TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN

Học Văn Chị Hiên 2021

HỒN TRƯƠNG BA DA HÀNG THỊT

Lưu Quang Vũ

“Hồn Trương Ba, da hàng thịt” là một câu truyện dân gian Việt Nam kể về chuyện
một người chơi cờ tướng rất giỏi tên là Trương Ba phải chết sớm. Thương tình ông
có tài, Đế Thích là một tiên cờ và cũng là người thường xuyên đánh cờ với Trương
Ba đã cho ông sống lại trong thân xác của một người hàng thịt. Sự tích này là nguồn
cảm hứng để Lưu Quang Vũ dựng nên vở kịch nổi tiếng cùng tên. Tuy nhiên ông đã
viết thêm cái kết cho vở kịch của mình, một bi kịch. Vở kịch của ông mang đến một
thông điệp:
"Mọi thứ nên tuân theo quy luật của tự nhiên, mọi sự kháng cự với quy luật đều
trở nên kệch cỡm".

I. THÔNG TIN TÁC GIẢ

Lưu Quang Vũ

Từ khóa - Đa tài
- Nhà soạn kịch tài ba
- Những vở kịch
+ Vấn đề mới mẻ
+ Ý nghĩa tư tưởng, triết lí

Lưu Quang Vũ là một nghệ sĩ đa tài, sáng tác ở nhiều thể loại: làm thơ, viết truyện
ngắn, vẽ tranh, viết kịch, viết báo… Ở lĩnh vực nào cũng có được những thành tựu
đáng kể. Những năm 80 của thế kỉ XX, Lưu Quang Vũ chuyển sang sáng tác kịch và
trở thành tác giả lớn nhất của nền sân khấu Việt Nam thế kỉ XX. Ông trở thành hiện
tượng của sân khấu kịch trường, được đánh giá là nhà soạn kịch tài năng nhất của
nền văn học hiện đại. Những vở kịch của ông đã thổi vào tích xưa một luồng gió mới,
đặt ra vấn đề mới mẻ về lẽ sống con người và mang đến các giá trị triết lí nhân sinh,
ý nghĩa tư tưởng cao đẹp.
1
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Câu chuyện thú vị về Lưu Quang Vũ:

Trong làng văn học Việt Nam, chuyện tình của nhà thơ, nhà viết kịch Lưu Quang Vũ
và nữ thi sĩ Xuân Quỳnh từ lâu đã trở thành một biểu tượng cho tình yêu đầy ngọt
ngào và thơ mộng.

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều nhà văn, nhà thơ Việt Nam có thể cho ra những tác
phẩm văn thơ để đời và đi vào lòng người. Để có được xúc cảm sáng tạo nên cái hồn
trong từng câu từ không quên ấy, hẳn mỗi người đều cần phải có những thi cảm, thi
hứng từ thực tế cuộc sống.

Tương tự đối với sự nghiệp vợ chồng nhà văn, nhà thơ Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh
cũng vậy. Không chỉ trong văn học mà ngoài cuộc sống, chuyện tình của cả hai đã trở
thành một biểu tượng cho tình yêu đầy lãng mạn, thơ mộng và sống mãi trong lòng
bao người. Với họ chất tình trong cuộc sống chính là cội nguồn cho sự sáng tác.

Có một hiện thực đã xảy ra, chính những lời thơ của bà có viết: "Chỉ còn em và anh/
Cùng tình yêu ở lại" như một điềm báo về tương lai của họ. Hay như trong một bài
thơ cuối cùng Lưu Quang Vũ viết tặng người vợ thương yêu của mình cũng có những
câu khiến người đọc phải suy nghĩ: "Phút cuối cùng tay vẫn ở trong tay/ Ta đã có
những ngày vui sướng nhất/ Đã uống cả men nồng và rượu chát/ Đã đi qua cùng tận
của con đường/ Sau vô biên dẫu chỉ có vô biên/ Buồm đã tới và lúa đồng đã gặt."

Tai nạn giao thông năm 1988 đã cướp đi mạng sống của đôi nghệ sĩ tài hoa đang khi
đang ở đỉnh cao cống hiến cho văn học nghệ thuật, để lại cho đời và nền văn học Việt
Nam vô vàn tiếc thương và một câu chuyện tình đầy lãng mạn, đậm chất ngôn tình
hiện thực.

Bằng những đóng góp không ngừng nghỉ cho nền văn học Việt Nam, trong sự nghiệp
của hai vợ chồng nữ thi sĩ Xuân Quỳnh, Lưu Quang Vũ cũng gặt hái những giải
thưởng nhất định. Đặc biệt mới đây, google doodle còn trang trọng vinh danh kỷ niệm
tuổi 77 của nữ thi sĩ Xuân Quỳnh như một cách để tri ân những cống hiến của bà cho

2
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

thơ ca nhân loại. Bà cũng cũng trở thành niềm tự hào của dân tộc khi là người phụ nữ
Việt Nam được google vinh danh.

Lưu Quang Vũ (17 tháng 4 năm 1948 - 29 tháng 8 năm 1988) là nhà soạn kịch, nhà
thơ và nhà văn hiện đại của Việt Nam. Trong các vở kịch, truyện ngắn của mình, Lưu
Quang Vũ luôn thể hiện được tính hiện thực và nhân văn, còn về thơ ông lại dồn cảm
xúc vào những câu từ bay bổng và khát khao như để phác hoạ lại từng giai đoạn trong
cuộc sống của chính bản thân.

Chính bởi cuộc sống luôn ảnh hưởng tới giọng văn hay cách biểu đạt câu chữ của
mình, nên nhắc tới việc bày tỏ tình cảm với vợ là nữ thi sĩ Xuân Quỳnh, ông luôn
dành những câu nói đầy mộc mạc, không hoa hòe nhưng cũng không kém phần lãng
mạn vào trong từng bức thư. Thậm chí sau này khi đọc lại những bức thư tay của Lưu
Quang Vũ hay Xuân Quỳnh gửi cho nhau, nhiều người vẫn khẳng định rằng đây chính
là những tư liệu quý giá để họ viết nên những tác phẩm để đời.

Xuân Quỳnh (6 tháng 10 năm 1942- 29 tháng 8 năm 1988), là một nhà thơ nữ Việt
Nam. Bà được xem là nữ thi sĩ nổi tiếng với loạt thơ tình được nhiều người biết đến
như Thuyền và Biển, Sóng, Thơ tình cuối mùa thu, Tiếng gà trưa.

Thơ Xuân của nữ thi sĩ giàu cảm xúc với những cung bậc khác nhau như chính tính
cách luôn hết mình với cuộc sống của bà. Những bài thơ khi thì hạnh phúc đắm say,
lúc đau khổ, suy tư của nhà thơ luôn gần gũi vì được viết với sự đằm thắm của một
người phụ nữ vừa làm thơ vừa làm vợ, làm mẹ. Cũng bởi sự sáng tạo gần gũi và ý
nghĩa với cuộc sống, nên nhiều tác phẩm của hai vợ chồng bà đã được đưa vào sách
giáo khoa phổ thông Việt Nam để truyền giảng cho bao thế hệ.

Nói về chuyện tình đáng người ngưỡng mộ của Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh, rất ít
người biết rằng họ đến với nhau khi cả hai đã từng có một cuộc hôn nhân rạn nứt
trước đó. Chuyện tình cảm của họ thậm chí đã gặp không ít dị nghị, cách trở thế
nhưng họ vượt qua mọi rào cản về bên nhau, chia sẻ với nhau những khó khăn của
cuộc sống.

3
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Thời ấy, cả hai sống trong căn hộ rộng 6m2 ở 96A phố Huế. Đó là một gia đình có
đầy đủ "con anh, con tôi, con chúng ta", nhưng ngôi nhà nhỏ đầy sách vở ấy luôn đầy
ắp tiếng cười, tràn ngập tình yêu thương. Năm 1976 khi Xuân Quỳnh đi công tác miền
Nam, Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh thường xuyên gửi thư cho nhau. Những bức thư
tay đầy chất tình, đầy lãng mạn ấy như là động lực để họ san sẻ tình yêu mỗi khi xa
cách.

Đọc những dòng thư ấy, dù là kẻ mộng mơ hay thậm chí những người luôn khăng
khăng nhận định mình sống lí trí đều sẽ phải ngưng lại vài đoạn chìm vào trong tình
yêu nồng nhiệt và mãnh liệt của cả hai. Trong một bức thư tình, Lưu Quang Vũ có
viết: "Em đi đã được một tuần. Nhớ em và buồn lắm. Mấy bố con ở nhà vẫn bình
thường. Mẹ đi vắng. Mí cứ quấn bố, tối không chịu xuống bà. Hôm nào cũng bảo: bố
với em đi đón mẹ đi. Mí ăn được, ngủ được, vẽ thêm nhiều tranh mới. Tuấn Anh xuống
bác, bà Tuấn Anh vẫn ở đây, ngày nào Tuấn Anh cũng về đi bơi, xong ăn cơm chiều
với bà hoặc với anh rồi lại xuống bác. Kít thì vẫn về luôn."

Cứ thế suốt 14 năm, tình cảm đối với vợ của Lưu Quang Vũ vẫn như thuở ban đầu,
mọi việc nhà mỗi khi vợ đi công tác ông đều san sẻ.

Còn với Xuân Quỳnh lúc nào bà cũng thổn thức với chồng qua từng câu chữ, trong
một bức thư khác bà có nhắn: "Cuộc sống ngắn ngủi, con người chỉ đi qua cuộc đời
như một vệt sáng rồi biến mất vĩnh viễn." Sống cùng nhau ngần ấy năm nhưng có lẽ
với bà chưa bao giờ là đủ. Việc họ tìm thấy nhau trong một đoạn đường khó khăn,
từng có một đời vợ, một đời chồng có lẽ là điều khiến họ trở nên trân quý từng khoảnh
khắc bên nhau hơn.

NGUYÊN HẰNG, THEO TRÍ THỨC TRẺ

II. THÔNG TIN TÁC PHẨM

* Vở kịch “Hồn Trương Ba da hàng thịt”
a. Hoàn cảnh sáng tác
- Khơi nguồn cảm hứng:

4
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

+ Tình hình xã hội VN những năm 80 của thế kỉ XX và công cuộc đổi mới
toàn diện bắt đầu diễn ra trên đất nước ta.
+ Cảm hứng phê phán những tiêu cực trong xã hội, cuộc sống, con người
của nhiều tác giả.
+ Mượn và viết tiếp truyện dân gian “Hồn Trương Ba da hàng thịt” với
nhiều sáng tạo mới mẻ, hiện đại, sâu sắc.
- Thời gian ra đời
+ Vở kịch được viết từ 1981 nhưng mãi đến năm 1984 trong không khí đổi
mới của xã hội và văn học nghệ thuật nó mới được công diễn.
+ Vở kịch nhanh chóng tạo được nhiều thiện cảm cho người xem, được
công diễn nhiều lần trên các sân khấu trong và ngoài nước.
b. Đoạn trích được học
- Vị trí: Nằm ở cảnh 7 + đoạn kết của vở kịch
- Quá trình vận động của 1 vở kịch: thắt nút => phát triển => cao trào => mở nút.

Cách ghi nhớ về hoàn cảnh sáng tác chi tiết của vở kịch như sau:
● Tình hình xã hội VN những năm 80 của thế kỉ XX và công cuộc đổi mới toàn
diện bắt đầu diễn ra trên đất nước ta.
● Mượn và viết tiếp truyện dân gian “Hồn Trương Ba da hàng thịt” với nhiều
sáng tạo mới mẻ, hiện đại, sâu sắc.
● 1981: Vở kịch bắt đầu được viết.
● 1984: Trong không khí đổi mới của xã hội và văn học nghệ thuật, vở kịch mới
được công diễn và nhanh chóng tạo được nhiều thiện cảm cho người xem, được
công diễn nhiều lần trên các sân khấu trong và ngoài nước.

Để hiểu rõ hơn về tác giả Lưu Quang Vũ và vở kịch “Hồn Trương Ba da hàng thịt",
các em có thể tham khảo bài báo dưới đây được ghi bởi PGS. TSKH BÙI MẠNH
NHỊ

5
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

KỊCH LƯU QUANG VŨ: SỨC HẤP DẪN CÒN MÃI

1. Lưu Quang Vũ là tài năng thực sự của văn nghệ Việt Nam, sân khấu Việt
Nam. Hồn Trương Ba da hàng thịt của anh được xem là “quả bom” tại Liên hoan
sân khấu thế giới tại Matxcơva năm 1986, khiến bạn bè quốc tế sửng sốt trước sân
khấu đương đại Việt Nam. Vở kịch này cũng đã được trình diễn tại 30 bang của Mỹ,
ở đâu cũng được khen ngợi, hưởng ứng. Bên cạnh Hồn Trương Ba da hàng thịt, Lưu
Quang Vũ còn có những vở diễn nổi tiếng khác. Hiện tượng trong nhiều năm qua
các vở kịch của Lưu Quang Vũ được nhiều đoàn nghệ thuật dàn dựng, nhiều vở,
nhiều đạo diễn, diễn viên được Huy chương Vàng trong cùng một Hội diễn, khán giả
nô nức tới các nhà hát xem kịch Lưu Quang Vũ, cho đến nay, vẫn là độc nhất vô nhị
của sân khấu Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình đánh giá cao tâm huyết, tài
năng của Lưu Quang Vũ trong văn hóa, nghệ thuật, đánh giá cao tính hiện đại, tính
thời sự, tính phản biện và tính dự báo những vấn đề xã hôi nóng bỏng trong kịch
của anh, xem anh như một trong những người tiên phong tích cực đóng góp vào sự
đổi mới của văn học nghệ thuật nước nhà. Lưu Quang Vũ đã đưa sân khấu đương
đại Việt Nam tới đỉnh cao. Kịch Lưu Quang Vũ đã, đang và sẽ tiếp tục đi cùng đất
nước, nhân dân, tiếp tục có sức sống lâu bền, lay động, thức tỉnh những điều tốt đẹp
cho con người và xã hội.

Thiên tài Isaac Newton từng nói: “Nếu tôi nhìn thấy được xa hơn bởi vì tôi đứng
trên vai những người khổng lồ”. Tôi muốn mượn tâm sự ấy của I. Newton để lí giải
sức hấp dẫn của của kịch Lưu Quang Vũ. “Những người khổng lồ” mà Lưu Quang
Vũ đã dựa vào là ai để có thêm nghị lực, sức mạnh, nhiệt huyết, tầm cao và sự độc
đáo, bứt phá trên con đường sáng tạo?

2. “Người khổng lồ” đầu tiên tôi muốn nói đến là truyền thống văn hóa của dân
tộc và nhân loại. Truyền thống ấy thể hiện không chỉ ở những kịch bản mượn từ tích
truyện dân gian, những bài ca dao, những câu hát đồng dao, mà còn ở hàng loạt cổ
mẫu, biểu tượng, ẩn dụ, ngôn từ. Truyền thống ấy cũng thể hiện rất đậm đặc, sâu
sắc và tinh tế đến lạ lùng trong hình thức, nội dung của những bài hát, những dàn

6
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

đồng ca vốn đã có từ các thể loại kịch và các vở kịch kinh điển, vĩ đại của nhân loại.
Sinh ra, lớn lên từ con nhà nòi có truyền thống văn học, kết bạn thân và làm việc
nhiều với các đạo diễn, nghệ sĩ, nhà văn, nhà thơ “gạo cội” của văn nghệ nước nhà,
lại chịu đọc, chịu đi, lăn lộn với cuộc đời …, Lưu Quang Vũ có điều kiện để tiếp cận
với những truyền thống văn hóa ấy. Nói cách khác, vốn văn hóa dân tộc và nhân
loại của Lưu Quang Vũ, như nhiều người nhận xét, khá rộng và sâu. Anh lại là một
tài năng văn học. Hoàn cảnh cuộc đời anh với những năm tháng trăn trở, nhiều ưu
tư, sống không dễ dàng, cộng với thời điểm lịch sử đặc biệt vào cuối những năm 80
của thế kỉ XX, mở đầu thời kì đổi mới của đất nước, đã tạo cho Lưu Quang Vũ
những cường độ cảm xúc đặc biệt, để thấy “trong ta có những dây đàn không ai ngờ
là có và bao lâu nay im tiếng bây giờ được chạm đến … Vào những lúc ấy ta không
còn là những thực thể cá nhân nữa, chúng ta – là loài giống, giọng nói của toàn
nhân loại thức dậy trong ta” [2]. Và những truyền thống folklore, những cổ mẫu đã
giúp tác phẩm của anh “nói bằng hàng nghìn giọng”, “khơi dậy trong ta một giọng
nói to hơn giọng nói của chính ta”, “nâng cái mô tả từ chỗ ngắn ngủi một lần và
tạm thời lên chỗ tồn tại muôn đời” [3].

Cần nhấn mạnh rằng, truyền thống văn hóa của dân tộc và nhân loại trong kịch
Lưu Quang Vũ không còn nguyên dạng như đã từng tồn tại, mà đã biến đổi
nhiều.Truyền thống văn hóa của dân tộc và nhân loại chỉ là điểm xuất phát. Nhà
viết kịch đã làm sống lại, làm mới, đem hơi thở thời đại cho các truyền thống văn
hóa. Các truyện cổ tích hay huyền thoại, dù bớt đi hay gia tăng thêm yếu tố hoang
đường, huyền thoại cũng đều khoác thêm những lớp mã xã hội, tinh tế và sâu sắc
truyền vào khối óc, trái tim con người những thông điệp, kí thác về con người và xã
hội, về cái tốt, cái đẹp, tình yêu và lòng chung thủy …

Hồn Trương Ba da hàng thịt là một ví dụ điển hình. Chủ đề truyện cổ tích thể
hiện chủ yếu qua hành động nhân vật, chứ không phải qua miêu tả, phân tích tâm lí.
Nếu truyện dân gian chủ yếu đề cao, tuyệt đối hóa vai trò của linh hồn đối với thễ
xác, tách rời thể xác và linh hồn, coi thể xác chỉ như vật đỡ để mang linh hồn, thì
kịch Lưu Quang Vũ đào sâu, mở rộng vấn đề hơn rất nhiều qua các mảng kịch, tình

7
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

huống ... Vở kịch đa tầng đa nghĩa. Người ta đã nói nhiều về các cặp phạm trù, các
đối lập xung quanh mối quan hệ này: thật-giả, nội dung-hình thức, bên trong-bên
ngoài, phàm tục- thanh cao, bản năng- lí trí. Bi kịch giữa linh hồn và thể xác không
thể giải quyết bằng chính cách đã tạo ra bi kịch. Con người phải luôn đấu tranh với
bản thân mình, cuộc giằng co giữa hai phần trong một con người - một cuộc đấu
tranh gian khó nhất. Con người phải làm chủ những ham muốn, để không bị tha
hóa, băng hoại, để có sự thống nhất hài hòa giữa linh hồn và thể xác, vươn tới một
nhân cách toàn vẹn. Nhà nghiên cứu Lưu Khánh Thơ đã nhận xét đúng: “Vở kịch
không chỉ nói đến sự hòa hợp và ý thức đạo lí về phần hồn và phần xác mà còn đề
cao cuộc đấu tranh cho sự hoàn thiện nhân cách người (…), không chỉ đề cập đến
chuyện của một thời mà còn đề cập đến chuyện muôn đời. Đó là triết lí nhân sinh về
lẽ sống, lẽ làm người (…). Sống vay mượn, chắp vá, không có sự hài hòa giữa hồn
và xác chỉ đem lại bi kịch (…). Cuộc sống chỉ có giá trị khi con người được sống
đúng là mình, được sống trong một thể thống nhất. Vở kịch (…) không chỉ đề cập
đến đời sống của một cá nhân mà còn đặt ra những vấn đề xã hội. Thói quan liêu,
vô trách nhiệm của Nam Tào, Bắc Đẩu đã tước đi mạng sống của người dân vô tội
và gây nên bao chuyện rắc rối. Sự sửa sai chắp vá của Đế Thích lại là tiền đề bất
hạnh cho cuộc đời hồn nọ xác kia của ông Trương Ba. Mọi sự sửa sai không đúng
chỗ đều chứa đựng trong nó nhiều bi kịch hơn là niềm vui” [4]. Và “Cái kết cục đổ
vỡ này không phải chỉ là câu chuyện ngụ ngôn của quá khứ xa xưa, mà như đang
nhắc nhở, nhắn nhủ nguy cơ một cuộc hôn phối lớn hơn giữa hồn và xác đang tồn
tại”[5] Những ý nghĩa đa tầng ấy đã đưa tác phẩm tới giá trị nhân văn, triết lí
mang tầm nhân loại.

Ông vua hóa hổ cũng là vở kịch xuất sắc của Lưu Quang Vũ. Mượn tích truyện
“Từ Đạo Hạnh hay là sự tích Thánh Láng” vốn đậm yếu tố đạo giáo, Lưu Quang
Vũ đã đưa câu chuyện, đưa các nhân vật bước vào cuộc sống lịch sử, xã hội, trở lại
vấn đề của bài học lịch sử, nhân sinh: cái giá phải trả, bi kịch đau đớn của sự say
mê quyền lực, dù đã được cảnh báo, răn đe. Đây vẫn còn là bài học của muôn đời.
Từ Đạo Hạnh muốn là vua trị vì thiên hạ, say mê sức mạnh, dám làm bất cứ điều gì,
bỏ quên gốc rễ của chính cuộc đời ông, dùng lửa ác để thu phục lòng người. Ông

8
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

vua ấy đã phải, đã bị hóa hổ, thành cọp dữ, sống trong thân xác cọp, không còn nói
được tiếng người. Đến lúc ấy, ông ta mới tỉnh ngộ ra nỗi đau của con người phải
mang hình hài thú dữ và ngôi báu sắp bị chính những hạ thần cũng đam mê quyền
lực của mình hạ bệ. Hành trình trở lại làm người của ông ta đã phải trả bằng máu,
máu của người thân yêu nhất đã giúp cho cuộc trở lại làm người của ông. “Không
dung tha kẻ ác, nhưng hãy lấy yêu thương làm gốc rễ cuộc đời, Càng có sức mạnh,
càng ở ngôi cao, lòng nhân ái càng phải lớn”.

Có thể dẫn ra rất nhiều truyền thống văn hóa của dân tộc và nhân loại qua
những vở kịch khác của Lưu Quang Vũ, những vở kịch luôn để khán giả độc thoại,
đối thoại, để cười, để khóc, suy ngẫm, chiêm nghiệm lại hoặc hình dung tương lai
mới của con người và xã hội: Lời nói dối cuối cùng, Linh hồn của đá, Ngọc Hân
công chúa, Nàng Sita, Hoa cúc xanh trên đầm lầy, … Tiếp cận kịch Lưu Quang Vũ
từ lý thuyết liên văn bản, mỹ học tiếp nhận hay phân tâm học, cổ mẫu, diễn ngôn …
chắc chắn sẽ đem lại nhiều phát hiện thú vị, giàu ý nghĩa xã hội, nhân văn.

3. “Người khổng lồ” thứ hai mà Lưu Quang Vũ dựa vào: sự liên kết. Liên kết
các thể loại. Liên kết các yếu tố tạo nên vở diễn. Liên kết tạo nên sức mạnh và khác
biệt. Nghệ thuật, trong bản chất của nó, luôn đòi hỏi sự sáng tạo, khác biệt, độc
đáo. Bản thân sân khấu đã là một loại hình nghệ thuật tổng hợp. Tính liên kết, tổng
hợp trong kịch Lưu Quang Vũ độc đáo ở chỗ nào? Chính anh đã nói về điều này:
“Trong quan niệm của tôi, thơ và kịch rất gần nhau. Có lẽ thơ với kịch còn gần
nhau hơn là thơ với văn xuôi. Đều là hai thể loại lớn và khó của văn học. Thơ và
kịch đều là sự sống và thế giới bên trong của con người ở dạng tinh chất, cô đọng
và mãnh liệt nhất. Đối với tôi, kịch cũng là một thứ thơ được trình bày trong không
gian và thời gian kỳ diệu của sân khấu, thông qua diễn xuất của diễn viên” [6].

Lưu Quang Vũ là tài năng thơ. Đã có không ít ý kiến: thơ Lưu Quang Vũ còn
hay hơn và mãnh liệt hơn kịch của anh. Tiếng Việt là bài thơ rất hay của anh, đã
được đưa vào chương trình, sách giáo khoa phổ thông, thành lời ca khúc. Anh còn
rất nhiều bài thơ hay, đoạn thơ và câu thơ hay khác:

9
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

- Trên đời này chẳng ai lo cho ta bằng mẹ

Cũng chẳng ai ta làm khổ nhiều như mẹ của ta

….

Dẫu cuộc đời là con đường dài thế

Ta sẽ đi qua mọi đèo dốc chông gai

Bằng đôi chân của mẹ!

- Mấy năm rồi họ chẳng nói được câu gì mới

Tôi bỏ ra đi họ ngồi ở lại

- Những chữ đẹp xưa giờ tôi đuổi đi rồi

Bao chữ mới đang ầm ầm đạp cửa

Thơ rộng dài cánh lớn hãy bay đi.

-Anh hãy đập vào ngực mình giục giã

Hãy nổi gió cho cánh người rộng mở

Và mai sau, sẽ có những nhà thơ

Đứng trên tầng cao ta ao ước bây giờ

Họ sẽ vẫn không ngừng đập cửa

Không ngừng lo âu không ngừng phẫn nộ

Bởi vô biên là khát vọng của con người.

Cái tinh chất, bùng nổ, thăng hoa cảm xúc, tư tưởng của thơ đã giúp nhà viết
kịch đồng thời là nhà thơ Lưu Quang Vũ chắt lọc, xây dựng những nhân vật, cuộc

10
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

đời, tình huống kịch, những khai từ, mở cảnh, chuyển cảnh và kết cảnh khiến người
xem hồi hộp, mê đắm, bàng hoàng. Kịch của anh luôn đẩy nhân vật vào những tình
huống phải lựa chọn khắc nghiệt: sự lựa chọn của đạo lý, sự lựa chọn của trách
nhiệm, bổn phận, trái tim, sự lựa chọn giữa cái sống và cái chết. Anh cũng viết
nhiều lời ca đẹp, hay như những bài thơ cho nhân vật hoặc dàn đồng ca hát, tạo nên
hiệu ứng sân khấu đầy hấp dẫn. Chẳng hạn,

- Bài hát của các cô gái hái cỏ (Ông vua hóa hổ):

Em hóa thành lá cỏ

Cho người yêu em được trở lại làm người

Em là cỏ không lời

Cho chàng là Tiếng nói

Cho trí nhớ của con người còn mãi

Không chịu chết dưới thẳm sâu đất tối

Em hóa thành sắc cỏ để yêu thương,

- Tiếng đàn, ngâm thơ của Ngọc Hân (Ngọc Hân công chúa)

Cúc vàng của mùa thu đang hát

Không phải đâu, đấy là nắng của mùa hè

Không đành ra đi

Trước phút biệt ly

Hóa thành sắc lửa

Gửi lại lòng anh nỗi nhớ

11
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Anh có nghe, anh có nghe

Trăng đang nghiêng xuống vườn khuya

Hồn của trăng đêm đã hóa thành hương lý

Người xa khuất giữa cát trời gió bể

Có nhớ chăng tiếng hát của khu vườn?

Lời thoại các nhân vật của Lưu Quang Vũ có nhiều chỗ như những lời thơ. Ngôn
ngữ kịch của anh, nói như cách của nhà văn Nguyễn Tuân: “Văn là nghệ thuật dùng
những chữ sinh sự để cho sự sinh”, vừa lột tả hết bản chất của vấn đề, nhân vật,
vừa bắt người ta phải suy nghĩ, đối thoại.Tôi cho rằng, nếu không có tài năng thơ,
chưa hẳn các vở kịch của Lưu Quang Vũ đã có sức hấp dẫn như vậy. Thơ đã góp
phần cho kịch Lưu Quang Vũ chở tư tưởng, linh hồn về thực tại và của thực tại
nhiều hơn, bay cao, bay xa hơn. Ngược lại, kịch giúp thơ Lưu Quang Vũ trăn trở,
day dứt hơn, độc thoại và đối thoại với chính mình, với con người nhiều hơn, có “
chữ mới đang ầm ầm đạp cửa” đam mê và mãnh liệt nhiều hơn.

Sự đồng sáng tạo của Lưu Quang Vũ với các đạo diễn, diễn viên, đã được nhiều
người nhắc tới. Không những thế, anh còn đồng sáng tạo với khán giả, biết quan
sát, lắng nghe khán giả để chỉnh sửa, hoàn thiện, gia tăng ý nghĩa và sức hấp dẫn
cho các kịch bản của mình. Như có người đã nói, viết được một vở kịch đã khó, đưa
vở kịch đến sân khấu còn khó hơn; và để sân khấu của vở kịch luôn sang đèn lại còn
khó hơn gấp bội. Chính những liên kết mà tôi đã nói trên đã góp phần quan trọng
làm nhiều vở kịch của Lưu Quang Vũ hơn ba mươi năm qua vẫn đi cùng năm tháng.

4. “Người khổng lồ” thứ ba làm bệ đỡ vững chắc cho tài năng Lưu Quang Vũ
chính là quan niệm nghệ thuật, tâm hồn, trái tim nghệ sĩ trong chính con người anh.
Lưu Quang Vũ là người có khát vọng, có hoài bão lớn về sự sáng tạo. Dù đã có
những tác phẩm tạo tiếng vang lớn trong nghệ thuật, anh vẫn khát khao:

12
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Ta chỉ mới bắt đầu những ngày đẹp nhất

Vở kịch lớn, bài thơ hay nhất

Dành cho em, chưa kịp viết tặng em

Kịch Lưu Quang Vũ tham gia tích cực và có trách nhiệm vào cuộc sống xã hội.
Anh luôn đánh thức bản lĩnh, trí tuệ và tâm hồn người. Không chỉ nêu những vần đề
nhức nhối của xã hội, anh dám ủng hộ những cái mới, tiến bộ. Dù có đi vào những
đề tài, vấn đề nóng bỏng của thời sự đất nước, anh vẫn rất chú ý những vấn đề
muôn thuở của con người, xã hội. Và đây cũng là điểm khác biệt của anh. Phải có
khát vọng sáng tạo mạnh mẽ, “phông” văn hóa, tài năng và trái tim nhân hậu, luôn
trăn trở về cuộc sống, con người, về thế thái nhân tình, trách nhiệm xã hội cao, mới
sáng tạo được những tác phẩm như vậy. Vang lên trong các vở kịch của anh (Hoa
cúc xanh trên đầm lầy, Lời thề thứ 9, Bệnh sĩ, Mùa hạ cuối cùng, Linh hồn của đá,
Điều không thể mất, vv…) những câu hỏi: Con người sao không được là mình? Đâu
là hạnh phúc đích thực? Hệ giá trị đích thực? Con người có lúc có khi đang làm
hỏng cuộc sống và cuộc sống có lúc có khi đang làm hỏng con người, điều quan
trọng nhất, “đặt tính cách nhân vặt trong quá trình vận động liên tục theo một quỹ
đạo không lường trước được” [7], kịch Lưu Quang Vũ luôn rọi sáng con người,
nâng cao con người. Không phải vở kịch nào của Lưu Quang Vũ cũng gây tiếng
vang nhưng nhiều vở kịch của anh là những đồng vọng đã và sẽ còn âm vang dài
lâu. Rằng “Không phải mượn thân ai cả … Tôi muốn được là tôi toàn vẹn…” (Hồn
Trương Ba da hàng thịt). Rằng, “Mạnh hơn cả quỷ dữ, cao hơn mọi quyền lực, chỉ
có tình yêu và lòng tin vào con người là cứu được con người” (Nàng Sita). Rằng,
“Những bông cúc xanh vẫn còn kia … đừng chịu lút trong đầm lầy … Trong mỗi
các bạn đều có một con người kỳ diệu, đừng để chúng đi, hãy để chính ta được sống
ở trong ta” (Hoa cúc xanh trên đầm lầy). Rằng, phải chống lại bệnh quan liêu, tệ
tham nhũng, thói vô ơn, bệnh hư danh, sĩ diện (Tôi và chúng ta, Nếu anh không đốt
lửa, Bệnh sĩ). Rằng, “Lẽ phải, nhân cách và lòng trung thực phải là những giá trị
tuyệt đối” (Mùa hạ cuối cùng) … Bằng chính tác phẩm của mình, nhất là kịch, Lưu

13
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Quang Vũ thuộc những người tiên phong thúc đẩy sự ra đời của công cuộc Đổi mới
đất nước. Kinh tế- xã hội chi phối tư tưởng, văn hóa, văn học nghệ thuật nhưng tư
tưởng, văn hóa, văn học nghệ thuật cũng góp phần quan trọng thúc đẩy, dẫn dắt sự
đổi mới. Kịch Lưu Quang Vũ đã không ngần ngại phê phán có trách nhiệm những
cơ chế xơ cứng lỗi thời, bệnh quan liêu, say mê quyền lực, tệ tham nhũng kìm hãm
sự sáng tạo của con người, làm tha hóa đạo đức xã hội, dự báo vượt thời đại những
bi kịch, cả bi kịch sống ảo trong thế giới hiện đại khi con người phụ thuộc quá nhiều
vào kỹ thuật, công nghệ, quên đời sống thực tại, đời sống tâm hồn.

5. Những “Người khổng lồ” tôi vừa nói, vừa hữu hình vừa vô hình. Và hình như,
ai cũng có bên cạnh. Tầm vóc có thể khác nhau. Vấn đề là biết đi tìm, đánh thức và
nuôi dưỡng.Tất nhiên, không phải ai cũng làm được như thế! Không phải ai cũng
biết đứng và đứng được trên vai “người khổng lồ”. Đứng trên vai “ người khổng
lồ” để sáng tạo, vươn cao. Để vẫn là mình. Phải có khát vọng lớn, tài năng, trái tim
nhân hậu, bản lĩnh, mới làm được như thế để cống hiến cho đất nước, nhân dân,
nhân loại. Lưu Quang Vũ trong cuộc đời có nhiều vất vả, thiệt thòi nhưng anh đã có
hạnh phúc ấy. Sức hấp dẫn của kịch Lưu Quang Vũ còn dài lâu!

Hà Nội, tháng 7 năm 2018

B. M. N.

Nhận xét về tác giả và tác phẩm

1. Không ai bằng Vũ trong biệt tài làm nên cái muôn thuở trong cái đời thường, biến
cổ tích, huyền thoại thành truyện thời sự, dùng cái hư để nói cái thực, dùng cái thô lỗ
để khẳng định cái cao quý. (Giáo sư Phan Ngọc)
2. Kịch bản Lưu Quang Vũ nồng đượm hơi thở của đời sống với những vấn đề thời sự
được phát hiện tươi rói. (Nhà phê bình Nguyễn Thị Minh Thái)

14
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

3. Cảm hứng chủ đạo trong kịch Lưu Quang Vũ là cảm hứng về con người, về cái đẹp,
cái thiện … khát vọng chính của anh là khát vọng hoàn thiện cuộc sống, hoàn thiện
con người. Cho nên vượt qua những đề tài có tính chất thời sự, kịch của anh hướng tới
những giá trị nhân đạo bền vững lâu dài. (Nhà nghiên cứu Phan Trọng Thưởng)
4. Hạt giống gieo vào mảnh đất tốt gặp thời tiết thuận hòa, lại có một nội lực khỏe đã
nhanh chóng phát triển. Và bóng rợp của tài năng Lưu Quang Vũ trùm lên che mát cả
một cùng sân khấu rộng lớn và trải dài đất nước trong một thập niên. (Ngô Thảo)
5. Cuộc sống thật đáng quý nhưng không phải sống thế nào cũng được. Sống vay
mượn, chắp vá, không có sự hài hòa giữa hồn và xác chỉ đem lại bi kịch cho con
người. Cuộc sống chỉ có giá trị khi con người được sống đúng là mình, được sống
trong một thể thống nhất. (PGS.TS Lưu Khánh Thơ - em gái nhà viết kịch Lưu
Quang Vũ nhận xét về triết lí sâu sắc về sự vay mượn thân xác của hồn Trương Ba)

III. NỘI DUNG TÁC PHẨM

Bố cục phân tích

1 Phần 1 (từ đầu đến “Vợ Trương Ba bước vào”): Cuộc đối thoại giữa hồn Trương
Ba và xác hàng thịt.

2 Phần 2 (tiếp đó đến “Không cần!”): Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và
những người thân trong gia đình.

3 Phần 3 (còn lại): Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba, Đế Thích và quyết định
cuối cùng của hồn Trương Ba.

1. Màn đối thoại giữa hồn TB và xác HT:

Kiến thức khái quát:

15
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

- TB đã chết một cách vô lí do sự vô tâm và tắc trách của Nam Tào nhưng sự
“sửa sai” của Nam Tào và Bắc Đẩu theo lời khuyên của Đế Thích nhằm trả lại
công bằng cho Trương Ba lại đẩy Trương Ba vào một nghịch cảnh vô lí hơn:
linh hồn phải trú nhờ trong một thể xác khác.
=> Tại đây, ý thức được điều này, linh hồn Trương Ba đã dằn vặt, đau khổ và quyết
định chống lại bằng cách tách ra khỏi xác thịt để tồn tại độc lập.
* Diễn biến cuộc đối thoại
- Trương Ba “ôm đầu”, bứt tóc, u uất.
- Độc thoại, kết hợp cùng lúc 3 từ phủ định liên tiếp: “không... không...không”
bằng một giọng điệu dứt khoát.
=> Hồn Trương ba đang ở trong tâm trạng vô cùng bức bối, đau khổ. Lời thoại của
Hồn là các câu cảm thán ngắn, lời văn dồn dập, hối thúc.
- Xác hàng thịt gợi lại tất cả những sự thật với giọng điệu châm chọc, mỉa mai,
đầy thách thức khiến Hồn càng thấy xấu hổ, cảm thấy mình ti tiện. Xác trên đà
thắng thế nên rất hả hê tuôn ra những lời thoại dài, khi thì cười nhạo, khi thì lên
mặt dạy đời, chỉ trích.
* Nhận xét:
- Trong cuộc đối thoại, xác thịt mỗi lúc một lấn lướt, dồn đuổi hồn Trương Ba:
+ Chủ động tuyên chiến khi hồn khao khát được tồn tại riêng mình, độc lập.
+ Thách thức, giễu cợt, mỉa mai hồn “có đấy, xác thịt có tiếng nói đấy”, “có thật
thế không?”
+ Cao giọng, khoái trí đòi hồn phải trả lời thành thật.
+ Xác lợi khẩu khi đưa ra lí lẽ mềm dẻo trong thuyết phục, tranh luận.
=> Xác đã chứng tỏ được ưu thế của nó, uy quyền của nó, sự chi phối khủng khiếp
của nó .
- Hồn Trương Ba dần trở thành người đuối lí trong cuộc đối thoại:
+ Từ chỗ cao giọng phủ nhận: vô lí mày không thể biết nói, mày không có tiếng
nói đến chỗ chấp nhận xác có tiếng nói.
+ Từ chỗ phủ định quyết liệt, lớn giọng khi xác đưa ra những bằng chứng về sức
mạnh sai khiến của nó đến chỗ không dám trả lời, lúng túng trong những câu
nói đứt quãng.

16
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

+ Từ chỗ hăng hái đấu lí đáp lại tất cả những lí lẽ xác đưa ra đến chôc bịt tai lại
“ta không muốn nghe mày nữa”.
+ Từ cách xưng hô “mày - ta” vào đầu cuộc đối thoại.
+ Từ mạnh mẽ đầy khí thế đấu tranh đến tiếng kêu “trời” tuyệt vọng và dáng dấp
bần thần.
=> Cuộc đối thoại này cũng cho thấy sự ngộ nhận của hồn về chính mình sau bấy
nhiêu chuyện đã xảy ra đối với gia đình và bản thân.
* Ý nghĩa của màn đối thoại:
- Linh hồn và thể xác có mỗi quan hệ hữu cơ.
- Cái xấu sẽ dễ lấn át khi sống trong dung tục.
- Linh hồn phải luôn luôn đấu tranh với ham muốn của thể xác để hoàn thiện bản
thân.

Phân tích chi tiết:

TB đã chết một cách vô lý do sự vô tâm và tắc trách của Nam Tào nhưng sự “sửa sai”
của Nam Tào và Bắc Đẩu theo lời khuyên của Đế Thích nhằm trả lại công bằng cho
Trương Ba lại đẩy Trương Ba vào một nghịch cảnh vô lí hơn: linh hồn phải trú nhờ
trong một thể xác khác. Do phải sống nhờ thể xác anh hàng thịt, hồn Trương Ba đành
phải chiều theo một số nhu cầu hiển nhiên của xác thịt. Linh hồn nhân hậu, trong sạch,
bản tính ngay thẳng của Trương Ba xưa kia nay vì phải sống mượn, gá, lắp, tạm bợ và
lệ thuộc nên chẳng những không sai khiến được xác thịt thô phàm của anh hàng thịt
mà trái lại còn bị xác hàng thịt sai khiến. Đáng sợ hơn, linh hồn TB dần dần bị nhiễm
độc bởi cái tầm thường xác thịt anh đồ tể. Ý thức được điều đó linh hồn TB dằn vặt
đau khổ và quyết định chống lại bằng cách tách ra khỏi xác thịt để tồn tại độc lập.

Hồn TB cho rằng: “ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn”,
xác “không có tiếng nói”, “không có tư tưởng”, “không có cảm xúc”, “chỉ là xác thịt
âm u đui mù”, nếu có tiếng nói thì đó chỉ là tiếng nói của con thú, tiếng nói của bản
năng. Xác hàng thịt khẳng định: “ông không tách khỏi tôi được đâu dù tôi chỉ là thân
xác”. Lí lẽ mà xác đưa ra là “hai ta đã hòa với nhau làm một rồi” “ông phải tồn tại nhờ
tôi mà còn nhận là nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn”. Hồn chẳng có cách nào chối
17
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

bỏ được xác vì xác là hoàn cảnh mà hồn buộc phải quy phục, là “cái bình để chứa
đựng linh hồn”. Xác chứng minh ảnh hưởng ghê gớm của mình, đôi khi át cả cái linh
hồn cao khiết bằng những dẫn chứng cụ thể: “khi ông ở bên nhà tôi, khi ông đứng
cạnh vợ tôi, tay chân run rẩy, hơi thở nóng nực, cổ nghẹn lại”, “món tiết canh, cổ hũ,
khấu đuôi và đủ thứ thú vị khác”, “cơn giận của ông lại có thêm sức mạnh của tôi đã
làm cho ông tát thằng con trai tóe máu mồm máu mũi. Hồn phủ nhận những dẫn
chứng xác nêu ra không phải là hành động xuất phát từ ý thức của mình: “Đấy là mày
chứ, chân tay mày, hơi thở mày.”
Trước những đánh giá, công kích mình thấp kém, xác tìm kiếm giải pháp cho sự tồn
tại hòa bình mang tên “hồn TB da hàng thịt” bằng “trò chơi tâm hồn”. Luật chơi là:
hồn cứ nghĩ là mình cao khiết thánh thiện, làm điều gì xấu cứ đổ tội cho xác để được
thanh thản, bù lại hồn sẽ làm đủ mọi việc để thỏa mãn những khát thèm của xác. Hồn
cho rằng đó là những lí lẽ ti tiện, không thể chấp nhận được.
Trong cuộc đối thoại, xác thịt mỗi lúc một lấn lướt, dồn đuổi hồn Trương Ba. Xác chủ
động tuyên chiến khi hồn khao khát được tồn tại riêng mình, độc lập, thách thức, giễu
cợt, mỉa mai hồn “có đấy, xác thịt có tiếng nói đấy”, “có thật thế không?” Sau đó cao
giọng, khoái trí đòi hồn phải trả lời thành thật, xác biết rõ người ta nghĩ gì về mình.
Đồng thời cũng tỏ ra thấu hiểu từ điệu bộ lúng túng bên ngoài đến những biện luận
bên trong tìm kiếm sự thanh thản và vô tội của hồn. Xác lợi khẩu khi đưa ra lý lẽ mềm
dẻo trong thuyết phục, tranh luận: khi thì sử dụng lý lẽ, lúc đưa ra bằng chứng, khi thò
cao giọng, thách thức, lúc buồn rầu thanh minh, khi thì đắc ý tinh quái, lúc lại vuốt ve
xoa dịu, an ủi, vừa dụ dỗ, mua chuộc, vừa trắng trọn, phỉ bám. Thật vậy, xác đã
chứng tỏ được ưu thế của nó, uy quyền của nó, sự chi phối khủng khiếp của nó bằng
kết cục màn đối thoại là “cái hồn ương bướng” lại tìm về chỗ trú thân là xác anh hàng
thịt.

Hồn Trương Ba dần trở thành người đuối lí trong cuộc đối thoại. Từ chỗ cao giọng
phủ nhận: vô lí mày không thể biết nói, mày không có tiếng nói đến chỗ chấp nhận
xác có tiếng nói nhưng đó là tiếng nói của bản năng thấp kém, tầm thường. Từ chỗ
phủ định quyết liệt, lớn giọng khi xác đưa ra những bằng chứng về sức mạnh sai khiến
của nó đến chỗ không dám trả lời, lúng túng trong những câu nói đứt quãng: “ta...ta đã

18
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

bảo mày im đi”, “nhưng… nhưng”. Từ chỗ hăng hái đấu lý đáp lại tất cả những lí lẽ
xác đưa ra đến chôc bịt tai lại “ta không muốn nghe mày nữa”. Từ cách xưng hô “mày
- ta” vào đầu cuộc đối thoại, xác đã tinh ý nhận ra khi cuộc đối thoại ở vào hồi kết:
“ấy đấy ông bắt đầu gọi tôi là anh rồi đấy.” Từ mạnh mẽ đầy khí thế đấu tranh đến
tiếng kêu “trời” tuyệt vọng và dáng dấp bần thần, tội nghiệp nhập lại thân xác anh
hàng thịt cho người đọc cảm giác dường như hồn đã bị dồn vào con đường cụt, không
lối thoát, đành phải chấp nhận sự an bài, hòa thuận “hồn TB da hàng thịt”. Cuộc đối
thoại này cũng cho thấy sự ngộ nhận của hồn về chính mình sau bấy nhiêu chuyện đã
xảy ra đối với gia đình và bản thân. Hồn vẫn cho rằng mình nguyên vẹn, trong sạch,
thẳng thắn, mọi tội lỗi đều do thân xác gây ra.

Qua cuộc đối thoại giữa hồn và xác, xác rõ ràng hiện lên với ưu thế của kẻ nắm giữ sự
thắng thế, chứng tỏ được uy quyền chi phối khủng khiếp của nó với linh hồn, nó cũng
cho thấy sự ngộ nhận về chính mình khi hồn cho rằng “Ta vẫn có một đời sống riêng
trong sạch, nguyên vặn, thẳng thắn...”. Tuy nhiên, cả hai đều bộc lộ sự cực đoan bởi
con người có hai phần hồn và xác – đó phải là một thể thống nhất, bất cứ sự vênh lệch
nào cũng sẽ nảy nòi bi kịch. Linh hồn và thể xác vốn không tách rời được nhau, cuộc
tranh đấu giữ hồn và xác là cuộc đấu tranh giữ cao cả và dục vọng, thấp hèn giữa phần
con và phần người. Đó chính là lời cảnh cáo sâu xa của Lưu Quang Vũ. Khi con người
sống quá lâu trong môi trường dung tục ắt bị cái dung tục chi phối, không thể có một
tâm hồn thanh cao trong một thể xác phàm tục, tội lỗi. Khi con người bị chi phối bởi
những nhu cầu bản năng thì đừng đổ tội cho thân xác. Không thể tự an ủi mình bằng
vẻ đẹp siêu hình của tâm hồn, do đó phải bảo vệ, hoàn thiện nhân cách con người đó
là một vấn đề lớn đối với mỗi cá nhân và toàn xã hội.

2. Màn đối thoại giữa TB và những người thân

Kiến thức khái quát:

* Sự kiện TB sống lại trong thân xác anh hàng thịt được những người thân của
ông tiếp nhận theo nhiều cách khác nhau

19
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

- Người vợ: không thể chấp nhận sự đổi thay của linh hồn Trương Ba.
- Cái Gái: phản ứng quyết liệt và dữ dội: “tôi không phải cháu của ông”, “ông
nội tôi chết rồi”.
- Người con dâu: hiểu chuyện nhưng cũng đau khổ, bất lực và tuyệt vọng.
=> Rõ ràng trong thân thể anh hàng thịt, TB đã không còn là mình, tất cả những người
thân đã nhận thấy và đau đớn, lo lắng, bàng hoàng, bế tắc khi nói ra điều đó.
* Tâm trạng, cảm xúc của TB
- Hồn TB đau đớn tột cùng:
+ Vì ông mà những người thân phải khóc:
+ Vì ông mà nhà cửa tan hoang, con trai định bán khu vườn để mở cửa hàng thịt,
vợ định bỏ đi thật xa để ông thảnh thơi với cô vợ hàng thịt.
=> Ông thẫn thờ, ôm đầu bế tắc, chấp nhận sự thắng thế của xác. Những câu độc thoại
nội tâm, tự vấn đã đưa ông đến quyết định: không cần đời sống do mày mang lại.
=> Tất cả đã dẫn tới hành động đứng dậy, lập cập nhưng quả quyết châm lửa, thắp
hương để gọi Đế Thích.

Phân tích chi tiết:

Sự kiện Trương Ba sống lại trong thân xác anh hàng thịt được những người thân của
ông tiếp nhận theo nhiều cách khác nhau Người vợ yêu thương chồng, có thể quên dần
với cái hình hài xa lạ kia nhưng không thể chấp nhận sự đổi thay của linh hồn Trương
Ba. Bà đã âm thầm đau khổ và quyết định sẽ “đi biệt” bởi “ông đâu còn là ông, đâu
còn là ông Trương Ba làm vườn ngày xưa”. Cái Gái - đứa cháu nội mà ông vô cùng
yêu quý, với tâm hồn trẻ thơ, trong sáng thì phản ứng quyết liệt và dữ dội: “tôi không
phải cháu của ông”, “ông nội tôi chết rồi”, “bàn tay giết lợn của ông làm gãy tiệt cái
chồi non, chân ông to bè như cái xẻng, giẫm lên nát cả cây sâm quý mới ươm! Ông
nội đời nào thô lỗ, phũ phàng như vậy!” Tâm hồn tuổi thơ vốn trong sạch, không chấp
nhận sự tầm thường, dung tục nên không chấp nhận người ông trong thể xác người
hàng thịt thô lỗ. Chính những lời nói thành thực, ngây thơ của con trẻ đã giúp hồn TB
nhận thức rõ ràng hơn bao giờ hết sự thay đổi của chính mình. Thậm chí, người con
dâu luôn quý trọng Trương Ba cũng đau khổ, bất lực: “con cảm thấy đau đớn...mỗi
ngày một đổi khác dần, mất mát dần, tất cả cứ như lệch lạc, nhòa mờ dần đi, đến nỗi
20
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

có lúc chính con cũng không nhận ra nữa...làm sao giữ được thầy ở lại, hiền hậu, vui
vẻ, tốt lành như thầy của chúng con xưa kia?”. Rõ ràng trong thân thể anh hàng thịt,
TB đã không còn là mình, tất cả những người thân đã nhận thấy và đau đớn, lo lắng,
bàng hoàng, bế tắc khi nói ra điều đó. Thể xác đang xâm chiếm, lấn át, tha hóa linh
hồn ấy.

Biết mình như vậy trong mắt người thân, hồn Trương Ba đau đớn tột cùng. Vì ông mà
những người thân phải khóc: người vợ dưng dưng trong dòng nước mắt tủi thân tủi
phận, chua chát, dằn dỗi, đứa cháu gái òa khóc tức tưởi không hiểu sao ông nội thân
yêu gần gũi lại trở thành một người “xấu lắm, ác lắm”, chị con dâu bàng hoàng dòng
nước mắt sẻ chia và bế tắc, muốn thương, muốn níu giữ hình ảnh của thầy mà không
biết phải làm thế nào. Vì ông mà nhà cửa tan hoang, con trai định bán khu vườn để mở
cửa hàng thịt, vợ định bỏ đi thật xa để ông thảnh thơi với cô vợ hàng thịt. Ông thẫn
thờ, ôm đầu bế tắc cầu cứu đứa cháu gái, ông run rẩy trong nỗi đau, ông lặng ngắt như
tảng đá để rồi nhận thấy: “mày đã thắng thế rồi đấy, cái thân xác của ta ạ, mày đã tìm
được đủ mọi cách để lấn át ta”. Một sự vỡ lẽ vừa bàng hoàng, vừa chua chát đã dẫn
đến quyết định dứt khoát, đẩy tình huống vào độ căng quyết liệt hơn. Những câu độc
thoại nội tâm đã phơi trải cơn bão tố dữ dội và đau đớn trong cuộc đấu tranh giành
giật lại bản thân mình từ bàn tay thô bạo của con quỷ dữ bản năng. Tất cả đã dẫn tới
hành động đứng dậy, lập cập nhưng quả quyết châm lửa, thắp hương để gọi Đế Thích.

3. Màn đối thoại giữa TB và Đế Thích

Kiến thức khái quát:
- Quan điểm:
+ Đế Thích: sống bằng mọi giá.
+ Trương Ba: không thể sống bằng mọi giá.
- Giải pháp Đế Thích đưa ra:
+ Tiếp tục sống trong các anh hàng thịt đưa ra.
+ Sống nhờ vào các cụ Tị.
- Trương Ba quyết định:
+ Trả xác cho anh hàng thit.
21
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

+ Xin cho cu Ti sống lại.

+ Chấp nhận cái chết.
- Ý nghĩa của các lời thoại:
+ Từ chỗ ngộ nhận “ta vẫn có một đời sống riêng trong sạch, nguyên vẹn, thẳng
thắn” đến chỗ dứt khoát “không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo
được”; từ lời nói “cái bên ngoài không đáng kể, chỉ có cái bên trong” đến việc
ý thức “sống nhờ vào đồ đạc của người khác...ông chẳng cần biết.”...
+ Con người là một thực thể thống nhất, toàn vẹn, hài hòa của cái “bên trong”
(tâm hồn) và cái “bên ngoài” (thể xác), sự khập khiễng của hồn TB da hàng thịt
và cái giá mà nó phải trả khi cố gắng duy trì để tồn tại trong một cái vỏ giả tạo
như vậy đã giúp Trương Ba thấm thía hơn bao giờ hết khát vọng: “tôi muốn
được là tôi toàn vẹn.”
+ “Là tôi toàn vẹn” - dám là mình, dám chịu trách nhiệm về mình cũng có nghĩa
là dám từ bỏ “trò chơi tâm hồn” mà mình đã tự biện minh để tìm kiếm sự thanh
thản giả tạo.
=> Như vậy sống thực cho ra con người thật là không dễ, sống gửi, sống nhờ, sống
chắp vá, không được là mình trọn vẹn, đó là sống với bất cứ giá nào là kiểu sống vô
nghĩa.

Phân tích chi tiết:

Gặp lại Đế Thích, TB thể hiện thái độ kiên quyết chối từ, không chấp nhận cảnh phải
sống bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo nữa và muốn mình là mình một cách
toàn vẹn. Những lời đối thoại đã thể hiện rõ quyết tâm đó. “Không thể bên ngoài một
đằng, bên trong một nẻo được, tôi muốn là tôi toàn vẹn.” . “Sống nhờ vào đồ đạc, của
cải của người khác đã là chuyện không nên, đằng này đến cái thân tôi cũng phải sống
nhờ anh hàng thịt. Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, còn tôi sống như thế nào thì
ông chẳng cần biết.” Không thể sống với bất cứ giá nào được. Có những cái giá đắt
quá, không thể trả được.

22
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Từ chỗ ngộ nhận “ta vẫn có một đời sống riêng trong sạch, nguyên vẹn, thẳng thắn”
đến chỗ dứt khoát “không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được”; từ lời
nói “cái bên ngoài không đáng kể, chỉ có cái bên trong” đến việc ý thức “sống nhờ vào
đồ đạc của người khác...ông chẳng cần biết.”... Đó là một cuộc cách mạng lớn lao
trong nhận thức của hồn TB mà để đến được nhân vật đã phải trải qua những trải
nghiệm bế tắc, đau đớn nhất. Con người là một thực thể thống nhất, toàn vẹn, hài hòa
của cái “bên trong” (tâm hồn) và cái “bên ngoài” (thể xác), sự khập khiễng của hồn
TB da hàng thịt và cái giá mà nó phải trả khi cố gắng duy trì để tồn tại trong một cái
vỏ giả tạo như vậy đã giúp Trương Ba thấm thía hơn bao giờ hết khát vọng: “tôi muốn
được là tôi toàn vẹn.” “Là tôi toàn vẹn” - dám là mình, dám chịu trách nhiệm về mình
cũng có nghĩa là dám từ bỏ “trò chơi tâm hồn” mà mình đã tự biện minh để tìm kiếm
sự thanh thản giả tạo. Đừng ngộ nhận rằng sẽ có một linh hồn thanh cao trong một
thân xác phàm tục, tội lỗi, cũng đừng “đô vẩy” cho thân xác khi chạy theo ma lực âm
u, đui mù xui khiến của bản năng, thoát li thân xác tâm hồn chỉ còn là một thứ siêu
hình, là một vật trang sức, còn rời bỏ tâm hồn thân xác chỉ còn là tiếng gọi của hoang
dã.Như vậy sống thực cho ra con người thật là không dễ, sống gửi, sống nhờ, sống
chắp vá, không được là mình trọn vẹn, đó là sống với bất cứ giá nào là kiểu sống vô
nghĩa. Cuộc sống là đáng yêu, đáng quý, đáng trân trọng, ham sống, muốn được sống
là ước muốn tự nhiên của mỗi người, nếu chỉ vì muốn sống mà phải trả giá quá đắt
bằng cả tâm hồn thì nhất định không thể sống như vậy được.
Chỉ với ba lời thoại, hồn TB đã trở lại là mình nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn để
rồi dẫn đường cho những quyết định đau đớn, nghiệt ngã nhưng trong sáng và tất yếu.
Khi Đế Thích sửa sai bằng một giải pháp khác ít tệ hại hơn là cho hồn TB nhập vào
xác cu Tị nhưng TB kiên quyết từ chối, không chấp nhận cảnh sống giả tạo mà theo
ông chỉ có lợi cho đám chức sắc, không chấp nhận kiểu sống mà theo ông còn khổ
hơn cái chết. Ông xin ĐT cho cu Tị sống lại, trả lại xác cho anh hàng thịt, còn mình
thì không nhập vào hình thù ai nữa.Lựa chọn của TB là tất yếu, đó là sự lựa chọn dũng
cảm, chấp nhận cái chết, chấp nhận hư vô để “được là tôi toàn vẹn”. Tất yếu bởi TB
đã thấm thía cái bi kịch đau đớn của cảnh không được là mình. Tất yếu bởi TB đã ngộ
ra, nhận thức về lẽ sống. Tất yếu bởi đó là kết quả của cuộc đấu tranh ở một tâm hồn
thanh cao, trong sáng, vượt lên nghịch cảnh.

23
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Qua màn đối thoại, tác giả phê phán quan niệm sống và tình trạng sống của con người.
Đó là bi kịch của một con người không được sống đúng là mình, sống thật với mình,
phải sống nhờ vả, chắp vá. Tác phẩm đồng thời đề cập đến một triết lý sâu sắc về lẽ
sống làm người: cuộc sống thật đáng quý nhưng không phải sống thế nào cũng được.
Con người phải luôn đấu tranh với bản thể để vươn tới sự hài hòa giữa linh hồn và thể
xác, hướng tới sự hoàn thiện về nhân cách. Trong hành trình cải cách xã hội, với tinh
thần chiến đấu thẳng thắng, Lưu Quang Vũ đã góp phần phê phán những biểu hiện
tiêu cực trong lối sống lúc bấy giờ. Được sống làm người là đáng quý song được sống
đúng là mình, sống trọn vẹn giá trị mà mình vốn có còn quý giá hơn. Con người phải
luôn biết đấu tranh với những nghịch cảnh, với chính bản thân, chống lại sự dung tục
để hoàn thiện nhân cách và vươn tới những giá trị tinh thần cao quý.

4. Màn kết
Kiến thức khái quát:
- Trương Ba trở về nguyên vẹn, trong sáng" như xưa.
- Cu Tị hồi sinh, cháu gái lại tự hào về ông mình.
- Hình ảnh, kỉ niệm về Trương Ba mãi ghi dấu những ấn tượng tốt đẹp.
=> Thông điệp về sự chiến thắng của cái thiện cái đẹp và của sự sống đích thực.

Phân tích chi tiết:

Cái chết của cu Tị có ý nghĩa đẩy nhanh diễn biến của vở kịch đi đến chỗ cao trào
và mở nút. Hồn Trương Ba có sự lựa chọn sáng suốt. Ông kiên quyết từ chối nhập vào
xác cu Tị. Vì như thế sẽ tiếp tục sống tạm bợ, giả dối, gây ra nhiều phiền toái và bi
kịch: Ông sẽ sống như thế nào trong thân xác một đứa trẻ lên 10? Sẽ giải thích thế nào
với chị Lụa? Xử sự ra sao với vợ con, cái Gái? Ông sẽ trở thành một kẻ lạc lõng, cô
đơn, “một kẻ lý ra phải chết từ lâu mà vẫn cứ sống, cứ trẻ khỏe, cứ ngang nhiên hưởng
thụ mọi lộc trời”. Hồn Trương Ba còn bộc lộ tấm lòng nhân hậu, thanh cao khi trả lại
thân xác cho anh hàng thịt để anh ta sống hòa thuận được với thân anh ta để vợ chồng
hàng thịt hạnh phúc. Cao thượng hơn, Trương Ba xin Đế Thích cho cu Ti sống lại.
Ông hiểu nỗi đau của chị Lụa khi mất con. Ông hiệu sâu sắc cái lẽ ở đời “Có những

24
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

cái sai không thể sửa được. Chắp vá gượng ép chỉ càng làm sai thêm” . Chỉ có cách
là đừng bao giờ sai nữa, hoặc phải bù lại bằng một việc dùng khác. TB chấp nhận cái
chết, thân xác không còn những tâm hồn thanh thản vì ông đã mang lại hạnh phúc cho
nhiều người. Đó chính là ý nghĩa nhân bản và là quan niệm sống tích cực mà vở kịch
mang lại.
Sau khi thoát khỏi xác hàng thịt, hồn TB lại trở về vẹn nguyên trong tâm trí những
người thân: nhân hậu, cao thượng, sáng suốt, giàu lòng tự trọng, biết sống vì hạnh
phúc của người khác. Đoạn kết của vở kịch mở ra một khung cảnh thanh bình: khu
vườn tràn đầy màu xanh, những đứa trẻ nâng niu quả ngọt, hạt chuẩn bị gieo... Màn
kết giàu chất thơ đem lại âm hưởng thanh thoát cho vở kịch, đồng thời truyền đi thông
điệp về sự chiến thắng của cái đẹp, cái thiện và sự sống đích thực.

5. Đặc sắc nghệ thuật

- Hành động của nhân vật phù hợp với hoàn cảnh, tính cách, góp phần phát triển
tình huống truyện.
- Ngôn ngữ đối thoại giàu kịch tính, đậm chất triết lí, tạo chiều sâu cho vở kịch.
Những đoạn độc thoại nội tâm góp phần thể hiện rõ tính cách nhân vật và quan
niệm về lẽ sống đúng đắn.
- Tình huống kịch, mâu thuẫn xung đột căng thẳng, hợp lí, kết thúc bất ngờ, tự
nhiên và ấm áp tình người.

IV. MỞ BÀI VÀ KẾT BÀI THAM KHẢO

MB1: Có những khoảnh khắc, con người ta bị dồn đẩy đến những bi kịch tận cùng
phải tự tìm ra con đường giải thoát cho chính mình. Sợ hãi, đau khổ, tủi hờn, bao
nhiêu những hoài nghi về cuộc đời, khi tháng ngày phía sau đây lại là những bi kịch
nối tiếp bi kịch. Có nhiều nhà văn, đã đẩy bi kịch và trong tác phẩm của mình như
vậy, để cho nhân vật trải qua biết bao nhiêu những xúc cảm “hỉ, nộ, ái ố” đều đủ cả.
Trương Ba – nhân vật chính trong vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” đã để lại
biết bao nhiêu những cảm xúc trong lòng người đọc bởi tất cả những đau đớn trong bi
kịch mà họ phải trải qua, là bi kịch của một đời người, là bi kịch của một số phận, là

25
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

bi kịch của cả một thời đại mà nhân vật ấy sống, thật đáng thương biết bao!

MB2: Trương Ba – mọi chuyện qua rồi, ông đã nhất định không sống “bên trong một
đằng, bên ngoài một nẻo” và cuối cùng, ông cũng đã tự giải thoát được cho cuộc đời
của mình, để mọi thứ được trở về đúng chỗ của nó. Lưu Quang Vũ thật tài tình biết
mấy, khi cứ thờ ơ dửng dưng như vậy khi viết về bi kịch của nhân vật trong tác phẩm
của mình. Như đâm vào trái tim bạn đọc, thế nhưng cũng nhẹ nhàng dùng bàn tay xoa
dịu hết bao đau thương. Biết bao nhiêu năm trôi qua rồi, mà những tấn bi kịch về con
người như Trương Ba vẫn được nhắc hoài, nhắc mãi như thế, gửi gắm thông điệp nhân
đạo cao cả của người nghệ sĩ tài năng.

MB3: Thôi ngừng van xin cuộc đời, bởi lẽ cuộc đời vẫn thường tàn nhẫn đem đến cho
người ta những bi kịch đớn đau như vậy. Thôi đừng mong mỏi sẽ có phép màu xảy ra,
khi ta chỉ đi sống nhờ, sống dựa , vay mượn những thứ không phải của mình để phục
vụ lợi ích của bản thân mình. Con người không toàn vẹn vậy thì chính xác sẽ chẳng
bao giờ thống nhất được. Đó là bi kịch của ông Trương Ba, trong tác phẩm “Hồn
Trương Ba, da hàng thịt” của nhà viết kịch Lưu Quang Vũ. Những bi kịch văn học cứ
tự nhiên như vậy, gây ám ảnh trong lòng người đọc với những day dứt không nguôi và
câu hỏi đó, vẫn còn nơi đây bỏ ngỏ: “Sống thế nào, cho ra một con người?”.

KB1: Còn gì đau khổ hơn khi phải sống trong tình cảnh bên trong một đằng, bên
ngoài một nẻo như Trương Ba? Thấm thía! Ngậm ngùi! Chấp nhận giải thoát để được
là “tôi toàn vẹn”! Từng lời thoại của vở kịch “Hồn Trương ba, da hàng thịt” như chất
chứa bao trăn trở, suy tư của người viết về cuộc đời, con người. Và sau tất cả, Lưu
Quang Vũ, với đôi mắt nhìn đời tỉnh táo, đã để nhân vật của mình được giải thoát, để
cuộc đời của Trương Ba mãi là một cuộc đời có nghĩa. Còn bạn, bạn chọn một cuộc
sống thực hay chọn sự tồn tại vô nghĩa?

KB2: “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” được biết đến là một vở kịch hấp dẫn, có giá trị
sâu sắc, thể hiện rõ thế giới quan và nhân sinh quan của nhà viết kịch tài hoa Lưu

26
 TÀI LIỆU KHÓA KIẾN THỨC NỀN
Học Văn Chị Hiên 2021

Quang Vũ. Tác phẩm khép lại nhưng đã đặt ra những câu hỏi để người đọc, người
nghe tự vấn bản thân, rằng: ta đã sống đúng là ta toàn vẹn chưa, ta đã hết mình tự đấu
tranh để hoàn thiện nhân cách chư? Tư tưởng triết lí vừa biện chứng, vừa lạc quan,
cao thượng của Lưu Quang Vũ thể hiện qua “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” sẽ là
những bài học mãi gây ấn tượng trong lòng mỗi chúng ta.

27