მეცნიერება და რელიგია

უკანასკნელი საუკუნისა და მისი წინამორბედის ნაწილის განმავლობისას ფართოდ

გახლდათ გავრცელებული მოსაზრება, რომ ცოდნასა და რწმენას შორის მოურიგებელი
უთანხმოება არსებობდა. მოწინავე მოაზროვნეებს შორის გაბატონებული შეხედულების
თანახმად, დრო იყო, ცოდნა თანდათან რწმენის ჩანაცვლებას შედგომოდა. რწმენა, რომელიც
თავად არ ეყრდნობა ცოდნას, ცრურწმენაა და, შესაბამისად, მას უნდა დავუპირისპირდეთ.
აღნიშნული კონცეფციის შესაბამისად განათლების ერთადერთი ფუნქცია აზროვნებისა და
ცოდნისათვის გზის გახსნა იყო, ხოლო სკოლას, როგორც ადამიანთა განათლების
გამორჩეულ დაწესებულებას, ეს ფუნქცია უნდა შეესრულებინა.

საკმაოდ იშვიათად, მაგრამ მავანი ალბათ მაინც შეხვდება მსგავს რაციონალურ

თვალსაზრისს, გამოხატულს ასეთი უხეში ფორმით. ნებისმიერი გონიერი ადამიანი
მიხვდება, თუ რამდენად ცალმხრივია ასეთი ფორმულირება. მაგრამ ასევე ცხადია, რომ
საქმის არსში ჩასაწვდომად ცხადად და ხისტად არის საუბარი საჭირო.

ჭეშმარიტებას შეეფერება ის, რომ მტკიცებულების მხარდასაჭერად საუკეთესო საშუალებები

გამოცდილება და ნათელი გონება იქნება. ამ პუნქტში უპირობოდ უნდა დავეთანხმოთ
უკიდურეს რაციონალიზმს, მაგრამ მისი კონცეფციის სუსტი წერტილი ის არის, რომ
მტკიცებულებებს, რომლებიც ჩვენი მოქმედების წესისა და მსჯელობისთვის არის
აუცილებელი და განმსაზღვრელი, მარტოოდენ ამ მყარ მეცნიერულ გზაზე ვერ ვხვდებით.

მეცნიერული მეთოდი სხვას არაფერს გვასწავლის იმის მიღმა, თუ როგორ უკავშირდებიან და

როგორ განაპირობებენ ფაქტები ერთმანეთს. ასეთი ობიექტური ცოდნისაკენ ძლიერი
ლტოლვა უამაღლებულესია მათ შორის, რისი უნარიც კი ადამიანს შესწევს და თქვენ ვერ
დამდებთ ბრალს ამ სფეროში ადამიანის მიღწევებისა და გმირული ძალისხმევის დაკნინების
სურვილში. თუმცა ასევე ნათელია, რომ ცოდნა იმისა, რაც არის, არ გვიხსნის კარს იმისკენ,
რაც უნდა იყოს. შესაძლოა ცხადი და ყველაზე სრულყოფილი სურათი გაგვაჩნდეს იმისა, რაც
არის, და მაინც ვერ შევძლოთ აქედან იმის გამოთვლა, თუ რა უნდა იყოს ჩვენს ადამიანურ
მისწრაფებათა მიზანი. ობიექტური ცოდნა ძლევამოსილ იარაღს გვანიჭებს კონკრეტული
მიზნების მისაღწევად, მაგრამ საბოლოო მიზანი და მისი მიღწევის ძლიერი სურვილი სხვა
წყაროდან უნდა მოდიოდეს. აუცილებლობას არ უნდა წარმოადგენდეს იმ თვალსაზრისთან
შედავება, რომ ჩვენი არსებობა და საქმიანობა აზრს მხოლოდ ასეთი მიზნისა და შესაბამისი
ღირებულებების დამკვიდრების შემდეგ იძენს. ჭეშმარიტების ცოდნა, როგორც ასეთი,
შესანიშნავია, მაგრამ ის იმდენად ცუდი მეგზურია, რომ თავად ამ ჭეშმარიტების ცოდნისკენ
სწრაფვის გამართლებისა და ღირებულების დამტკიცებაც კი არ შეუძლია. შესაბამისად, აქ
ვუახლოვდებით ჩვენი არსებობის წმინდად რაციონალური კონცეფციის საზღვრებს.

ზემოაღნიშნული ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ ინტელექტუალური შემოქმედება არანაირ

როლს არ თამაშობს მიზნისა და ზნეობრივი შეფასების ფორმირებაში. როდესაც მავანი
აცნობიერებს, რომ მიზნის მისაღწევად კონკრეტული საშუალებებია საჭირო, თავად ეს
საშუალება იქცევა მიზნად. გონება ააშკარავებს საშუალებებისა და მიზნების
ურთიერთდამოკიდებულებას. მაგრამ მხოლოდ აზროვნება ვერ მოგვანიჭებს უკანასკნელი
და ფუნდამენტური მიზნების განცდას. ამ ფუნდამენტური მიზნებისა და
ფასეულობებისთვის ნათელის მოფენა და მისი სწრაფად დამკვიდრება ინდივიდის ემოციურ
ცხოვრებაში ყველაზე მნიშვნელოვან ფუნქციად მეჩვენება, რომელიც რელიგიამ უნდა
შეასრულოს ადამიანის სოციალურ ცხოვრებასთან მიმართებით. კითხვას, თუ საიდან
მომდინარეობს ასეთი ფუნდამენტური მიზნების ავტორიტეტი, იმის გათვალისწინებით, რომ
მათი ფორმულირება და დასაბუთება მხოლოდ გონებით შეუძლებელია, შემდეგი უნდა
ვუპასუხოთ: ისინი ჯანსაღ საზოგადოებაში არსებობენ ფესვგადგმული ტრადიციების სახით,
რომლებიც ინდივიდთა ქცევაზე, მისწრაფებებსა და შეფასებაზე ახდენენ ზემოქმედებას;
შესაბამისად, ისინი არსებობენ, როგორც რაღაც ცოცხალი, რომელთა არსებობის გამართლება
აუცილებლობას არ წარმოადგენს. ისინი ქვეყანას არა დემონსტრირების, არამედ
გამოცხადების გზით ევლინებიან, ძლევამოსილ პიროვნებათა შუამავლობის გზით. მათი
გამართლება კი არ უნდა ვცადოთ, არამედ შევიგრძნოთ მათი ბუნება ცხადად და მარტივად.

ჩვენი მისწრაფებებისა და შეფასების უზენაესი პრინციპები იუედურ-ქრისტიანულ

რელიგიურ ტრადიციებში გვაქვს მოცემული. ეს ძალიან მაღალი მიზანია, რომლის მიღწევა,
ჩვენი სუსტი ძალებით, მხოლოდ უკიდურესად არაადექვატურად შეგვიძლია, მაგრამ
სწორედ ეს გვაძლევს მტკიცე საფუძველს ჩვენი მისწრაფებებისა და ფასეულობებისთვის.
თუკი ამ მიზანს მისი რელიგიური ფორმისგან გამოვაცალკევებთ და მის მხოლოდ წმინდად
ადამიანურ სახეს შევხედავთ, შესაძლოა ასეთი რამ ჩამოვაყალიბოთ: ადამიანის თავისუფალი
და გონივრული განვითარება, რათა მან საკუთარი ძალების თავისუფლად და სიხარულით
გამოყენება შეძლოს მთელი კაცობრიობის სასარგებლოდ.
აქ არ არის საკმარისი სივრცე ერისა და კლასის გაღმერთებისთვის, ინდივიდზე რომ
აღარაფერი ვთქვათ. არ ვართ ყველა ერთი მამის შვილები, როგორც ეს რელიგიური ენით
გამოითქმის? მართლაც, კაცობრიობის გაღმერთება, როგორც აბსტრაქტული მთლიანობა, არ
იქნებოდა ამ იდეალის სულში. სული მხოლოდ ინდივიდს აქვს მინიჭებული, მის უზენაეს
დანიშნულებას კი მსახურება და არა მართვა ან რაიმე სხვა ფორმით ხელმძღვანელობა
წარმოადგენს.

თუ მავანი არსსა და არა ფორმას აქცევს ყურადღებას, მან ეს სიტყვები შესაძლოა

ფუნდამენტური დემოკრატიული პოზიციის გამოხატულებად მიიღოს. ჭეშმარიტი
დემოკრატი შეიძლება ისევე მცირედ სცემდეს თაყვანს საკუთარ ერს, როგორც რელიგიური
ადამიანი, ცნების ჩვენეული გაგებით.

მაშ, რაში მდგომარეობს განათლებისა და სკოლის ფუნქცია? ისინი უნდა დაეხმარონ

ახალგაზრდა ადამიანს ისეთი სულისკვეთებით აღიზარდოს, რომ ეს ფუნდამენტური
პრინციპები მისთვის ჰაერივით აუცილებლად იქცეს. მხოლოდ სწავლებას ამის გაკეთება არ
შეუძლია.

თუკი ეს უზენაესი პრინციპები თვალთახედვის არეში გვექნება და მათ ჩვენი დროის

სულიერ ცხოვრებას შევადარებთ, ცხადი გახდება, რომ ცივილიზებული კაცობრიობა
დღესდღეობით დიდი საფრთხის წინაშე იმყოფება. ტოტალიტარულ სახელმწიფოებში
მმართველები თავად ცდილობენ ჰუმანური სულის განადგურებას. ნაკლებად საშიშ
ადგილებში ეს ნაციონალიზმი და შეუწყნარებლობაა, ისევე, როგორც ადამიანთა
ეკონომიკური ჩაგვრა, რაც ამ უძვირფასესი ტრადიციების მოშთობის საფრთხეს ქმნის.

გაცნობიერება იმისა, თუ რა მასშტაბებს აღწევს საფრთხის გავრცელება, მოაზროვნე

ადამიანებს შორის ქმნის საფუძველს, რათა კვლევა მიმდინარეობდეს საშუალებათა
ძიებისთვის, რომელთა დახმარებით უნდა დავუხვდეთ საფრთხეს, საშუალებებისა
ეროვნული და საერთაშორისო პოლიტიკის, კანონმდებლობის ან ზოგადად ორგანიზების
სფეროში. ასეთი ძალისხმევა უდაოდ ფრიად საჭიროა. ძველი დროის ადამიანებმა ჯერ კიდევ
იცოდნენ რაღაც, რაც ჩვენ, როგორც ჩანს, დავივიწყეთ. ყველა საშუალება ბლაგვ
ინსტრუმენტად დარჩება, თუკი საფუძვლად ცოცხალი სული არ ექნება. მაგრამ თუ მიზნის
მიღწევის ძლიერი სურვილი ცოცხალი იქნება ჩვენში, ჩვენ არ მოვისაკლისებთ ძალას, რათა
მოვძებნოთ საშუალებები მიზნის მიღწევისა და საქმეებად მათი გარდაქმნისათვის.
II

რთული არ იქნება იმაზე შეთანხმება, თუ რა გვესმის ჩვენ მეცნიერების ქვეშ. ის

სისტემატური განსჯის მეშვეობით ამ სამყაროს შეცნობადი ფენომენების მაქსიმალურად
რადიკალურ ასოციაციებად ერთმანეთს მორგების საუკუნოვანი მცდელობაა. თუ უფრო
გაბედულად ვიტყვით, იგი კონცეპტუალიზაციის გზით არსებობის უკანა თარიღით
რეკონსტრუქციის მცდელობას წარმოადგენს. მაგრამ როდესაც საკუთარ თავს ვეკითხები, თუ
რა არის რელიგია, პასუხს ასევე ადვილად ვერ ვპოულობ. და იმ შემთხვევაშიც, თუ პასუხს
ვპოულობ, რომელმაც ამ კონკრეტულ მომენტში შეიძლება დამაკმაყოფილოს, კვლავაც
დარწმუნებული ვარ, რომ ვერანაირ გარემოებებში ოდნავადაც ვერ შევძლებდი მათი აზრების
თავმოყრას, ვინც ამ საკითხს სერიოზულად განიხილავს.

პირველ რიგში, ნაცვლად იმისა, რომ ვიკითხო, თუ რა არის რელიგია, ვამჯობინებდი

ვიკითხო, თუ რით ხასიათდება იმ პიროვნების ძლიერი სურვილი, ვინც ჩემზე რელიგიურის
შთაბეჭდილებას ახდენს: რელიგიურად გასხივოსნებული პიროვნება ჩემთვის ისეთია, ვინც
შეძლებისდაგვარად მაქსიმალურად ათავისუფლებს საკუთარ თავს ანგარებითი სურვილების
ბორკილებისგან და ყურადღებას უთმობს აზრებს, გრძნობებსა და მისწრაფებებს, რომელთა
ერთგულია იგი მათი ზეპიროვნული ღირებულების გამო. მე ვთვლი, რომ მნიშვნელოვანი აქ
ზეპიროვნული შემადგენლის ძალაა და სიღრმე შეხედულებისა მისი
მრავალმნიშვნელოვნების შესახებ, მიუხედავად იმისა, აქვს თუ არა ადგილი მცდელობას ამ
შემადგენლის გაერთიანებისა ღვთიურ არსებასთან, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში ბუდასა
და სპინოზას რელიგიურ პიროვნებებად ვერ ჩავთვლიდით. გამომდინარე აქედან,
რელიგიური პიროვნება იმ აზრით არის ღვთისმოშიში, რომ მას ეჭვი არ შეაქვს ამ
ზეპიროვნული ობიექტებისა და მიზნების მნიშვნელობასა და სიდიადეში, რომლებსაც არც
სჭირდებათ და არც შეიძლება რომ ჰქონდეთ რაციონალური საფუძველი. ისინი იმავე
აუცილებლობითა და ფაქტიურობით არსებობენ, როგორც თავად ის. ამ გაგებით რელიგია
კაცობრიობის მიერ ამ ღირებულებებისა და მიზნების ცხადად და სრულად გაცნობიერებისა
და მისი გავლენის მუდმივად განმტკიცებისა და გავრცელების საუკუნებრივი მცდელობაა.
თუ მეცნიერებასა და რელიგიას ამ დეფინიციათა შესაბამისად გავიგებთ, მათ შორის
კონფლიქტი შეუძლებლად იქცევა. მეცნიერებას მხოლოდ იმის გამორკვევა შეუძლია, რაც
არის და არა იმის, რა უნდა იყოს, მის სფეროს გარეთ კი ღირებულებათა შეფასება აღარ არის
აუცილებელი. რელიგიას, მეორეს მხრივ, საქმე აქვს მხოლოდ ადამიანის აზრისა და ქმედების
შეფასებასთან: მას არ ძალუძს დასაშვებად ისაუბროს ფაქტებისა და ფაქტებს შორის
ურთიერთობის შესახებ. ამ ინტერპრეტაციის შესაბამისად რელიგიისა და მეცნიერების
წარსულის ცნობილი კონფლიქტები უნდა მივაწეროთ გაურკვევლობას სიტუაციაში,
რომელიც ზემოთ იყო აღწერილი.

მაგალითად, კონფლიქტი წარმოიშობა, როდესაც რელიგია დაჟინებით მოითხოვს ბიბლიაში

არსებული ჩანაწერების აბსოლუტური ჭეშმარიტების აღიარებას. ეს რელიგიის მხრიდან
მეცნიერების სფეროში შეჭრას ნიშნავს; აქ იმართება ბრძოლა ეკლესიასა და გალილეო-
დარვინის დოქტრინებს შორის. მეორეს მხრივ, მეცნიერების წარმომადგენლებს არაერთხელ
უცდიათ მეცნიერული მეთოდის საფუძველზე გამოეთქვათ ფუნდამენტური შეხედულებები
ღირებულებებსა და მიზნებთან მიმართებით, რის გამოისობით რელიგიის
ოპოზიციონერებად იქცეოდნენ ხოლმე. ყველა ეს კონფლიქტი ფატალური შეცდომებიდან
იღებს სათავეს. შემდეგ, მიუხედავად რელიგიისა და მეცნიერების სფეროებს შორის მკაცრად
გავლებული ზღვარისა, ისინი ძლიერ ორმხრივ ურთიერთობასა და დამოკიდებულებაში
იმყოფებიან. თუმცა რელიგიაა ის, ვინც მიზანს განსაზღვრავს, მან მრავალი ისწავლა
მეცნიერებისგან. უფრო ფართო გაგებით ეს ნიშნავს, რომ იგი წვლილს შეიტანს მის მიერ
დასახული მიზნის მიღწევაში. მაგრამ მეცნიერებას მხოლოდ ისინი ქმნიან, ვინც სრულად
არის გამსჭვალული ჭეშმარიტებისა და შეცნობის სურვილით. მაგრამ ამ გრძნობის წყარო
რელიგიის სფეროშია. მასვე ეკუთვნის რწმენა იმის შესაძლებლობაში, რომ არსებული
სამყაროსათვის მართებული წესები რაციონალური ანუ გონებისათვის საწვდომია. ჭეშმარიტ
მეცნიერს ამ ფუნდამენტური რწმენის გარეშე ვერ აღვიქვამ. ეს მდგომარეობა შესაძლოა
შემდეგი სურათით იქნას გამოხატული: მეცნიერება რელიგიის გარეშე კოჭლია, რელიგია
მეცნიერების გარეშე - ბრმა.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ დავამტკიცე რელიგიასა და მეცნიერებას შორის ჭეშმარიტი

კონფლიქტის არსებობის შეუძლებლობა, მე იგი კიდევ ერთხელ უნდა შევაფასო არსებითად
ანუ ისტორიული რელიგიების რეალური შემადგენლების გათვალისწინებით. კაცობრიობის
სულიერი ევოლუციის საყმაწვილო სტადიაზე ღმერთები ადამიანის ფანტაზიამ ამ
უკანასკნელის სახით წარმოიდგინა, ვისაც, ადამიანის აზრით, საკუთარი ნებით შეეძლო
განესაზღვრა ან რაიმე ხარისხით მოეხდინა გავლენა ფენომენურ სამყაროზე. ადამიანი
ცდილობდა მაგიისა და ლოცვების გამოყენებით შეეცვალა ღმერთების დამოკიდებულება
საკუთარი თავის სასარგებლოდ. რელიგიური ღმერთის იდეა, რომელსაც დღეს ასწავლიან,
არის ღმერთის ოდინდელი კონცეფციის სუბლიმაცია. მისი ანთროპომორფული ხასიათი,
მაგალითად, ნაჩვენებია ადამიანის ლოცვასა და სურვილების ასრულების თხოვნით
ღვთიური არსებისადმი მიმართვაში.
რასაკვირველია, არავინ უარყოფს, რომ ყოვლისშემძლე, სამართლიანი და
ყოვლადმწყალობელი პირადი ღმერთის არსებობის იდეას შეუძლია ნუგეში სცეს, დაეხმაროს
და მეგზურობა გაუწიოს ადამიანს. იმავდროულად, სიმარტივის წყალობით იგი
მოუმწიფებელ გონებათა უმრავლესობისთვის არის მისაწვდომი. მეორეს მხრივ, ეს იდეა
თავის თავში მნიშვნელოვან სისუსტეებს შეიცავს, რომლებსაც მრავალი ტკივილი აქვთ
მოტანილი კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე. ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ აღნიშნული არსება
ყოვლისშემძლეა, ყველა მოვლენა, ადამიანის ყველა ქმედების, აზრის, განცდისა და სწრაფვის
სახით ასევე მისი ძალისხმევის შედეგია. როგორ უნდა იყოს ადამიანი პასუხისმგებელი
საკუთარი საქმეებისთვის ყოვლისშემძლე არსების წინაშე? სასჯელისა და ჯილდოს
დაწესებისას მას გარკვეულწილად საკუთარი თავისთვის უნდა გამოჰქონდეს განაჩენი.
როგორღა უნდა შევუთავსოთ ამას მისთვის მიკუთვნებული დიდსულოვნება და
სამართლიანობა?

რელიგიისა და მეცნიერების სფეროებს შორის დღეს არსებული კონფლიქტის მთავარი წყარო

ამ განპიროვნებული ღმერთის კონცეფციაა. მეცნიერების მიზანი ზოგადი წესების
ჩამოყალიბებაა, რომლებიც დროსა და სივრცეში საგნებსა და მოვლენებს შორის ორმხრივ
ურთიერთობებს განსაზღვრავს. ამ წესების ანუ ბუნების კანონებისთვის აბსოლუტური
ზოგადი საფუძვლიანობაა სავალდებულო, მაგრამ მისი დასაბუთება არ ხდება. ეს
უმთავრესად პროგრამაა, ხოლო მისი პრინციპულად განხორციელების შესაძლებლობის
რწმენა მხოლოდ ნაწილობრივ წარმატებაზეა დაფუძნებული. რთულად თუ მოიძებნება ვინმე,
ვინც ამ ნაწილობრივ წარმატებას უარყოფს და მას ადამიანის მიერ თავის მოტყუებას მიაწერს.
ის ფაქტი, რომ ამ კანონების საფუძველზე ჩვენ შესაძლებლობა გვაქვს კონკრეტულ სფეროში
ფენომენთა დროებითი ქცევა მაღალი სიზუსტით ვიწინასწარმეტყველოთ, ღრმად არის
თანამედროვე ადამიანის ცნობიერებაში გამჯდარი, მიუხედავად იმისა, რომ მას შესაძლოა
არაფერი ესმოდეს ამ კანონების შინაარსისა. მან მხოლოდ ის უნდა გაიხსენოს, რომ მზის
სისტემაში პლანეტათა კურსების წინასწარ გამოთვლა მაღალი სიზუსტით შეიძლება
რამდენიმე მარტივი კანონის საფუძველზე. იმავე გზით, თუმცა არა იმავე სიზუსტით არის
შესაძლებელი ელექტრული ძრავის, გადაცემათა სისტემის, უსადენო აპარატის და ა.შ.
ოპერირების მეთოდის წინასწარ გამოთვლა, თუნდაც საქმე უახლეს გამოგონებებთან
გვქონდეს.

უკეთ გასაგებად: როდესაც ფენომენოლოგურ კომპლექსში შემავალ ფაქტორთა რაოდენობა

ზედმეტად დიდია, მეცნიერული მეთოდი შემთხვევათა უმეტესობაში გვღალატობს.
საკმარისია ამინდი ვახსენოთ, რომლის შემთხვევაში რამდენიმე დღის წინასწარ
პროგნოზირებაც კი შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა, არავინ დაობს, რომ ჩვენ მიზეზობრივ
კავშირებს ვუპირისპირდებით, რომელთა მიზეზობრივი კომპონენტები ჩვენთვის
ძირითადად ცნობილია. ამ სფეროს მოვლენების ზუსტი წინასწარმეტყველება შეუძლებელი
ფაქტორთა მრავალფეროვნების და არა ბუნების კანონთა არარსებობის გამოა.

ჩვენ არასაკმარისად ღრმად შევაღწიეთ კანონზომიერებებში, რომლებიც ცოცხალ არსებათა

სფეროში მოქმედებს, მაგრამ საკმარისად ღრმად, რათა, სულ ცოტა, ფიქსირებული
აუცილებლობის წესი შეგვეცნო. საკმარისია მემკვიდრეობითობის სისტემური წესი
წარმოვიდგინოთ ან შხამების, მაგალითად, ალკოჰოლის გავლენა ცოცხალ არსებათა ქცევაზე.
ის, რასაც აქ მოვისაკლისებთ, არის ფუნდამენტურად ზოგად ურთიერთობათა გაგება და არა
თავად წესის შესახებ ცოდნა.

რაც უფრო მეტად არის გამსჭვალული ადამიანი ყველა მოვლენის მოწესრიგებული

რეგულარობით, მით უფრო მტკიცეა მისი რწმენა იმისა, რომ მის გვერდით აღარ არის
ადგილი დარჩენილი განსხვავებული ხასიათის მიზეზებისთვის. მისთვის არც ადამიანისა და
აღარც ღმერთის კანონი არსებობს, როგორც ბუნებრივ მოვლენათა დამოუკიდებელი მიზეზი.
უფრო ზუსტად, დოქტრინა განპიროვნებული ღმერთისა, რომელიც ბუნებრივ მოვლენებში
ერევა, მეცნიერების მიერ ვერასოდეს იქნება უკუგდებული, რადგან იგი ყოველთვის
მოძებნის თავშესაფარს სფეროში, სადაც მეცნიერულ ცოდნას ჯერ ფეხი არ აქვს მოკიდებული.

მეორეს მხრივ, მე დარწმუნებული ვარ, რომ რელიგიის წარმომადგენელთა მხრივ მსგავსი

ქცევა არა მხოლოდ უღირსი, არამედ ფატალურიც იქნება. დოქტრინა, რომელსაც საკუთარი
თავის შენარჩუნება არა ნათელ შუქზე, არამედ მხოლოდ წყვდიადში შეუძლია,
აუცილებლობიდან გამომდინარე დაკარგავს გავლენას კაცობრიობაზე და მის პროგრესს
აუნაზღაურებელ ზიანს მოუტანს. ზნეობრივი ღმერთისთვის ბრძოლაში რელიგიის
მოძღვრებმა უნდა შეძლონ განპიროვნებულ ღმერთზე უარის თქმა, უარი თქვან შიშისა და
იმედის წყაროზე, რაც წარსულში ვეებერთელა ძალაუფლებას უყრიდა თავს სამღვდელოების
ხელთ. საკუთარ ძალისხმევაში მათ ის ძალები უნდა გამოიყენონ, რომლებსაც ძალუძთ
სიკეთის, ჭეშმარიტებისა და მშვენიერების კულტივირება თავად კაცობრიობაში. თავი რომ
არ მოვიტყუოთ, ეს გაცილებით უფრო რთული, მაგრამ შეუდარებლად მეტად ღირსეული
ამოცანაა (აღნიშნული აზრი დამაჯერებლად არის გადმოცემული ჰერბერტ სემუელის წიგნში
„ რწმენა და მოქმედება “ ). მას შემდეგ, რაც სარწმუნოების მოძღვრები სრულყოფის
ზემოაღნიშნულ პროცესს დაასრულებენ, ისინი აუცილებლად და სიხარულით
გააცნობიერებენ, რომ მეცნიერულმა ცოდნამ რელიგია გააკეთილშობილა და გააღრმავა.
თუ რელიგიის ერთ-ერთ მიზანს ეგოცენტრული სურვილების, მისწრაფებებისა და შიშისგან
კაცობრიობის განთავისუფლება წარმოადგენს, მეცნიერულ მსჯელობას რელიგიის დახმარება
სხვა აზრითაც შეუძლია. თუმცა სიმართლეს შეესაბამება ის, რომ მეცნიერების მიზანს იმ
კანონების აღმოჩენა შეადგენს, რომლებიც ფაქტების ასოციაციასა და წინასწარმეტყველებას
ეხება, ეს მისი ერთადერთი მიზანი არ არის. იგი ასევე აღმოჩენილ კავშირთა
ურთიერთდამოუკიდებელ კონცეპტუალურ ელემენტთა უმცირეს შესაძლო რაოდენობამდე
შეკვეცას ცდილობს. სწორედ მრავლობითის რაციონალური უნიფიცირების მცდელობის
შედეგად აღწევს იგი უდიდეს წარმატებას, მიუხედავად იმისა, რომ ამავე მცდელობის
გამოისობით მიდის ის ნადავლის ილუზიად ქცევის უდიდეს რისკზე. მაგრამ მან, ვინც ამ
სფეროში წარმატების მიღწევის ინტენსიური გამოცდილება მიიღო, მოწიწებით არის
აღვსილი რაციონალობისადმი, რაც აწმყოში ვლინდება. შეცნობის გზით იგი გრძელვადიან
თავისუფლებას აღწევს საკუთარი იმედებისა და სურვილების ბორკილებისგან და,
შესაბამისად, გონების მოკრძალებულ დამოკიდებულებას აღწევს ყოფიერებაში
ხორცშესხმული მიზეზის სიდიადისადმი, რომელიც მისი უფსკერო სიღრმით
ადამიანისთვის მიუწვდომელია. ეს მიდგომა, ჩემი გაგებით, რელიგიურია, ამ სიტყვის
ყველაზე მაღალი გაგებით. ამდენად, მე ვთვლი, რომ მეცნიერება არა მხოლოდ წმენდს
რელიგიურ სწრაფვას ანთროპომორფიზმის ნარჩენებისგან, არამედ წვლილიც შეაქვს
ცხოვრების ჩვენეული გაგების რელიგიურ სპირიტუალიზაციაში.

რაც უფრო წინ მიდის ადამიანის სულიერი ევოლუცია, მით უფრო უდაოდ მეჩვენება, რომ
ჭეშმარიტი რელიგიურობისკენ მიმავალი გზა სიცოცხლის შიშზე, სიკვდილის შიშსა ან ბრმა
რწმენაზე კი არ გადის, არამედ რაციონალური ცოდნისკენ სწრაფვაზე. ამ აზრით მე მწამს,
რომ მღვდელი, თუ მას მისი მაღალი საგანმანათლებლო მისიის გამართლება სურს,
მასწავლებლად უნდა იქცეს.

რელიგია და მეცნიერება

წინამდებარე ესსეი პირველად „ ნიუ იორქ თაიმს მეგეზინ “ -ის 1930 წლის 9 ნოემბრის
ნომერში გამოქვეყნდა. იგი ხელმეორედ იქნა გამოქვეყნებული „ იდეებსა და შეხედულებებში
“ 1954 წელს. ის ასევე გვხვდება აინშტაინის წიგნში „ სამყარო, როგორც მე ვხედავ მას “ .

ყველაფერი, რაც კაცობრიობას შეუქმნია და უფიქრია, ღრმა მოთხოვნილებების

დაკმაყოფილებასა და ტკივილის შემსუბუქებას ემსახურებოდა. თუ სულიერი გარდაქმნებისა
და მათი განვითარების შეცნობა გვსურს, აღნიშნულის გათვალისწინება აუცილებელია.
განცდა და ძლიერი ლტოლვა მთავარი მოტივატორია ადამიანის ყველა ძალისხმევისა და
ქმედების უკან, რაოდენ ამაღლებული ფორმითაც არ უნდა გადმოგვცემდეს ეს უკანასკნელი
ამ ყველაფერს. ახლა კი დავსვათ კითხვა: რა განცდები და მოთხოვნილებები გაუძღვნენ
ადამიანს რელიგიური აზროვნებისა და რწმენისკენ ამ ცნებათა ყველაზე ფართო გაგებით?
მცირედი განსჯაც საკმარისია იმის საჩვენებლად, რომ რელიგიური აზრის დაბადებასა და
განვითარებას ცვალებადი ემოციები წარმართავს. პრიმიტიული ადამიანის შემთხვევაში
რელიგიურ შეხედულებებს სრულად შიში იწვევს - შიში შიმშილის, გარეული ცხოველის,
ავადმყოფობის, სიკვდილის. ვინაიდან არსებობის ამ ეტაპზე მიზეზობრივ ურთიერთობათა
შემეცნება ფრიად არასაკმარისად არის განვითარებული, ადამიანის გონება ქმნის საკუთარი
თავის მეტად ან ნაკლებად მსგავს ილუზორულ არსებებს, ვის ნებასა და ქმედებებზეა
დამოკიდებული შიშისმომგვრელი მოვლენები. აქედან გამომდინარე, ასეთი ადამიანი
ცდილობს ამ არსებათა კეთილგანწყობა უზრუნველყოს ქმედებებითა და მსხვერპლის
შეწირვით, რომლებიც, შესაბამისად თაობიდან თაობაზე გადასული ტრადიციისა, გულს
ულბობენ მას ან მოკვდავისადმი კეთილგანწყობას აღუძრავენ. ამ შემთხვევაში მე შიშის
რელიგიის შესახებ ვსაუბრობ. ეს, თუმცა არა მისი შექმნა, მნიშვნელოვანწილად არის
გამყარებული საგანგებო სამღვდელო კასტის ფორმირებით, რომელიც საკუთარ თავს
შუამავლად განსაზღვრავს ადამიანსა და იმ არსებებს შორის, რომლისაც მას ეშინია, რის
საფუძველზე საკუთარ ჰეგემონიას აფუძნებს. ხშირ შემთხვევაში ბელადი, მბრძანებელი ან
პრივილეგირებული კლასი, ვისი მდგომარეობა სხვა ფაქტორებზეა დამოკიდებული,
სამღვდელო ფუნქციებს სეკულარულ ძალაუფლებას უთავსებს, რათა ეს უკანასკნელი უფრო
მტკიცედ აქციოს; ან პოლიტიკური ლიდერები და სამღვდელოება საკუთარი ინტერესებიდან
გამომდინარე ერთიანდებიან.

რელიგიის კრისტალიზების კიდევ ერთ წყაროს სოციალური მოტივაცია წარმოადგენს.

მამები, დედები და უფრო მსხვილ ადამიანურ გაერთიანებთა ხელმძღვანელები მოკვდავები
და შეცდომებისადმი მოწყვლადნი არიან. წინამძღოლობის, სიყვარულისა და მხარდაჭერის
სურვილი უბიძგებს ადამიანს ღმერთის სოციალური და მორალური კონცეფცია
ჩამოაყალიბოს. ეს არის განგების ღმერთი, ვინც იცავს, განაგებს, აჯილდოვებს და სჯის;
ღმერთი, რომელსაც, მორწმუნის შეხედულების შეზღუდულობიდან გამომდინარე, უყვარს
და ზრუნავს ტომის ან კაცობრიობის კეთილდღეობასა ან სულაც სიცოცხლეზე;
ნუგეშისმცემელი მწუხარებასა და დაუკმაყოფილებელ მისწრაფებაში; ის, ვინც
გარდაცვლილთა სულებს იცავს. ასეთია ღმერთის სოციალური ანუ ზნეობრივი კონცეფცია.

ებრაული ტექსტები საუცხოოდ გადმოგვცემენ შიშის რელიგიის ევოლუციას ზნეობრივ

რელიგიად, ევოლუციას, რაც ახალ აღთქმაში გრძელდება. ყველა ცივილიზებული ხალხის
რელიგია, განსაკუთრებით კი აღმოსავლეთის ხალხებისა, ძირითადად ზნეობრივი
ხასიათისაა. შიშის რელიგიიდან ზნეობრივ რელიგიაში გადასვლა უდიდესი ნაბიჯია
ხალხების ცხოვრებაში. და მაინც, ის, რომ პრიმიტიული რელიგიები სრულად შიშს
ეფუძნებიან, ხოლო ცივილიზებულ ხალხთა რელიგიები -ზნეობას, ის ცრურწმენაა, რომლის
წინააღმდეგ თავის დაცვა გვმართებს. ჭეშმარიტება იმაში მდგომარეობს, რომ ყველა რელიგია
ორივეს ნაზავს წარმოადგენს, იმ განსხვავებით, რომ უფრო მაღალ სოციალურ საფეხურზე
ზნეობრივი რელიგიაა გაბატონებული.

ყველა ამ სახეობისთვის საერთო ნიშანს ღმერთის კონცეფციის ანთროპომორფული ხასიათი

წარმოადგენს. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ მხოლოდ განსაკუთრებული ნიჭით
დაჯილდოებული ადამიანები და განსაკუთრებით მაღალი ზნეობის საზოგადოებები თუ
აცდებიან ამ დონეს საგრძნობლად. მაგრამ არსებობს რელიგიური გამოცდილების მესამე
ფორმაც, რომელიც ყოველ მათგანს ეკუთვნის, თუმცა წმინდა ფორმით იგი უკიდურესად
იშვიათად გვხვდება: მე მას კოსმოსურ რელიგიურ განცდას ვუწოდებ. ძალიან რთულია ამ
განცდის ახსნა ადამიანისთვის, ვისაც იგი სრულებით არ გააჩნია, მით უმეტეს, რომ იგი არ
შეიცავს ღმერთის ანთროპომორფულ კონცეფციას.

ინდივიდი ადამიანური ოცნებებისა და მიზნების ამაოებასა და, სიდიადესა და გასაოცარ

წესრიგს გრძნობს, რაც, როგორც ბუნებაში, ისე აზროვნების სფეროში ვლინდება.
ინდივიდუალური არსებობა მასზე ციხის სახით მოქმედებს და მას სურს სამყარო, როგორც
ერთი მნიშვნელოვანი მთლიანობა განიცადოს. კოსმოსური რელიგიური განცდის საწყისს
უკვე განვითრების ადრეულ ეტაპზე ვხვდებით, მაგალითად, დავითის ფსალმუნებსა და
წინასწარმეტყველთა ზოგიერთ წიგნში. ბუდიზმი, როგორც ჩვენ ეს შოპენჰაუერის
შრომებიდან შევიტყეთ, მის უფრო ძლიერ ელემენტს შეიცავს.

ყველა ეპოქის რელიგიური გენიოსები სწორედ ამ სახის რელიგიური განცდით

გამოირჩეოდნენ, რომელიც არც დოგმას ცნობს და არც ადამიანის ხატად შექმნილ ღმერთს.
ამგვარად, შეუძლებელია არსებობდეს ეკლესია, რომლის მოძღვრება კოსმოსურ განცდაზე
იქნებოდა დაფუძნებული. და სწორედ ამიტომ, ყველა ეპოქაში ერეტიკოსებს შორის
ვხვდებოდით ადამიანებს, რომლებიც ამ უმაღლესი რელიგიური გრძნობით იყვნენ
გამსჭვალულნი და ხშირად თანამედროვეების მიერ ათეისტებად მიიჩნეოდნენ, ზოგჯერ კი
წმინდანებადაც. ამ თვალსაზრისით ისეთ პიროვნებებს, როგორებიც დემოკრიტე, ფრანცისკე
ასიზელი, და სპინოზა იყვნენ, მრავალი აქვთ საერთო.
როგორ არის შესაძლებელი კოსმოსური რელიგიური განცდის გადაცემა ერთი ადამიანიდან
მეორისთვის, თუ მისგან არც კონკრეტული ღმერთის ცნება გამომდინარეობს და არც
თეოლოგია? ჩემი აზრით ხელოვნებისა და მეცნიერების უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია ამ
განცდის გაღვიძება და სიცოცხლისუნარიანობის შენარჩუნებაა მათში, ვისაც მისი აღქმა
შეუძლია.

ასე მივუახლოვდით მეცნიერებისა და რელიგიის ურთიერთობის კონცეფციას, რომელიც

მნიშვნელოვნად განსხვავდება საზოგადოდ გავრცელებულისგან. თუ საგანს ისტორიულად
შევაფასებთ, შესაძლოა მეცნიერება და რელიგია შეურიგებელ ანტაგონისტებად მოგვეჩვენოს,
რასაც ცხადი მიზეზები გააჩნია. ადამიანი, ვინც სრულად არის დარწმუნებული
მიზეზობრიობის კანონის საყოველთაო მოქმედებაში, წამითაც ვერ დაუშვებს იდეას არსებისა,
რომელიც მოვლენათა მიმდინარეობაში ერევა, - რასაკვირველია, იმ პირობით, რომ
მიზეზობრიობის ჰიპოთეზას იგი სერიოზულად აღიქვამს. იგი არ საჭიროებს შიშის
რელიგიას, ზუსტად ისევე, როგორც სოციალურსა და მორალურს. ღმერთი, რომელიც სჯის
და აჯილდოვებს, იმ მარტივი მიზეზით არის მისთვის წარმოუდგენელი, რომ ადამიანის
ქმედებებს შინაგანი და გარეგანი აუცილებლობა განსაზღვრავს და ამდენად ღმერთის წინაშე
იგი ისევეა პასუხისმგებელი, როგორც უსულო საგანი, რომელიც რაიმე მოძრაობას ასრულებს.
შესაბამისად, მეცნიერება ძირგამომთხრელ ზნეობაშია ბრალდებული, თუმცა უსამართლოდ.
ადამიანის ზნეობრივი ქცევა თანაგრძნობას, განათლებასა და, სოციალურ კავშირებსა და
საჭიროებებს უნდა ეფუძნებოდეს. რელიგიური საფუძველი აუცილებლობას არ წარმოადგენს.
საბრალო იქნებოდა ადამიანი, თუკი შესაკავებლად მას სასჯელის შიშსა და
სიკვდილისშემდგომი ჯილდოს იმედს უბოძებდნენ მხოლოდ.

აქედან გამომდინარე, რთული არ არის იმის გაცნობიერება, თუ რატომ ებრძოდა ეკლესია

ყოველთვის მეცნიერებასა და მის მიმდევრებს. მეორეს მხრივ, გავიმეორებ, რომ კოსმოსური
რელიგიური გრძნობა უძლიერესი და უკეთილშობილესი მოტივია სამეცნიერო
კვლევისათვის. მხოლოდ მათ, ვისაც ვეებერთელა ძალისხმევის გაცნობიერება შეუძლია,
უფრო მეტად კი თავდადებისა, რის გარეშე თეორიული მეცნიერული ნაშრომის შექმნა
წარმოუდგენელია, ძალუძს გაიაზროს ძალა ემოციისა, საიდანაც იბადება ასეთი შრომა,
დაშორებული ცხოვრების მყისიერ რეალიებს. სამყაროს რაციონალობის როგორი ღრმა
რწმენა და შეცნობისაკენ სწრაფვა, თუნდაც ეს გონების უსუსტესი გამოვლენა ყოფილიყო ამ
სამყაროში, უნდა ჰქონოდათ კეპლერსა და ნიუტონს, რათა განდეგილად შრომის წლები
გაეტარებინათ ციური მექანიკის პრინციპების ამოხსნაში! მათ, ვისაც მეცნიერულ კვლევასთან
დამოკიდებულება უმთავრესად პრაქტიკული შედეგებიდან გამომდინარე ჩამოუყალიბდათ,
სრულიად მცდარი წარმოდგენა ექმნებათ ადამიანის მენტალობის შესახებ, ვინც,
გარშემორტყმულმა სკეპტიკური სამყაროთი, დროსა და სივრცეში მიმოფანტულ მონათესავე
სულებს გზა უჩვენა. მხოლოდ ის, ვისაც საკუთარი ცხოვრების მიძღვნა მსგავსი
მიზნებისთვის შეუძლია, აცნობიერებს ნათლად ამ ადამიანთა შთაგონების წყაროს და წყაროს
ძალისა, რომელმაც შესაძლებლობა მისცა მათ მიზნის ერთგულები დარჩენილიყვნენ
მიუხედავად მრავალი წარუმატებლობისა. ასეთ ძალას კოსმოსური რელიგიური განცდა
იძლევა. როგორც ერთმა თანამედროვემ ბრძანა, და არცთუ უსამართლოდ, დღევანდელ
მატერიალისტურ ეპოქაში მხოლოდ სერიოზული მეცნიერები წარმოადგენენ ღრმად
რელიგიურ ადამიანებს.

რელიგია და მეცნიერება: შეურიგებელი ცნებები?

ნუთუ მართლაც არსებობს დაუძლეველი წინააღმდეგობა რელიგიასა და მეცნიერებას შორის?

ჩანაცვლდება რელიგია მეცნიერებით? ამ კითხვებზე პასუხებმა საუკუნეთა განმავლობაში
საფუძვლიან კამათსა და მტრობას ჩაუყარეს საფუძველი. მიუხედავად ყველაფრისა, ეჭვი არ
მეპარება, რომ მიუკერძოებელ მიდგომას ორივე შემთხვევისას ნეგატიურ პასუხამდე
მივყავართ. საკითხს ის ართულებს, რომ ადამიანთა უმეტესობა იოლად თანხმდება იმას, თუ
რა იგულისხმოს „ მეცნიერების “ ქვეშ, როდესაც „ რელიგიის “ მნიშვნელობასთან
დაკავშირებით კითხვათსხვაობა არსებობს.

მეცნიერების დანიშნულება შეგვიძლია განვსაზღვროთ, როგორც „ მეთოდური აზროვნება,

მიმართული ჩვენს გრძნობით გამოცდილებებს შორის მარეგულირებელი კანონზომიერების
დასადგენად. “ მეცნიერება, უშუალოდ, ცოდნას წარმოშობს, ხოლო ირიბად - ქმედების
საშუალებებს. იგი მეთოდური ქმედებისკენ გვიძღვება იმ შემთხვევაში, თუ კონკრეტული
მიზნები წინასწარ იქნება განსაზღვრული, რადგან მიზნების დასახვისა და მნიშვნელობათა
ცნობების გადაცემა სცდება მის სფეროს. თუმცა მართალია, რომ მეცნიერება მიზეზობრივ
ურთიერთობათა სფეროში შესაძლოა მნიშვნელოვან დასკვნებს აღწევდეს მიზნებისა და
შეფასებების თავსებადობა/არათავსებადობასთან მიმართებით, შეფასებებისა და მიზნების
დამოუკიდებელი და ფუნდამენტური განსაზღვრება მისი წვდომის არეს სცდება.

მეორეს მხრივ, რელიგიასთან დაკავშირებით ზოგადად აღიარებულია, რომ მას საქმე აქვს
მიზნებთან და შეფასებებთან, და ადამიანის აზროვნებისა და ქმედების ემოციურ
საფუძველთან, იმ პირობით, რომ ისინი წინასწარ არ არის განსაზღვრული ადამიანის გვარის
უცვლელი მემკვიდრეობითი ხასიათით. რელიგიას კავშირი აქვს ბუნებისადმი ადამიანის
მიდგომას, ინდივიდუალური და საზოგადოებრივი ცხოვრების იდეალების დამკვიდრებასა
და ადამიანთა შორის ურთიერთობასთან. რელიგია ამ იდეალების მიღწევას ცდილობს
ტრადიციებზე საგანმანათლებლო გავლენისა და, იოლად აღქმადი აზრებისა და ამბების
(ეპოსი და მითები) შემუშავება/გავრცელებით, რომლებსაც უნარი შესწევთ გავლენა
მოახდინონ შეფასებასა და ქმედებაზე რიგი აღიარებული იდეალების მიმართ.

სწორედ რელიგიის ეს მითური, უფრო მართებული კი იქნება ვთქვათ, სიმბოლური

შემადგენელი მოდის სავარაუდოდ წინააღმდეგობაში მეცნიერებასთნ. აღნიშნულს ადგილი
აქვს ყოველთვის, როდესაც რელიგიურ იდეათა ნაკრები შეიცავს დოგმატურ განცხადებებს
საკითხებზე, რომლებიც მეცნიერების სფეროს ეკუთვნის. შესაბამისად, ჭეშმარიტი რელიგიის
შენარჩუნებისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ მსგავსი კონფლიქტები
აცილებულ იქნას, როდესაც ისინი ეხება საკითხს, რომელიც ფაქტიურად არაარსებითია
რელიგიური მიზნების განხორციელებისთვის.

როდესაც ჩვენ სხვადასხვა არსებულ რელიგიებს მათი არსებითი შემადგენლის მიხედვით

ანუ მითებისგან განთავისუფლებულს განვიხილავთ, ისინი იმდენად არ განსხვავდებიან
ერთმანეთისგან, რამდენადაც „ რელატივისტური “ ანუ ტრადიციული თეორიის მიმდევრებს
სურთ, რომ გვწამდეს. ეს, რასაკვირველია, გამაოცებელია. ადამიანის ზნეობრივი პოზიცია,
რასაც რელიგია უჭერს მხარს, ყოველთვის მიზანს საჭიროებს, რათა საზოგადოებისა და
ინდივიდების კეთილგონიერება და სიცოცხლისუნარიანობა დაიცვას და გაზარდოს, რადგან
სხვა შემთხვევაში საზოგადოება დასაღუპად არის განწირული. ადამიანები, ვინც სიცრუეს,
ცილისწამებას, თაღლითობასა და მკვლელობას სცემენ პატივს, მართლაც ვერ გაძლებენ
დიდხანს.

როგორც არ უნდა იყოს, როდესაც სპეციფიურ საკითხთან გვაქვს საქმე, იოლი არ არის
ცხადად განსაზღვრა იმისა, თუ რა არის სასურველი და რა - თავის ასარიდებელი, ისევე,
როგორც რთულია იმის თქმა, თუ როგორ იქმნება ხარისხიანი მუსიკა ან ფერწერა. ეს ისეთი
რამ არის, რაც შესაძლოა ინტუიტიურად უფრო იოლად იგრძნობოდეს, ვიდრე
რაციონალურად აღიქმებოდეს. მსგავსად ამისა, კაცობრიობის ზნეობის დიადი
მასწავლებლები ზოგ მიმართებაში სიცოცხლის ხელოვნების გენიოსები იყვნენ. გარდა
ყველაზე ელემენტარული მითითებებისა, რომელთა უშუალო მოტივებს სიცოცხლის
შენარჩუნება და ფუჭი ტანჯვისთვის თავის დაღწევა წარმოადგენს, არსებობს სხვებიც,
რომლებსაც, თუმცა ისინი არათანაზომადია საბაზისო მითითებებისა, მაინც დიდ
მნიშვნელობას ვანიჭებთ. მაგალითად, უნდა ვეძებოთ თუ არა ჭეშმარიტება უპირობოდ
მაშინაც, როდესაც მისი მიღწევა ბედნიერების მსხვერპლად გაწირვას გამოიწვევს? მრავალი
მსგავსი კითხვა არსებობს, რომელსაც უპირატესად რაციონალური თვალსაზრისით პასუხი
იოლად ვერ გაეცემა ან საერთოდ უპასუხოდ დარჩება. მიუხედავად ამისა, მე არ ვფიქრობ,
რომ ე.წ. „ რელატივისტური “ შეხედულება მართებულია, მაშინაც კი, როდესაც საქმე მეტად
სათუთ ზნეობრივ გადაწყვეტილებებთან გვაქვს.

თუ დღევანდელი ცივილიზებული კაცობრიობის რეალურ საცხოვრებელ პირობებს ყველაზე

ელემენტარული რელიგიური ბრძანებების თვალთახედვით გავითვალისწინებთ, ხილულით
გამოწვეული ღრმა და მტკივნეული იმედგაცურების განცდა გარდუვალი იქნება. რელიგია
ადამიანებსა და ადამიანთა ჯგუფებს შორის ძმურ სიყვარულს ქადაგებს, მაგრამ რეალური
სურათი ბრძოლის ველს უფრო მოგვაგონებს, ვიდრე ორკესტრს. ყველგან, როგორც
ეკონომიკურ, ისე პოლიტიკურ ცხოვრებაში, ხელმძღვანელ პრინციპს წარმატებისკენ
უმოწყალო სწრაფვა წარმოადგენს ვიღაცის ხარჯზე. ასეთი კონკურენტული სულისკვეთება
სკოლაშიც პრევალირებს და, ანგრევს რა ადამიანური ძმობისა და თანამშრომლობის ყველა
გრძნობას, მიზნად ისახავს მიღწევებს, რომლებიც არა პროდუქტიული და აზრიანი
შრომიდან გამომდინარეობს, არამედ პერსონალური ამბიციიდან და უარყოფის საფრთხიდან.

არასებობენ პესიმისტები, ვინც იმ აზრს უჭერს მხარს, რომ მოვლენათა ასეთი მდგომარეობა
თანდაყოლილია ადამიანის ბუნებისთვის; სწორედ ის, ვინც მსგავს შეხედულებებს
აყალიბებს, წარმოადგენს ჭეშმარიტი რელიგიის მტერს, რადგან ის ასევე გულისხმობს, რომ
რელიგიური მოძღვრება უტოპიური იდეაა და არ გამოდგება მეგზურად ადამიანთა
საქმიანობაში. მიუხედავად ამისა, კონკრეტულ ე.წ. პრიმიტიულ კულტურებში სოციალური
მოდელების შესწავლამ საკმარისად ხილულად აქცია ის, რომ ასეთი მარცხმოსურნე
შეხედულება სრულიად უადგილოა. მათ, ვინც მსგავსი პრობლემით არის შეშფოთებული,
ვურჩევთ, რომ რელიგიის შესასწავლად გაეცნოს რუთ ბენედიქტის წიგნს პუებლოს
ინდიელების შესახებ, სახელად კულტურის ნიმუშები. ამ ტომმა ცხოვრების მძიმე პირობებში
შეძლო ცხადად გადაეწყვიტა კონკურენტული სულისკვეთების კლანჭებისგან საკუთარი
ხალხის დახსნის ამოცანა და მისი გადაბარგება თავშეკავებული, კოოპერატული ცხოვრების
წესში, რომელიც თავისუფალია გარე წნეხისგან და არ ცნობს ბედნიერების შეკვეცას.

რელიგიის ისეთი ინტერპრეტაცია, რომელიც აქ არის გადმოცემული, გულისხმობს

მეცნიერების დამოკიდებულებას რელიგიურ მიდგომაზე ანუ ეს არის ურთიერთობა,
რომელიც ჩვენს უმეტესწილად მატერიალისტურ საუკუნეში თითქმის სრულად
გამოუმჟღავნებელია. თუმცა ჭეშმარიტებას წარმოადგენს ის, რომ სამეცნიერო შედეგები
სრულად დამოუკიდებელია რელიგიური ან ზნეობრივი თვალსაზრისისგან, ყველა ის
პიროვნება, ვისაც მეცნიერების უდიდეს მიღწევებს უნდა ვუმადლოდეთ, იმ ჭეშმარიტად
რელიგიური რწმენით იყო გამსჭვალული, რომ ჩვენი სამყარო რაღაც სრულყოფილსა და
ცოდნისკენ რაციონალური სწრაფვის მიდრეკილების მქონეს წარმოადგენდა. თუ ასეთი
რწმენა ღრმად ემოციური არ იყო და ისინი, ვინც ცოდნას ეძებდნენ, არ შთაგონებულან
სპინოზას ნაშრომით Amor Dei Intellectualis, რთულად თუ გამოიჩენდნენ იმ უშრეტ
თავდადებას, რაც ერთადერთია, რაც ადამიანს უდიადესი მიზნების მიღწევების უნარს სძენს.