r
/-
/f~Q,r\b v.
1\NG PAGBABALIK NI
IBARRAlSIMQUN
UNA MUNA, isang sinaunang motif sa salaysay ang pagbabalik. Sa
morpolohiya ng mga kuwentong-bayan ni Vladimir Propp, maaari itong
ipailalim sa pang-23 ng kaniyang inilistang 31 funsiyon.' Nagsisimula ang
kuwento sa pagdatfng ng bayani sa kaniyang sariling bayan 0 sa ibang kaharian.
Dahil di-nakilala, magdaraan ang bayani sa iba't ibang tungkulin 0 pagsubok
hanggang magtagumpay.
Sagana mismo ang panitikang-bayan ng Filipinas sa ganitong takbo ng
pangyayari. Nagbalik ang bayani upang iligtas ang bayan sa isang dambuhala
o sa!ot, 0 upang iligtas ang minamahal sa taksil na karibal 0 mapag-imbot
na dayuhan. Nagbalik ang bayani na isang pulubi 0 sakitin at magdaraan sa
mararning paghamak at pagkadusta. Nagbalik ang bayani na nakabalatkayo at
hindi rnakikilala ng sariling magulang 0 kasintahan kaya muling aalis.
Sa higit na malapit sa kasalulcuyan, nitong panahon ng Espanyol, nagbalik
upang muling umalis si Prinsipe Don Juan dahil hindi ganap ang pagkatupad
niya sa paghanap ng Ibong Adarna. Nagbaliksiya sa hulfng pagkakataon upang
malimot naman ang kasintahang si Prinsesa Maria. Kaya't kailangang gamitan
siya muli ng mahika ng prinsesa upang maibalik ang gunita at magkaroon ng
maligayang wakas ang korido.
Siyempre, isa ring kuwento ng mga pagbabalik sa sariling bayan ang
Florante at Laura ni Balagtas, ang paboritong awit ni Rizal. Una, pinabalik
si Florante ng arna dahil sa pagkamatay ng kaniyang ina. Ngunit naging
simula lamang iyon ng kaniyang mga pag-alis ningo sa mga kampanyang
militar upang bakahin ang pananalakay ng mga Muslim sa mga bansang
karatig ng Albanya. Sa kaniyang pangwakas na pagbabalik, pumasok siya sa
bitag ng kontrabidang si Adolfo na lingid sa kaniya'y inagaw ang korona sa
Albanya, pinatay ang kaniyang ama, at ibinilanggo ang kaniyang kasintahang
si Laura. Gayunman, dumating ang iba't ibang saklolo-ang mga katulong
ANG PAGBABALIK NI lBARRA/SIMOUN
sa morpolohiya ill Propp-at nakaligtas siya at si Laura sa panganib upang
tagumpay na maging hari at reyna ng Albanya.
Kayfi tiyak na hindi kay Alexandre Dumas lamang may utang-na-loob si
Rizal sa balangkas ng kaniyang Noli at Fili.
Ang Noli at Fili, unang-una ay mga nobela ng dalawang uri ng pagbabalik.
Ang isa, ang kay Crisostomo Ibarra sa Noli, ay pagbabalik upang burmihay, ..,.
. dF
upang magdulot ng pagbabago sa kaniyang tila patay nang lupang sinilangan .. .: ~
l;i'~;:
Ang ikalawa, ang kay Simoun sa Fili, ay pagbabalik upang pumatay, upang ;J;t:~l
•..;~ ~;I
ipaghiganti ang unang dinanas na kasawian. Halos lumihis sa ika-23 funsiyon ,.....-~~
ni Propp ang unang pagbabalik. Samantala, tunay na makawawangis lamang
ng pagbabalik ng Konde de Montecristo ni Dumas ang ikalawang pagbabalik
dahil sa magkatulad na motibo-paghihiganti. Ngunit may malaking kaibhan
ang saklaw ng paghihiganti si Simoun sa Konde de Iv1ontecristo at kaya
marahil magkaiba rin ang naging wakas ni Rizal at wakas ni Dumas.
NOBELA NG PAGKAMULAT
Nagbalik si Ibarra, tulad ni Florante, dahil sa isang patay. Namatay ang ina ni
Florante; narnatay ang arna ni Ibarra. Gayunman, lcung lilimiin pa, maaaring
ipaloob sa kamatayan ng arna ni Ibarra ang kamatayan ng lupang tinubuan,
gaya ng ipinahihiwatig ng kaniyang pagmumuni sa hungkag na sigla ng
Maynila sa Kabanata 8 pagkaraan siyang bangungutin halos ng alaala ng arna
sa sinundang gabi. Tulad ng kaniyang arna, "(w)ala na ang mabuti't marangal
f na Puente de Barcas, ang tulay ng mabuting Filipino, na ginagawa ang lahat
upang makapaglingkod sa kabila ng mga katutubong kakulangan," "hindi na
lumago ang mga talisay sa Plaza de San Gabriel," "pinawi ng Jardin Botanico
ang kaniyang kalugod-lugod na mga alaala," at kahit ang Intramuros, ang
matandang Maynila, ay "naliligid ng kaniyang mga muralya't mga hukay na
malalim, kahawig ng isang sakfting dalaga at nakabihis ng damit sa panahon
ng kaniyang impo."?
Narnatay lamang sa di-ipinaliwanag na sakit ang ina ni Florante. Biktima
ang arna ni Ibarra ng kataksilan at abuso ng akala'y kaibigang fraile, si Fray
Damaso Verdolagas. (Kung sa bagay, pinatay rin ni Adolfo ang arna ni Florante
65
I

SI RIZAL: NOBELISTA ANG PAGBABALIK NI lBARRA/SIMOUN

bago ang pangwakas na pagbabalik sa mga pagbabalik ni Florante.) Kaugn~y mithi, kahit na kapuwa matalino at nagtapos sa ibang bansa-ang pinakamataas
ng pagpaslang kay Don Rafael Eibarramendia ang sistematikong pagpatay nn na parnantayan ng karunungan sa isang lipunang kolonyal. (Pansamantalang
ng mga naghahari-hariang fraile't opisyal na Espanyol sa sipag at pangarap ng pagmunian ang magkatulong na demistipikasyon nina Balagtas at Rizal sa
mga sakop na Filipino. Patay rin ang sar,iling bayang binalika~l ni Ibarra .. edukasyong dulot ng ipinalalagay na sentro ng sibitisasyon-ang Atenas noon
Kaya tuloy-tuloy sa sementeryo si Ibarra nang umUWI sa San DIego. at ang Europa noong panahon ni Rizal.) Hindi ba't higit na makapangyarihan
Hinanap niya ang puntod ng ama at walang nakita. Ipinahukay pala ni Padre ang ganitong edukasyon kaysa pag-ahon sa kahirapan ng isang dukha, Suwerte
Damaso at ipinatapon sa ilog. Ngunit walang nakitang puntod ng arna si . ng isang probinsiyano sa lungsod, 0 tagumpay ng isang ulila sa maraming mga
Ibarra sapagkat sa antas na simboliko'y sementeryo ang buong San Diego. Bildungsroman?
Ang susunod na mga kabanata ng Noli ay waring pagtatanghal Limang ng Bakit dawwalang ibang dimensiyon ang pagkatao ni Ibarra? Na wari bang
iba't ibang bangkay ng mamamayan ng San Diego 0 paggunita kung paano mas mababa ang pagkatao ni Florante kung ihahambing sa mas komplikadong
silang narnatay sanhi ng pagmamalupit at pagsasamantala ng mga pinuno karakter ninaAdolfo, Aladin, Flerida, atkahitna ni Laura dahil kahit paano'ymay
ng pamahalaan at Simbahan. Isang galeriya na larnang ng mga multo ang kakayahang magkunwari. Ngunit sadyang iisa ang katangian ng pangunahing
nakatagpo ni Ibarra at kaya mangangailangan siya ng isang malaking him ala tauhan kahit sa nobela ng edukasyon sa Europa. Ang katapatan sa nag-iisa
upang maisakatuparan ang kaniyang misyon sa pagbabalik. . niyang katangian ang kaniyang birtud, ang sanhi ng kaniyang pagdaraanang
'.. May adhikang burmihay ang pagbabalik ni Ibarra. Ibig niyang balikan kasawiang-palad, at ang susi sa kaniyang pangwakas na tagumpay.
ang matatamis na alaala ng kaniyang kamusmusan, kasama na ang kaniyang Mula sa pinakamarawal na kasawian ni Florante-ang simbolikong
kasintahanat ang simbolikong mga gunitang folkloriko-ang nagisnang pagkapugal sa isang punong higera sa gubat-ni wala siyang ginawa upang
kalikasan at katutubong ugali na hindi pa sinasalanta ng kolonyalismo. Ibig din makamit ang tagumpay. Sa literal na antas, dumatfng ang mga di-inaasahang
niyang magdulot ng bagong buhay. Kung hindi man sa patay nang kasalulcuyan, katulong-sina Aladin, Flerida, at Minandro-upang iligtas sina Florante
ibig niyang magdulot ng pag-asa sa susunod na henerasyon sa pamarnagitan at Laura, gapiin si Adolfo, at maging hari at reyna ang dalawang sawing
ng edukasyon. Kaiba sa nakalulumpong edukasyong pinalalaganap ng mga magkasintahan. Gayunman, nagbago ang isip at damdamin ni Florante dahil sa
fraile, isa itong progresibong edukasyon at hango sa napansin niyang modelo naganap sa kaniyang biihay. N atuto siyang tumingin sa salimuot ng karanasan.
sa Alemanya. Natuto siyang huwag magtiwala sa maaaring pakitang-tao lamang, gaya ng
\. Ngunit ang Noli ay isa ring salaysay ng edukasyon, ang pagkamulat sa paalala sa kaniya ni Antenor, at huwag iasa ang biihay sa pananampalataya.
realidad ng isang daigdig na kolonyal ng isang edukado nga ngunit mangmang Ang edukasyong sikolohikal na ita ni Florante ang waring garantiya na maaari

II hinggil sa kasinungalingan ng buhay, Kaya higit itong isang Bildungsroman,

tulad ng Florante at Laura, at may motif na higit na dapat itugma sa ika-ll
na nga siyang maging mabuting
Bagaman may ibang lunan
pinuno ng Albanya.
at ibang-ibang wakas, magkatulad ang
.\
I funsiyon ni Propp. Kay Propp, ito ang pag-alis ng bayani sa sariling bayan . edukasyon nina Florante at Ibarra. Hindi sapat ang pagsisiwalat ni Tenyente
I
Bumalik man, tila dumatfng larnang sa isang banyagang lupain sina Florante Guevarra at payo ni Pilosopo Tasio (si Antenor) upang makapaghanda si
at Ibarra sapagkat iba na ang dinatnan nilang Albanya at San Diego sa Ibarra sa dagok ng kapalaran. Kailangan niyang danasin ang buhay-daanan
kinamulatan nila't nilakhan. ang pagsubok, sang-ayon sa motif ng sinaunang inisasyon sa panitikang-
Kaya tila isang muslak na kabataan ang katauhan at pagsasatao nina bayan-upang mahango at madalisay mula sa saklap ng karanasan ang totoong
Florante at Ibarra. Kapuwa sila tanga, walang salimuot, tangay-tangayin ng karunungan. Kayfi ilang ulit sumaklolo sa kaniya si Elias, ang katulong ni
tadhana, hindi makapag-isip nang labas 0 lampas sa kanilang pangunahing Propp, ningo sa karuparan ng kaniyang misyon.

66

SI RlzAL: NOBELISTA
Gayunman, higit na malaki't makapangyarihan ang mga institusyong
kalaban ni Ibarra. Walang lumitaw na ibang tagapagpala mula sa kabanggang
institusyon, halimbawa'y isang maawain at napakayamang ginang. Wala ring
Ninang Engkantada na makapagbibigay ng isang milagrosong sandata upang
malusutan ang mga guwardiya sibil 0 madaig ang maitim na balak ng fraile.
Mahirap isagawa ang himala ng metriko romanse sa nobela. Limitado rin ang
galfng ni Elias bilang katulong: ni walang mahiwagang bangka upang mailigtas
sana sila ni Ibarra sa humahabol na patrulya. Hindi rin inisip nina Ibarra at
Maria Clara na magtanan.
Subalit natuto rin si Ibarra sa dulo. Tumaas ang kaniyang kamalayang
rebolusyonaryo. Nakita niya ang sari ling katangahan at natanto ang
kawalang-silbi ng kaniyang proyektong rnagtayo ng paaralan. Kaya't waring
sapat na ang kaniyang edukasyon para ganap na makilala ang katotohanan sa
kaniyang bayang sakop ng mga Espanyol. Kay Rizal, sapat na rin ang naturang
edukasyon upang muling paalisinlpaglahuin si Ibarra. Kahit alinsunod
sa layuning Propagandista ay kompleto ang kunwa'y edukasyon ng isang
ilustrado hinggil sa mga abuso sa isang sistemang kolonyal upang matuto
rin ang bumabasa=-Espanyol man 0 Filipino-sa kasawiang dinadanas ng
Filipinas dahil sa magkatulong na pagmamalabis ng mga fraile at pagpapabaya
ng pamahalaang Espanyol.
PASYON NI IBARRA
Marahil, isang higit na kabesadong balangkas ng mga Filipino ang pasyon
ni Kristo. Maaaring simulan ang kawangking istorya sa pagbabalik ni Kristo
sakay ng buriko sa Jerusalem. Sino ba ang kaagad naniwalang siya ang mesiyas?
Gaano kaya kalubha ang pag-uulol ng mga paris eo nang lumikha siya ng
eskandalo sa templo? Marahil kawangki lamang ng obserbasyon nina Padre
Sibyla at punong Dominiko sa Kabanata 9, pagkaraan ng piging sa bahay ni
Kapitan Tiago, ang naging pag-uusap din at panimulang pagpaplano ng mga
saserdote laban sa bagong dating na manunubos.
Sa gayon, kapara Iamang ng tadhana ni Ibarra ang landas ni Kristo
paningong Kalbaryo. Ang misyon ni Ibarra upang magdulot ng bagong
68
ANG PAGBABALIK NI hARRA/SIMOUN
biihay sa San Diego ay kahalintulad ng pagpapasan ng Krus upang tubusin
ang sangkatauhan.
Isa ring tauhang walang lalim si Kristo ng pasyon. Dumating siya sa lupa
upang sundin ang kaniyang tadhana, isang bathalang nakatakdang rnamatay
upang muling-mabtihay. Ngunit kahit sa senakulo-ang dramatisasyon ng
pasyon-higit na itinatanghal ang dinanas niyang pagkaaba at pagdurusa, ang
pagsisikap maging huwaran ng tao upang matiis ang dapat asahang hirap at
tukso sa mundo, kaysa gilalas na maaaring idulot ng kaniyang resureksiyon.
Sa ordinaryong interpretasyong Kristiyano, hindi naman suliranin ang
muling-pagkabuhay pagkaraan ng kamatayan 0 ang pag-akyat sa Langit
pagkaraan ng buhay na banal sa lupa. Ang higit na mabigat ay ang pagpapasan
ng Krus ng buhay-s-ang pagtanggap sa kapalaran na isinilang na makasalanan
ang tao, batbat ng kasalanan ang paligid, at kaya kailangan ang di-matingkalang
sakripisyo upang magkamit ng gantimpala pagkaraang mamatay, Kaya kagila-
gilalas ang Kalbaryo ni Kristo dahil isang anak ng diyos ang nagpakfta ng
halimbawa hinggil sa kailangang tapang at tatag upang yakapin ang dalita. Si
Kristo mismo ang modelo ng pagpapakababa at pag-ibig sa kapuwa sukdang
magdusa.
Kaya si Kristo bilang Manunubos-Martir mula sa pasyon ang naging ideal
na tauhan hanggang sa komiks at pelikula. Siya si Bernardo Carpio na nakaipit sa
nagtatagisang bundok, si Florante na nakagapos sa punongkahoy, at si Fernando
Poe, Jr. sa iba't ibang papel na tagapagligtas ng bayan. Maaari siyang magpalit
ng kasarian, maging baklang si Fasifica Falayfay 0 anak mahirap na si Narda.
Ngunit tulad ni Kristo, dumaraan muna ang tauhan sa mahaba't matinding
yugto ng pagka-Martir, ng sakripisyo, bago maging Manunubos 0 kailangang
maging Martir siya upang patunayan ang kaniyang pagka-Manunubos.
Ito ang bighani ni Ibarra sa puso ng taumbayan. Ang Ibarra na itinuturing ng
mga kritiko naisangtuod, karikatura, walang-biihay; atkulangsa pagkakatawang-
tao ay matagal at matimyas nang inaalagata sa imahinasyon ng marnbabasang
Filipino. Hindi na siya kailangang ipakilala at kalabisan ang anumang dagdag
na katangian sa kaniyang katauhan. Siya si Kristo, 0 si Bernardo Carpio, 0 si
Florante sa dambana ng mga mitikong bayani, at laging hinihintay ng bayan ang
pagbabalik, ang paglaya, 0 muling pagkabiihay, Tutupdin pa ang pape! na ito ni
Rizal sa tunay na buhay kaya nagsanib ang kathang si Ibarra at ang ilustradong
i"
r!I 51 RIZAL: NOBELISTA
ANG PAGBABALIK NI IsARRAl5IMOUN

,I

si Rizal bilang Bagong Kristo sa paningin ng taumbayan, lalo na sa imahinasyon

Ngunit may subersibong pakana ang pagkalikha ni Rizal kay Ibarra
ng mga Katipunero sa pangunguna ni Andres Bonifacio. Ipagsisiklab nila ang
bilang Martir. Sa pamamagitan ng buong-buo't walang-bahid ng alinlangang
sakripisyong kinatha at isinabuhay ni Rizal ningo sa Himagsikang Filipino ng
pagkopya sa larawan ni Kristo sa pasyon at senakulo, malinaw din niyang
1896. Tinupad ng Himagsikan ang kal,ayaan/katubusan na hindi nagawa ni
naitanghal ang di-Kristiyanong asal ng mga itinuturing na tagapagpalaganap
Ibarra at hindi ganap na maipahayag ni Rizal.
ng Mabuting Balita, Si Ibarra ang pangunahing parikala ng paglalantad ni
Sa panahon ng pagka-Martir lumilitaw ang iisang larawan ng tauhang Rizallaban sa "soberania monacal" bilang kanser sa Kristiyanong Filipinas.
Kristo. Siya si Kawawa. Maaaring dahil sa uring pinanggalingan niya-uring Dito inulit ni Rizal ang balintunang idinulot niya sa isang maikling salaysay
alipin 0 uring 0 maaaring dahil sa kapansanan niya-pangit,
maralita. utal, nang pabalikin ng Diyos Ama si Kristo sa Filipinas. Sa munting nakatatawang
torpe, pilay, pandak, atbp. 0 maaaring dahil sa aping kalagayan niya sa pamilya, alegorya ni Rizal, pagdaong ni Kristo kasama si San Pedro sa Maynila ayagad
kahit ipinanganak sa isang mayaman 0 maharlikang pamilya-bunso, pangit, niyang nasagupa ang korupsiyon sa kolonya. Anupa't di-nagtagal at iniwan si
anak-sa-labas, ampon, atbp. Alalahanin lamang ang ganitong pinagmulan
Kristo ni San Pedro, nasadlak sa bilangguan, at nakatakdang dumanas muli
nina Bernardo Carpio, Prinsipe Don Juan, 0 Mariang Alimango. 0 kaya'y ng Kalbaryo." ,,
nina Roberta, Kapitan Barbel, at mga tauhan sa komiks ni Mars Ravelo.
Sa pagsulat ni Rizal, si Ibarra ang muling katawang-tao ni Kristo. Hindi
Hindi maaaring ipagkamali si Kawawa sa ibang tauhan. Lagi siyang
sapat ang kaniyang idealismong natutuhan sa Europa upang magdulot ng
tahimik, masunurin, mapagtiis, payak ang damit at pamumuhay, magalang,
bagong Ebanghelyo laban sa mga bulok at balakyot na alagad ng Simbahan
matulungin, at mapagmahal sa kapuwa. Siya ang "maamong kordero" sa
ni Kristo. 0 kaya, dahil sa kaniyang pag-ibig sa katotohanan at pagsisikap
Bibliya. At sadyang gayon ang magiging katauhan ng sinumang nais "gumaya makatulong sa kapuwa, gay a sa siniping payo ni Thomas a Kempis, ay
kay Kristo" alinsunod sa pangaral ni Thomas a Kempis: binansagan siyang erehe, itiniwalag sa Simbahan ni Kristo, nilapastangan,·

Ang totoeng pag-unawa at mapagkumbabang pagtaya sa sarili ang ipiniit, at dumanas l1g Kalbaryo-ang Kalbaryo ng isang Bagong Kristo sa
pinakarnataas at pinakamahalagang ami sa lahat, Huwag isipin ang sari ling Filipinong Jerusalem nitong ika-19 siglo.
kapakanan, ngunit isiping lagi na ang kabutihan at katangian ng iba ang Kaya't nang barilin si Ibarra sa lawa (si Elias bilang si Ibarra), natapos
pinakarnataas na karunungan at karuparan bilang tao, Kahit rnakita me ang pagpapako at pagpatay ng mga fraile sa Bagong Kristo. Natapos din ang
,. ang isang tao na hayagang gumagawa ng rnasama, o tinurupad ang isang panimulang edukasyon ni Ibarra sa Noli. Ngunit nakatakda siyang muling
maruming layunin, huwag meng isaalang-alang na dahil doon ay nakahihigit
magbalik. Buo na ang Fili sa isip ni Rizal, kahit waring pinalilitaw niya ang
ka sa kaniya, sapagkat hindi mo alam kung hanggang kailan ka mananatili sa
isang estado ng pagpapala. Mahina tayong lahat; huwag meng isaalang-alang kabaligtaran sa kaniyang mga liham, nang isara niya ang huhng kabanata ng
ang kahit sino na higit na mahina kaysa iyo." Noli.
Kahit sa ritwal ng antropolohikong pagbasa sa pagkabuhay at pagkarnatay
Sa isang banda, latak pa rin ita ng sinaunang pagtingin sa tao bilang nilalang ng mga bathala, isang siklo Iamang ang natupad sa Noli. Ipinanganak si Kristong
at "laruan ng mga bathala." Kahit sa mitolohiyang Griyego-Romano,mga Ibarra sa isang piging at narnatay sa lawa. Ngunit nagsimula ang Noli nang
taga-Olimpo lamang ang may sariling isip at sari-saring lunggati. Tagatanggap gabf at nagwakas sa umaga ng Pasko; isang panahunang tfla katumbas din ng
larnang ang mga tao sa gantimpala/parusa ng mga diyoses, at napakabigat na pagsisimula sa kamatayan (Araw l1g mga Patay) at pagtatapos sa kapanganakan
sumpa ang nakalaan sa sinumang maghangad sumalungat sa tadhana. ng Dakilang Manunubos. Kailangan ang bagong siklo; ang bagong muling
pagbabalik.
 Sr R1ZAL: NOBEL1STA
ANARKISTANG BAYANI
Nagbalik si Ibarra bflang isang mapusok at mapaghiganting bathala, hindi
isang Kristo kundi isang Jehovah sa panahon nina Job at Noe, isang Jupiter
ng kidlat at kulog. Taglay niya ang poot na naipon sa dibdib noong una niyang
pagbabalik sa Filipinas, ang poot na nais niyang pasabugin upang lagurnin ng
apoy at sindak ang lipunang kolonyal ng bansa.
Sa pagkakataong ito, tinupad ni Rizal ang kahingian ng ika-23
. funsiyon ni Propp. Bumalik si Ibarra bilang Simoun, may ibang pangalan at
.ia .•~
nakabalatkayong isang mag-aalahas, kaya't di-nakilala kahit ng mga tau hang
nakatalamitam niya sa Noli. Ganito ang paliwanag ni Propp sa ganitong yugto
ng kuwentong-bayan:
••.• t '
Dito, dalawang uri ang makikilala: (I) pagdatfng sa tabanan, at titira ang
bayani sa isang tila artesano (panday, sastre, sapatero, atbp.), maglilingkod
! ': bI1ang aprentis; (2) darating siya sa korte ng isang bari, at maglilingkod
bI1ang kusinero 0 urusan.'
At higit na ang ikalawang uri ni Propp ang tinupad ni Rizal. Umuwi si
Ibarra bilang Simoun, isang "banyaga sa sariling bayan," kaya't katulad ng
isang bayani na napadpad sa ibang kaharian. Umaangkop din ang pagiging
konsorte't taga payo ng gobernador- heneral sa sinasabi ni Propp na paglilingkod
ng bayani ng panitikang-bayan sa isang hari.
Subalit iba sa leksiyong Kristiyano ang kimkim ni Simoun sa pagbabalik.
Tandisang inilihis ni Rizal ang tnisyon ni Simoun sa aral ng pasyon hinggil sa
walang-hanggang pagpapakurnbaba at dalisay na pagpapatawad sa nagkasala.
Sa halip na muling magsakripisyo, higit na hangad ni Simoun na magparusa. Sa
halip na isang anghel ng kapayapaan at oliba, isa siyang demonyo ng katarungan.
Wala siyang ibang tnithi kundi ang pangwakas na pagkawasak ng kaayusang
kolonyal na ipinalalagay niyang lubhang bulok na't wala nang pag-asang
tubusin. Sa katotohanan, sa Ioob ng maikling panahon ng kaniyang pagbabalik
ay gurnawa siya ng mga hakbang upang higit na mabulok ang bulok na:
"Sa tawag ng mga bisyo ng mga namamahala, nagbalik ako sa kapuluang
ito, at nagbalatkayong isang komersiyante, nilibot ko ang mga bayan. Nahawi
ANG PAGBAB·AL1K N1 IBARRA/S1MOUN
ko ang Iandas sa pamamagitan ng aking ginto at namasdan ko saanmang dako
ang mga kasumpa-sumpang anyo ng kasakiman, nariyang mapagkunwari,
nariyang mahalay, nariyang malupit, nagpapasasa sa isang patay na organismo
tulad ng buwitre sa isang bangkay, at naitatanong ko sa sarili, 'Bakit hindi
mangasim sa bituka ng nakaririmarim na ibong ito ang lason, ang tomaina,
ang kamandag ng mga hukay at nang ito'y mamatay?' Napauubayang maluray
ang bangkay, nagpapakasandat ang butwitre sa laman, at yamang hindi ko na
ito mabubuhay upang magawa nitong makipagtuos sa kaniyang berdugo, at
yamang unti-unti na itong naaagnas, pinasigla ko ang kasakiman, sinang-
ayunan ko, lalong lumala ang kawalang-katarungan at pagsasamantala .
Hinikayat ko ang krimen, ang mga kalupitan, upang masanay ang bayan sa
larawan ng kamatayan. Pinamalagi ko ang ligalig upang maghanap ang bayan
ng anumang lunas sa paghahangad na matakasan ita. Naglagay ako ng mga
sagwil sa kornersiyo upang maghirap ang bayan at wala na itong katatakutan
kung lubog na ito sa karalitaan. Sinulsulan ko ang mga ambisyon upang
dambungin ang kabang-bayan.
"At sapagkat hindi pa makasasapat ang mga ita upang mapukaw na
maghimagsik ang madIa, sinugatan ko ang bayan sa kaniyang pinakamaselang I ...•
,
himaymay, inupatan ko ang buwitre upang mismong ita ang humamalc at
uminis sa bangkay na nagbibigay-buhay sa kaniya .. ."6
Isa siyang napakalupit na ahente ng lagim! Tama ang mga lcritiko noon
pa na isang bayaning anarkista si Simoun. Waring isinaloob ni Rizal sa
pagkakataong ita ang pangaral ni Michael Bakunin kung paano "hilutin"
at sapilitang makapagpaanak ng rebolusyon. Sa katekismo ni M. Bakunin,
itinuturo kung paanong kurnikilos ang isang anarkista upang isubo sa alanganin
ang mariwasa't pang-itaas na saray ng lipunan at kung paanong lihim na
binibigkis ang mga api't latak ng lipunan upang maghasik ng lagim at patuloy
na guluhin ang biihay ng mamamayan, hanggang lumaganap ang protesta,
gumamit ng dahas ang gobyerno, at magdulot sa wakas ng madudugong
komprontasyon. Sa isang anarkista, walang mahalaga kundi ang pagpapalaya
sa tinatawag ni M. Bakunin na "mga nakasusuklam na simbuyo" (evil passions)
upang mawasak ang kaayusang publiko.
Noon pang mag-usap sina Simoun at Basilio sa magubat na sementeryo
ng mga Eibarramendia ay iniusig na ni Basilio ang moral na problema sa isang
marahas at madugong pagbabago. Muli itong inungkat ni Basilio sa Kabanata
33 ng Fili, ngunit iginiit ni Simoun:
73

$1 RIZAL: NOBEL1STA
"Kailangang lipulin ang masama,puksain ang dragon upang ipaligo ang
dugo sa bagong bayan at maging malusog sila at hindi magagapi!Ano pa ba
ang hindi nababaling batas ng kalikasan?Hindi ba't ang batas sa paglalaban
na kailangang sumuko ang mahina upang huwag manarili ang masamang
lam at upang hindi umurong ang pagsulong? Iwaksi, samakatwid, ang mga
pagkabahalang pambabae! Pabayaang matupad ang mga batas na walang-
hanggan, tulungan natin ang mga ito. At sapagkathigit na mabunga ang lupa
kapag lalong napapatabaan ng dugo at higit na tumatatag ang mga trono
kapag !along nasesementuhan ng mga krimen at bangkay, alisin ang pag-
aatubili, alisin ang mga alinlangan!
"Ano ba ang kirot ng kamatayan? Ang naramdaman sa isang saglit,
nakalilito marahil, kasiya-siya marahil na tulad ng agaw-tulog? .. Ano ba
ang mawawasak?Isang kasamaan,ang pagdurusa, mga damong payat upang
taniman ng ibang halamang malulusog' Tatawagin mo itong pagwawasak?
Tatawagin ko itong paglikha, paggawa,paglinang, pagbuhay... "7
Nagtutugma sa isip ni Simoun ang sinaunang batas ng kalik:l.san at ang
bagong teorya noon ni Darwin kung paano sumusulong ang buhay ng mga
nilikha sa mundo. Kahit sa agrikultura, namarnatay ang matandang halaman
upang maging pataba sa bagong sisibol. Tulad ng pangyayaring naglalaho ang
mahina samantalang nananaig ang malakas sa agham ng buhay sa mundo.
Kaipala, tulad ng sinipi ni Simoun, nakalagda ang ganitong kapalaran sa mga
ritwal ng pagpaslang sa dragon 0 halimaw ng luma at masamang panahon
upang magsflang sa bago at mabuting daratal. Ang kakila-kilabot sa bisy6ng ito
ni Simoun at siyang lubhang ikinatitigatig ni Basilio ay ang laganap at walang-
awang pagpuksa sa lahat ng "masamang" elemento ng lumang kaayusan. Hindi
Jamang ito nangangahulugan ng pagwasaksa paghahari ng mga fraile, sugapang
pinunong-bayan, at abusadong kawani't guwardiya sibil. Nangangahulugan
din ita ng pagpuksa sa ibang inosente ngunit tagapag-ingat ng katangiang
nagiging hadlang sa pangkalahatang pagsulong ng mundo. Wika ni Simoun.
"Ang lahat ng mga Indio, Mesriso, Tsino, Espanyol, ang lahat na
matagpuang walang tapang, walanglakasng loob ... Kailangangbaguhin ang
lahi!Magsisilanglamangng mgaalipinangmga duwagna amaat ana ang saysay
ng pagkawasakkung muling magtatayomula sa mga bulok na materyalesv'"
74
· ~,\
ANG PAGBABALIK Nl bARRA!$IMOUN
Kailangan ang walang-pangingirni at walang-awang pagpuksa sa lahar
ng depekto ng lumang lipunan at kaayusan. Kailangang isakripisyo kahit ang
"duwag na ama" at "libong sawimpalad" upang matiyak na bago at walang
bahid ng nakaraang mga sakit at depekto ang makaliligtas sa pagwawasak at
ang isisflang na salinlahi't lipunang Filipino.
EnUKADONG PAGBASA·
Si Simoun nga ba ang Konde de Montecristo? Ipinunla mismo ni Rizal
ang hakang ito sa kaniyang nobela. Sa Kabanata 22 ng Fili, samantalang
naghihintay ang madla sa pagsisimula ng pagtatanghal ay naging kapansin-
pansin ang isang bakanteng palko. Sinuman ang bumili sa bakanteng palko
ay tiyak na napakaimportante kundi man pinakaimportanteng tao. (Siyempre,
isang puna ita ni Rizal sa kostumbre ng mga nais magpaimportante. Lagi
silang nagpapahulf sa anumang dinadaluhang pagtitipon upang mapansin ng
madla.) May nagbalita na kay Simoun ang pinagtitsismisang palko, at kaya: ."
Nagkaroon ng ringinang makahulugan, kindatan, bulalasan ng mga
alinlangan, ng pagpapatunay,mga putol-putol na pahayag.
"Parang konde ng Montecristo," pansin ng isang babaeng nagmamalaki
sa pagbasang panitikan.
"0 ang sipsipsa Casa Real!"dagdagng tagahanga ng babae at nagseselos
na kay Simoun."
Tigmak sa parikala ang eksena at ang paraan ng pagpapabanggit ni Rizal
sa posibilidad ng pagwawangki kay Simoun sa pangunahing tauhan ni Dumas.
Marahil, nais ding ipaisip ang isang katulad na eksena sa nobela ni Dumas,
yaong tanghalian na unang lilitaw ang puganteng si Edmond Dantes bflang
misteryoso at napakayamang Konde de Montecristo. Nalilimpi sa naturang
piging ang mga piling mayaman at makapangyarihan sa Paris at lahat sila'y
pigfl ang hininga sa paghihintay upang makilala at makadaupang-palad ang
mahiwagang panauhin at tagapagligtas ni Albert de Morcerf.
Subalit titigang muli ang sipi sa Fili. Ang pagtutulad kay Simoun sa
Konde de Montecristo ay ginawa ng "isang babaeng nagmamalaki sa pagbasa
ng panitikan." Ibig bang pangunahan ni Rizal ang kaniyang mga magiging
7S
 51 RIZAL: NOBELISTA
kritiko noong panahon niya at nitong ika-20 siglo? Una na marahil dito si
Graciano Lopez Jaena na noong 2 Oktubre 1891 ay sumulat nang hiwalay na
pagpapahalaga sa Fili at tulad ng iba'y iniugnay ang nobela sa obra ni Dumas:
Tu comienzo como Dumas, es Iuz, mucha luz, magnificencia,
alegre alborada, sonrosada porvenir, gloria, inmortaIidad; mas, tu final como
:1: , Sue agosta el corazon sumiendo a Ios espiritus en el nehuloso
desesperacion.J?
Gayunman, mahahalatang ayaw ni Lopez Jaena ang naging tadhana ni
Simoun sa nobela kung ikokompara marahil sa higit na magandang wakas ni
Edmond Dantes. Gusto niya ng magiting na wakas para kay Simoun. Subalit
ang komentaryo ni Lopez J aena hinggil sa naging wakas ng Fili at ni Simoun
ay hindi papansinin ng mga kritiko. Higit na titiim sa mga kritiko ng ika-20
siglo ang noon pa'y pagtutulad ng Fili sa Conde de Montecristo,
Muli, titigan ang sipi sa Fili. Bakit "isang babaeng nagmamalaki sa
pagbasa ng panitikan" ang gumawa ng pagtutulad? Siyempre, senti do komun,
hindi ito magagawa ng sinumang hindi nagbabasa ng panitikan. LaIo na sa
panahong iyon ng lipunang koIonyaI ria, ayon na rin kay Rizal, ay bihira ang
may aIdatan at sa bihirang may aIdatan ay masuwerte kung mabasahan ng mga
libro nina "Cantu, Laurent, Dumas, Sue, Victor Hugo, Escrich, Schiller at iba
pa."!' Kaya't isang Filipinong edukado lamang, katuIad ni Lopez J aena, ang
, maaaring makaisip itulad si Simoun sa Konde de Montecristo.
Ip.,
,., Inaasahan na ni Rizal ang magaganap, at totoong naganap, na paghahanap
I;' ng "impIuwensiya" sa kaniyang akda. Inaasahan din niyang gagawin 0 magagawa
Iamang ita ng isang edukadong nais ipagmaIaki ang sarili bflang edukado-
II,
I
bilang' isang natatanging Filipino sapagkat "nagbabasa ng panitikan." Kahit
paratangan ako ngayon ng mapagmalabis na pagbasa (overreading) ay hindi ko
masawata ang gumigitaw sa aking parikala mula sa naturang sipi ni Rizal. Na
ang pang-uring idinikit ni Rizal sa babaeng gumawa ng pagtutuIad ay maaaring
pagbuhatan ng maanghang na puna hinggiI sa ugaIi ng edukado noon at ngayon
at sa uri ng edukasyong pampanitikang nagaganap noon at ngayon.
Una, hinggiI sa uri ng edukasyong pampanitikan ng isang iIustrado. Higit
na nahihilig ang edukadong Filipino sa pagnamnam ng aklat at panitikang
Kanluranin, at kaya KanIuranin ang ginagamit na pamantayan sa pagsukat
ANG PAGBABALIK NI bARRAl51MOUN
ng isang akda ng Filipino. Narito na ang binhi ng mapagmulat na artikulo
ni Renato Constantino hinggil sa "mis-edukasyon" 0 mal-edukasyon ng mga
Filipino nitong ika-20 sigIo. Ang mga maI-edukadong ito ang malimit na hindi
magkukusang "Iumingon" sa katutubong batis. IkaIawa, hinggil sa masamang
esperanza,
ugali ng mga edukado. Anumang munting pagkakataon ay ginagamit ng
abisrno de la
edukado upang ipagparangaIan ang nabasa at napag-araIan, malimit upang
ipagmalaki lamang ang pagiging edukado at pahangain ang ibang hindi
nakabasa ng kaniyang nabasang panitikan. Bagaman hindi ko nais ipataw kay
Lopez J aena ang ganitong buktot na adhika ng edukadong kritiko, mahahaIata
sa pag-ulit ngayon ng mga kritiko sa naturang pagtutulad ang layuning
manghamak at maliitin ang pagiging bulnerabIe ni Rizal sa "impluwensiya"
ng isang popular na nobeIistang Pranses.
Kung sakali, inuyam na sila ni Rizal bago nila isagawa ang sukab na
pagbutingting sa obra maestra ng Kilusang Propaganda.
KRITIKO- BfLANG- DETEKTIB
Sa kabilsng dako, posibleng nais makipaglaro ni Rizal sa inaasahang mga
kritiko. Bakit kaiIangan nga niyang pangimahan at imungkahi mismo sa mga
kritiko ang kaniyang utang-na-loob kay Dumas? Hindi kaya upang ilihim ang
tunay at higit niyang pinagkakautangan-ng-Ioob? Hinaharnon na rin niya
ang mga kritiko-bflang-detektib na huwag masiyahan sa ipinain niyang clue.
Na huwag masiyahan sa nabasa nila 0 alam nila. Na matutong rnagbasa pa 0
magsaliksik pa.
Halimbawa, balikan natin ang inilista niyang mga awtor sa kaniyang sagot
sa El Peninsular: "Cantu, Laurent, Dumas, Sue, Victor Hugo, Escrich, Schiller,
at iba pa." Dapat sanang dagdag na clue ito para sa mga kritiko-bflang-detektib.
Bukod kay Dumas, naidagdag na ni Lopez Jaena si Eugene Sue. Ngunit bakir
hindi pinag-uukulan ng titig ang halimbawa'y pagkakatuIad din ng Fili sa Les
Miserables ni Hugo? 0 si Schiller?
May isang tauhan sa duIang Die Rauber (Ang mga TuIisan) si Friedrich
Schiller na nagbaIik sa sariling bayan at nakabaIatkayo ring isang konde-si
Karl Moor. Nagbalik siya upang tiyakin kung bakit siya itinakwil ng sariling
77
 SI RIZAL: NOBELISTA
arna at alamin ang kalagayan ng kasintahang si Amalia, na sa panahong wala
siya ay naging mga mistulang bihag sa panlilinlang at kataksilan ng kaniyang
kapatid na si Franz.
Bagaman anak-maharlika, isang mdibidwalista si Karl kaya't naglagalag
upang hanapin ang sariling kapalaran. Inabot naman siya ng malas at sa dulo'y
naging pinuno ng isang kilabot na pangkat ng mga tulisan. Si Franz, na naiinggit
sa pagmamahal ng arna at ni Amalia kay Karl, ang lumikha naman ng mga
Ialang upang itakwil ng matandang Moor si Karl at upang mapaibig si Amalia.
Sa simula pa lama~g ng dula, ipinakilala na ni Schiller si Karl bilang isang
- .,' nalcakikilabot na rebelde laban sa itinuturing niyang "lipunang kumbensiyonal."
Wika niya sa magiging mga alagad sa panunulisan:
Dapat ko bang ibilanggo ang aking katawan sa mga parnbimbin ng lipunang
kumbensiyonal, at itali ang aking kusang-loob sa tadhana ng batas? Hindi
kailanman humuhubog ng isang bayani ang batas. Ang kalayaan ang runay
i, na nagbubunsod ng mga dakilang tao. Kung magkakaroon lamang ako ng
isang hukbo ng taong karulad ko, noon magiging isang bansa ang Alemanya
at magmumukhang mga kumbento ang Roma at Sparta. 11
Narito pa ang kaniyang mapait na pagkondena sa kaniyang panahon:
Isumpa ang kinapong panahong ito, na may kakayahanlamang magmuni sa
mga dakilang tagumpay ng mga nakalipas na panahon, Tila pinarurusahan
"
natin ang mga sinaunang bayanisa pamamagitan ng mga papuri at kinakatay
sila sa mga trahedyang melodramatiko. Lahar tayo'y baog. Ang pagpaparami
ng tao ay naging depende sa mga baso ng serbesa. Pinipitpit narin ang ating
mga kalikasansa mga kumbensiyon, sinasamba ang sinuman dahillamang sa
isang imbitasyon sa libreng hapunan, isinusumpa ang mga hindi nagsisimba,
at sinusukat ang acing sariling debosyon sa pamamagitan ng ating mga
librito de bangko. Hinihimatay tayo makakita lamang ng isang sugatan
at nagdurugong gansa, subalit ruwang-ruwa tayong pumapalakpak kapag
nabangkarote ang mga karibal natin sa negosyo.!'
Kasindilim l:imang ang pananaw na ito ni Karl ng malagim ding pangitain
ni Simoun. Kaya't kapuwa sila walang-awa bukod sa kapuwa pinakikilos ng
masulak na silakbo ng damdamin upang isagawa ang anumang pumasok sa isip,
lalo't magpapatunay iyon ng suklam sa lcairalan at mag-aambag sa pagkawasak
I
<,
.,\.
ANG PAGBABALIK NI lBARRA/SIMOUN
ng kinamumuhiang lipunan. Sa kabilang dako, maputla at nasusubhan ng
pasyong Kristiyano ang Konde de Montecristo ni Dumas kapag inihanay sa
pusok at dahas ng simbuyo nina Karl at Simoun.
Kaya marahil hindi rin nagustuhan ni Lopez]aena ang wakas ni Simoun.
Nasa isip niya ang higit na maligayang wakas ni Dumas para kay Edmond
Dantes-na hindi ganap na itinuloy ang paghihiganti, pinatawad ang
nagtalusirang si Mercedes (na pumasok sa kumbento), at umalis ng Paris
kasarna ang bagong pag-ibig na si Haydee. Kaya nabanggit ni Lopez]aena si i.
E. Sue bilang wangkian ng dumilim na bisyon ng tao at ng mundo sa dulo ng I"
,~
ll~
Fili. Na totoo sapagkat sadyang iba ang padron ng bayaning tulad nina Karl
at Simoun. Higit silang kahanay ng mga bayaning hitik sa himagsik at nasa
".
dilim-gaya ng Satanas ni Milton 0 ng Brutus ni Shakespeare.
Personal ang unang motibo ni Karl para tumiwalag sa lipunan, N gunit ang
poot bunga ng pagtatakwil ng arna sa kaniya ay naging bukal ng kaniyang higit
na unibersal na poot laban sa tiraniya ng kumbensiyon at awtoridad. Naging
rulisan siya upang hamunin ang despotismo at kairalan ngunit rulad ni Robin
Hood ay matulungin sa inaapi. Gayunman, inabuso ng kaniyang mga alagad
ang kanilang panunulisan, kaya't sa dulo'y nais magsisi ni Karl lalo na nang
malarnang narnatay ang arna nang gupong-gupo ang espiritu at nagpakamatay
naman dahil sa usig ng budhi si Franz, Nagtagumpay ba si Karl na magbagong-
loob? Naipahayag lamang niya ang kabiguan ng isinagawang himagsik ngunit
pagkatapos isakripisyo rin ang biihay ng kasintahang si Amalia.
Maaaring basahin na may pasubali si Schiller sa uri ng rebeldeng tulad
ni Karl Moor; gayang mga pagbasa ngayon sa dulo ng Fili na may malaking
alinlangan si Rizal sa isang anarkistang rulad ni Simoun. Sa kabilang dako,
sapat na ba ang pagdaragdag sa Die Rauber upang masawata ang uyam ni Rizal
sakritikong "nagmamalaki sa pagbasang panitikan"? Hindi. Marami pang
..
,
ibang akda ni Schiller na posibleng pag-aralan. Bukod sa marami pang ibang
akdang Pranses at ibang akdang Aleman na posibleng nabasa at nagdulot ng
"impluwensiya" sa pagsulat ni Rizal. Isang bitag ang pahiwatig na iniumang
para sa atin ni Rizal sa pamamagitan ng pahayag ng babaeng nakabasa sa
nobela ni Dumas. Isang bitag na humahamon at sumusumpa sa mga kritiko
na rulad ng babae ay nais ipagmalaki ang erudisyon at "pagbasa ng panitikan."
Isang matalim na bitag hanggang dumatfng ang panahon na tanggapin natin
79
 •'.
SI RIZAL: NOBELISTA
ang limitasyon ng kritisismo sa harap ng tekstong pampanitikan, lalo na ang
kahungkagan ng isang uri ng kritisismong nasisiyahan na kapag tumutugma
ang binabasa sa nabasa na't napag-aralan.
Pinagtatawanan tayo ni Rizal haI2-ggangngayon. Pagtatawanan niya tayo
habang patuloy na isinasabiihay natin ang asal ng babaeng "nagmamalaki sa
pagbasa ng panitikan."
"I:;.,
TUNGO SABAGONG- BUHAY
Nais kong titigan pa ang pagkakaiba ng pagbabalik ni Simoun sa naunang
pagbabalik ni Ibarra. Kahit bilang mga alegorya ng Pagkakamali, ng dalawang
bigong pagtubos sa Filipinas, ay higit na mapanganib ang panukalang sugal ng
.,.", Fili kaysa proyekto ng Noli. Kung baga sa paboritong pabula ni Rizal hinggil sa
gamugamo, nilunggati ni Simoun ang pagsugba sa ningas ng lampara. Bahagi
ng kaniyang pasyon ang "paglalaro ng apoy"-ang apoy ng himagsik-upang
tupukin ang sarili (ang sariling panahon at lipunan) dahil sa inaasam na bagong-
buhay mula sa sari ling abo. Iba ito sa pasyon ni Ibarra na umiiwas sa apoy
o anumang may sangkap ng dahas, matamang tinitimbang ang panganib, at
hinahanap ang lahat ng para an upang maisagawf ang pagbabago sa mapayapa
at ligtas na paraan.
Sa lcngguwaheni Nietzche,isang katauhang Apolineosi Ibarra samantalang
isang nilikhang Dionisyako si Sirnoun.!" Taglay ni Ibarra ang sapat na hinahon,
dunong, at katwiran upang isagawa ang diwa ng Repormismo-ang wastong
edukasyon ng sakop upang makaamot ng paggalang mula sa mananakop at
upang magkaroon ng kakayahang ipagtanggol ang karapatan bilang tao. Sa
kabilang dako, kimkim lamang ni Simoun ang pus6k at walang-hunos-diling
sigasig upang magpasambulat ng himagsik. Si Simoun ang banyuhay ng
nabigong karwiran; muli, sa lengguwahe ni Nietzche, ang transpormasyon
ng lohikang Socratiko ningo sa silakbong Wagneriko. Hindi sapagkat rulad
ng kasaysayan nina Ibarra at Simoun ay nagaganap bilang magkasunod na
pangyayari ang Apolineo at Dionisyako. Magkalangkap at sabay na umiiral
ang dalawa bilang kambal na diwa ng pagbabago. Ngunit umiiral ang yugto ni
80
ANG PAGBABALIK NI hARRA/SIMOUN
Dionisio bilang pag-aalsa laban sa absolutismo 0 kapag nabigo ang pag-asang
Socratiko sa paghahari ng katwiran.
Isang masiglang pagdiriwang sakamatayan ang Dionisyako, ang kamatayan
bilang kalayaan mula sa mga tanikala ng kumbensiyon at pag-aalinlangan,
sapagkat may pananalig ito sa bagong-biihay at tila-fenix napagbangon mula
sa abo ng matanda at dapat palitang biihay. Ganito ang tila baliw na pangitain
ni Simoun sa lilikhaing pagsambulat ng kaniyang lampara ng kamatayan:
"Ito ang natipong mga luha, tinimping poor, kawalang-katarungan, at
pagdurusa! Ito ang pinakahuling katwiran ng mahina, lakas laban sa lakas,
dahas laban sa dahas ... Ngayong gabi, durog-durog na sasabog ang mga
tiranong higitna mapanganib, angmga tiranongwalangpananagutan, angmga
nagtatago sa likod ng Diyos at ng Estado, at nananatiling hindi napaparusahan
ang mga pagmamalabis nila dahil walang sinumang makapigil sa kanila.
Mamayang gabi, maririnig sa Filipinas ang pagsabog ng magpapaguho sa
monumentong walang-hugis at pinadali ko ang pagkabulokl'"!
Hindi ita basta kapit-sa-patalim 0 isang uri ng pagpapakamatay bunga
ng desperasyon. Sa ganitong estetika ng himagsik, pinangingibabaw ang poot
laban sa moral (at Kristiyano) na optimismong "Higit na nadadalisay ang
katangian ng tao sa bawat pagdurusa." Para kay Nietzche, naiiba 0 higit na
trahiko ang pasyong Dionisyako sapagkat may tapang at lakas ng loob itong
kilalanin ang anumang pair ng buhay at higit na mapanlikha ang ironikong
pagdiriwang sa kamatayan sapagkat umaasa sa isang muling-pagsllang.
Ngunit lubhang makiyabeliko diumano si Simoun?
Waring hindi niya iniintindi ang kahit madadamay na mga inosente
sa ipinlanong pagpapasabog. Hindi mahalaga ang masasakripisyong mga
buhay; higit na mahalaga ang biyayang idudulot pagkatapos ng madugong
himagsikan. Hindi mahalaga kung masama ang pamamaraan kung mabuti
naman ang ibubunga.
Lubha din diumanong nabulagan ng personal na hangarin si Simoun?
Hindi naman talaga niya nais palayain ang bayan sa mga mapagsamantala't
mananakop. Binalak niya ang kaguluhan upang hanguin lamang sa kumbento
ang mahal na si Maria Clara.
81
 51 RIZAL: NOBELISTA ANG PAGBABALIK NI bARRA/51MOUN

Ngunit nais litisin ng mga naturang kritiko ang etika ng himagsik ni
Simoun. At katugma ito halos ng nais din, mula sa kanilang hanay, na ikondena
si Rizal bflang mataimtim na repormista at kontra-rebolusyon.
Sa kabilang dako, ang takbo ng salaysay at wakas ng Noli at Fili ay maaaring
sinadya at hindi bunga lamang ng limitado 0 depektibong bisyon ng may-akda.
Hindi rin upang manalig tayo na sadyang kailangan muna ang isang dalisay
II"
sinubaybayan ng bait at siste sa salaysay ng Noli at Fili at ipinakita ang bagong
hinaharap sa pamarnagitan ng eliminasyon 0 paghawi sa mga umiiral na
sagabal sa paglurok ng katotohanan.
Kailangan ang bagong Dionisio sa tunay na kasaysayan, si Andres
Bonifacio, upang dugtungan ang pagdiriwang sa kamatayan ni Simoun. Sa
pamamagitan ni Bonifacio, natupad ang malikhaing parikala ng pangwakas

~! na budhi at kalinisang intelektuwal upang magwagi ang rebolusyon. Kahit sa na pasiya ni Rizal na patayin si Simoun. Si Bonifacio ang sintesis ng tesis na
:11 parabula ng alibughang anak ay hindi kaagad naintindihan ng nakatatandang si Ibarra at antitesis na si Sirnoun; ang Himagsikang Filipino ng 1896 ang
fil
.'.1 anak ang pangwakas na pasiya ng kaniyang ama. At marahil, hindi rin niya
naintindihan kahit ang enigmatikong sagot sa kaniyang tanong ng kaniyang
ikatlong nobelang hindi na kailangang sulatin ni Rizal, ang di-ipinahayag at
totoong solusyon sa kabulukang sinuri at ibig tistisin ni Ibarra at tinangkang ',J

ama. sunugin ni Simoun, ang sagot na iigpaw sa pag-uusig hinggil sa moral na

Magkatulad ngunit magkaiba ang mga pagbabalik nina Ibarra at Simoun.
Bumalik ang una, Apolineo, may alay na karunungan para sa bayan, at
nabigo. Bumalik ang ikalawa, Dionisyako, may paing alahas ng korupsiyon
at maitim na kaloobang maghasik ng poot at himagsik, at muling nabigo.
Subalit sumusulong ang sumusubaybay na diwa ng pag-akda 0 isinusulong sa
11
dalawang pagbabalik ang sumusubaybay na isip at kalooban ng marnbabasa.
Ang marnbabasa (sakop man 0 mananakop; kaibigan man 0 kaaway) ang
nakikinabang sa dalawang bigong pagbabalik. Ang marnbabasang sakop, gaya
ng tunay na nangyari sa kasaysayan ng Filipinas, ang natuto mula sa mga
Masama 0 Mabuti mula sa mga tulad ni Basilio at ni Padre Florentino.
Ngunit, hindi ba't lumalabas na tayo nito sa akda ni Rizal? Totoo. Sa
kabilang dako, ita ang panganib at sugal sa pagsulat nang may adyendang
pampolitika't panlipunan. Maaaring isulong ng may-akda ang kaniyang adhika
o mithi hanggang sa abot ng kaniyang pangitain, kaalaman, at haraya. Subalit
hinding-hindi niya matitiyak kung paano ito isasakatuparan ng pagbasa at
kung saan ita hahantong sa praktika ng kasaysayan.
FERNDALE HOMES

limitasyon at pagkakamali nina Ibarra at Simoun. 2 Enero 2004

Hindi ito namalayan ni Lopez J aena kaya nalihis ang kaniyang sapantaha
.' hinggil sa Fili. Sa kabilang dako, wasta ang basa ng mga fraile at angkop na
ipabitay nila si :Rlzal sapagkat subersibo't lab an sa kanilang kolonyalistang
i\i
interes.
Sa dulo ng Fili, ipinagdiriwang na ng kamalayan ang pagkatanto hinggil
sa posibilidad ng sakop bflang tao. Buo na ang parabula ni Rizal hinggil sa
masama't mabuting potensiyal ng tao-na sa isang banda, maaaring sirain
ng panlulupig ang kaniyang isip at maaaring mabaluktot ang kaniyang mga
lunggati ningo sa mga huwad na kapangyarihan at pansariling kaligayahan;
ngunit sa kabilang banda, maaari niyang igpawan ang anumang dusa't
pagkadusta sa pamamagitan ng paglilingkod sa ikagagalfng ng kapuwa at
. maaari siyang magpakatao sa pamamagitan ng paninindigan para sa katwiran
at katarungan. Ang pagpapabukad 0 pagbukad ng naturang pagkatanto ang
 51 R,ZAL: NOBELISTA

ANG BAHAY NI
1. V Propp, Morphology of the Folktale (Austin: University of Texas Press, 1968), 25-
65. ,
KAPITAN TIAGO
2. Ginamit sa pag-aaral na ita ang salin ni Virgilio S. Almario ng Noli Me Tangere
at EI Filibusterismo ni Jose Rizal, ikalawang edisyon (Lungsod Quezon: Adarna
House, 1999),46-55. Ang iba pang sipi sa mga nobela ni Rizal ay mula sa naturang
pagsasalin kapag pinagkunang pahina lamang ang binabanggit sa tala. SIMBOLISMO 0 ANG paggamit ng simboJismo. Inihimaton ito sa atin ni
3. Batay ang sipi sa salin ni Leo Sherley-Price ng Thomas 11 Kempis, The Imitation of Horacio de 1a Costa I sa kaniyang maikling notasyon sa estilo ni Rizal bilang
. Christ, ika-17 limbag (Harmondsworth: Penguin Books Ltd., 1986),29.
manunulat. Maliwanag na maliwanag diumana ang ganitong hilig ni Rizal sa
4. Jose Rizal, "Isang Pagdalaw ni Hesus sa Pilipinas," Mga Akdang Pampanitikan
z. panimulang kabanata ng Fili sa pamamagitan ng nakatutuwang pagpapakilala
sa Tuluyan 3, big. 2 (Maynila: Mga Lathalain ng Pambansang Komisyon ng
Ikasandaang Taon niJose Rizal, 1961), 125-61. sa bapor Tabo h.ibang mabagal na sumasalunga sa nag Pasig paningong
5. V Propp, 60. Laguna. Ganito ang masayang pang-unang larawan ni Riza1 sa bapor:
6. El Fildrusterismo, 48-49.
Tsang bapor ito na anyong mabigat, bil6g halos rulad ng tabo na
7. Ibid., 263.
pinagmulan ng pangalan nito, marusing sa kabila ng pagkukunwang maputi,
8. Ibid., 262 "'j.t
ngunit maharlika at kapita-pitagan dahil sa kabagalan. Sa kabila ng lahat, It!.'1
9. Ibid., 183-84
kinagigiJiwan ito ng bayan, dahil marahil sa pangalang Tagalog, dili kaya'y
-:
10. Tingnan sa Rafael Palma, BiogTafllJ de Rizal (Maynila: Bureau of Printing, 1949),
dahil taglaynito ang karangiang katurubo sa mg;; b;;gay-bagay dito: nahahawig
196.
11. Ibid., 121. sa isang tagunip?y laban so.keunlaran=-isang bapor na hindi naman ganap
12. Batay ang sipi sa salin ni Gail Rademacher ng Friedrich Schiller, The Highwaymen na bapor, isang organismong hincli nagbabago, hincli buo ngunit hindi
(Die Rauber), makinilyadong kopya sa Goethe Institut, Lungsod Quezon, 16-17. mapasusubalian; at kapag nagnais magpakitang umuunlad, buong kasiyahan
13. Ibid., 16 nang ipinagmamalaki ang isang pahid ng pinrura.' . r.•

14. Basahin pa ang Friedrich Nietzsche, Tbe Birth ofu'agedy (1872) gayundin ang '-::'1:1.:,

paliwanag at gamit dito sa pagsusuring pampanitikan ni Paul de Man, Allegories of Hindi nag-aksaya ng salita at panahon ang awtor upang ipasok ang
Reading (New Haven: Yale Univesity Press, 1979). kaniyang mapanagisag na komentaryo. Sapat na ang isang pangungusap
15. Marso El Filibusterismo, 260-61. upang iIatag ang panahunan at Iunan ng saIaysay gayundin upang ipakilala
i'
ang sentral na imahen ng kabanata. Halos Iilihis ang pangyayaring ita sa
malimit punahing "mabulaklak at maligoy" na paraan ng pahayag ni Rizal.
At titigan pa ang matipid at kalkuladong paglalarawan sa bapor Tabo. Sa loob
ng isang pangungusap-ang ika1awang pangungusap sa kabanata ng Fili at
simula ng aking sipi-ay naitangha1 sa atin ang aktuwal at pisika1 na katangian
ng bapor ("biI6g," "marusing," "mabagal") kaugnay ng mapagpanggap at
mapanlin1ang na pagpapaturing dito ng maykapangyarihan ("nagkukunwang
maputi," "maharlika at kapita-pitagan"). Mabilis at matalim ang mapang-
uyam na introduksiyon ni Rizal. Walang-pangingimi. Gayunman, bahagya

,I