Dugo ni Juan Lazaro
humpay na paghabi ng tela. Patuloy ang banayad na paggapang ng
ni Rogelio L. Ordoñez
Bawat nilalang ay hindi isang pulo sa kanyang sarili. Nararapat
lamang na makilala niya ang kanyang pananagutan sa kapwa.
Waring nakalulunos na mga daing sa pandinig ni Mando ang malakas
at hindi magkamayaw na hugong ng mga makina sa pabrikang iyon
ng tela. May ibinubulong ang mga iyon, may ibinabadya, katulad ng
sunud-sunod at nagmamadaling tibok ng kanyang puso, ng butil-butil
na pawis na nagsisimulang maglandas sa malapad niyang noo, ng init
na unti-unting sumasangkap sa daloy ng kanyang dugo. At maging
ang malaking orasan, na waring madilat na mata na nakamasid sa
bawa’t bahagi ng bilangguang iyon ng mga makina, ay may kakaibang
kislap na ipinahihiwatig sa kanya.
“Mga ‘Adre. . . malapit na!” saglit na nangingibabaw sa hugong ng mga
makina ang tinig na iyon.
“Nakahanda na kami!” maraming sumigaw.
“Walang kakabila?” makapangyarihang tanong ng isa.
“Wala!” waring iisang tinig ang nakipagpaligsahan sa hugong ng mga
makina.
Iginala ni Mando ang kanyang tingin. Matitigas at may ipinahahayag
ang mukha ng kanyang mga kasamahan. Nasisinag niya ang
damdaming naghahari sa mga ito – nag-aalab, nagpupumiglas,
naghihimagsik. At sa mga mata nila, naroroon ang kapasiyahang
mahirap mabali, ang paninindigang mahirap igupo. Ngunit sa kanya,
ang paghihimagsik na nadarama niya ay hindi kawangis ng
paghihimagsik na ipinahahayag ng matitigas na mukha ng kanyang
mga kasamahan.
Patuloy ang nagpapaligsahang hugong ng mga makina sa walang
minutero ng orasan, ang paglalandas ng butil-butil na pawis sa
malapad na noo ni Mando, at ang pagpupumiglas ng isang
kapasyahang kangina pa ay hindi niya maitatwa. At ang lahat ng iyon
ay sangkap ng pangamba at alinlangan na sumusuno sa kanyang
diwa, na lalong pinatitingkad ng makahulugang mga sulyap ng
kanyang mga kasama at ng init na ngayon ay naghahari sa buo niyang
katauhan.
Maya-maya ay unti-unting humina ang hugong ng mga makina, na tila
ngayon ay paos at namamaalam na daing ng isang nagdurusa,
hanggang tuluyang mapawi ang alingawngaw ng mga iyon, maliban
sa isang makina na numanakaw sa katahimikang dulot ng mga
nagsihintong makina – ang makina ni Mando.
Batid niya kung bakit huminto ang mga iyon, kung bakit ang makina
niya lamang ang nagpapatuloy sa paghugong. Alam din niya kung
ano nang oras, kahit hindi niya tinitingnan ang malaking orasan.
Ikadalawa’t kalahati na ng hapon. Sapagka’t ang oras na yaon ang
paghinto ng mga makina, ang patuloy na paghugong ng makina niya,
ay bahaging lahat ng paghihimagsik na nadarama niya, ng
magugulong patlig ng alaala, ng nagpupumiglas na kapasiyahang
kangina pa ay hindi niya maitatwa.
Muling iginala ni Mando ang kanyang tingin. Isa-isang nagsitindig ang
kanyang mga kasamahan sa harap ng kani-kanilang makina gayong
hindi pa oras. Bawat isa, bago lumabas sa bilangguang iyon ng mga
makina, ay nag-iiwan sa kanya ng sulyap na may lakip na pagbabanta.
“Adre, matigas ang ulo mo!” si Kadyo ang sumisigaw na siyang puno
ng aklasang iyon na matagal na nilang binalak isagawa. “Ikaw ang
bahala, ‘Adre. . . ayaw mong makisama!”
Saglit na tila nawala sa sarili si Mando. Ngunit batid niya, nadarama
niya, natitiyak niya na ang kapasiyahang matagal niyang nililimi ay
mahirap ding mabali, katulad ng kapasyahan nila na ipinamamarali ng
mga mata, inihahantad ng matitigas na mukha.
Naudlot si Mando nang may tumapik sa kanyang balikat. Nakatayo
sa tabi niya ang tagapamahala ng pabrika ng tela. Pinahinto ni Mando
ang kanyang makina.
“Hindi ka sumama sa kanila?” sabi ng tagapamahala.
“Gugutumin ko ho lamang ang aking pamilya.”
“Magtatrabaho ka pa?”
“Di ho ako p’wedeng di magtrabaho,” tumikhim si Mando. “Ako ho
lamang ang inaasahan ng aking pamilya.”
Tumango-tango ang tagapamahala. Batid ni Mando ang kahalagahan
niya ngayon sa pabrikang iyon. Kung walang makinang
magpapatuloy sa pag-andar sa paghabi ng tela, mahihinto ang gawain
sa buong pabrika. Marami ang mawawalan ng gawain sa buong
pabrika. Marami ang mawawalan ng gawain, katulad ng mga
tagatabas ng tela, tagapagbalumbon, tagahakot sa bodega, at maging
ang mga kimiko. At sa loob lamang ng iilang buwan, malaking salapi
ang mawawala sa kompanya.
“Basta magpatuloy ka lang sa pagtatrabaho, daragdagan ko ng
limampung piso ang sahod mo,” sabi ng tagapamahala. “At kahit
matapos ang welga, mananatiling gayon ang iyong sahod.”
“Pilitin mo lang na makalimampung yarda ka araw-araw,” patuloy ng
tagapamahala. “marami pa tayong nakatinggal na tela sa bodega.
Marahil, kahit tumagal ng dalawang buwan ang welga, di pa tayo
maaagad ng mga pumipido at hindi pa rin maaano ang kompanya.”
Katahimikan.
Muling humugong ang makina ni mando, na siya na lamang
pumupuno ngayon sa kabuuan ng bulwagang iyon, na waring
humahalakhak sapagka’t wala nang kalaban sa paghugong, na
waring ipinagsusumigaw ang karapatang magpatuloy sa pag-andar,
kawangis ng tibok ng puso ni Mando – ibinubulong ang karapatang
mabuhay at bumuhay!
At ang buong kamalayan ni Mando ay inalipin ng buo at malakas na
hugong niyon. Ngunit tuwing mapapatingin siya sa malaking orasan
na tila madilat na matang nakatitig sa kanya, hindi niya maiwasan ang
pangamba.
Natatakot siya sa larawang iyon: nanlilisik na mga mata na nakapako
sa kanya, mga malalamang bisig na handing ipadama sa katawan
niya ang kinukulob na ngitngit. At humiwa sa diwa niya ang talim ng
dila ni kadyo.
“Agrab’yado tayo,” sabi ni kadyo isang hapong lumalabas silang mga
trabahod ng pabrikang iyon ng tela. “Basta maraming pumipido kahit
Linggo, pinagtratrabaho tayo. Kalimitan, lampas na sa oras, ayaw pa
tayong pauwiin… kakarampot naman ang inuumento sa sahod natin.”
“Ano’ng magagawa natin?” sabad ng isang trabahador. “Alam mo
naming mahirap humanap ng trabaho… aba!”
Dumahak si Kadyo.
“Aba… e, habang panahon ba naming paloloko tayo? Sobra-sobra
na nga ang tinutubo nila,” muling dumahak si Kadyo. “Tayo n’ng
bumubuhay sa kanila… pero, ano’ng buhay natin… kumain-dili!”
Walang umimik sa kanila. Waring ang hindi pag-imik na iyon ay
nangangahulugang nauunawaan nila si Kadyo. At kay Mando, may
katwiran si Kadyo.
Nadarama rin niya ang ipinaghihimagsik ni Kadyo. Matagal na nilang
pinagtitiisan ang hindi makatwirang pagpapasunod ng may-ari ng
pabrika. Ilang taon na silang nagtratrabaho sa pabrikang iyon, nguni’t
gayon pa rin ang kanilang buhay: kumain-dili, sabi nga ni Kadyo.
Bahagya nang makasapat sa kanilang pangangailangan ang
sinasahod nila. Parang ang may karapatan lamang umunlad ay ang
may-ari ng pabrika. Lalo itong yumayaman, at lalo rin naman silang
naghihirap na mga trabahador.
“Tingnan n’yo ang Chuang, yan,” si Kadyo rin ang nagsabi isang araw,
“dahil sa pawis natin, tatlo na ang Cadillac… pero tayo, kahit
dalawampung taon pa tayong magtrabaho rito, mahirap pa rin tayo sa
daga!”
Nguni’t kahit may katwiran si Kadyo, ipinasya ni Mandong hindi siya
sasama, magwelga man sina Kadyo. Natatakot siyang mawalan ng
gawain. Siya lamang ang inaaasahan ng kanyang asawa at tatlong
anak.
Kanginang umaga, bago sila pumasok sa pabrika, tiniyak niya sa sarili
na talagang hindi siya sasama kina Kadyo. Nasa katwiran sina kadyo,
alam niya. At alam din niyang makatarungan para kina Kadyo ang
hindi pagsanib sa aklasan.
May pamilya si Kadyo. Bihira ang walang pamilya sa mga trabahador
na sumama kay Kadyo upang mag-aklas. At gaya niya, ang mga iyon
ang inaasahan ng kani-kanilang pamilya. E, ano sa kanya? Bakit niya
iintindihin si Kadyo at ang mga trabahador na iyon?
Sarili niya ang dapat niyang intindihin!
Kailangan niyang mabuhay, makatwiran man o hindi!
NAMAYANING muli sa pandinig ni Mando ang hugong ng makina
niya. Patuloy ang paglabas ng nahabing tela. Nang ihudyat ng orasan
ang ikaapat at kalahati ng hapon, pinahinto ni Mando ang makina.
Saglit siyang namalagi sa loob ng pabrika hanggang sa mapawi ang
huling alingawngaw ng hugong niyon. Nagmistulang libingan ang
bilangguang iyon ng mga makina sa humaliling katahimikan.
Nakumutan ng lungkot ang bawa’t bahagi niyon.
Lumabas si Mando. Malayo pa siya sa pinto ng pabrika natanaw na
niya ang mga nagsipag-aklas. May mga tangan nang karatula ang
mga ito, nakapako ang mga tingin sa kanya, at waring siya ang
inaabangan.
Higit na ganap ngayon ang nakatatakot na larawang iyon. Naroroon.
Hindi Malabo, hindi hungkag: mga nanlilisik na mata, mga malamang
bisig na handing ipadama sa katawan niya ang kinukulob na ngitngit.
Ngunit ngayon, hindi sapat iyon upang baliin ang kanyang
kapasiyahan, upang igupo ang kanyang paninindigan.
Ngayon pa lang ibinigay na sa kanya ang hinihingi nina Kadyo, isang
iglap lamang?
Tinahak niya ang bakuran ng pabrika. Malapit na siya sa pintuan ng
pabrika. Matatag siya, at ang kanyang paninindigan.
“Mando… saglit lang!” Si Kadyo ang sumigaw. Ibinadha ng mukha
nito ang tinitimping galit. Ang kalamnan ng bisig nito ay nag-aalpas
sa pagkakabilanggo sa maitim na balat.
Lumapit siya sa kinaroroonan nina Kadyo. Pinalibutan siya ng mga
ito.
“Adre, pinaalalahanan na kita kangina,” sabi ni Kadyo, “nagtigas-
tigasan ka pa rin! Sipsip kang talaga kay Chua… ibig mo’y ikaw na
lang ang mapabuti!”
Tinitigan ni Mandi si Kadyo.
“Karapatan n’yo ang magwelga… karapatan ko naman na ‘wag
sumama sa inyo!” Matapang ang tinig ni Mando.
“A, gayon!” nang-uuyam na sabi ni Kadyo. “Matigas ka, ha!”

Hindi pa napapawi ang alingawngaw ng tinig ni Kadyo, tila hayok na

mga asong dinaluhong ng mga trabahador si Mando. At naramdaman
niya ang matinding palo, suntok, dagok, kadyot.