Dugo ni Juan Lazaro

ni Rogelio L. Ordoñez

Bawat nilalang ay hindi isang pulo sa kanyang sarili.  Nararapat lamang na makilala
niya ang kanyang pananagutan sa kapwa.

Waring nakalulunos na mga daing sa pandinig ni Mando ang malakas at hindi

magkamayaw na hugong ng mga makina sa pabrikang iyon ng tela.  May ibinubulong
ang mga iyon, may ibinabadya, katulad ng sunud-sunod at nagmamadaling tibok ng
kanyang puso, ng butil-butil na pawis na nagsisimulang maglandas sa malapad niyang
noo, ng init na unti-unting sumasangkap sa daloy ng kanyang dugo.  At maging ang
malaking orasan, na waring madilat na mata na nakamasid sa bawa’t bahagi ng
bilangguang iyon ng mga makina, ay may kakaibang kislap na ipinahihiwatig sa
kanya.

“Mga ‘Adre. . . malapit na!” saglit na nangingibabaw sa hugong ng mga makina ang
tinig na iyon.

“Nakahanda na kami!” maraming sumigaw.

“Walang kakabila?” makapangyarihang tanong ng isa.

“Wala!” waring iisang tinig ang nakipagpaligsahan sa hugong ng mga makina.

Iginala ni Mando ang kanyang tingin.  Matitigas at may ipinahahayag ang mukha ng
kanyang mga kasamahan.  Nasisinag niya ang damdaming naghahari sa mga ito –
nag-aalab, nagpupumiglas, naghihimagsik.  At sa mga mata nila, naroroon ang
kapasiyahang mahirap mabali, ang paninindigang mahirap igupo.  Ngunit sa kanya,
ang paghihimagsik na nadarama niya ay hindi kawangis ng paghihimagsik na
ipinahahayag ng matitigas na mukha ng kanyang mga kasamahan.

Patuloy ang nagpapaligsahang hugong ng mga makina sa walang humpay na paghabi

ng tela.  Patuloy ang banayad na paggapang ng minutero ng orasan, ang paglalandas
ng butil-butil na pawis sa malapad na noo ni Mando, at ang pagpupumiglas ng isang
kapasyahang kangina pa ay hindi niya maitatwa.  At ang lahat ng iyon ay sangkap ng
pangamba at alinlangan na sumusuno sa kanyang diwa, na lalong pinatitingkad ng
makahulugang mga sulyap ng kanyang mga kasama at ng init na ngayon ay naghahari
sa buo niyang katauhan.

Maya-maya ay unti-unting humina ang hugong ng mga makina, na tila ngayon ay

paos at namamaalam na daing ng isang nagdurusa, hanggang tuluyang mapawi ang
alingawngaw ng mga iyon, maliban sa isang makina na numanakaw sa katahimikang
dulot ng mga nagsihintong makina – ang makina ni Mando.

Batid niya kung bakit huminto ang mga iyon, kung bakit ang makina niya lamang ang
nagpapatuloy sa paghugong.  Alam din niya kung ano nang oras, kahit hindi niya
tinitingnan ang malaking orasan.  Ikadalawa’t kalahati na ng hapon.  Sapagka’t ang
oras na yaon ang paghinto ng mga makina, ang patuloy na paghugong ng makina niya,
ay bahaging lahat ng paghihimagsik na nadarama niya, ng magugulong patlig ng
alaala, ng nagpupumiglas na kapasiyahang kangina pa ay hindi niya maitatwa.

Muling iginala ni Mando ang kanyang tingin.  Isa-isang nagsitindig ang kanyang mga
kasamahan sa harap ng kani-kanilang makina gayong hindi pa oras.  Bawat isa, bago
lumabas sa bilangguang iyon ng mga makina, ay nag-iiwan sa kanya ng sulyap na
may lakip na pagbabanta.

“Adre, matigas ang ulo mo!” si Kadyo ang sumisigaw na siyang puno ng aklasang
iyon na matagal na nilang binalak isagawa.  “Ikaw ang bahala, ‘Adre. . . ayaw mong
makisama!”

Saglit na tila nawala sa sarili si Mando.  Ngunit batid niya, nadarama niya, natitiyak
niya na ang kapasiyahang matagal niyang nililimi ay mahirap ding mabali, katulad ng
kapasyahan nila na ipinamamarali ng mga mata, inihahantad ng matitigas na mukha.

Naudlot si Mando nang may tumapik sa kanyang balikat.  Nakatayo sa tabi niya ang
tagapamahala ng pabrika ng tela.  Pinahinto ni Mando ang kanyang makina.
“Hindi ka sumama sa kanila?” sabi ng tagapamahala.

“Gugutumin ko ho lamang ang aking pamilya.”

“Magtatrabaho ka pa?”

“Di ho ako p’wedeng di magtrabaho,” tumikhim si Mando.  “Ako ho lamang ang

inaasahan ng aking pamilya.”

Tumango-tango ang tagapamahala.  Batid ni Mando ang kahalagahan niya ngayon sa

pabrikang iyon.  Kung walang makinang magpapatuloy sa pag-andar sa paghabi ng
tela, mahihinto ang gawain sa buong pabrika.  Marami ang mawawalan ng gawain sa
buong pabrika.  Marami ang mawawalan ng gawain, katulad ng mga tagatabas ng tela,
tagapagbalumbon, tagahakot sa bodega, at maging ang mga kimiko.  At sa loob
lamang ng iilang buwan, malaking salapi ang mawawala sa kompanya.

“Basta magpatuloy ka lang sa pagtatrabaho, daragdagan ko ng limampung piso ang

sahod mo,” sabi ng tagapamahala.  “At kahit matapos ang welga, mananatiling gayon
ang iyong sahod.”

“Pilitin mo lang na makalimampung yarda ka araw-araw,” patuloy ng tagapamahala. 

“marami pa tayong nakatinggal na tela sa bodega.  Marahil, kahit tumagal ng
dalawang buwan ang welga, di pa tayo maaagad ng mga pumipido at hindi pa rin
maaano ang kompanya.”

Katahimikan.

Muling humugong ang makina ni mando, na siya na lamang pumupuno ngayon sa

kabuuan ng bulwagang iyon, na waring humahalakhak sapagka’t wala nang kalaban
sa paghugong, na waring ipinagsusumigaw ang karapatang magpatuloy sa pag-andar,
kawangis ng tibok ng puso ni Mando – ibinubulong ang karapatang mabuhay at
bumuhay!
At ang buong kamalayan ni Mando ay inalipin ng buo at malakas na hugong niyon. 
Ngunit tuwing mapapatingin siya sa malaking orasan na tila madilat na matang
nakatitig sa kanya, hindi niya maiwasan ang pangamba.

Natatakot siya sa larawang iyon: nanlilisik na mga mata na nakapako sa kanya, mga
malalamang bisig na handing ipadama sa katawan niya ang kinukulob na ngitngit.  At
humiwa sa diwa niya ang talim ng dila ni kadyo.

“Agrab’yado tayo,” sabi ni kadyo isang hapong lumalabas silang mga trabahod ng
pabrikang iyon ng tela.  “Basta maraming pumipido kahit Linggo, pinagtratrabaho
tayo.  Kalimitan, lampas na sa oras, ayaw pa tayong pauwiin… kakarampot naman
ang inuumento sa sahod natin.”

“Ano’ng magagawa natin?” sabad ng isang trabahador.  “Alam mo naming mahirap

humanap ng trabaho… aba!”

Dumahak si Kadyo.

“Aba… e, habang panahon ba naming paloloko tayo?  Sobra-sobra na nga ang

tinutubo nila,” muling dumahak si Kadyo.  “Tayo n’ng bumubuhay sa kanila… pero,
ano’ng buhay natin… kumain-dili!”

Walang umimik sa kanila.  Waring ang hindi pag-imik na iyon ay nangangahulugang

nauunawaan nila si Kadyo.  At kay Mando, may katwiran si Kadyo.

Nadarama rin niya ang ipinaghihimagsik ni Kadyo.  Matagal na nilang pinagtitiisan

ang hindi makatwirang pagpapasunod ng may-ari ng pabrika.  Ilang taon na silang
nagtratrabaho sa pabrikang iyon, nguni’t gayon pa rin ang kanilang buhay: kumain-
dili, sabi nga ni Kadyo.

Bahagya nang makasapat sa kanilang pangangailangan ang sinasahod nila.  Parang

ang may karapatan lamang umunlad ay ang may-ari ng pabrika.  Lalo itong
yumayaman, at lalo rin naman silang naghihirap na mga trabahador.
“Tingnan n’yo ang Chuang, yan,” si Kadyo rin ang nagsabi isang araw, “dahil sa
pawis natin, tatlo na ang Cadillac… pero tayo, kahit dalawampung taon pa tayong
magtrabaho rito, mahirap pa rin tayo sa daga!”

Nguni’t kahit may katwiran si Kadyo, ipinasya ni Mandong hindi siya sasama,
magwelga man sina Kadyo.  Natatakot siyang mawalan ng gawain.  Siya lamang ang
inaaasahan ng kanyang asawa at tatlong anak.

Kanginang umaga, bago sila pumasok sa pabrika, tiniyak niya sa sarili na talagang
hindi siya sasama kina Kadyo.  Nasa katwiran sina kadyo, alam niya.  At alam din
niyang makatarungan para kina Kadyo ang hindi pagsanib sa aklasan.

May pamilya si Kadyo.  Bihira ang walang pamilya sa mga trabahador na sumama
kay Kadyo upang mag-aklas.  At gaya niya, ang mga iyon ang inaasahan ng kani-
kanilang pamilya.  E, ano sa kanya?  Bakit niya iintindihin si Kadyo at ang mga
trabahador na iyon?

Sarili niya ang dapat niyang intindihin!

Kailangan niyang mabuhay, makatwiran man o hindi!

NAMAYANING muli sa pandinig ni Mando ang hugong ng makina niya.  Patuloy

ang paglabas ng nahabing tela.  Nang ihudyat ng orasan ang ikaapat at kalahati ng
hapon, pinahinto ni Mando ang makina.

Saglit siyang namalagi sa loob ng pabrika hanggang sa mapawi ang huling

alingawngaw ng hugong niyon.  Nagmistulang libingan ang bilangguang iyon ng mga
makina sa humaliling katahimikan.  Nakumutan ng lungkot ang bawa’t bahagi niyon.

Lumabas si Mando.  Malayo pa siya sa pinto ng pabrika natanaw na niya ang mga
nagsipag-aklas.  May mga tangan nang karatula ang mga ito, nakapako ang mga tingin
sa kanya, at waring siya ang inaabangan.
Higit na ganap ngayon ang nakatatakot na larawang iyon.  Naroroon.  Hindi Malabo,
hindi hungkag: mga nanlilisik na mata, mga malamang bisig na handing ipadama sa
katawan niya ang kinukulob na ngitngit.  Ngunit ngayon, hindi sapat iyon upang
baliin ang kanyang kapasiyahan, upang igupo ang kanyang paninindigan.

Ngayon pa lang ibinigay na sa kanya ang hinihingi nina Kadyo, isang iglap lamang?

Tinahak niya ang bakuran ng pabrika.  Malapit na siya sa pintuan ng pabrika. 

Matatag siya, at ang kanyang paninindigan.

“Mando… saglit lang!”  Si Kadyo ang sumigaw.  Ibinadha ng mukha nito ang
tinitimping galit.  Ang kalamnan ng bisig nito ay nag-aalpas sa pagkakabilanggo sa
maitim na balat.

Lumapit siya sa kinaroroonan nina Kadyo.  Pinalibutan siya ng mga ito.

“Adre, pinaalalahanan na kita kangina,” sabi ni Kadyo, “nagtigas-tigasan ka pa rin! 

Sipsip kang talaga kay Chua… ibig mo’y ikaw na lang ang mapabuti!”

Tinitigan ni Mandi si Kadyo.

“Karapatan n’yo ang magwelga… karapatan ko naman na ‘wag sumama sa inyo!” 

Matapang ang tinig ni Mando.

“A, gayon!” nang-uuyam na sabi ni Kadyo.  “Matigas ka, ha!”

Hindi pa napapawi ang alingawngaw ng tinig ni Kadyo, tila hayok na mga asong
dinaluhong ng mga trabahador si Mando.  At naramdaman niya ang matinding palo,
suntok, dagok, kadyot.