng, Reaktantet: g ose l
 „ Janë në Kontakt“
 veprimi i Katalizatorit bëhet në „qëndrat aktive “
 Ndikimi i promotorëve
 Prozesset:

1. Difusion
2. Sorbim (ndajthithje) fizike
ose kimike
3. Reaksioni
4. Desorbimi (çndajthitje
5. Diffusion
36
ADSORBIMI FIZIK – ADSORBIMI KIMIK
Pyetje: Përse reaksioni që zhillohet në sipërfaqen e katalizatorit është
më i shpejtë se një reaksion në fazë të gaztë?

• Shkaku i Adsorbimit: Ka atome me valenca të lira në sipërfaqe

•Bazat për veprimin katalik me anën
e adsobimit:
1. Rritia e përqëndrimit
2. Dobësimi i lidhjeve
3. Faktori sterik

• Në se Eëë = ΔHkond (Gas): Forca të Van-der-ëaals → Sorbim fizik

• Në se Eëë > Δhkond (Gas): Alidhje të Atomeve → Sorbim kimik
37
 SPIEGIM V1: ZBËRTHIMI PEROKSIDIT TË
HIDROGJENIT
MBI ARGJËND

-1 Ag -2 0
Reaktion: H2O2 ↔ H2O + ½ O2 ↑

Siegim: Sipërfaqia Ag-Pluhur > Oberfläche Ag-Pllakë (llamarinë)

→ Propabiliteti për Adsorbi tek Ag-Pluhurështë më e

madhe
→ në njësinë e kohës transformohet më shumë H2O2

Fazit: Shkalla e grimcimit të katalizatorit ka rëndësi të dorës të parë

38
V3: SHPEJTIMI I ZBËRTHIMIT TË KCLO3
ME ANËN E MNO2

• pa Katalizator  Me Katalizator

Reaksion > 500°C Reaksion në 150°C

→ Prova e ndezjes të ashklës → Prova e ndezjes të ashklës
negativ positiv

+5 -1 +7 +5 -2 MnO2 -1 0
4 KClO3 KCl + 3 KClO4 2 KClO3 2 KCl + 3 O2 ↑

+7 -1 0
+5 +4 -1 +6
3 KClO4 3KCl + 6 O2 ↑ KClO3 + 3 MnO2 KCl + 3
„MnO3“

+6 -2 +4 0
3 „MnO3“ 3 MnO2 + 3/2 O2 ↑

Fazit: Pjesë marrja e Katalizatorit në Mekanisëm! 39

 BILANZ I NDËRMJTËM

Katalizatoret janë subsatnca, të cilat

1. Në fund të Reaksionit mbeten të pandryshuara vorliegen.

2. Në barazimin bruto ato nuk shfaqen.

3. Marrin pjesë në Mekanismin e Reaktionss!

4.Nuk kanë asnjë ndryshim në gjëndjen e ekuilibrit!

5. ΔG – Nuk e ndryshojnë!
40
KATALIZA ENZIMATIKE
 Kataliz me anën e proteinave
 „Biokatalizatorë“
 Ka një rëndësi në botën e gjallë, tek Reaksionet
gjatë rritjes të temperaturës të trupit
 Formim i Kompleksit Enzim-Substrat (Parimi
çelës dry)

 Aktiviteti und Selektiviteti

→ Substratspezifik E S
→ veprim spezifik
→ Dezaktivizim Gjëndja Aktive
41
 V4: ZBËRTHIMI VON URESË ME ANËN
ENZIMËS UREASË

Reaksion: OC(NH2)2 + H2O Urease

  CO2 ↑ + 2 NH3(aq)

NH3(aq) + H2O NH4+ + OH-

OH- + HInd Ind- + H2O
pa ngjyrë e kuqe në violett

Spiegim: 1. Ndryshimi i ngjyrës të Indikatorit tregon zbërthimin

Uresë

2. Humbja e efikasitetit të Katalizatorit me anën e

ngrohjes
dhe shtimit të sasive të vogla te metaleve të
rëndë

42
DENATURIMI DHE HELMIMI
 Denaturim me anën e ngrohje

> 45 °C
Shkatërohen qendrat Aktive →
E
Nuk kemi asnjë efekt të
katalizatorit
Prishja e strukturave
sekondare dhe terciare

 „Helmimi i “Enzimës

E + Ag+ E Ag+

43
AUTOKATALIZA
 Ndikimi katalitik në transformim
nga një produkt ( indërmjetëm) :

C
A  B + C

 Çiftëzim në anë të kundërt

(feedback)

 Formim i Katalizatorit gjatë

Reaksionit

 Në fillim:
Rritia e shpejtësisë të reaksionit T =
konst.
44
 V5: REAKSIONI BRIGGS – RAUSCHER
Ora oshiluese e Jodit
+4 -1 -2 Mn2+ -1 0 0
BRges: IO3- + 2 H2O2 + CH2(COOH)2 + H3O+ ↔ ICH(COO)2 + 2 O2 + 4
H2O

Shkaku i ndryshimit të ngjyrës:

Lëkundjet periodike, d.m.th Oshilacioni Iodidit të formuar dhe -
përqëndrimi i Iodit
Procesi A Procesi B
Jo -radikal radikal
tek c(I-) > ckrit tek c(I-) < ckrit
Procesi C
Reaktion i drejtuar
Regullimi nga c(I-) 45
KATALYSATORI I PASTRIMIT TË GASEVE

 Material mbartës : Cordierit

 Sipërfaqia e kanaleve të veçantë : γ-Al2O3-shtresa ngjitëse e

ndërmjetëne +shtresën e metaleve fisnikë Rhodium-me
përmbajtje Platin
46
PROBLEMI
Problemi
CO CnHm NOx

Nga djegia jo e plotë Shoqërues i djegies

Katalysator tresh (tre rrugësh):

1.Rruga e parë: 2 CO + 2 NO → N2 + 2 CO2

2. Rruga e dytë: CH4 + 4 NO → 2 N2 + CO2 + 2 H2O

3. Rruga e tretë:CH4 + 2 O2 → CO2 + 2 H2O CO + O2 → 2 CO2 47

 V6: PASTRIMI I GAZEVE QË DALIN NGA
MAKINA

Prova (dëshmia: 2 [Ag(NH3)2]+ + 2 H2O + CO → 2 Ag ↓ + 4 NH4+ + CO32-

i zi

Fazit: Kataliszatori i nevoitet për transformimin e CO → sasi të vogla

argjënd ( i precipituar)

2CuOC + 2 CO → 2 Cu + 2 CO2

48
METODA –OSTWALD
• 1. Sherben për prodhimin e Ac.Nitrik
Spiegim: 2. Për djegien katalitike të amonjakut
3. Kataliszator: Rjetë Platin-Rhodium

Pt/Rh
 

49

• Reaktion: 4 NH3 + 5 O2 4 NO + 6 H2O bei 820-950 °C

 VERSUCH 7: SHATËRVAN SHKËNDIJASH
NË SIPËRFAQE

-3 0 Cr2O3 0 -2
Reaksioni: 4 NH3(g) + 3 O2 (Luft) N2(g) +6
H2O(g)

Spiegimi: 1. Përxjerja e NH3 me oksigjenin e ajrit

2. marrja e Energjisë të nevojshne nga rrezatimi
ngrohës i oksidit inkandeshent
3.Shëndija nga një rinxehje e Katalizatorit
4. „Umherschëirren“ durch Gasauftrieb
5. „Beschlagen“ des Glases durch wasser
Fazit: Vrojtim i metodës të Ostwald-it
50
 90% e metodave teknike = janë metoda katalitike!

 Të mirat:
1. Drejtim i dëshiruar i Sintezës
2. Reduktim i mbetjeve
3. Reduktim i Energjisë të goditjeve

 Rëndësi të madhe për të

ardhmen p.sh tek kërkimet energjitike.
(celulat me djegie)

51