ვ.

ჭიაურელი
პრაგმატული რწმენა როგორც მოქმედების საფუძველი
ჩ.ს. პირსის და უ. ჯემსის მიხედვით

პრაგმატიზმის პრინციპების ჩამოყალიბება განსაზღვრა ცოდნის ბუნების

გარკვევის აუცილებლობამ, კერძოდ იმან, თუ რა მოეთხოვება ცოდნას: ობიექტური
სინამდვილის სწორი ასახვა თუ მხოლოდ წანამძღვრებიდან სწორი დასკვნების
გამომდინარეობა,
ჩ.ს. პირსი უარყოფს ცოდნას როგორც ობიექტური სინამდვილის ასახვას.
ამიტომ მისთვის მთავარია არა ცოდნის ჭეშმარიტობის, არამედ მხოლოდ და
მხოლოდ მისი ფორმალურ-ლოგიკური გამომდინარეობის სისწორე. მისთვის
ადამიანის ცოდნის ბუნება მის ლოგიკურობაშია და ამიტომ ადამიანის არსებითი
ნიშანი ისაა, რომ ის ლოგიკური ცხოველია.
ჩ.ს. პირსი უარყოფს ჭეშმარიტების ტრადიციულ გაგებას და თვლის, რომ
„ყოველივე ის, რაც ჩვენი ცოდნის მიღმაა, არ შეიძლება იყოს ცოდნის ობიექტი”.
პირსისთვის მთავარია ის, რომ მოქმედებისთვის აუცილებელია რწმენა, რომელიც
დაეჭვების საპირისპირო შინაარსისაა. რნმენა ხელმძღვანელობს ჩვენს სურვილს
და ქმნის ჩვენს მოქმედებას, დაეჭვება კი გვაკავებს მოქმედებისაგან. რწმენა ჩვენს
გონებაში ადგენს გარკვეულ ჩვევებს, რომელიც განსაზღვრავს ჩვენს მოქმედებას.
ამიტომ რწმენის დანიშნულებაა მოქმედების ჩვევის გამომუშავება.
რწმენა სუბიექტის ერთგვარი დაკმაყოფილებული მდგომარეობაა, ხოლო
ეჭვი კი მისი მოუსვენრობაა და დაუკმაყოფილებელი მდგომარეობა. მაგრამ ეჭვი
მოიცავს ბრძოლას მისგან განთავისუფლებისათვის.

ეჭვი არის აზრის აღგზნება, რწმენა კი მისი დამშვიდება და ამ გზით,

აზროვნების მთელი ფუნქცია მოქმედების ჩვევების წარმოებაში მდგომარეობს,
რომელიც გრძნობად სინამდვილეთანაა დაკავშირებული, ამიტომ აზროვნება
საგანში გულისხმობს მხოლოდ მის გრძნობად ეფექტურობას. მაგალითად,
ღვინოში სხვა არაფერს ვგულისხმობთ, წერს პირსი, გარდა მისი პირდაპირი თუ
არაპირდაპირი ეფექტისა ჩვენს გრძნობებზე. რაც შეეხება ლაპარაკს რეალურად
არსებულ ღვინოზე, როგორც ღვინის ყველა გრძნობად თვისებათა მატარებელზე,
ეს უბრალოდ უსაგნო ტერმინია და სხვა არაფერი. ამიტომ ჩვენი იდეა რაიმე

1
საგანზე არის ჩვენი იდეა მის გრძნობად ეფექტზე, ხოლო ფიქრი მასში რაიმე კიდევ
სხვის არსებობაზე, ეს უბრალოდ თავის მოტყუებაა. ამ გზით ჩ. პირსი უარყოფს
ზოგად ცნებათა ობიექტურობას და ისინი დაყავს გრძნობადი ფაქტების
თანმიმდევრულობის პრაქტიკულად სასარგებლო მოწესრიგებულობაზე. რაც
შეეხება ჭეშმარიტებას, იგი არის შეხედულება, რომელსაც ყველა მეცნიერი
დაეთანხმება, ე.ი. ჭეშმარიტება არის საყოველთაო ხასიათის რწმენა, ხოლო ის რაც
სარწმუნოა – არის რეალობა, ამდენად რეალობის პირობა არის არა ჩემი, არამედ
ჩვენი ცდა, რომელშიც დასტურდება არა მისი თავისთავადი არსებობა (ეს საკითხი
საერთოდ უსაზრისოა), არამედ ჩვენთვის მისი მნიშვნელობა, მისი პრაქტიკული
ღირებულება.

პირსისთვის რეალობა მხოლოდ სასარგებლო ჰიპოთეზაა, რომელიც

შეიძლება გამოყენებული იქნეს რწმენის მიღწევისათვის. რეალობა ისევე, როგორც
ზოგადი, საერთოდ ცდაში მოცულობით იფარგლება. მაგრამ სხვა
თანამოაზრეებისგან განსხვავებით, პირსი ფიქრობს, რომ არც რეალობა და არც
ზოგადი არ დაიყვანებიან ცდაში ამჟამად მოცულობაზე. არსებობს რეალობა,
არსებობენ ზოგადობანი, რომლებიც ამჟამად ცდაში არ გვეძლევიან, მარგამ ისინი
იმდენად არსებობენ, რამდენადაც მომავალში ჩვენს ცდაში იქნებიან მოცემული.
ზოგადი უბრალოდ სიმბოლოა გრძნობადი ეფექტების გარკვეული სისტემების
აღსანიშნავად. ამიტომ აზრები ამგვარი შინაარსის ნიშნებია, სიმბოლოებია და
მათში მეტაფიზიკური არაფერია.

პრაგმატიზმი არის მეთოდი, რომელიც ჩვენს აზროვნებას მეტაფიზიკისაგან

ანთავისუფლებს და ჩვენს იდეებს ნათელსა და გასაგებს ხდის. აზროვნების ასეთი
გაგება უარყოფს ჭეშმარიტების როგორც მატერიალისტურ გაგებას, რომელსაც
პირსი მეტაფიზიკურს უწოდებს, ისე ობიექტურ-იდეალისტურ გაგებას, რომელსაც
იგი ტრანსცენდენტალურს უწოდებს.

პირსის მტკიცებით, სხვა არავითარი ჭეშმარიტება არ არსებობს გარდა

რწმენისა, მოქმედების ჩვევისა, მოქმედებისათვის მზადყოფნის მდგომარეობის
მიღწევისა, რომელიც ეჭვისაგან თავისუფალია, სასარგებლოა და სასიამოვნო.
მაგრამ აქ პირსის წინაშე დადგა ჭეშმარიტების პლურალობის საშიშროება. ამის
თავიდან აცილების მიზნით მან დროისა და სივრცის ფარგლებით შეუზღუდავი

2
გამოკვლევის ცნება შემოიტანა და ჭეშმარიტება განსაზღვრა როგორც ისეთი
რწმენა, რომელთანაც მივა ყველა მკვლევარი, თუ გამოკვლევების პროცესი
უსასრულოდ გაგრძელდება. მაგალითად, ჭეშმარიტება დებულებისა, რომ
„ცეზარმა გადაცურა რუბიკონი” მდგომარეობს იმაში, რომ რაც უფრო წინ წავა
ჩვენი არქეოლოგიური და სხვა გამოკვლევები, ეს დასკვნა მით უფრო მეტად
დაეუფლება ჩვენს აზროვნებას. ასე, რომ ჭეშმარიტება როგორც რწმენით
მიღწეული დაკმაყოფილება, ნიშნავს მიზნისკენ შესაბამის მოქმედებას, რაც
საბოლოოდ მიიღწევა. ასეთია პირსის პრაგმატისტული პრინციპი, ჭეშმარიტების
მისეული გაგების თავისებურება.

პრაგმატიზმის ისტორიაში უ. ჯემსი მეორე დიდი ფიგურაა. მისი

პრაგმატიზმის ცენტრალური საკითხია ჭეშმარიტების საკითხი, რომლის
განმარტებაში მისთვის ამოსავალია პირსის პრაგმატიზმის პრინციპი. ამ პრინციპის
ახლებურად დაფუძნების მიზნით მან შექმნა „წმინდა ცდისა" და „რადიკალური
ემპირიზმის” თავისი თეორია. ამ თეორიის მიზანია ე.წ. „მეტაფიზიკის“
რადიკალური დაძლევა, რომელიც გულისხმობს არა მარტო მატერიალური
სუბსტანციის, არამედ აგრეთვე სულიერი სუბსტანციის დაშვების შესაძლებლობის
უარყოფას. უ· ჯემსის მიხედვით, მატერიისა და ცნობიერების, სხეულისა და
სულის, ობიექტისა და სუბიექტის ტრადიციული გაგება დუალისტურია. ამიტომ
„წმინდა ცდამ” ეს დუალიზმი უნდა მოხსნას და ობიექტი და სუბიექტი გაიგოს,
როგორც მისი ორი განსხვავებული ფუნქცია. ამით ჯემსს სურს კიდევ უფრო
განამტკიცოს პრაგმატიზმის ის დედააზრი, რომ უნაყოფოა ძიება იმისა, თუ
როგორია საგნები თავისთავად. მთავარი ყურადღება უნდა მიექცეს იმის
გარკვევას, თუ როგორ ზემოქმედებენ ისინი ჩვენზე.

ცდა, უ. ჯემსის გაგებით, არის ჩვენი გრძნობადი მოქმედება სულიერ და

საგნობრივ სამყაროში, რომელთაგან თავისთავად არც ერთს არა აქვს
გარკვეულობა. „წმინდა ცდა” კი არის რაღაც პირველადი ნივთიერება, პირველადი
ძალა, რომლისგანაც შედგება ყველაფერი დანარჩენი საგნობრივი და აზრობრივი.
მაგრამ „ნივთიერებაში“ აქ მატერიალური ნივთიერება არ იგულისხმება. ეს არის
რაღაც „ეს”, მარტივი, თვისებრიობის არმქონე აქტუალობა, რომელიც ჯერ კიდევ
გამიჯნული არაა საგნებად და აზრებად. ეს გაურკვეველი ცდაში გამოამჟღავნებს

3
სუბიექტისა და ობიექტის ფუნქციებს. ამიტომ იგი მატერიალურად და
იდეალურად დაყოფამდელი უშუალობაა.

„წმინდა ცდას” უკავშირდება უ. ჯემსის „რადიკალური ემპირიზმი”, რომლის

თანახმადაც არსებობიდან უნდა გამოირიცხოს ყოველივე არსებული
არაცდისეული ელემენტი: როგორც საგნები ისე სულიერი მოვლენები თავისი
შემადგენელი ელემენტებით და კავშირ-მიმართულებით განხილულ უნდა იქნენ
როგორც ცდისეული. ამ გზით მიღწეული იქნება წმინდა ცდა, ხოლო ემპირიზმი
რადიკალური იქნება, რის შედეგადაც სამყარო კარგავს დამოუკიდებლობას და
გზას იკაფავს უკიდურესი რელატივიზმი. ზოგადის აღმნიშვნელი სიტყვები:
საგანი, ნივთი, გვარი, სუბიექტი, სუბსტანცია და ა.შ., იმ ფუნქციას ასრულებენ,
რომ მათ წესრიგი შეაქვთ „გრძნობად მრავალფეროვნებათა ნაკადში“. ისინი
ინსტრუ-მენტებია, რომლებიც იმისთვის გამოიყენება, რომ გარკვეულად
წარმართონ ცდა, მოგვცენ ცდაში მიმდინარე მოვლენების გარკვეული ჯგუფები.
ე.ი. ცნებები, კატეგორიები, კანონები სინამდვილის ასახვას კი არ წარმოადგენენ,
არამედ ისინი უბრალოდ აზროვნების ინსტრუმენტებია, სახელებია, რომლებიც
ცდის უწყვეტი ნაკადის უკეთ წარმართვის საშუალებას გვაძლევენ.

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, უ. ჯემსი პრაგმატიზმს განიხილავდა

როგორც ფილოსოფიური სიძნელეების გადაჭრის მეთოდს და ჭეშმარიტების
თეორიას. უ. ჯემსის აზრით, ჭეშმარიტება არის იდეა, რომელიც ყველაზე
უკეთესად მუშაობს, რომელსაც წარმატებასთან მივყავართ, მოაქვს სარგებლობა და
დაკმაყოფილება. ჭეშმარიტება ის რნმენაა, რომელიც ამართლებს თავს. ასე, რომ უ.
ჯემსი ჭეშმარიტებას გნოსეოლოგიურ შინაარს აცლის და მას ღირებულებით
კატეგორიად აქცევს. მისთვის ჭეშმარიტება სიკეთის სახესხვაობაა, ერთ-ერთი
„სამუშაო ღირებულებათაგანია ცდაში”. ამ აზრით, თუ აღმოჩნდება, რომ
რულიგიურ იდეებს აქვთ ღირებულება ნამდვილი ცხოვრებისთვის, მაშინ ისინი
ჭეშმარიტი იქნებიან საამისოდ თავისი ვარგისიანობის მიხედვით.

უ. ჯემსმა ჩ.ს. პირსის სიმტკიცის მეთოდი გამოიყენა რელიგიური რწმენის

გამართლებისათვის. მას სწამდა, რომ რელიგიური რწმენა პასუხობს ადამიანის
ღრმა შინაგან მოთხოვნილებებს, რომელსაც როგორც ერთადერთს, შეუძლია
უზრუნველყოს ადამიანის მორალური ქცევა. წიგნში „რელიგიური ცდის

4
მრავალნაირობა” იგი წერდა, რომ სამყაროს რელიგიური აღქმის არსი
მდგომარეობს იმის შესაძლებლობის რწმენაში, რომ განიცადოს ერთიანობა რაღაც
უფრო დიდთან, ვიდრე ჩვენი პიროვნებაა და ამ ერთიანობაში მოიპოვო უდიდესი
სულიერი სიმშვიდე. მაგრამ მხოლოდ ისეთ რელიგიურ–ზნეობრივ რწმენას
შეუძლია უზრუნველყოს ადამიანის მორალური საქციელი, რომელიც
გულისხმობს არა მარტო მშვიდ სულიერ მდგომარეობას, არამედ აგრეთვე
მზადყოფნას მოქმედებისათვის.

ამავე დროს ჯემსმა იცის, რომ რელიგიური რწმენის სასარგებლოდ

შეუძლებელია მოიძებნოს ლოგიკური და სხვა რაციონალური საფუძვლები,
ამისათვის ერთადერთი საფუძველი არის ადამიანის ემოციური ბუნება, ადამიანის
„მე”-ს მოთხოვნილება. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ რელიგიის მხოლოდ
ფსიქოლოგიური გამართლებაა შესაძლებელი, საიდანაც გამომდინარეობს, რომ
ღმერთის რწმენა მხოლოდ მისი რწმენის სურვილითაა გამართლებული. ასე რომ
უ. ჯემსის მიხედვით, ადამიანის ნებისყოფითაა განსზღვრული არა მარტო
სამყაროს ემპირიული სურათი, არამედ ზებუნებრივი სამყაროს არსებობის
შესაძლებლობაც.